Levenskunst In Oost En West Tekst bij College 10 - Maieutiek

Levenskunst in het begin van de 21 ste
eeuw. Petra Bolhuis Theo Meereboer 2012
Inleiding
We hebben in deze colleges kennis genomen van de manier waarop de mensen op het Eurazisch
continent vanaf de axiale tijd culturen hebben ontwikkeld die de problemen van die periode
probeerden op te lossen. De toename van de populatie, de toename en ervaring van het lijden, de
beperking door de bestaande religies en de ontoereikendheid van de verklaringsmodellen van de
werkelijkheid zijn belangrijke elementen die de problemen van die tijd bepaalden.
We hebben gezien hoe de mens van die tijd op een ingrijpende manier veranderde van psychologie;
hoe het denken buiten het kader van het vooroudergeloof ontstond, hoe daarmee samenhangend
idealen, individualisme, gewetensvorming, ethiek en –in sommige gevallen- een persoonlijk ethos
ontstonden. Ook hebben we de manieren waarop in de verschillende gebieden ideële denkwijzen tot
stand kwamen die de problematiek binnen de culturen van die gebieden het hoofd moesten bieden,
geschetst. We hebben in grote lijnen weergegeven welke culturele ontwikkelingen in ons
tijdgewricht binnen andere culturen hebben plaatsgevonden.
Hierbij hebben we de lijn van de eigen westerse samenleving het meest uitgebreid behandeld omdat
dat de manier van leven is die geleid heeft tot ons huidig bestaan. De schets die we van de nietwesterse
denk- en leefwijzen hebben gegeven is onvermijdelijk bepaald door onze westerse bril. Dat
neemt evenwel niet weg dat het de enige manier is om tot die andere onbekende denkwijzen door te
dringen. Het is voor mensen onmogelijk om zich te ontdoen van de betekenisverlening die hen heeft
gemaakt tot wie ze zijn. De weg naar het opnemen van het onbekende, het andere, kunnen we
alleen bereiken door ons open te stellen voor dit andere en bij de ervaring van weerstand naar
andere waarden of leefwijzen te blijven zoeken naar ruimte in ons zelf. Het is dan goed om ons te
realiseren dat andere culturen, net als de onze, een manier zijn om onszelf te beschermen tegen de
ons vijandige omstandigheden waarin we klimatologisch, geologisch of demografisch ons leven
gestalte moesten geven.
Wanneer we naar de ontwikkelingen die in de afgelopen paar decennia de wereld vorm hebben
gegeven, kijken, dan zien we een explosieve groei van het economisch belang van meerdere nietwesterse
landen. China, Korea, India, Brazilië en het hele Afrikaanse continent zijn belangrijke
deelnemers op het wereldtoneel geworden. Dit heeft een grote off-spin gehad. De westerse wereld
kent een grote toename aan niet-westerse immigranten, deels omdat zij hier wilden werken, deels
omdat ze de gewelddadige ontwikkelingen in eigen land ontvlucht zijn en deels omdat ze in het
westen wilden studeren. Dit heeft de westerse samenlevingen met problemen van integratie,
tolerantie en assimilatie geconfronteerd. De ‘vreemdelingen’ moesten en moeten de moeite doen
zich aan te passen aan onze cultuur, en het is onvermijdelijk dat deze vreemde culturen ons op hun
beurt beïnvloeden. We worden geconfronteerd met uitingsvormen van andere culturen, zoals
eethuizen, producten op de markt en in de supermarkten, kleding, en geuren en kleuren die ons
onbekend waren. Aan de andere kant zijn deze dragers van andere culturele waarden ook degenen
die op een andere manier naar de wereld kijken, die anders over de werkelijkheid denken en die een
andere wereldbeschouwing vertegenwoordigen. Dit anders-zijn vinden we soms lastig, ervaren we
Maieutiek

mogelijk als bedreigend en is bijna altijd onbegrijpelijk. We kunnen gecharmeerd raken van ‘hun’
gedrag, muziek en gewoonten, maar het zijn dingen die ‘zij’ doen en waar ‘wij geen deel aan
hebben.
In de confrontatie met allerlei gewoonten uit andere culturen, zetten we zo nu en dan de hakken in
het zand en weigeren we ons bij bepaalde gewoonten neer te leggen uiteindelijk soms uitmondend
in een wettelijk verbod. Katkauwen, vrouwenbesnijdenis, boerka’s en rituele slacht zijn voorbeelden
van deze afwijzing van niet-westerse gewoonten.
Dat neemt niet weg dat er nogal wat elementen in de zgn. oosterse denkwijzen zijn die ons erg
aanspreken en die we opnemen in onze westerse leefwijze. Feng sui, mindfulness, wierook,
meditatie, yoga, transcendente meditatie zijn enkele voorbeelden van oosterse culturele
verschijnselen die we hebben geannexeerd. Waarom doen we dat? Welke behoefte ligt daaraan ten
grondslag? Om deze vraag te beantwoorden moeten we de stand van zaken in het westen van
vandaag de dag eerst helder hebben.
De stand van zaken
In de westerse filosofie, maar ook in de psychologie en de sociologie komen kenmerken van de
westerse ontwikkelingen naar voren die ons niet gelukkiger maken, maar die we wel massaal
vertonen. Analyses als door Alan Bloom in ‘The closing of the american mind’, Kunnemans ‘dikke ik’ ,
maar ook de confrontatie met de eindigheid van de aardse hulpbronnen en de klimatologische
verandering die mogelijk door de mens wordt veroorzaakt, maken ons onzeker en geven aan veel
mensen het gevoel dat een andere manier van denken, leven en werken van groot belang is voor
iedereen. In de afgelopen vier eeuwen hebben wetenschap en de daaraan gekoppelde techniek de
vorm van de cultuur en de geest van de mensen in toenemende mate bepaald. Dat betekende dat de
manier waarop we met elkaar spreken meer en meer gedomineerd is geworden door het
‘waarheidsvertoog’, wat zoveel betekent dat alles wat we zeggen een beredeneerbare
verantwoording moet kunnen worden gegeven. “Waarom doe je dat?” is een normale westerse
vraag. Daarmee zijn de irrationaliteit en het gevoelsleven heel lang in hun betekenis ontkend. Sartre
is zowel het absolute hoogtepunt van dit rationalistische waarheidsvertoog als de inleiding tot het
einde hiervan. Na de 50er jaren ontstaat een beweging in de westerse wereld die het belang van
gevoelens, irrationaliteit, de eigen mening en het streven naar geluk centraal probeert te stellen.
Zoals hiervoor al benoemd wordt de westerse cultuur al eeuwenlang door een grote invloed van en
waardering voor wetenschap en economie gekenmerkt. Deze invloed bleek zo groot dat veel van de
waarden die in de 60er jaren naar voren zijn gebracht, zijn opgeslokt door de economie en de
politieke macht.
De revolte die door jonge mensen, die meestentijds nog studeerden en daardoor nog geen deel
namen aan de arbeidsmarkt en de macht, in gang werd gezet, verloor haar slagkracht als idealistische
beweging doordat ‘de revolutionairen’ een baan kregen trouwden, kinderen kregen en in het
algemeen gesproken geconfronteerd werden met de weerbarstigheid van de bestaande sociale
structuren. Macht en economie bleken in staat om de idealen uit te hollen.
Maieutiek

In de negentiger jaren werd gaandeweg duidelijk dat deze generatie met het verlies van de kracht
van haar idealen, ook de basis voor een nieuwe vorm van levenskunst was kwijtgeraakt. De cynische
rede, zoals door Sloterdijk beschreven, is in een zeker opzicht een verbitterde reactie op de ervaring
van een gebrek aan dromen en idealen.
"De moderne cynicus is een geïntegreerde asociaal die elke hippie evenaart in onbewust gebrek aan
idealen. Hij zelf heeft niet de indruk dat zijn helder-boze oog een persoonlijk gebrek is, of een amorele
gril die hij individueel dient te verdedigen. Instinctief beschouwt hij zijn levenswijze niet meer als iets
dat te maken heeft met boosaardigheid, maar als onderdeel van een collectieve realistische
terneergeslagen visie. Het is onder cynische mensen een algemene gewoonte op te passen dat ze niet
bij de dommen terechtkomen. ...Het gaat hier om de houding van mensen die zichzelf duidelijk maken
dat het tijdperk van naïviteit voorbij is.
Een zekere verfijnde bitterheid vormt de grondslag voor het cynisch handelen. Cynici zijn namelijk niet
dom en zien zeer zeker van tijd tot tijd in dat hun handelen tot niets leidt. Hun psychische berusting is
echter elastisch genoeg om de aanhoudende twijfel aan hun eigen activiteiten in te bouwen in hun
karakter als factor voor hun overleving. Ze weten wat ze doen, maar ze doen het omdat de dwang der
dingen en de wil tot zelfbehoud op korte termijn dezelfde taal spreken en hun vertellen dat het moet.
Anders zouden immers anderen het doen en misschien minder goed. Daardoor ziet het nieuwe
geïntegreerde cynisme zichzelf vaak als slachtoffer...
Onder de harde façade die eveneens een fraaie partij meeblaast, verbergt het cynisme een grote
hoeveelheid uiterst kwetsbare ongeluksgevoelens en een behoefte aan tranen. Daar zit iets van de
rouw om een verloren onschuld - de rouw om het beter weten waartegen alle handelen en zwoegen
zich richt." (Sloterdijk 1984)
Gaandeweg blijkt dat het leven, wanneer dat geen invulling krijgt door zingevende principes, een
leegte in ons teweegbrengt. De mens is een betekenisverlenend wezen en een samenleving
gebaseerd op maakbaarheid en economie is niet toereikend om betekenis te verlenen aan het geheel
van het menselijk bestaan. Dat maakt dat de westerse mens op zoek is naar een nieuwe betekenis,
naar zingeving. In deze zoektocht lopen we op tegen belangrijke waarden die we verworven hebben
en die we –hoewel deze waarden geen plek meer kennen in een structuur van zingeving- toch niet
weer willen verliezen. De gelijkheid die we ervaren in ons rechtssysteem, in onze democratie en de
vrijheid die we als individu hebben, vinden we over het algemeen waardevol en zouden we niet
graag kwijt willenraken. Natuurlijk geldt dat niet voor iedereen. Dat geeft een verklaring voor de
grote toeloop in de zen-kloosters. Hier moeten de deelnemers zich onderwerpen aan waarden die
soms haaks staan op de waarden van de wereld waarin zij zijn opgegroeid. Waarbij de westrse
verworven vrijheid om te komen en te gaan wel deel uitmaakt van de ervaringen die in het klooster
worden opgedaan.
In eigen land zien we dat de oosterse meditatietechnieken op een on-oosterse manier worden
aangeboden, zodat we bij de boeddhistische omroep al de term ‘polderboeddhisme’ kunnen horen.
Die elementen van de oosterse levenskunst die met de eigen Nederlandse waarden in
overeenstemming kunnen worden gebracht, vinden maar al te gretig aftrek en zo zien we een
synthese ontstaan tussen oost en west.
Maieutiek

Het boeddhisme heeft een manier van leven die tegengesteld is aan de normale westerse
levenshouding. In plaats van concurrentie, ambitie en zelfverwerkelijking geeft het boeddhisme een
weg van zelfrelativering en het nemen van afstand tot de materiële wereld. Los van de vraag of
iemand de uiteindelijke weg die het boeddhisme aanreikt ook tot het einde toe wil volgen, kan de
boeddhistische manier van leven ons westerlingen rust geven in een wereld die ons voortdurend
naar de materialiteit toetrekt en ons steeds weer laat handelen om doelen te bereiken. De
overspanning die in de eenzijdigheid van de westerse leefwijze besloten ligt wordt hiermee van een
absoluut belang ontdaan en veel mensen vinden hierin een uitlaatklep.
De aandacht voor het innerlijk en de concentratie op innerlijke processen is ook in de populariteit
van andere oosterse denkwijzen een belangrijk element. De ‘martial arts’ zoals die vanuit China en
Japan naar het westen toekomen, geven de westerse mens een nieuwe dimensie in de
zelfverwerkelijking. Ideeën over het gebruik van de levenskracht op een andere dan de westersmechanistische
manier, spreekt veel mensen sterk aan. We kennen al een flink aantal decennia de
Judo, jiujitsu en karate. Vandaag de dag is er een toenemende belangstelling voor chi qong, tai chi,
kong fu en andere martial arts die door westerlingen worden beoefend naast een westerse carrière
en die vaak worden beleefd als een versterking van de westerse manier van leven. Dit neemt niet
weg dat het beoefenen van al die oosterse zaken ons ontegenzeggelijk beïnvloedt en verandert. We
nemen het op in onze manier van leven en maken het op die manier tot westerse levenskunst. Waar
we de levenskunst goeddeels kwijt waren geraakt en we onszelf terug hebben gevonden in een
directe economische relatie met de wereld, wordt de spirituele leegte gaandeweg gevuld met een
nieuwe vorm van levenskunst, passend bij ons, maar afkomstig uit andere culturen.
De vorm die deze geïmporteerde levenskunst vandaag de dag aanneemt wijkt sterk af van de wijze
waarop die wordt aangeleerd in het oosten.
Wij, vrijgevochten en los van de dwang van kerk en geloof, zitten niet te wachten op een goeroe die
ons verteld wat we wel en niet moeten doen. Het strenge soms gewelddadige zenboeddhisme dat
we zien in kloosters in Japan wordt zelden in het westen beoefend terwijl hier veel mildere zenboeddhistische
trainingen worden gegeven. In de loop van de afgelopen decennia hebben we allerlei
kleinere en grotere idealen in ons hart gesloten zonder dat we die in een verband met elkaar hebben
kunnen brengen. Een beetje mindfulness, transcendente meditatie, een vleugje christendom en veel
gezond verstand vormen een onsamenhangend geheel in ons innerlijk. Wat dat betreft is de vraag
naar de levenskunst niet zozeer welke levensbeschouwing ons het meest bekoort, maar hoe we een
consistent geheel van ons innerlijk moeten maken. We beoefenen verschillende oosterse technieken,
westerse trainingen en voelen een sterke affiniteit met allerlei westerse en niet-westerse denkwijzen
en gedragingen zonder dat deze in ons innerlijk tot een eenheid worden gesmeed. Waar de mensen
in de axiale tijd de weg uit het lijden en de omgang met de anonieme andere vorm hebben gegeven
en de filosofen van de klassieke wereld een ontdekkingsreis in de nieuw gevonden rationaliteit
ondernamen en daar hun levenskunst uit samenstelden, moeten wij in de onoverzichtelijke wereld
van techniek, idealen, kennis over het menselijk functioneren en in een zoektocht naar de nieuwe
noodzakelijkheden leren hoe we moeten oordelen over ons eigen gedrag. Zoekend en werkende weg
moeten we ontdekken hoe we een ervaring van congruentie tussen ons innerlijk en de snel
veranderende wereld om ons heen tot stand kunnen brengen.
Maieutiek

Naar onze mening zijn daarin een aantal lijnen van groot belang;
Vóór alles is het belangrijk dat we onszelf als de enige verantwoordelijke voor ons leven gaan
voelen. Hoe onrechtvaardig of moeilijk het ook is, alles wat ons overkomt is primair onze eigen
verantwoordelijkheid. Niet omdat we dingen doen waarmee we een verantwoordelijkheid naar ons
toe halen, maar stomweg omdat niemand anders de verantwoordelijkheid voor ons leven op zich kan
en zal nemen. Ook staan we niet toe dat een ander ons leven bepaalt omdat we in dat geval, feitelijk
geen eigen wil meer mogen hebben en we dan dus slaven van een ander zijn. Een ander kan ons
leven niet leiden. Op grond van eigen oordelen moeten we ons door het leven loodsen met
inachtneming van de spelregels van de wereld om ons heen en de innerlijke idealen die we voor
onszelf hebben verworven. Hierbij kunnen de filosofie van de klassieke Griekse wereld en die van
het oosten een zinvolle steun zijn.
Pierre Hadot is een van de eerste denkers die teruggrijpt naar de bronnen van de westerse filosofie
en zegt dat we ze weer moeten gaan lezen als handelingsaanwijzingen en pogingen om handvatten
te bieden voor eenieder die de levenskunst wil beoefenen. Hij schrijft in de inleiding ;
“ Het theoretisch filosofisch betoog ontstaat dus uit de oorspronkelijke existentiële keuze en leidt er
weer naar terug voor zover het, door zijn logica en overtuigingskracht en door de invloed die het wil
uitoefenen op de gesprekspartner, meesters en leerlingen aanzet om echt in overeenstemming met
hun oorspronkelijke keuze te leven; in zekere zin is het dus de toepassing van een bepaald
levensideaal. Ik bedoel hiermee dat het filosofisch betoog gezien moet worden in het perspectief van
de manier van leven waarvan het zowel het middel als de uitdrukking is, en daarom is filosofie vóór
alles een manier van leven, maar een manier van leven die nauw verbonden is met het filosofisch
betoog.”(Hadot, 2005)
Het stoïcijnse beginsel om een onderscheid te maken tussen die dingen die binnen je macht liggen en
die dingen die dat niet doen, is een handvat om veel problemen tot oneigenlijke problemen te
verklaren. In het begin is het erg lastig om dit onderscheid aan te brengen en er dan ook nog naar te
handelen, maar na verloop van tijd wordt dat steeds gemakkelijker.
Ook de epicuristische opvatting van het ‘genoeg’ kan na enige training een deel van je manier van
kijken worden. Niet dat je dan alles op die wijze doet, maar je bent je veel beter bewust van de
overschrijding van je eigen opvatting van ‘genoeg’. Voor de methode van de aandacht vanuit de
mindfulness, het zoeken van de ruimte die er voor jou is in ieder volgend moment van het taoïsme,
het zoeken van het gulden midden van het Aristotelische denken of de zoektocht naar een vereniging
van tegendelen in de dialectiek van Plato geldt hetzelfde.
Het gaat erom dat we ermee beginnen, niet om de idealen van een ander gestalte te geven, maar om
onze eigen idealen de kans te geven om een samenhangende en consistente gestalte in ons leven
aan te nemen. De levenskunst speelt zich, op deze wijze geschetst, af tussen oude en nieuwe
theoretische concepten en een werkelijkheid, een praktijk, die voortdurend in verandering is en
daardoor steeds nieuwe eisen aan ons stelt en onverwachte morele problemen aan ons opdringt.
Waar een mens zich in het verleden in een min of meer stabiele morele context bevond, leven we
tegenwoordig in een morele versplintering. Daarin staan we voor een problematiek die niet alleen
gevormd wordt door vele verschillende denkwijzen, maar ook doordat we naar een vorm van
Maieutiek

levenskunst moeten streven die ons in staat stelt om een goed leven te leiden in een wereld die zelf
in een voortdurende verandering is en die ook van ons om voortdurende verandering vraagt.Die
waarden die vandaag nog krachtig in de samenleving opgeld doen, kunnen morgen hun betekenis
hebben verloren. Toen de levenskunst in het klassieke Griekenland ontstond, waren een aantal
waarden, onuitgesproken of expliciet, voorwaardelijk voor deze manier van leven. Vrijheid en
gelijkheid waren expliciet voorwaardelijk om van verwerkelijking van het mens-zijn te kunnen
spreken. Het in de werkelijkheid brengen van de eigen identiteit en de daaraan gekoppelde creatieve
vermogens waren essentiële delen van de wijze waarop het goede leven geleefd werd. Tot op de dag
van vandaag zijn dit waarden die van groot belang zijn voor de gemiddelde westerling. In deze ‘oude’
waarden zit een probleem verborgen voor een integratie van oosterse en westerse denkwijzen.
Problemen bij de integratie van verschillende vormen van levenskunst
De verstrengeling van het oosterse denken met het westerse lijkt een kwestie van tijd en enig
geduld, maar er zijn dus nog een aantal haken en ogen die vooralsnog niet opgelost zijn. Wanneer we
naar de groep mensen kijken die zich uit vrije wil onderwerpt aan de regels van de verschillende
oosterse scholen, dan betreft dat een specifieke groep die zich uit vrije wil onderwerpt aan de eisen
die in de kloosters daarginds worden gesteld. Wanneer we naar de bloei van de oosterse technieken
in de westerse wereld kijken dan betreft die bloei enerzijds ook wel een specifieke groep mensen,
maar anderzijds zien we ook een duidelijke aanpassing van de oosterse technieken aan de westerse
bewuste en onbewuste voorwaarden. Die voorwaarden vinden hun grondslag, zoals we hiervoor
beschreven, in westerse verworvenheden die de zelf ervaring van die westerlingen in belangrijke
mate bepaalt. Zonder de pretentie dat we die betekenis verlenende waarden in de volgende
opsomming allemaal vangen, laten we de naar onze mening belangrijkste de revue passeren:
Vrijheid.
De levenskunst van de westerse wereld is sterk verweven met de vrijheid. De filosofie is ontwikkeld
door en voor vrije mannen met het doel ‘het goede leven’ gestalte te geven. Daarbij ging dit streven
zover dat men zocht naar de ultieme gemoedsrust, wat betekende dat de rationaliteit boven de
gevoelens werd gesteld.
In de loop van de westerse geschiedenis is de notie van vrijheid een centraal thema van het politieke
denken geworden en behoort het begrip vrijheid tot de meest basale van alle westerse
grondrechten.
Vanuit deze perspectief is de onderwerping aan een ‘meester’ een beweging die moeilijk in
overeenstemming is te brengen met het westerse denken. Als wij willen kunnen blijven kiezen
wanneer we ons wel of niet laten leiden is de werkelijke beoefening van zen dan wel mogelijk?
Creativiteit.
De westerse moderne geschiedenis is, door de aard van zijn ontwikkeling, veel waarde gaan
toekennen aan creativiteit. De creativiteit komt op veel terreinen tot uiting. Binnen het
wetenschappelijk denken is het de kern van de vernieuwing. Een nieuw idee dat in een vervolg op
het creatieve moment, bevestiging vindt in een wetenschappelijke bewijsvoering, heeft de westerse
Maieutiek

technische en wetenschappelijke bloei tot stand gebracht. Aan de andere kant van de ontwikkeling
zien we het ontstaan van de kunstenaar in de moderne zin van het woord. Het is de mens die vanuit
zijn of haar diepste innerlijk een creatieve vorm in de wereld brengt die in haar ongrijpbaarheid voor
de wetenschap de toeschouwer of luisteraar ontroert en aanspreekt op een niet-rationeel niveau.
Om deze vorm van creativiteit in de samenleving te krijgen, is de vrijheid van het individu
voorwaardelijk en moet er een wezenlijke maatschappelijke waardering voor de materialiteit zijn.
Gelijkheid.
Het begrip gelijkheid is niet, zoals we misschien geneigd zijn te denken, een natuurlijke
omgangsvorm. Van nature kennen groepswezens, zoals wij ook zijn, een principiële ongelijkheid. Dit
is het gevolg van de overleefkracht van een groepsdier. Het is in de ongelijkheid dat de
eigenschappen die in de heersende situatie het meeste kans op overleven geven domineren over
andere eigenschappen die in de specifieke situatie van een duidelijk minder belang zijn. De wettelijke
gelijkheid van de mens in de westerse samenlevingen is misschien niet overal even volledig
gegarandeerd, toch zien we dat over het algemeen in deze samenlevingen gestreefd wordt naar
gelijkheid van maatschappelijke kansen voor iedereen, voor man en vrouw, voor blank en niet-blank,
voor alle milieus, maar ook voor mensen van verschillende seksuele geaardheid, leeftijd en fysieke
conditie. In verreweg de meeste oosterse denkwijzen moeten we op een of meer van deze
gelijkheidservaringen inleveren, waarbij de ongelijkheid van man en vrouw vaak de meest in het oog
springende vorm van ongelijkheid is.
Waarheid.
In het westen hebben we een waarheidsvertoog ontwikkeld. Dit waarheidsvertoog is in zijn ontstaan
sterk verweven met het wetenschappelijke, rationele denken. Hoewel de waarheidsvinding van de
wetenschappen tegenwoordig ernstig onder druk staat, is het op dit ogenblik nog voor eenieder
duidelijk dat waarheid een belangrijk en mogelijk onmisbaar element van de structuur van de
rechtstaat is. Wanneer de werkelijkheid op moet worden gevat als ‘schijn’, dan wordt de westerse
opvatting van waarheid op een wijze gerelativeerd, die een waarheidsvertoog ontdoet van haar
meest basale betekenis. Dat zou voor waarheidsvinding van de rechtstaat en de wetenschap
vernietigend zijn.
Individualiteit.
Wat in de oosterse denkwijzen wordt beoogd valt in twee richtingen uiteen. Enerzijds is er de
confucianistische lijn waarin het individu zich moet onderwerpen aan de maatschappelijke of sociale
rol die iemand heeft. Hierbij is de wijze waarop iemand gestalte geeft aan zijn of haar rol veel en veel
belangrijker dan de ervaring van eigenheid die iemand heeft en die uitnodigen tot een unieke
invulling van die rol. Anderzijds is er de gerichtheid op het opheffen van de eigen identiteit als een
schijngestalte die, wanneer de juiste weg wordt bewandelt, dan wel in een verlichte geestelijke staat
zonder de oorspronkelijke eigenheid overgaat dan wel een verdwijnen uit het rad van
wedergeboorte oplevert.
In beide gevallen verliest de ervaring van ‘ik’ als een unieke identiteit haar betekenis, in ieder geval
die betekenis die we er hier in het westen aan toekennen.
Maieutiek

Maakbaarheid.
De geschiedenis van het westen kent een aantal eeuwen waarin de westerse mens zich heeft
toegelegd op de kennis en technieken om de werkelijkheid zo om te vormen dat lijden en schaarste
zo niet werden opgeheven dan toch aanzienlijk werden verminderd. De oosterse denkwijzen kennen
die vorm van maakbaarheid in veel mindere mate. Zij leggen zich toe op de houding die een individu
kan innemen tegenover de gebeurtenissen en omstandigheden waarmee een mens wordt
geconfronteerd. In plaats van toepassing van het maakbaarheidsprincipe wordt er naar de innerlijke
omgang van de mens met zichzelf gekeken en wordt de maakbaarheid op het eigen innerlijk
toegepast. In de basis van het Stoïcijnse en Epicuristische denken was dit wel aanwezig, maar in het
westen zien we dit tegenwoordig al snel als een moeilijk te verdragen vorm van fatalisme.
Kritiek.
Deel van het waarheidsvertoog is het recht om kritiek te hebben. In de verstrengeling van waarheid,
individualisme, gelijkheid en vrijheid is het voor een westerling een grondwettelijk recht om kritiek te
hebben. We noemen dat vrijheid van meningsuiting. Dit betekent dat we ook al worden we niet
gehinderd door enige kennis over een bepaald onderwerp, toch in vrijheid een mening over dit
onderwerp mogen hebben en daar ook openlijk kritiek over mogen uiten.
In de meeste oosterse scholen is dit ondenkbaar, al was het alleen al door de verhouding van
meester en leerling die daar als een basale verhouding bestaat.
Oefeningen en doel van verschillende vormen van levenskunst
Hierboven hebben we de mogelijke fricties tussen de westerse denkwijzen en de oosterse
denkwijzen en vormen van levenskunst proberen te schetsen. In een min of meer schematisch
overzicht willen we laten zien welke uitgangspunten de verschillende vormen van levenskunst
kennen, welke oefeningen ze bieden en wat het doel is dat daarmee wordt nagestreefd. We scheiden
doel en oefeningen zo nadrukkelijk opdat duidelijk wordt dat wij in het westen soms de oefeningen
overnemen zonder het doel te aanvaarden en wellicht ook andersom.
Klassieke wereld (westerse filosofie )
In de wereld waarbinnen de klassieke filosofische scholen ontstaan kent men al een twee werelden
visie. De werkelijkheid waarbinnen wij mensen onszelf terugvinden en een plaats moeten verwerven
kent enerzijds een godenwereld. Deze is echter niet betrouwbaar en niet ‘goed’. Anderzijds is er een
door mensen vormgegeven bestaan en daarin kan het goede gezocht worden en gestalte aannemen.
De vrijheid die een goed leven kenmerkt is een vrijheid van het noodlot en van de overheersing door
de goden. Mensen beschrijven hun bestaan in een tweedeling; de vrijheid van de ziel/geest en de
gebondenheid van het lichaam, Driften/emoties/ passies zijn ook het gevolg van inwerking van de
goden dus ook die mogen je niet overheersen. De eerste, nog steeds in het westen herkenbare,
splitsing lichaam-geest vindt hier zijn verwoording.
Het leven is lijden door het noodlot, de goden en de door hen bewerkstelligde passies. Het daarvan
loskomen is de inzet van wat we nu kennen als de basis van de westerse filosofie.
Maieutiek

“De filosofische daad heeft niet alleen betrekking op kennisverwerving, maar ook op de groei van
‘zelfkennis’ en van het zijn, die ons een rijker bestaan geeft en ons beter maakt. (…)Het leven dat
onecht is, dat door onbewustheid in staat van verwarring verkeert en door zorgen verteerd wordt,
verandert in een authentiek leven dat de mens tot zelfbewustzijn brengt, hem een juist wereldbeeld
verschaft en innerlijke vrede en vrijheid bezorgt” (Hadot, 2005)
De invulling van die op vrijheid gerichte levenskunst krijgt aanscherping in de verschillende
filosofische scholen; Socrates die als luis in de pels de Atheners bevroeg, Plato’s Academie,
Aristoteles ’Lyceum, De Stoa, de Tuin van de epicuristen en de scholen die geen school willen zijn,
maar waarvan de levenskunst wel een blijvende positie in het denken innemen; de cynici en sceptici
Socrates zegt dat ieder mens zelf het goede leven kan vinden want we hebben er via onze ziel
herinnering aan. Het gaat om het zoeken, niet om het zeker weten. Zekerheden moeten steeds weer
bevraagd worden. Het gaan van de weg is belangrijker dan de weg, het bevragen en het bevraagd
worden lossen de stelligheid op die voor Socrates de bron lijkt te zijn van alle kwaad en van het
lijden.
Plato zoekt naar vorming van een omgeving die de waarden van Socrates zeker kan stellen en wordt
daarmee steeds dwingender. De behoefte ontstaat aan normering van ‘de staat van de ziel’. Er is een
ideeënwereld en alle zielen zijn op weg daarheen. Kenmerkend is het niet gericht zijn op aardse
verlangens en op gehechtheid aan tijdelijke wezens of toestanden. Alles gaat voorbij, de enige
blijvende vrede kan gezocht worden in eeuwige waarden. Te gehecht raken aan sterfelijke wezens of
tijdelijke toestanden brengt alleen maar leed met zich mee. De stadstaat moet mensen in staat
stellen zich hiermee bezig te houden.
Het zoeken in het eigen innerlijk door het stellen van vragen zoals Socrates zich voorstelt is een
aanlokkelijk beeld, maar drie vragen doemen direct op;
1. Kunnen we wel echt ongemakkelijke vragen blijven stellen of kunnen we uiteindelijk met de
onzekerheid die dit oproept niet leven?( Tenslotte werd Socrates ter dood gebracht omdat
hij de jeugd zou bederven.)
2. Is er maatstaf waaraan de uitkomst van deze vragen moet worden getoetst of mag iedereen
zijn eigen geweten volgen. Kunnen we leven met de uitkomsten van andermans geweten?
3. Wat doen we met degenen die zichzelf helemaal geen vragen stellen?
Plato heeft het idee dat het goede leven georganiseerd moet worden door de overheid. Zo als hij het
voorstelde doen we het vandaag de dag natuurlijk niet. Hij wilde een nieuwe kans creëren door alle
kinderen te nemen onder de 10 jaar en die een goede opvoeding te geven. Toch kent ook ons idee
van een goed leven maatschappelijke implicaties die behoorlijk dwingend zijn. (Dwingende leerplicht,
ontzetting uit ouderlijke macht bij obesitas.) Ook volgens ons heeft het kind recht op ongehinderde
kansen om deel te nemen aan het goede leven zoals wij ons dat voorstellen. En ook volwassenen
mogen niet alles zelf beslissen. Behalve wetten die anderen tegen ons beschermen zijn er ook
wetten die ons tegen onszelf beschermen. Er is blijkbaar meer nodig dan de individuele afweging die
Socrates voor ogen stond.
Toch zoeken filosofen ook in complexere samenlevingen waar meer wetten en regels zijn gaan
gelden steeds naar een persoonlijke invulling van hun eigen goede leven. Aristoteles legt voor het
Maieutiek

eerst vast waar de grenzen liggen. Je volgt je eigen geweten binnen de endoxa ( dat waar men het
over eens is en wat deels is vastgelegd in wetten en regels.) Pas als je niet meer met jezelf kunt leven
wanneer je je onderwerpt aan de wetten en regels mag en moet je die grens overschrijden. Een
opvatting die zijn moderne herformuleringen vindt bij o.a. Kant en Arendt. De oplossing van
Aristoteles kennen we als ‘de weg van het midden’.
Hoe kunnen we uitgaande van dit standpunt invulling geven aan levenskunst? Levenskunst wordt in
de klassieke en de moderne tijden vanuit de westerse filosofie wel beschreven als ‘stuurmanskunst’.
Die stuurmanskunst bestaat enerzijds uit het manipuleren van de wereld om je heen, maar vooral uit
het sturen van je houding of attitude tegenover hetgeen de wereld bij jou teweeg brengt.
Epictetus schrijft in zijn zakboekje;
“Verlang niet dat alles wat er gebeurt, precies zo gebeurt als jij dat wenst, maar wens slechts dat
alles gebeurt zoals het nu eenmaal moet gebeuren, en je zult slagen in het leven.”( Epictetus 2011)
De middelen die men inzette om deze houding te bereiken waren; zelfonderzoek, dialoog, kennis
van de fysica, ascese, meditatie en -vooral later- inwerking van de teksten.
Monotheïstische religie
De westerse filosofie van de levenskunst heeft naast de klassieke filosofen nog een andere
belangrijke bron, het christendom. Het christendom is een monotheïstische religie die behalve de
bijbel de opvatting huldigt dat de klassieke filosofen weliswaar niet alles wisten, zo kenden de eerste
grote filosofen Jezus niet, maar dat ze de waarheid wel dicht naderden.
De Islam zouden we willen opvatten als sterk aan het christendom verwant en in haar streven een
eerste reformatie terug naar de zuivere monotheïstische visie op God of Allah. Zich zelf definiërend
als een betere invulling van het geloof dan de joodse of christelijke traditie
Christendom en Islam zijn in zoverre uitzonderlijke vormen van levenskunst dat ze religie en
levenskunst verenigen. Doe het goed in de ogen van God. De beloning ligt niet in deze wereld maar
in het hiernamaals . Dat hierop ook uitzonderingen voorkomen kunnen we herkennen aan
voorbeelden als ‘See what God can do for you’ op je bumpersticker van je hele grote auto. Over het
algemeen echter vinden we hier dus een aanvaarding van het eigen lijden én een opdracht om het
lijden van anderen op te heffen of te verlichten. Het goede leven is dus niet in het hier en nu, maar er
vindt natuurlijk wel een verzachting van het lijden plaats omdat het in een zinvolle context wordt
geplaatst. Het contempleren, bidden, ascese beoefenen, mediteren, soms teksten bestuderen voor
inspiratie, het doen van goede werken en later vooral werken om de wereld in orde te brengen is de
wijze waarop het goed leven gestalte krijgt in het streven naar een goede plek in het hiernamaals.
De opdracht om de wereld te vervolmaken, heeft binnen het West-Europese christendom een grote
vlucht genomen in de 18 de eeuw toen het deïsme de wereld ging zien als gemaakt door een God die
van de mens vraagt om door zijn inspanningen de orde te vervolmaken. Dit latere christendom
markeert een overgang van een vooral op het hiernamaals georiënteerde levenskunst naar een
levenskunst vol van goede werken, arbeidsethos en dadendrang. Er ontstaat een
maakbaarheidsideaal dat door de geseculariseerde mensen van de 19 de en 20 ste eeuw onverkort
werd overgenomen en wereldwijd zijn impact heeft laten zien.
Maieutiek

Het westerse goede leven kent een aantal waarden die zij als belangrijk ziet en die deels terug te
voeren zijn op de klassieke wereld en deels waarden kent die het gevolg zijn van de christelijke
levenswijze welke gedurende haar ontwikkeling van voornamelijk gericht op de contemplatie is
verschoven naar het beoefenen van goede activiteiten gedurende het aardse leven.
Het goed verdragen van je lot (stoicijns) het kunnen genieten (epicuristisch) de ascese (klassiek en
vroeg christelijk) en het tonen van doorzettingsvermogen en het niet bij de pakken neerzitten(laat
christelijk) zijn staaltjes van levenskunst die we allemaal nog terug kunnen vinden ook al blijken ze bij
nadere beschouwing uit tegenstrijdige opvatting over het goede leven voort te komen. Daarbij zijn
de uitgangspunten van deze idealen van de oudere levenskunst over genomen door groepen die
zichzelf helemaal niet met de bronnen ervan verbinden of deze verbinding zelfs ontkennen.
In de geschiedenis van de islam zien we, net als bij de andere religieuze en levensbeschouwelijke
richtingen, dat de macht zich verbindt met de denkwijze en invloed gaat uitoefenen op de vorm van
de levenskunst. In de afgelopen eeuw heeft dit geresulteerd in een fundamentalisme dat een gebrek
aan ruimte voor de ervaring van de grote jihad meent te hebben wat heeft geleid tot een explosief
geheel. Fundamentalisme lijkt een ongeluk op de zoektocht naar een levenskunst omdat het
probeert om gedragswijzen en geloofsaannames verplicht te stellen voor allen uit angst waarden
kwijt te raken die iemand zelf van groot belang acht. Plato deed het, de fundamentalisten doen het
en degene die op macht uit is maakt er dankbaar gebruik van.
De soefibeweging brengt de verschillende wegen naar het goddelijke licht onder één noemer en stelt
het zoeken weer centraal. Daarmee geeft het Soefisme de twijfel weer ruimte en vermijdt daarmee
het conflict over de juiste weg naar een specifieke God. Hier gaat het over persoonlijk openstaan en
niet over juiste kennis of het betere mystieke inzicht. Doel is het opgaan in het eeuwig licht en de
weg daar naartoe kent vele mogelijkheden waaronder fysieke activiteiten van de derwisjen.
Spirituele wilskracht en goddelijke genade spelen beide een rol bij het verwerven van het goede
leven.
Hindoeïsme
Levenskunst opgevat als stuur over het eigen leven heeft binnen Hindoeïsme nauwelijks ruimte
omdat het doel van het ter hand nemen van het eigen bestaan ligt in het inzicht dat men geen
invloed kan hebben op de gebeurtenissen. In ieder mens is echter een kern aanwezig dit is het
Atman, die deel heeft aan het goddelijke principe dat de wereld draagt en vormgeeft namelijk
Brahman. In de loop van de geschiedenis van het hindoeïsme verandert de mate van afhankelijkheid
van de mens. De reïncarnatie is afhankelijk van opgebouwd karma, de inzet voor het goede leven is
daarmee niet gericht op het veranderen van de situatie waarin men nu zit, maar in het loskomen van
de begeerten en verlangens die de onwaarachtige relatie met de wereld van de schijn in stand
houden. In een streven naar afzien van de roep van de wereld kan men het in een volgend leven
beter krijgen. Het Hindoeïsme kent de inzet van oefeningen als meditatie, offers en rituele
handelingen. Ook oude technieken als Yoga worden ingezet om los te komen van het opgaan in de
lichamelijke behoeften en verlangens in het hier en nu teneinde een grotere zuiverheid van het eigen
Atman te bewerkstelligen. .
Maieutiek

Er is hierin wel een overeenkomst te zien met bijvoorbeeld het Stoïcijnse ideaal. ( zie het citaat van
Epictetus hierboven)
Boeddhisme
Ogenschijnlijk lijkt het boeddhisme sterk op het hindoeïsme omdat dezelfde technieken en
oefeningen worden gebruikt. Daarbij ontstaat het boeddhisme binnen het hindoeïsme. Er is echter
een essentieel verschil. Het Boeddhisme erkent geen Atman. Er is juist een An-atman. Dat wil zeggen
er is geen essentie of kern in ieder mens. Alle verschijningen van identiteit zijn het gevolg van
verknopingen van dharma (energie)en wij koppelen in het dagelijks leven onze identiteit ons ik’’ aan
bepaalde verknopingen van dharma. Dat maakt ook dat wij abusievelijk een continuïteit aanbrengen
waar er slechts veranderingen van de verknopingen van de dharma’s zijn.
Binnen het Boeddhisme is dat verkeerde beeld van identiteit en continuïteit de bron van alle lijden.
We gaan materiele zaken verlangen, er komen ego behoeften die vervuld moete worden en er
ontstaat het idee van belangentegenstellingen. Wanneer we daar los van kunnen komen zijn we
verlost uit het lijden. De continuering van het lijden in het menselijk bestaan [dukkha] wordt in de
boeddhistische visie veroorzaakt door onwetendheid. De levenskunst van het boeddhisme legt dan
ook veel nadruk op de juiste manier om met het leven om te gaan wat zal resulteren in een opheffing
van de verknoping die we, ten onrechte, opvatten als een ware identiteit. Tot die tijd biedt
compassie uitkomst. Iedereen die hier is en nog gebonden is aan die continuering van de verknoping
van de dharma’s die we ego noemen verdient ons mededogen.
De methode die het de grote diversiteit aan boeddhistische stromingen delen is het achtvoudig pad,
daarbij moeten gaandeweg het denken het doen en de aandacht omgevormd worden richting
liefdevolle en harmonieuze inhoud en uiteindelijke gaat het om de staat van verlichting. Als we de
juiste houding vinden, de juiste ervaring dan zien we in dat we geen ego zijn of hebben, en dat
bevrijdt ons uit de herhaling van de verknoping van dharma’s in een volgend leven.
Oefeningen zijn verschillende vormen van meditatie, waarbij het gaat om inkeer en concentratie op
eigen denken en doen. Dit kan eventueel in een klooster. Het gaat echter niet om het incidentele,
maar om een veranderende houding gedurende de hele dag.
In het westen is de invloed van de boeddhistische levenskunst sterk aanwezig. Wat we overnemen is
de relativering van het eigen ego en de verandering van de aandacht van vluchtige bezig zijn met alle
dingen buiten ons naar het ‘gewaar zijn’ in ons. De rust en de aandacht, het herwinnen van een
gefocust zijn nemen we over, echter meestal zonder de aanvaarding van de doelstelling het loslaten
van het ego en het bereiken van de staat van verlichting. Ook de grote waarde van traditie en de
hiërarchie van meester en leerling staan hier in het westen niet voorop.
Confucianisme
Confucianisme is wellicht de minst metafysische levenskunst die er bestaat. In de praktijk is ook het
confucianisme vermengd geraakt met godsverering, maar Confucius zelf schrijft alleen over de
Maieutiek

maatschappij in het ondermaanse en ook zijn idealen voor die maatschappij zijn voortgekomen uit
een (geïdealiseerd) historisch voorbeeld en is dus niet van goddelijke of metafysische oorsprong. Ooit
was er een gouden tijd en die gouden tijd is verworden doordat mensen hun rol in de samenleving
niet meer op de juiste wijze kunnen invullen. Als iedereen zijn rol weer naar behoren vervult komt de
wereld in orde. Het is een traditionalistische en uiterst conservatieve levenskunst zo lijkt het. Toch
geeft Confucius woorden aan een nieuw ideaal;
“ Tzu Kung vroeg: "Is er één woord waarmee gedurende een leven lang in overeenstemming kan
worden geleefd?" Confucius zei: "Het is 'vergeving'. Wat u voor uzelf niet wenst, wens dat een ander
niet." (Gesprekken XV:23)
Rituelen en ethiek hangen sterk samen en het zoeken van antwoorden in de I Tjing of het boek van
verandering is zo’n vorm waarbij traditie en actualiteit samenkomen. Zo zien we de geritualiseerde
teksten die deels zijn gebaseerd op historische figuren en hun handelingen. Deze worden gekoppeld
aan een interpretatie in het hier en nu waardoor er een hermeneutische beweging wordt ontstaat
waarin tekst en context zich kunnen verenigen tot een juiste houding in het hier en nu.
Waar wij in het westen zeker de laatste decennia gespitst zijn geraakt op individuele zelfontplooiing
lijkt het vreemd dat Confucianisme hier invloed kan hebben. Toch zien we dat ook wij archetypische
beelden hebben van een goede vorst, een goede vader of een goed bestuurder en een herstel van de
aandacht voor de rol die je hebt kan op tweeërlei wijze van nut zijn. Enerzijds als leidraad voor de
ethiek van het individu of als kritiek op de ethiek van een individu die een bepaalde positie in de
samenleving bekleedt. Nadenken wat hoort bij deze rol en wat niet lijkt in deze tijd van bestuurs- en
bankencrises wel nuttig. Anderzijds kan het ook zinvol zijn om na te denken over de verschillende
rollen die een persoon in onze gelaagde samenleving vervult, zeker in de organisatiestructuur van
bedrijven zien we een opkomst van het denken in rollen en de juiste invulling daarvan.
Ook ten aanzien van Confucius zien we dat het westen een aantal elementen overneemt, maar
andere aspecten laat liggen. De grote en beslissende rol van rituelen en de enorme aandacht voor
gezichtsverlies als sturende krachten voor de zelforganisatie van een samenleving- zoals dat voor
Confucius gold, maakte het confucianisme belangrijker dan wetgeving – dit zien we hier in het
westen nergens terug.
Taoïsme
Het taoïsme gaat uit van een metafysica die we kunnen kenmerken als voortdurende verandering.
Alles is in beweging en in die beweging zijn twee wisselende potenties aanwezig het Ying en het
Yang, zij vormen de polariteit van de beweging. Deze energievelden manifesteren zich in Te, wat de
aanduiding is voor de manifestaties van het tao in het hier en nu.
Doel van het taoïsme is het inzicht verwerven dat die voortdurende wisseling zelf geen betekenis
heeft. In de natuur is geen goed en kwaad. Als we alles zouden kunnen ervaren als ‘slechts
verandering’ dan wordt het een energieveld waarbinnen wij onze plaats moeiteloos in kunnen
nemen.
Maieutiek

In ieder volgend ogenblik is er een nieuwe totaliteit van energetische verknopingen, van een
verhouding van yin en yang, van een manifestatie van het tao in te. In zo’n volgen ogenblik is een
plek voor alles wat is. Neem jouw plek in; niet meer en niet minder.
Voor de westerse levenskunst is het zoeken van de moeiteloosheid erg lastig omdat wij westerlingen
gewend zijn problemen te lijf te gaan met inzet van onze rationaliteit en onze fysieke kracht. De
taoïst zoekt echter de moeiteloosheid, de weg van de minste weerstand en dan weet hij dat hij de
juiste positie heeft gevonden. Er is wel ruimte voor vrije wil, maar binnen de bewegingen van tao.
Dus niet een plan en dat implementeren en maar dapper doorgaan bij tegenslag, maar aanvoelen
waar ruimte is en bij weerstand terugtrekken en voorzichtig te werk gaan tot er weer een gaatje
gevonden is voor jouw activiteit.
In het westen spreekt de moeiteloze beweging ons wel aan, maar deel van de vreugde van het
bewegen zit voor ons ook in gezien worden in je moeite, waardering voor je doorzettingsvermogen
en het goede gevoel wanneer je belemmeringen overwint .Boven alles zijn wij westerlingen, mensen
die een relatie van denken en doen met de wereld gestalte geven. Het taoïsme is juist gericht op de
‘lege’ geest. Denken is een uitdrukking van een doel en strookt daardoor niet met het centrale
principe van het taoïsme.
Zen-boeddhisme.
Het taoïsme en boeddhisme hebben zich in China verenigd in het chan boeddhisme. Daarna is dit
chan boeddhisme in Japan bekend geworden als zenboeddhisme. Zen boeddhisme kent een aantal
richtingen. Centraal staat de vermenging van de gedachte van tao of dao ( de onbenoembare weg
van verandering)en de boeddhistische vormen van meditatie en de daarbij gebruikte technieken uit
de strijdcultuur en het dagelijks leven. Van vechtsport tot bloemschikken alles kan zen gedaan
worden, alles kan zen meditatie zijn.
Zen boeddhisme is in het oosten vaak sterk geritualiseerd, kent een strenge meester- leerling
hiërarchie en gaat er van uit dat het rationele verstand een struikelblok is op weg naar verlichting. De
zenboeddhist kent evenals de boeddhist een rad van wedergeboorte waarvan mensen pas loskomen
als ze het idee loslaten dat ze werkelijk een ego hebben dat invloed uit kan oefenen op de
wereldgebeurtenissen. De zen traditie maakt het hebben van een leraar tot wezenlijk onderdeel van
de mogelijkheid om verlichting te bereiken. Het niet rationele paradoxale moment dat gezocht wordt
kun je niet zelf vinden en moet door meditatie, training, koans en soms geweld worden losgemaakt
door iemand die verder is op het spirituele pad dan de leerling. Voor de in het begin van deze tekst
genoemde westerse waarden ligt juist dit element moeilijk. Het loslaten van waarden als gelijkheid,
vrijheid en waarheid om deze in te ruilen voor een houding van overgave en gehoorzaamheid; de
leerling moet doen wat de meester zegt want ieder argumenteren zou de waarde van het moment
teniet doen.
Waarom het zenboeddhisme zo aanslaat in het westen zou wel eens te maken kunnen hebben met
de mate van concentratie die er in ieder moment gezocht wordt. Alles kan zen gedaan worden van
de afwas tot boogschieten, van Japanse theeceremonie tot je persoonlijke opsta-ritueel. We
gebruiken deze concentratie echter niet om los te komen van de gedachte dat de wereld rationeel en
Maieutiek

maakbaar in elkaar zit. Integendeel, de meeste mensen gebruiken de zen meditatie technieken om
fitter aan het werk te kunnen, om na een drukke dag goed te kunnen slapen en daarmee nemen we
wel de technieken over maar niet het wereldbeeld of de doelstellingen. Ook in japen zelf zien e deze
werk- meditatie combinatie in toenemende mate ontstaan. Toch zijn er ook westerse mensen die
lange tijd in een zen klooster verblijven en meedoen met wat daar van hen gevraagd wordt.
Shintoïsme
In Japan speelt naast het zen boeddhisme en confucianisme het al veel oudere shintoïsme nog steeds
een belangrijke rol. Waar in het Tibetaanse boeddhisme het oude natuur geloof is versmolten met
het boeddhisme en deel uitmaakt van de rituele zien we in Japan nog tot op de dag van vandaag
naast vermenging ook onderscheid tussen de verschillende Japanse religies. . Het shintoïsme kent
eigen tempels en een eigen huisaltaar en eigen feesten.
Bijna alle vormen van levenskunst die wij beschrijven gaan op en de een of andere manier een
verbinding aan met de natuurreligies die in tijd aan hen voorafgaan. Deze natuurreligies zijn
verbeeldingen van een samenhangt die men probeerde te leggen tussen de verschillende
natuurverschijnselen waardoor men omringd was.
De elementen waaruit dat bestaat kent vaak een driedeling: Er zijn krachtige goden ( soms één
enkele god) die de wereld gemaakt hebben en dragen of besturen. Er zijn voorouders die de welvaart
van het volk mogelijk hebben gemaakt en nog steeds ondersteunen. En er zijn natuurwezens die
aanbeden moeten worden en soms zijn deze ook aanwezig in culturele voorwerpen. (amuletten)
De meeste levenskunst die wij beschrijven ontstaat binnen een bedding van deze vormen van
natuurgeloof. De meer omvattende moderne westerse fysica gaat deel uitmaken van de meeste
vormen van levenskunst. Het Shintoïsme is niet geïntegreerd geraakt in één wereldbeeld met
bijvoorbeeld het boeddhisme en kan daardoor ook losgelaten worden in haar oorspronkelijke
strengheid. Het maakt deel uit van de common sense en wordt met het ontwikkelen van een
moderne levensvisie meer en meer symbolisch opgevat.
Tot slot
In de veelheid van religies en levensbeschouwingen is het lastig om een grootste gemene deler te
vinden. Toch zijn we van mening dat zo’n grootste gemene deler er wel is. Op voorhand willen we
stellen dat we slechts uitspraken doen over die dingen die binnen het rationele taalspel vallen. Over
de inhoud en betekenis van de mystiek of een religie kunnen we geen uitspraken doen.
Wat in de axiale tijd gebeurde kunnen we nu, terugblikkend, van een betekenis voorzien, die voor de
mens in die tijd onmogelijk te begrijpen was. Wat in de tijd voorafgaande aan de axiale tijd was
gebeurd, kunnen we beschrijven als een crisis van het vooroudergeloof. Het vooroudergeloof was
het totale domein van het menselijk zelfbewustzijn en was dan ook nog een gedeeld zelfbewustzijn.
Het ‘zelf’ was van de gehele gemeenschap, omdat ieder lid van die gemeenschap dezelfde verhalen
Maieutiek

kende, dezelfde woorden kende en geen denken kende buiten de verhalen die werden
overgedragen. Wanneer de populatie toeneemt door de uitvinding van landbouw en veeteelt,
ontstaat een crisis. Voor vrouwen is de nieuwe situatie bijna onverdeeld gunstig. Meer voedsel, meer
veiligheid en meer overleefkansen voor hun kinderen zijn enkele van de gevolgen van de nieuwe
verworvenheden. Voor mannen lag dat anders. De taak die ervoor mannen lag; een taak die een
beroep deed op vindingrijkheid, kracht, moed en gebruik van het brein voor het verkrijgen van
jachtbuit of het verjagen van gevaren, werd werkeloos. De sedentering, de landbouw en de veeteelt
brachten de man in een crisispositie. Zijn bestaan kende geen vervulling meer. Dat bracht een
ontwikkeling op gang die we hier niet uit en te na zullen beschrijven, maar waar we een bepaalde lijn
uit zullen lichten. Er ontstond een groep mannen die, om invulling te geven aan hun zelfbewustzijn,
een verklaringsmodel voor de werkelijkheid gingen ontdekken. Structuren die binnen het
vooroudergeloof nooit in het zicht waren geweest, maar die in de nieuwe omstandigheden van
belang werden, vroegen om verklaringen en zo ontstond een priesterklasse. Dit deel van het verhaal
is meestal wel bekend. Waar zelden aandacht aan wordt besteed is aan de vraag waar ze dit
verklaringsmodel vandaan haalden. Ten slotte kenden ze alleen het beperkte bewustzijn, zoals dit
binnen het vooroudergeloof werd toegestaan. De stap die deze priesterklasse maakte kunnen we nu
begrijpen. Op dat moment dat het werkende brein van de mens een bewustzijn ontwikkelde,
ontstond noodzakelijkerwijs ook een onbewuste. Vandaag de dag weten we dat het onbewuste een
belangrijke motor is voor ons bewustzijn. Toen de priesters, geholpen door ascese en
geestverruimende middelen, het dwingende keurslijf van het vooroudergeloof los konden laten,
konden ze uit de stem van hun onbewuste putten. Deze relatie tussen bewustzijn en onbewuste was
nieuw omdat tot op dat ogenblik een taboe lag op alle andere denken dan het denken in termen van
het vooroudergeloof. Het leverde een aantal nieuwe innerlijke perspectieven op. De ‘stem’ uit het
onbewuste werd vertaald als de stem van de ziel. Intuïtie kreeg een positie van inspiratie in plaats
van een taboe en er ontstond een zoektocht naar meer inzicht in allerlei opzichten. Het soort inzicht
dat werd gezocht werd bepaald door de meest uiteenlopende omstandigheden, maar er zijn een
aantal gemeenschappelijke kenmerken.
Het gevormde bewustzijn was een overleefbewustzijn. Nu er een soort van toegang tot de rest van
de menselijke vermogens was gevonden, kwam de mens in contact met idealen, met menselijke
wensen die er wel waren, maar die niet in de werkelijkheid gevonden konden worden. In het
onbewuste ontdekte men de compassie en de nieuwsgierigheid. En zo zien we dat in alle axiale
denkwijzen deze twee elementen terug te vinden zijn.
Wanneer we op deze wijze naar de verschillende denkwijzen kijken, dan is er plotseling een veelheid
van mogelijkheden die de menselijke geest kan ontwikkelen. In deze tijd is het mogelijk niet alleen
zinvol, maar zelfs noodzakelijk, om al deze menselijke mogelijkheden een gelijkwaardige plaats naast
elkaar te geven om vanuit die positie naar nieuwe zingeving te zoeken.
-------
Maieutiek