DE TUIN - Museum Boerhaave

nummer 1, winter 2012 e 9,95Hamamelis ❧ Plantenjagen in China ❧ Klein Knoevenoord ❧ PapiermoerbeiBotanisch Barcelona ❧ Cyclamen ❧ Kruidentuin Openluchtmuseum ❧ Brian Kabbes

De gouden eeuw van de botanieLeydseWeeldeIn de zeventiende eeuw werd enorm geïnvesteerdin de natuurhistorie. Veel mensen hielden zichermee bezig en er bestonden grote, wijdvertaktenetwerken waarlangs de informatie verspreidwerd. Leiden was een knooppunt in dienetwerken. De tentoonstelling Leydse Weelde isniet groot, maar wel bijzonder interessant voorliefhebbers van historie en groen.Tekst Hanneke Jelles | fotografie Foto Dickhoff,Tom Haartsen, Ben KieftLades van de simplicaverzameling van Hendrick de Bosch,ca. 1744-1772. Collectie Museum Boerhaave.60 DE TUIN in vier seizoenenDE TUIN in vier seizoenen 61

Links: Aquarel ‘Hijacijntho’ uitde tuin van Simon de Beaumont,gesigneerd SDM, ca. 1690. CollectieNaturalis Biodiversity Center.Rechts: Aquarel ‘Aloë Africana uitde tuin van Simon de Beaumont,gesigneerd SDM, ca. 1690. CollectieNaturalis Biodiversity Center.Boven: Samenwerkendeplantenlief hebbers, detailvan het frontispice vanP. Nylandt, De Nederlandtseherbarius ofkruydt-boeck; 2e druk,Amsterdam, 1682. CollectieMuseum Boerhaave.Links: Houtsnede vanGuaiacum in C. Clusius,Exoticum libri decem,collectie Museum Boerhaave.Deze houtsoortwerd door de inheemsebevolking gebruikt tegensyfilis en was al snel inEuropa zeer gevraagd.Rechts: De eerste af beeldingvan een aardappelplant,door Philip deSivry aan Clusiusgestuurd, 1588-89.Collectie MuseumPlantin-Moretius/Prentenkabinet.Midden in de Leidse binnenstad,in een smal straatje, ligtMuseum Boerhaave, ‘Rijksmuseumvoor de geschiedenisvan de natuurwetenschappen en van degeneeskunde’. Het mooie pand was voorheeneen klooster: het Sint Caeciliaklooster.Hier is t/m 5 mei 2013 de tentoonstelling‘Leydse Weelde, groene ontdekkingen in degouden eeuw’ te zien.Op de begane grond zijn in een lange gangde kostelijkste schatten opgesteld. Prachtigeoude kruidboeken uit bibliotheken en privécollecties.De boeken zijn zorgvuldig aangelicht– verlopend van rood naar paars. Demet bloemprints beplakte ramen zorgenvoor getemperd licht en een intieme sfeer.Hier kun je op je gemak de zeldzaamste werkenvan dichtbij bekijken. Van oud (Clusius)tot nieuwer (Linnaeus), van klein naar naargroot. Een van de prenten op de tentoonstellingligt laat zien hoe het in zijn werk ging:plantenliefhebbers buigen zich over interessantesoorten, terwijl een knecht een mandmet nieuw materiaal aanvoert. Een oranjerieplantin pot is bij de hand, net als een stapelkruidenboeken.Op de eerste verdieping is een zaal gewijdaan aquarellen van Janneke Brinkman. Haarwerk laat zien dat er vandaag de dag eveneensaandacht is voor het weergeven van derijkdom van de bloemen- en plantenwereld.De tegenoverliggende zaal toont drie schilderijen– weer van oud naar nieuw en vanklein naar groot. Verder zijn hier vitrines tevinden met tegels met florale versieringen,vitrines met voorbeelden uit de boekdrukkunst,kunstnijverheid, handel, farmacie.Grote ronde lampen zorgen voor licht ensfeer; de werken zijn te kostbaar om ze aanfelle spots bloot te stellen. De tentoonstellingwordt gecompleteerd met een boekuitgavedie veel meer is dan een catalogus. Tentoonstellingen boek vertellen het verhaalvan een wetenschap die vandaag de dag bijveel mensen associaties wekt met stoffigheid:de botanie.SpannendIn de Gouden Eeuw was het juist een spannendeen zeer belangrijke wetenschap. Dewereld werd groter en overal werden nieuweplantensoorten ontdekt – met wie weet watvoor eigenschappen. In eigen land werd denatuur met nieuwe ogen bestudeerd en ookhier volgde de ene ontdekking op de andere.Waar we tegenwoordig de natuurkunde,scheikunde en sterrenkunde beschouwen alsde écht belangrijke wetenschappen, was debotanie in de Gouden Eeuw invloedrijker danwelke tak van wetenschap dan ook. De botanietrok diepe sporen in de kunst, de handel,het dagelijks leven en de wetenschap in hetalgemeen. Wie wilde laten zien dat hij ietsbetekende deed aan botanie of had een tuinmet intrigerende nieuwe planten. En Leiden,sinds 1575 universiteitsstad en sinds 1590 deHortus botanicus rijk, vormde het kloppendhart van die intense groene wereld. Plantkundigen,uitgevers, tuineigenaren en kunste-62 DE TUIN in vier seizoenenDE TUIN in vier seizoenen 63

Links: Kopergravure uitA. Seba, Locupletissimirerum naturalium thesauriaccurata descriptio,et iconibus artificiossimisexpressio I (1735).Collectie UniversiteitsbibliotheekLeiden.naars werkten hier samen. Botanie was totdan toe een ondersteunende wetenschap voormedici geweest, maar de eerste directeur vande Hortus, Carolus Clusius, wijdde zich alseerste wetenschapper geheel aan de botanie.ExotischEen belangrijke factor bij de bloei van dewetenschap was de opkomst van de boekdrukkunst.Tussen ongeveer 1530 en 1615 verschenenboeken over planten in druk, waarmeede kennis zich sneller kon verspreidendan vóór de boekdrukkunst. Een van deinvloedrijkste boeken was een uitgave vanDe materia medica van Dioscorides, door deItaliaanse arts Pietro Andrea Mattioli vancommentaar voorzien. Artsen als hij steldenvast dat er veel meer planten waren dan doorde ouden beschreven – in de nieuw ontdektegebieden maar ook in de eigen omgeving. Zeprobeerden grip te krijgen op de veelheid aanplanten door er beschrijvingen, afbeeldingenen herbaria van te maken. De komst vannieuwe planten uit verre gebieden maaktehet voor rijken aantrekkelijk om zich metexotische collecties te onderscheiden.Exotisch – voor ons zijn tulpen, narcissen,hyacinthen, zonnebloemen, tomaten enaardappels dat niet, maar indertijd warenhet nieuwigheden uit Turkije, en later hetVerre Oosten. Rijke handelaren konden metverzamelingen hun goede smaak en kennisetaleren, maar ook hadden de nieuwe plantende potentie om een waardevol product teworden. Voedsel, kleding, medicijn of grondstofvoor verf: plantaardige producten warenvoor heel veel zaken de basis. De handel inspecerijen, suiker en tabak bleek inderdaadeen zeer winstgevende. Aan specerijen werdvaak medische effecten toegeschreven. Erwas een grote variatie beschikbaar, zoals tezien is aan de lades van Hendrick de Bosch,die geneeskrachtige specerijen verzamelde.TulpenmanieDe belangstelling voor planten bereikte eenhoogte- en dieptepunt met de tulpenmanievan 1637. Carolus Clusius (1526-1609), algenoemd als eerste directeur (prefect) van deLeidse Hortus botanicus, was wellicht nietde eerste die in Nederland tulpen kweekte,maar wel begon de tulp vanuit de Leidsehortus zijn zegetocht.De publicatie bij de tentoonstelling bevateen interessant hoofdstuk van de hand vanAnne Goldgar dat een nieuw licht werpt opde tulpenmanie. Het was geen economischecrisis, concludeert zij; maar weinig mensenverloren veel geld, en dan ging het vaak ooknog om bemiddelde mensen die wel een veerkonden laten. Niemand ging failliet. Welbleek de samenleving tot dan toe gebaseerdop handelspraktijken en afspraken diezomaar ineens konden verdampen – en datwas voor de Nederlanders zeer schokkend.Het veranderde de kijk op de eigen maatschappijen op de waarde van geld.Zo valt er op de tentoonstelling veel te genietenen te leren. Daarbij waant u zich in deLeidse hortus: u kunt uitrusten op een tuinbank,er staat een gestileerde variant van hetprieeltje zoals dat in de tijd van Clusius,maar ook vandaag nog, in de Hortus staat.De indeling is gebaseerd op de Clusiustuin,die ook in de Leidse Hortus nog te zien is. ❧Informatie‘Leydse Weelde, groene ontdekkingen in de gouden eeuw’Nog t/m 5 mei 2013Museum BoerhaaveLange St. Agnietenstraat 10, LeidenT. + 31 (0) 715 21 42 24www.museumboerhaave.nlDinsdag t/m zaterdag 10.00-17.00 uurZondag 12.00-17.00 uurOnder: Tomaat (rechts)en aubergine uit een herbariumdat tussen 1542-1544 gemaakt werd.Collectie NaturalisBiodiversity Center.Voor kinderen vanaf 6 jaar is er een kinderspoor, waar uw (klein)kinderenspelenderwijs van alles te weten komen over bloemen en planten;De publicatie ‘Bloeiende kennis. Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw’, onder redactievan Esther van Gelder, kost € 19,-. Te koop in het museum en te bestellen bij de boekhandel.Uitgeverij Verloren, ISBN 978 90 8704 309 4Zie de advertentie met lezersaanbieding elders in dit nummer.DE TUIN in vier seizoenen 65

ABONNEMENT:WWOOIk wil graag een abonnement:Voorletters / Naam : ____________________________________________________________________________ ❍ dhr. ❍ mevr.Adres: ____________________________________________________________________________________________________________Postcode en woonplaats : ____________________________________________________________________________________________________________Telefoon/ E-mail : ____________________________________________________________________________________________________________De Tuin in vier seizoenen is het tuintijdschriftmet diepgang. Dit nieuwe blad neemt de kwaliteitenover van het blad DE TUIN Exclusief,dat vorig jaar werd opgeheven. Een rustige,klassieke lay-out, foto’s van topkwaliteit enartikelen over plantenfamilies, botanischetuinen, bezoektuinen, groene vakantiebestemmingen,kunst in de tuin, bomen, struikenen vaste planten. Een blad om heerlijk in deleunstoel van te genieten en nieuwe inspiratieuit op te doen - voor tuinreizen, tuinbezoekenof voor de eigen tuin. Een blad om heerlijk bijweg te dromen en om veel van op te steken.De eerste uitgave is onlangs verschenen.Daarna volgt het blad de seizoenen: hetverschijnt begin maart, begin juni, beginseptember en begin december 2013.De kosten voor een jaar abonnementbedragen e 38,50.Het tijdschrift is ook los verkrijgbaar, kijkop www.tijdschriftdetuin.nl voor een winkelbij u in de buurt.Facebook: facebook.com/DeTuininvierseizoenenTwitter: @DETUIN4Swww.tijdschriftdetuin.nlHet abonnement dient in te gaan per:❍ Winter 2012 ❍ Voorjaar 2013 ❍ Zomer 2013 ❍ Herfst 2013 ❍ Winter 2013Betaling:❍ Ik machtig De Tuin in vier seizoenen om het abonnementsgeld à € 38,50 af te schrijven van:rekeningnummert.n.v.teDatum:CADEAU-ABONNEMENT:Ik wil graag een cadeau-abonnement geven aan:Voorletters / Naam : ____________________________________________________________________________ ❍ dhr. ❍ mevr.Adres: ____________________________________________________________________________________________________________Postcode en woonplaats : ____________________________________________________________________________________________________________Telefoon/ E-mail : ____________________________________________________________________________________________________________Het abonnement dient in te gaan per:❍ Winter 2012 ❍ Voorjaar 2013 ❍ Zomer 2013 ❍ Herfst 2013 ❍ Winter 2013Mijn gegevens zijn:Voorletters / Naam : ____________________________________________________________________________ ❍ dhr. ❍ mevr.Adres: ____________________________________________________________________________________________________________Postcode en woonplaats : ____________________________________________________________________________________________________________Telefoon/ E-mail : ____________________________________________________________________________________________________________Betaling:❍ Ik machtig De Tuin in vier seizoenen om het abonnementsgeld à € 38,50 af te schrijven van:rekeningnummert.n.v.teDatum:: _______________________________________________________________________________________________________________________________: _______________________________________________________________________________________________________________________________: _______________________________________________________________________________________________________________________________Handtekening:Het cadeau-abonnement stopt automatisch na4 uitgaven en hoeft dus niet te worden opgezegd.: _______________________________________________________________________________________________________________________________: _______________________________________________________________________________________________________________________________: _______________________________________________________________________________________________________________________________Handtekening:Stuur deze kaart in een envelop(zonder postzegel) naar:Uitgeverij CompresAntwoordnummer 104312300 WB LeidenWWOOVoor buitenlandse adressen gelden andere tarieven! Voor meer informatie: Frans van Grondelle • tel. 0031 71 516 15 18 of info@tijdschriftdetuin.nl