Download 'Is een innovatieve school een productieve ... - VO-raad

Is een innovatieve schooleen productieve school?Een analyse van de relatie tussen innovaties en productiviteitop scholen voor voortgezet onderwijsJos Blank,Carla Haelermans

Over deze publicatiesIs een innovatieve school eenproductieve school? is een van deslotpublicaties van het Innovatieprojectvan de VO-raad. De vraag is relevant,want bijna alle scholen voor voortgezetonderwijs werken aan innovaties. Maarwordt het onderwijs hier ook beter van?Daarover gaat dit boekje. Het beschrijftde resultaten van een kwantitatievestudie naar de relatie tussen innovatie enproductiviteit van scholen. Het onderzoekbouwt voort op de eerder verschenenpublicatie Innovatiekracht van hetvoortgezet onderwijs.Scholen hebben in een enquête aangegevenaan welk type vernieuwingenze werken. Van diezelfde scholen is deproductiviteit gemeten op de manierwaar op ook de Inspectie naar scholenkijkt: onder andere aan de hand vanexamencijfers en onvertraagde doorstroom.Het antwoord stemt positief:innoverende scholen blijken productieverte zijn. Interessanter nog is dat dit nietvoor alle typen innovaties geldt. Scholenwerken het vaakst aan pedagogischdidactischevernieuwingen – bijvoorbeeldrond zorg en veiligheid, samenwerkingmet andere professionals en (para)medici– en wat de onderzoekers procesinnovatiesnoemen – op het gebied van deorganisatie, ICT en infrastructuur. Preciesdie twee typen innovaties zijn het minstverbonden met productiviteit. Innovatiesop het gebied van vakken & profilering ende professionalisering van docentenhebben de sterkste relatie metproductiviteit. Deze uitkomsten onderstrepennog eens dat innovaties meereffect hebben als ze direct verbonden zijnmet leren en doceren. Dat betekent dat ervoor scholen meer winst te halen is uitinnoveren, of beter gezegd: meer focus.Het Innovatieproject heeft op verschillendemanieren de focus gelegd op innovatiesop het gebied van leren en doceren. Zostaat een aantal innovaties op het gebiedvan talentontwikkeling van leerlingenbeschreven in Op zoek naar talent. Meerinspiratie en informatie over innovatiesop het gebied van talent ontwikkeling is tevinden in Beter innoveren met kwaliteitszorg.Concrete producten, waarondermanieren om talenten van leerlingeninzichtelijk te maken, zijn beschikbaargemaakt in Op Expeditie. Een greep uitde opbrengsten van Expeditie durven,delen, doen.Aandacht voor de professionaliseringvan docenten was er ook, in het bijzondervoor professionalisering door middel vanonder zoek. ‘En, heb je vandaag nog eengoede vraag gesteld?’ beschrijft hoedocenten betrokken kunnen zijn bijonderzoek, en hoe dat kan bijdragenaan professionalisering.De opbrengsten van al deze en anderedeelprojecten zijn kort samengevat inVijf jaar innoveren. Opbrengsten vanhet Innovatieproject.

Is een innovatieve schooleen productieve school?Een analyse van de relatie tussen innovaties en productiviteitop scholen voor voortgezet onderwijsCentrum voor Innovaties enPublieke Sector Efficiëntie Studies,Technische Universiteit DelftJos Blank,Carla Haelermans

Woord voorafHet begrip productiviteit speelt tegenwoordig een belangrijke rol in het onderwijs.Scholen willen met bestaande middelen meer bereiken voor hun organisatie en hunleerlingen. Daarnaast speelt in het onderwijs ook het voorspelde lerarentekort mee.Met minder docenten moeten goede prestaties geleverd worden. Een van de mogelijkeoplossingen om de productiviteit te waarborgen of te vergroten is het effectieftoepassen van innovaties.Deze studie gaat in op de samenhang tussen innovaties en de productiviteit vanscholen in het voortgezet onderwijs. We laten zien hoe innovaties in relatie staan totde productiviteit en hoe deze de samenstelling van de inzet van middelen beïnvloedt.Verder schenken we aandacht aan de vraag of het onderwijstype en de grootte van eenschool genoemde samenhang beïnvloeden. Deze studie is een vervolg op een eerderestudie naar de verspreiding van innovaties in het voortgezet onderwijs.Bij de totstandkoming van dit rapport hebben we van veel kanten hulp gekregen.In de eerste plaats willen we Centrale Financiën Instellingen (Cfi) bedanken voor hetverstrekken van de gegevens waarmee het model is doorgerekend. Ook bedanken weuiteraard alle scholen die bereid zijn geweest de vragenlijst in te vullen. Zonder dezescholen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Daarnaast danken wij de schoolleidersdie hebben deelgenomen aan de telefonische interviews in september 2010voor hun bijdragen; deze gesprekken hebben geleid tot de waardevolle citaten die indit rapport zijn opgenomen. Tot slot willen we graag Sander Galjaard, Jelma Hoekstra,Peter Lucas, Carlijn Harink en Myra Zweekhorst bedanken voor de coördinatie van hetonderzoek vanuit de VO-raad en voor hun waardevolle opmerkingen en suggesties.De uitvoering van het onderzoek was voor een belangrijk deel in handen van CarlaHaelermans (IPSE Studies).Jos BlankDirecteur Centrum voor Innovaties en Publieke Sector Efficiëntie Studies2 Is een innovatieve school een productieve school?

InhoudsopgaveSamenvatting 51 Inleiding 91.1 Achtergrond 101.2 Onderzoeksopdracht en onderzoeksvragen 101.3 Onderzoeksopzet 111.4 Leeswijzer 122 Literatuurstudie 132.1 Inleiding 142.2 Innovaties in het onderwijs 142.3 Onderwijsproductiviteit 143 Het budgetproductie model 173.1 Inleiding 183.2 De bekostiging van het Nederlandse voortgezet onderwijs 183.3 De economische theorie van het productiemodel 183.4 Innovaties 204 Onderzoeksgegevens 214.1 Inleiding 224.2 Productie 224.3 Inzet van middelen 224.4 Innovaties 234.5 Bewerkingen en controles 234.6 Statistische beschrijving gegevens 245 Empirische analyse 275.1 Inleiding 285.2 Innovaties en productiviteit 285.3 Innovaties en productie 305.4 Innovaties en kostenaandelen van ingezette middelen 31Is een innovatieve school een productieve school? 3

6 Conclusies en beschouwingen 336.1 Inleiding 346.2 Resultaten 346.3 Beleidsimplicaties 366.4 Terugkoppeling voor scholen 37Bijlagen 39Bijlage bij hoofdstuk 3 40B3.1 Het budgetgerestricteerde indirecte productiemodel 40Bijlage bij hoofdstuk 4 43B4.1 Uitgebreide beschrijving gegevens en gegevensbronnen 43B4.2 Lijst innovaties 52B4.3 Schattingen prijzen van ingezette middelen 56B4.4 Schattingen gecorrigeerde rendementscijfers 57Bijlage bij hoofdstuk 5 59B5.1 Volledige schattingsresultaten 59B5.2 Overige schattingsresultaten 64Begrippenlijst 66Referenties 704 Is een innovatieve school een productieve school?

SamenvattingInleidingIn het kader van bezuinigingen speelt het begrip productiviteit tegenwoordig eenbelangrijke rol. Met minder geld moet hetzelfde, en liefst meer, gepresteerd worden.Dit geldt zeker in het onderwijs, waar naast bezuinigingen ook het voorspeldelerarentekort mee speelt. Met minder middelen, dan wel financieel, dan wel inmankracht, moeten toch hoge prestaties geleverd worden. Een van de mogelijkeoplossingen is het toepassen van innovaties.Deze studie gaat in op de relatie tussen innovaties en de productiviteit van scholenin het voortgezet onderwijs. We laten zien hoe innovaties, bij een gegeven budget,de prestaties en de samenstelling van de ingezette middelen beïnvloeden. Verderschenken we aandacht aan de invloed van het onderwijstype en de grootte van eenschool op genoemde samenhang. In de conclusies komen enkele beleidsimplicatiesvan deze studie aan de orde.Het budgetproductiemodelGezien de bekostigingsstructuur van het voortgezet onderwijs in Nederland wordtvoor dit onderzoek een budgetproductiemodel gebruikt. Dit model leidt de maximaalhaalbare productie af (bijvoorbeeld in termen van diplomering of gering vroegtijdigschoolverlaten) op basis van de productietechnologie, een gegeven budget(de lumpsum) en prijzen van de ingezette middelen.Bij het maximaliseren van productie gaat het om een combinatie van het aantalleerlingen en de onderwijsresultaten van deze leerlingen. Dit is grafisch weergegevenin figuur 0.1.In figuur 0.1 beschikt het management over een hoeveelheid geld (het budget) en kanhet management dit aanwenden om docenten of ondersteunend personeel in dienst tenemen, maar ook om computers aan te schaffen, innovaties in te voeren, een schoonmaakdienstin te huren of de elektriciteitsrekening te betalen. Het management moetproberen dat zo te doen dat zo veel mogelijk leerlingen met een diploma met zo weinigmogelijk vertraging de school uiteindelijk verlaten.Is een innovatieve school een productieve school? 5

Figuur 0.1 Allocatie middelen in een school bij productmaximalisatie bij gegeven budgetSchoolbestuurLeerlingenBron: Blank (2010)In het productiemodel is het tevens mogelijk de rol van innovaties te verwerken en heteffect hiervan op de productiviteit vast te stellen.OnderzoeksgegevensVoor dit onderzoek gebruiken we gegevens over productie, ingezette middelen eninnovaties, evenals achtergrondgegevens van de leerlingen en de school. Bij deproductie gegevens onderscheiden we zes typen leerlingen en hun onderwijsrendement.We identi ficeren vier typen ingezette middelen, namelijk management, onderwijzendpersoneel, ondersteunend personeel en materiaal. Verder gebruiken we vijf categorieënvan innovaties: nieuwe vakken/profilering-innovaties, pedagogisch/didactische innovaties,procesinnovaties, professionalisering van docenten-innovaties en onderwijsketeninnovaties.ResultatenTabel 0.1 is een eenvoudige weergave van de relatie tussen de innovatiecategorieënen productiviteit van een school. De vetgedrukte, grote tekens geven een statistischbetrouwbare relatie weer. De andere tekens zijn statistisch minder veelzeggend.Tabel 0.1 laat zien dat drie van de vijf innovatiecategorieën een significante relatiehebben met de productiviteit van een school. Nieuwe vakken/profilering-innovatiesen professionalisering van docenten-innovaties hebben een positieve relatie met deonderwijsproductiviteit. Onderwijsketeninnovaties hebben een negatieve relatie met6 Is een innovatieve school een productieve school?

Tabel 0.1 Relatie tussen innovaties en productiviteitInnovatiecategorieRelatie met productiviteitNieuwe vakken/profilering-innovaties +Pedagogisch/didactische innovaties +Procesinnovaties +Professionalisering van docenten-innovaties +Onderwijsketeninnovaties -de onderwijs productiviteit. In het laatste geval overtreffen de kosten hiervan blijkbaarde mogelijke opbrengsten. Deze uitkomst wil dus niet zeggen dat onderwijs keteninnovatiesop zich de prestaties van een school negatief beïnvloeden. Wel is het zodat eventuele prestatiewinst niet opweegt tegen extra kosten.Daarnaast beschrijft dit onderzoek de relatie tussen de innovatiecategorieën en deproductie- en kostenaandelen van ingezette middelen. Het is denkbaar dat de schaalvan een school of het type onderwijs medebepalend is voor het effect van een innovatieof dat een innovatie van invloed is op bijvoorbeeld de inzet van personeel. Deze relatiesblijken te bestaan voor nieuwe vakken/profilering-innovaties, professionalisering vandocenten-innovaties en onderwijs keteninnovaties. Het hangt echter van de innovatiecategorie,het type onderwijs en het ingezette middel af of deze relatie positief ofnegatief is.BeleidsimplicatiesDit onderzoek geeft geen eenduidig antwoord op de vraag welke innovatiebevorderendemaatregelen direct effect hebben op de productiviteit van scholen. Methodologischeproblemen, zoals de richting van de causaliteit en selectie-effecten, maken diton mogelijk. Het is niet uit te sluiten dat goed functionerende productieve scholen meerfinanciële en organisatorische ruimte hebben om innovaties toe te passen. Het onderzoekidentificeert, zoals boven aangegeven, wel enkele kansrijke gebieden. Het is dusbelangrijk kritisch te zijn over het type innovatie waarin geïnvesteerd wordt. Meergedetailleerd onderzoek is hier op zijn plaats.Uit onderhavig onderzoek blijkt dat nieuwe vakken/profilering-innovaties een positieverelatie hebben met de productiviteit van een school. Dit lijkt erop te duiden dat scholendie zich sterk profileren en onderscheiden van concurrerende scholen een hogereproductiviteit hebben. Dit kan, zoals eerder aangegeven, echter niet als een causalerelatie gezien worden. Het is echter ook niet uit te sluiten dat deze innovaties hetIs een innovatieve school een productieve school? 7

mogelijk maken inhoud beter aan te laten sluiten bij de talenten en mogelijkheden vanleerlingen. Daarnaast kunnen de nieuwe vakken ook een sterke synergie hebben met dereguliere vakken, waardoor prestaties bij de reguliere vakken verbeteren. De resultatenvan dit onderzoek lijken er verder op te wijzen dat kwaliteits verbetering van docenteneen belangrijke rol speelt in de productiviteitsverbetering van een school. Innovatiesdie gericht zijn op de professionalisering van de docent zijn positief gerelateerd aan deprestaties van leerlingen. Ook hier geldt dat de causaliteit op dit moment niet goedbeoordeeld kan worden. Deze analyses zouden bijvoorbeeld gericht kunnen zijn op hetin kaart brengen van de kwaliteit van docenten, op basis van jaren ervaring, bevoegdheid,beoordelingen, et cetera. Hier zijn andere gegevens voor nodig dan voor onderhavigonderzoek beschikbaar zijn.De negatieve relatie tussen onderwijs keteninnovaties en productiviteit lijkt erop teduiden dat deze innovaties vooral een rol spelen voor het netwerk van de school enminder voor de productiviteit. Ook hier is nader onderzoek nodig om te bekijken wat hetdirecte effect is van de onderwijsketengerelateerde maatregelen op leerling- en schoolprestaties.Voor de twee innovatiecategorieën die niet in relatie lijken te staan met deproduct iviteit van de school lijkt het niet zinvol om beleidsgerelateerde maatregelen tenemen. Deze categorieën lijken weinig met de productiviteit te maken te hebben.Ten slotte is het van belang dat innovaties nauwgezetter gemeten worden, namelijkvanaf het moment van invoering. Dit betekent dat er niet alleen in innovaties geïnvesteerdmoet worden, maar ook in onderzoeken die simultaan met de implementatievan de innovatie uitgevoerd worden. In dit soort onderzoeken is het beter mogelijk voorde geconstateerde methodologische problemen een oplossing te vinden.8 Is een innovatieve school een productieve school?

1 Inleiding “Dit onderzoek iseen bevestiging datwe de strategie willenveranderen bij hetschrijven van hetjaarplan…”Dhr. H. Luyendijk,rector Dalton Den Haag9

1.1 AchtergrondIn het kader van bezuinigingen speelt hetbegrip productiviteit tegenwoordig eenbelangrijke rol. Met minder geld moethetzelfde, en liefst meer, gepresteerdworden. Dit geldt zeker in het onderwijs,waar naast de bezuinigingen ook hetvoorspelde lerarentekort een belangrijkerol speelt. Met minder middelen, dan welfinancieel, dan wel in mankracht, moetentoch goede prestaties geleverd worden.Een van de mogelijke oplossingen diegenoemd worden, is het effectieftoepassen van innovaties.We zien dat innoveren in het onderwijseen centraal thema is in het beleid vanhet ministerie van Onderwijs, Cultuur enWetenschap (OCW) en dat de overheidde toepassing van innovaties in hetonderwijs stimuleert. Daarnaast tonenveel scholen zelf initiatief door innovatieprojectente introduceren. Veel geld enandere middelen vloeien vanuit de overheidnaar scholen en andere innovatieorganisatieswaar scholen mee samenwerken.Daarbij komt er steeds meer geldbeschikbaar om innovaties op scholen testimuleren.Het is van belang inzicht te krijgen in water met dit geld gedaan wordt. Daarnaastis het belangrijk te weten of deze financiëlestimulans ook daadwerkelijk leidttot een groei van het aantal innovatiesop een school en de product iviteit vanhet onderwijs. Het onderzoeks rapport‘Innovatiekracht van het voortgezetonderwijs’ (Blank et al., 2009) geeftinzicht in de diversiteit aan innovatieswaar scholen mee bezig zijn. Daarnaastlaat het rapport zien hoe de verspreidingvan de innovaties over scholen en overtijd eruit ziet en welke kenmerken vanscholen bepalend zijn voor de keuze om inbepaalde typen innovaties te investeren.Er is echter nog weinig tot niets bekendover de effecten van innovaties op deonderwijs productiviteit. Onderzoek moetduidelijk maken wat de relatie is tusseninnovaties en de productiviteit van eenschool.1.2 Onderzoeksopdracht enonderzoeksvragenIn het onderwijs is tegenwoordig veelaandacht voor innovaties. De schoolleidingen docenten moeten besluiten ofzij al dan niet diverse innovaties toepassen,en zo ja, wanneer. Aan vullendeinformatie over innovaties en kosten eneffecten van innovaties is dus gewenst.In de publicatie ‘Innovatie kracht van hetvoortgezet onderwijs’ (Blank et al., 2009)is onderzocht met welke innovatiesscholen zich bezig houden en welkefactoren binnen een school van invloedzijn op de keuze om in bepaalde innovatieste investeren. In die publicatie zijn echtergeen uitspraken gedaan over de kosten eneffecten van innovaties. Daarom heeft hetInnovatieproject van de VO-raad hetCentrum voor Innovaties en PubliekeSector Efficiëntie (IPSE) Studies verzochteen vervolgonderzoek uit te voeren naarde relatie tussen innovaties en de10 Is een innovatieve school een productieve school?

onderwijsproductiviteit. Dit onderzoekheeft de volgende hoofdvraag:Wat is de relatie tussen innovaties ende productiviteit van een school?Verder komen de volgende deelvragenaan de orde:• Hoe hangt genoemde relatie in hetbijzonder samen met de omvang ensamenstelling van de productie vaneen school?• Wat is de relatie tussen het aantalinnovaties op een school en de kostenaandelenvan de ingezette middelenvan deze school?Wij benadrukken dat de onderzoekseenheidvan dit onderzoek het brinnummeris. Vanwege het leesgemaknoemen wij in dit rapport de onderzoekseenheidechter een school.1.3 OnderzoeksopzetOnderhavig onderzoek is een vervolg ophet onderzoeksrapport ‘Innovatiekrachtvan het voortgezet onderwijs’ (Blank etal., 2009), waarin onder andere eeninnovatievragenlijst is uitgezet onderalle scholen in het voortgezet onderwijs.Dit vervolgonderzoek gebruikt dezelfdeinnovatiegegevens met een uitbreidingvan het aantal scholen en eenuitgebreidere set van schoolgegevensvan Cfi 1 . De nadruk ligt bij dit onderzoekop de relatie tussen het aantal en typeinnovaties op een school en deproductiviteit van deze school.Dit onderzoek bestaat uit een korteliteratuurstudie, een korte beschrijvingvan het productiemodel en de bekostigingvan het Nederlands voortgezet onderwijsen een kwantitatief empirische analyse.In de analyse nemen we alleen de scholenmee die de vragenlijst ingevuld hebben.Van de ongeveer 600 scholen in het voortgezetonderwijs hebben 157 scholen delijst ingevuld en teruggezonden. Enkelescholen konden echter niet meegenomenworden in de analyses doordat ergegevens ontbraken, het pro-scholen 2betrof of de scholen pas recentelijk warenopgericht. Brede scholengemeenschappendie onder andere praktijkonderwijs aanbiedenzijn echter wel meegenomen.Hierdoor blijven 129 scholen over voorde analyses. De innovatiegegevens diewe voor dit onderzoek gebruiken, zijngrotendeels gelijk aan de innovatiegegevensuit Blank et al. (2009).De analyse richt zich op de samenhangtussen innovaties en de productiviteit vande school. We testen diverse modellen omde productiviteit te meten en voeren aanvullendeanalyses uit met behulp van hetmeest geschikte model. We gebruikenstatistische analyses om de relatie tusseninnovaties en productiviteit te meten.Bij dit onderdeel maken we gebruik vanregressieanalysetechnieken. Daarnaastkijken we naar de relatie van innovatiesmet de samenstelling en de omvang vande productie van een school.Is een innovatieve school een productieve school? 11

1.4 LeeswijzerDit rapport omvat de volgende onderdelen:in hoofdstuk 2 beschrijven we kortde meest relevante literatuur. Hoofdstuk3 geeft beknopt de bekostiging van hetNederlands voortgezet onderwijs weer enhet productiemodel toegepast op hetvoorgezet onderwijs. In hoofdstuk 4beschrijven we de belangrijkstekenmerken van de onderzoeksgegevens.In hoofdstuk 5 komen de resultaten en deanalyses naar de invloed van innovatiesop de productiviteit van de school aanbod. Hoofdstuk 6 geeft ten slotte deconclusies.1 Vanaf 1 januari 2010 is Cfi samengevoegd met deIB-groep tot DUO.2 Categorale pro-scholen zijn niet meegenomen omdatzij niet op eerlijke wijze vergeleken kunnen wordenmet andere scholen.12 Is een innovatieve school een productieve school?

2 Literatuurstudie“Bij innovatie is het vandoorslaggevend belangdat je draagvlak creëerten de mensen meekrijgt”Dhr. R.A. Bosman,rector OSG de Ring van Puttenin Spijkenisse13

2.1 InleidingIn dit hoofdstuk komt zowel de literatuurover onderwijseffecten van innovaties alsde literatuur over onderwijsproductiviteitkort aan bod. We geven een bondigebeschrijving van de belangrijkste studiesen verwijzen de geïnteresseerde lezerdoor naar een aantal eerder gepubliceerdeoverzichtsstudies.2.2 Innovaties in het onderwijsEen voor deze studie interessant onderzoeknaar innovaties in het onderwijskomt van Hofman et al. (2007). Zij kekennaar de internationale literatuur overinnovaties in het onderwijs en hebben eenlijst gemaakt van innovaties in het voortgezetonderwijs in Nederland. Daarnaasthebben zij een database opgezet metgegevens over de innovaties en demogelijke opbrengsten hiervan. Ookontwikkelden zij een onderzoeksopzetom de invloed van onderwijsinnovaties temeten. De hoofdconclusie van dit onderzoekis dat er nu nog geen valide uitsprakengedaan kunnen worden over deeffecten van onderwijsinnovaties op basisvan grote databestanden. Zij bevelen aangoede kwantitatieve data te verzamelenom de effecten van innovaties in kaart tekunnen brengen. Een andere conclusie inHofman et al. is dat de meeste onderzoekersweinig oog hebben voor deeffecten van innovaties. De gegevensvan het onderzoek van Hofman et al. zijnechter niet voldoende om uitspraken tedoen over de invloed van innovaties.Een ander onderzoek naar innovaties inhet onderwijs komt van Waslander (2007).Zij beschrijft het innovatieprojectExpeditie durven, delen, doen en onderzoektde innovaties vanuit de socialewetenschap. Ze geeft een overzicht vande literatuur en beschrijft daarnaast deopzet en doelen van de projecten diebinnen Expeditie durven, delen, doenvallen. Deze doelen kunnen per projectverschillen. Ze beschrijft zeven factorendie belangrijk zijn voor een innovatieveschool, die ook steeds terugkeren in deinnovatieliteratuur. Waslander benadruktdat er te weinig wetenschappelijk onderzoekwordt gedaan naar de effecten vaninnovaties op scholen en dat er nietgenoeg harde bewijzen zijn voor deeffecten van innovaties.Voor een uitgebreid overzicht van studiesnaar innovaties in het onderwijs verwijzenwij naar de publicaties van Blank et al.(2009), Hofman et al. (2007) enWaslander (2007).2.3 OnderwijsproductiviteitOok in Nederland is onderzoek verrichtnaar de productiviteit van het onderwijs.Kwantitatieve Nederlandse studieskomen vooral van Blank et al.. Zij hebbenvoor het basisonderwijs (Blank et al.,2007b) en het voortgezet onderwijs (Blanket al., 2005; Blank et al., 2007a) onderzoekgedaan naar de invloed van overhead opde productiviteit van onderwijs instel lingen.Ander kwantitatief onderzoek kijkt vooralnaar de kwaliteit van onderwijs. Zo keken14 Is een innovatieve school een productieve school?

Noailly en Koning (2009) naar de effectenvan concurrentie op de kwaliteit van hetprimair onderwijs. Zij concludeerden datde effecten weliswaar klein zijn, maardat er wel een positief effect is vanconcurrentie op de Cito-scores vanscholen. In een publicatie uit 2010concludeerden Koning en van der Wiel(2010) dat de kwaliteitsinformatie overscholen in het voortgezet onderwijs daadwerkelijkverschilt voor onder andere deschoolkeuze. Dijkgraaf et al. (2008) kekennaar het effect van concurrentie op dekwaliteit van havo en vwo en vonden eenbeperkt negatief effect.Voor een uitgebreid overzicht van studiesnaar productiviteit in het onderwijsverwijzen wij naar hoofdstuk 6 uit depublicatie over productiviteit in depublieke sector van Blank et al. (2010).Er lijkt tot op heden nog geen onderzoekuitgevoerd te zijn naar het effect vaninnovaties op de onderwijsproductiviteit.In de gezondheidszorg is er echter weleen studie waarin het effect van innovatiesonderzocht wordt. Deze studie,door Blank en Van Hulst (2009), is eenbelangrijke informatiebron voor onderhavigonderzoek omdat innovaties hier opdezelfde manier gemeten worden en opdezelfde manier in het model voorkomen.Is een innovatieve school een productieve school? 15

16 Is een innovatieve school een productieve school?

3Het budgetproductiemodel“Het onderzoeksrapport isleuk om te lezen en ookwaardevol en handig in deontwikkeling van hetmeerjarenplan van deschool”Mw. T.M. Holtrust,rector Fons Vitae Lyceum inAmsterdam17

3.1 InleidingDit hoofdstuk geeft een korte inleiding inde bekostiging van het voortgezet onderwijsin Nederland. Inzicht hierin is nodigom een goede keuze te kunnen makenvoor een economisch model. De veronderstellingenin het model moeten namelijkaansluiten bij de vigerende wet- en regelgeving.De keuze is daarbij gevallen ophet zogenoemde budgetproductie model.Dit model wordt ook in het kortbesproken.3.2 De bekostiging van hetNederlandse voortgezet onderwijsDe bekostiging van de personele enmateriële uitgaven in het voortgezetonderwijs geschiedt op grond van deWet op het Voortgezet Onderwijs (WVO).In het vo is een normatieve lumpsumbekostigingvan toepassing. Dit houdt indat op basis van een aantal normen eenbedrag per school wordt toegekend aanhet bestuur waar de school toe behoort.Het bestuur van de school mag, binnenenkele wettelijke grenzen, bepalen hoe zijhet toegekende bedrag wil besteden.Met het geld uit de lumpsumbekostigingkunnen de scholen personeel aanstellenen voorzien in kosten van de materiëleinstandhouding, zoals gebouwonderhoud,inventaris en leermiddelen, energiekosten,ICT-voorzieningen en schoonmaak.De genoemde lumpsumbekostigingbetreft negentig procent van deinkomsten. Naast de lumpsum zijn erinkomsten vanuit de gemeente en ouderbijdragenen eventueel andere subsidiesvanuit de overheid.Voor een uitgebreide beschrijving van hetbekostigingssysteem van het voortgezetonderwijs verwijzen we naar Blank et al.(2007a).3.3 De economische theorie van hetproductiemodelIn deze paragraaf schetsen we de economischetheorie van de school. Dezetheorie geeft aan hoe op basis van deproductietechnologie, een gegevenbudget (de lumpsum) en prijzen van deingezette middelen de maximaal haalbareproductie (bijvoorbeeld in termen vandiplomering of geringe schooluitval) kanworden afgeleid. De keuze is op dit modelgevallen omdat deze het beste aansluit bijde in paragraaf 3.2 beschrevenlumpsumbekostiging.Het is van wezenlijk belang op te merkendat de economische theorie een integraalbeeld schetst van de optimale bedrijfsvoering.Zo is het aandeel onderwijsgevendpersoneel niet zomaar eenpercentage, maar een grootheid dieafhankelijk is van de lumpsum, de prijzenvan de ingezette middelen, technologischeveranderingen en omgevingskenmerken.Door nieuwe technologischeontwikkelingen, bijvoorbeeld via ICT,zou de productiviteit van een school bijvoorbeeldkunnen stijgen zonder dat hetaandeel onderwijsgevend personeel stijgt.Ook omgevingsfactoren kunnen daarbij18 Is een innovatieve school een productieve school?

Figuur 3.1 Allocatie middelen in een school bij productmaximalisatie bij gegeven budgetSchoolbestuurLeerlingenBron: Blank (2010)van invloed zijn. Scholen met bijvoorbeeldoude gebouwen zijn dikwijls meer geldkwijt aan energie of onderhoud. Samenvattendbetekent dit dat de optimaleproductiviteit varieert met specifiekeomstandigheden van een school.De vraag is dan ook of een school economischemotieven heeft om voor eenbepaald punt te kiezen. Dit wordt heteconomische gedrag van de schoolgenoemd. Zo kan de school bijvoorbeeldtheoretisch gezien streven naar maximalewinst (om eigen vermogen op te bouwen),naar minimale kosten of naar maximaleprestaties. De school maakt daarbij eenkeuze over de samenstelling van deproductie of de samenstelling van deingezette middelen of zelfs over desamen stelling van zowel productie alsingezette middelen. In deze studie wordtuitgegaan van het maximaliseren vanproductie. Het gaat om een combinatievan het aantal leerlingen en de onderwijsresultatenvan deze leerlingen. Dit isgrafisch weergegeven in figuur 3.1.In figuur 3.1 beschikt de school over eenhoeveelheid geld (het budget) en kan deschool dit aanwenden om docenten ofondersteunend personeel in dienst tenemen, maar ook om computers aan teschaffen, innovaties in te voeren, eenschoonmaakdienst in te huren of deelektriciteitsrekening te betalen. Deschool moet proberen dit dusdanig tedoen dat zoveel mogelijk leerlingen meteen diploma met zo weinig mogelijk vertragingde school uiteindelijk verlaten.Is een innovatieve school een productieve school? 19

Met empirische modellen is het mogelijkde bovenstaande theorie een cijfermatigeinvulling te geven. Deze modellen bestaanuit wiskundige vergelijkingen, waarvande parameters op basis van feitelijkegegevens worden geschat. De hiergekozen uitgangspunten leiden tot hetgebruik van een budget productie model.Met dit model is het mogelijk voor iedereschool de productiviteit vast te stellen.Het empirische model is ook zo in terichten dat het mogelijk is om uitsprakente doen over de invloed van bepaaldefactoren, zoals innovaties, op deproductiviteit. Innovaties kunnen opdiverse manieren in het model wordenopgenomen. Het model met de bestemanier wordt in dit onderzoek gebruikt.De wiskundige formulering van ditmodel en de vergelijking van modellenis beschreven in de bijlage van hoofdstuk 3.3.4 InnovatiesInnovaties zijn in dit onderzoek gemetenals het aantal individuele innovatiesdat een school heeft in een innovatiecategorie.De innovatiecategorieën zijneen direct onderdeel van het hierbovenbeschreven productiemodel. Dit betekentdat de aanwezige innovaties op eenschool meegenomen worden in detotaalprestatie van de school(productiviteit van de school).20 Is een innovatieve school een productieve school?

4 Onderzoeksgegevens“Het rapport geeftaan dat het niet zozeerbelangrijk is hoeveel jeinnoveert, maar vooralwaar je in innoveert”Mw. A.M. Swenneker,rector van het St. IgnatiusGymnasium in Amsterdam21

4.1 InleidingDit hoofdstuk gaat in op de gegevensverzameling.Een uitgebreide beschrijvingvan de gegevens is terug te vinden inbijlage 4.1. In dit hoofdstuk beschrijvenwe kort de drie typen gegevens die wevoor het onderzoek gebruiken: productiegegevens,gegevens over ingezettemiddelen en innovatie gegevens.Daarnaast geven we een kortestatistische beschrijving van de belangrijkstegegevens in dit onderzoek.4.2 ProductieDe meest gangbare definitie van onderwijsproductie maakt gebruik van de toegevoegdewaarde in kennis en vaardighedenper jaar (zie bijvoorbeeld Wenger,2000). Voorbeelden van relevanteproductie-indicatoren zijn: aantallenleerlingen, rendement per schooltype,examenresultaten, schooladvies en apcg 3 -leerlingen.In dit onderzoek gebruiken we devolgende productie-indicatoren:• het aantal leerlingen in jaar 1 en jaar 2en hun onderwijsrendement;• het aantal leerlingenpraktijkonderwijs 4 ;• het aantal leerlingen vmbo-b/vmbo-ken hun onderwijsrendement;• het aantal leerlingen vmbo-g/vmbo-ten hun onderwijsrendement;• het aantal leerlingen havo en hunonderwijsrendement;• het aantal leerlingen vwo en hunonderwijsrendement.Deze indicatoren zijn gecorrigeerd voorhet percentage apcg-leerlingen en destedelijkheidsgraad van de stad waarinde school gelegen is.4.3 Inzet van middelenWe onderscheiden de volgende ingezettemiddelen in dit onderzoek:• managementpersoneel;• onderwijsgevend personeel;• ondersteunend personeel;• materiaal (exclusief huur,afschrijvingen en rente).Het onderwijsondersteunende personeelen het overige ondersteunende personeelzijn hier samengevoegd in de categorieondersteunend personeel. Vanwegehet bijzondere karakter van kapitaal(gebouwen en inventaris) wordt dit nietals te verklaren grootheid of als onderdeelvan de totale kosten in de analyses verwerkt.Het management heeft immersweinig invloed op de inzet van kapitaal,vanwege de rol van de gemeente in deze.Een verdere afbakening van de verschillendeingezette middelen wordtgegeven in de begrippenlijst.Voor de drie onderscheiden personeelsgroepenhebben wij gegevens beschikbaarover het aantal fte’s, het gemiddeldebruto salaris, het percentage parttimewerkers, het percentage vrouwen, degemiddelde leeftijd en het gemiddeldeaantal jaren aan ervaring. Daarnaast zijnvoor alle ingezette middelen de totaleuitgegeven kosten per jaar beschikbaar.22 Is een innovatieve school een productieve school?

Deze zijn gecorrigeerd voorprijsverschillen en -stijgingen.4.4 InnovatiesDe innovatiegegevens bevatteninformatie over welke innovaties vanafwelk schooljaar geïntroduceerd zijn opeen school. Om de gegevens op correctewijze te kunnen interpreteren verdelen wijde innovaties over vijf categorieën. Dezevijf categorieën zijn gebaseerd op belangrijkeonderwerpen uit het onderwijsbeleidvan de afgelopen jaren.De vijf categorieën zijn 5 :• nieuwe vakken/profilering (29);• pedagogisch/didactisch (40);• proces (35);• professionalisering docenten (16);• onderwijsketen (12).Tussen haakjes staat het aantal innovatiesdat tot een bepaalde categoriebehoort. De waarde van een categoriewordt bepaald door het aantal innovatiesdat in een bepaald jaar tot deze categoriebehoort. Innovaties in de categorienieuwe vakken/profilering zijn gerelateerdaan de introductie van nieuwe vakken,zoals wiskunde C en D, aan taalinnovaties,zoals tweetalig onderwijs enaan het profiel van een school, zoals eenLOOT-school of een hoogbegaafdheidschool.Pedagogische/didactische innovatieszijn de diensten waar een schoolgebruik van maakt (bijvoorbeeld psycholoogof logopedist), projecten en leerlinginnovaties,zoals leerling als coach enpersoonlijke ontwikkelingsplannen.Procesinnovaties zijn ICT-, infrastructureleen organisatorischeinnovaties. De categorie professionaliseringvan docenten bevat alle innovatiesdie gerelateerd zijn aan het docentencorps.De onderwijs keteninnovatiesbestaan uit innovaties gericht op contactmet primair of vervolgonderwijs. Eenvolledig over zicht van alle innovatiesbehorend tot de vijf categorieën staatin bijlage 4.2.4.5 Bewerkingen en controlesOp de gegevens zijn verschillendebewerkingen en controles uitgevoerd.Dit zijn bewerkingen om alle gegevens ophet brin-niveau te krijgen en de productiegegevenste corrigeren voor de achtergrondvan de leerling en de school.Uitschieters en scholen waarvan hetmerendeel van de gegevens ontbreekt,zijn uit het bestand verwijderd.Daarnaast is het bestand gecontroleerdop:• niet-plausibele waarden en missendewaarden voor variabelen;• scholen met heel lage aantallenleerlingen;• het bestaan van de scholen gedurendehet merendeel van de periode 2002-2007;• een plausibele en volledig ingevuldevragenlijst.Is een innovatieve school een productieve school? 23

Figuur 4.1 Kostenverdeling over de vier groepen ingezette middelen in 2007 (n=129)18%6%4%72%ManagementpersoneelOnderwijzend personeelOndersteunend personeelMateriaalManagementpersoneelOnderwijzend personeelOndersteunend personeelMateriaal4.6 Statistische beschrijvinggegevensDeze paragraaf geeft de statistischebeschrijving van de gehanteerde gegevens.Figuur Management 4.1 laat personeel771.637zien dat 72 procent van dekosten Onderwijzend voor het personeel onder 8.601.731 wijzend personeelOndersteunend personeel 493.396Management is, 18 procent voor materiaal en de resterendepersoneel 10 procent 8.601.731 voor ondersteunend enMateriaal personeel771.637 2.157.027OnderwijzendOndersteunendmanagementpersoneel 493.396personeel.Materiaal 2.157.027Figuur 4.2 laat de kosten per leerling zienvoor alle scholen in het gegevensbestand.Uit figuur 4.2 blijkt dat de kosten perleerling variëren van ongeveer 3.900 eurotot ongeveer 10.000 euro. Gemiddeld zijnde kosten per leerling 5.700 euro. De infiguur 4.2 tentoongespreide variatie inkosten per leerling is acceptabel voor ditonderzoek. Scholen met extreme waardenvan kosten per leerling, zowel aan debovenkant als aan de onderkant, zijn uitde dataverzameling verwijderd.Figuur 4.3 laat het gemiddeld aantalinnovaties per categorie in 2002 en 2007zien. Uit figuur 4.3 blijkt dat het grootsteaantal innovaties in de categorie pedagogische/didactischeinnovaties isgeïntroduceerd, gevolgd door procesinnovatiesen innovaties gericht op deprofessionalisering van de docent.Figuur 4.3 laat verder zien dat het aantalinnovaties in bijna alle categorieënverdubbeld is tussen 2002 en 2007.In totaal heeft een school gemiddeldongeveer twintig innovaties ingevoerd inhet schooljaar in 2002/2003 en ongeveer45 in het schooljaar 2006/2007. Daar hetkleine, individuele innovaties betreft,heeft dit in de meeste gevallen echtergeen grootschalige gevolgen gehad voorde school. Wel laat het zien dat scholensteeds meer bezig zijn met innoveren enveranderen.24 Is een innovatieve school een productieve school?

Figuur 4.2 Kosten per leerling voor alle scholen in 2007 (n=129)100001000080008000Kosten per leerling60004000Kosten per leerling6000400020002000000 25 50 Scholen 75 100 129ScholenFiguur 16 4.3 Gemiddeld totaal aantal innovaties per categorie in 2002 en 2007 (n=129)14121086420506,6 3901,54679506,6 3901,5467934,6140,6271,6369,6285,6482,617,6483,6380,64035,012074174,019234311,723864347,455924388,122694401,041264431,830844445,397194461,6605134,6140,6271,6369,6285,6482,617,6483,6380,64035,012074174,019234311,723864347,455924388,122694401,041264431,830844445,397194461,66051231,64513,75029231,64513,750292002126,64525,1493126,64525,14932007475,6443,627,6337,6313,613,64528,367684538,946924559,7674603,357964620,725364623,00357475,6443,627,6337,6313,613,64528,367684538,946924559,7674603,357964620,725364623,00357474,6Is een innovatieve4663,64586474,6school een productieve school?4663,6458625164,64671,18364164,64671,18364Pedagogisch /didactischeinnovatiesNieuwe vakken /profileringinnovatiesProcesinnovatiesProfessionaliseringvan de docenteninnovatiesOnderwijsketeninnovaties

3 Armoedeprobleemcumulatiegebied.4 Omdat we niet beschikken over gegevens over hetonderwijsrendement van het praktijkonderwijskunnen we dit niet meenemen.5 Hierbij merken wij op dat een innovatie maar tot ééncategorie kan behoren. De auteurs hebben een keuzegemaakt als een innovatie eventueel tot meercategorieën zou kunnen behoren.26 Is een innovatieve school een productieve school?

5Empirische analyse“Het onderzoek geeftreden tot reflectie. Erwordt een soort spiegelvoorgehouden en dat iswel goed”Mw. A.M. Swenneker,rector van het St. IgnatiusGymnasium in Amsterdam27

Tabel 5.1 Relatie tussen innovaties en productiviteitInnovatiecategorieRelatie met productiviteitNieuwe vakken/profilering-innovaties +Pedagogisch/didactische innovaties +Procesinnovaties +Professionalisering van docenten-innovaties +Onderwijsketeninnovaties -5.1 InleidingIn dit hoofdstuk komen de resultatenvan de analyses aan de orde. Eerstbehandelen we de relatie tusseninnovaties en de productiviteit van eenschool. Daarna kijken we naar de relatietussen inno vaties en de productie. In dithoofdstuk worden de resultaten enkel enalleen gepresenteerd en beschreven.De duiding en beleidsimplicaties van deresultaten komen in hoofdstuk 6 aan bod.Tabel 5.1 laat zien dat drie van de vijfinnovatiecategorieën een relatie hebbenmet de productiviteit van een school.Nieuwe vakken/profilering-innovatiesen professionalisering van docenteninnovatieshebben een positieve relatiemet de onderwijsproductiviteit.Onderwijsketeninnovaties hebben eennegatieve relatie met de onderwijsproductiviteit.5.2 Innovaties en productiviteitDeze sectie beschrijft de relatie tussen deinnovatiecategorieën en productiviteitvan een school. Tabel 5.1 geeft eeneenvoudige weergave van deze relatie.De volledige schattingsresultaten zijn tevinden in de bijlage bij hoofdstuk 5.De vetgedrukte, grote tekens geven eenstatistisch betrouwbare relatie weer.De andere tekens zijn statistisch minderveelzeggend. Hier kunnen we in ditonderzoek dan ook niets over zeggen.28 Is een innovatieve school een productieve school?

Figuur 5.1 Gezamenlijke weergave van aantal innovaties en de relatie met productiviteit,gemiddelde0,100,080,060,040,020-0,02Nieuwe vakken/profilering-innovatiesProcesinnovatiesOnderwijsketeninnovatiesPedagogisch/didactische innovatiesProfessionalisering van de docenten-innovatiesFiguur 5.1 laat de gemiddelde samenhangzien tussen de innovatiecategorieën en deproductiviteit. De hoogte van de balkgeeft de combinatie weer tussen derelatie met de productiviteit en het aantalinnovaties. Dit houdt in dat de hoogte vande balk het percentage groei weergeeftvan de productiviteit als er één extrainnovatie van de desbetreffende categoriewordt ingevoerd, gegeven het al aanwezigeaantal innovaties in die categorie.Een gearceerde balk geeft aan dat het eeneffect betreft waar we statistisch gezienverder geen uitspraken over kunnen doen.Een lange balk in de plus betekent dat heteen positieve relatie betreft én dat degemiddelde school hier veel innovaties inheeft. Een lange balk in de min betekentdat de gemiddelde school weliswaar veelinnovaties heeft in deze categorie, maardat het een negatieve relatie betreft. Eenkorte balk in de plus betekent dat het eenpositieve relatie betreft, maar dat degemiddelde school weinig innovatiesheeft in deze categorie.Figuur 5.1 laat zien dat de productiviteitsgroeibij een extra nieuwe vakken/profilering-innovatie of een professionaliseringvan docenten-innovatie hetIs een innovatieve school een productieve school? 29

grootst is, gemiddeld genomen. Deproductiviteitsgroei bij een extraonderwijsketeninnovatie is weliswaarnegatief, maar is in waarde gemiddeldveel kleiner. Nieuwe vakken/profileringinnovatiesgenereren gemiddeld genomende hoogste productiviteitsgroei.5.3 Innovaties en productieDeze paragraaf beschrijft de relatie tussende invloed van het onderwijstype en deschoolgrootte op de in figuur 5.1 weergegevenrelatie tussen innovaties en deproductiviteit. Merk op dat de weergegevenrelaties in figuur 5.1 van toepassingzijn op de ‘gemiddelde’ school.De vraag ligt voor de hand of de relatieszich in alle onderwijstypen of in allescholen met een verschillende grootte opdezelfde manier manifesteren. Tabel 5.2presenteert een eenvoudige weergave vande invloed van samenstelling enschoolgrootte. De tekens laten zien ofde relatie met de innovatiecategorieënvoor de specifieke onderwijstypen groterof kleiner is dan de relatie voor de‘gemiddelde’ school. De vetgedrukte,grote tekens geven een statistischbetrouwbare relatie weer. De anderetekens zijn statistisch minder. De preciezeschattingsresultaten zijn terug te vindenin bijlage 5.2.Tabel 5.2 laat zien dat er bij drie van devijf innovatiecategorieën de statistischbetrouwbare relatie sterker is voor viervan de zes productie-indicatoren(productie per onderwijstype). Voorpedagogisch/didactische innovaties enprocesinnovaties is er geen statistischsignificant verschil met de relatie die voorde gemiddelde school geldt. Uit tabel 5.2Tabel 5.2 Invloed van onderwijstypen en schoolgrootte op de relatie tussen innovaties enproductiviteitNieuwe vakken/profilering-innovatiesProductiejaar 1 en 2ProductiepraktijkonderwijsProductievmbo-b/kjaar 3 en 4Productievmbo-g/tjaar 3 en 4Productiehavo jaarjaar 3 en 4Productie Schoolvwo jaar 3, grootte4, 5 en 6+ + - + - + +Pedagogisch/didactischeinnovaties+ + - + - + +Procesinnovaties + + - + - + +Professionalisering + + - + - + +van docenteninnovatiesOnderwijsketeninnovaties- - + - + - -30 Is een innovatieve school een productieve school?

lijkt dat de relatie voor de categorieënnieuwe vakken/profilering-innovaties enprofessionalisering van docenteninnovatiessterker is voor de productievan onderwijstype jaar 1 en 2, van hetpraktijkonderwijs en van de laatste vierjaren van het vwo. Tabel 5.2 laat verderzien dat de relatie voor nieuwe vakken/profilering-innovaties zwakker is voorleerlingen van havo jaar 3 tot en met 5en dat de relatie van onderwijsketeninnovatiesmet de productiviteit zwakkeris voor leerlingen van jaar 1 en 2. Tenslotte blijkt uit tabel 5.2 dat de positieverelatie tussen innovaties en productiviteitsignificant sterker is bij grotere scholenvoor de innovatiecategorieën nieuwevakken/profilering en professionaliseringvan docenten. Verder blijkt dat denegatieve relatie tussen onderwijsketeninnovatiesen productiviteitsignificant zwakker is voor groterescholen.5.4 Innovaties en kostenaandelenvan ingezette middelenDeze sectie beschrijft de relatie tussende innovatiecategorieën en de kostenaandelenvan de ingezette middelen.Tabel 5.3 geeft een eenvoudige weergavevan deze relatie. De vetge drukte, grotetekens geven een statistisch betrouwbarerelatie weer. De andere tekens zijnstatistisch minder. De preciezeschattings resultaten zijn terug tevinden in bijlage 5.2.Tabel 5.3 laat zien dat er bij drie vande vijf innovatiecategorieën een relatiebestaat met de kostenaandelen vaningezette middelen die statistisch vanbetekenis is. Uit tabel 5.3 blijkt datnieuwe vakken/profilering-innovatiesTabel 5.3 Relatie tussen innovaties en kostenaandelen van ingezette middelenKostenaandeelmanagementKostenaandeelonderwijzendpersoneelKostenaandeelondersteunendpersoneelKostenaandeelmateriaalNieuwe vakken/profilering-innovatiesPedagogisch/didactischeinnovaties- - + ++ - + -Procesinnovaties - - + -Professionalisering vandocenten-innovatiesOnderwijsketeninnovaties- - + ++ + - -Is een innovatieve school een productieve school? 31

en professionalisering van docenteninnovatieseen significante positieverelatie hebben met de kostenaandelenvan het ondersteunend personeel enhet materiaal. Deze twee innovatiecategorieënhebben een negatieve relatiemet het kostenaandeel van het onderwijzendepersoneel. Dit laatste duidtmogelijk op een geringer ziekteverzuimonder docenten, grotere groepen ofbetere prestaties van leerlingen. Degebruikte gegevens kunnen daar verdergeen uitsluitsel over geven. Onderwijsketeninnovatieshebben een negatieverelatie met de kostenaandelen van hetondersteunende personeel en hetmateriaal en een positieve relatie met hetonderwijzende personeel. Pedagogisch/didactische innovaties en proces innovatieshebben geen statistisch betekenisvollerelatie met de kosten aandelen vande ingezette middelen. Verder lijkt hetkostenaandeel manage ment aan geenenkele innovatiecategorie gerelateerd.Belangrijkste conclusie is dat innovatiesgepaard kunnen gaan met een andereinzet van middelen.32 Is een innovatieve school een productieve school?

6Conclusies enbeschouwingen“Ik heb zeker het gevoeldat we de goede dingendoen”Dhr. H. Luyendijk,rector Dalton Den Haag33

6.1 InleidingDit onderzoek geeft inzicht in de relatietussen innovaties en de productiviteitvan een school. Hiervoor is een productiemodelgebruikt en geschat op basis vanal bestaande gegevens en gegevensverkregen uit een enquête. Dit laatstehoofd stuk bevat nogmaals kort deresultaten en de duiding van dezeresultaten. Daarna noemen we enkelebeleidsimplicaties. We sluiten af meteen terugkoppeling naar de scholen.6.2 ResultatenDit onderzoek wijst uit dat er voor eenaantal innovatiecategorieën een relatiebestaat tussen innovaties en deproductiviteit van een school. Ten eerstebestaat er een positieve relatie tussennieuwe vakken/profilering-innovatiesen de productiviteit van een school. Eenschool die een grotere diversiteit aanvakken aanbiedt en/of zich sterk profileert,heeft dus een hogere productiviteitdan een school die dit niet doet. Dit magechter niet als een causale relatie wordengezien. De causaliteit kan immers ook ineen omgekeerde richting gelden. Het isgoed voorstelbaar dat een schoolaantrekkelijker is voor goede leerlingendan concurrerende scholen vanwege deaanwezigheid van bepaalde innovaties ofdat juist goed presterende scholen meerfinanciële en organisatorische ruimtehebben voor innovaties.Ten tweede bestaat er een positieverelatie tussen professionalisering vandocenten-innovaties en productiviteit.Scholen die meer investeren in hetprofessionaliseren van de docentenhebben een hogere productiviteit danscholen die hier niet of minder in investeren.Dit lijkt erop te duiden dat dekwaliteit van docenten een belangrijke rolspeelt in de prestaties van de leerlingenen daarmee de productiviteit van deschool. Ook hier hoeft niet direct sprakete zijn van een causaal verband. Scholenmet goed management die hoge onderwijsprestatiesleveren, creëren wellichtook ruimte voor hun docenten om zichbijvoorbeeld bij te scholen, zonder dat descholing zelf direct gevolgen hoeft tehebben voor de prestaties van leerlingen.Hier zou meer duidelijkheid over te gevenzijn als competenties van docentenzouden zijn gemeten. De rol van dedocenten in de prestaties van leerlingenen daarmee de school wordt ook in depolitiek al enige tijd als belangrijke factorgezien.Ten derde vinden we een negatieve relatietussen onderwijsketeninnovaties enproductiviteit. Ondanks dat de onderwijsketeninnovatieseen belangrijke rol lijkente spelen voor het netwerk van de school,en vooral het netwerk van het schoolbestuur,is er geen positieve relatie metde schoolprestaties. Het lijkt erop datdeze innovaties vooral voor het schoolbestuurbelangrijk zijn en minder voor deprestaties van de individuele scholen. Uiteerder onderzoek blijkt ook dat een groterschoolbestuur leidt tot meer innovaties in34 Is een innovatieve school een productieve school?

de categorie onderwijsketen (Blank et al.,2009). Als we ten slotte kijken naar degemiddelde aantallen ingevoerdeinnovaties per categorie kan gecon cludeerdworden dat vooral de positieverelaties van nieuwe vakken/profileringinnovatiesen professionalisering vandocenten-innovaties met de productiviteitzwaar wegen. Dit komt omdat scholenveelal in deze categorieën innovatiesingevoerd hebben.In dit onderzoek is ook gekeken naar derelatie tussen innovaties en de onderscheidentypen onderwijs. Door dit onderscheidte maken kunnen categoralescholen specifiek aflezen wat de verschillendeinnovatiecategorieën voorhun type onderwijs betekenen. Bredescholengemeenschappen kunnen hierdoorjuist per onderwijstype de afwegingmaken om al dan niet in bepaaldeinnovatiecategorieën te investeren. Ditonderzoek wijst uit dat nieuwe vakken/profilering-innovaties en professiona liseringvan docenten-innovaties eenpositieve relatie hebben in het onderwijsaan leerlingen uit jaar 1 en 2, praktijkonderwijs,en de leerjaren 3 t/m 6 van hetvwo. Verbetering van pedagogische endidactische kwaliteiten lijkt vooral inbepaalde delen van het onderwijs effectiefte zijn, meer dan in anderen. Ten slotteblijkt dat de positieve relatie tusseninnovaties en productiviteit significantsterker is bij grotere scholen voor deinnovatiecategorieën nieuwe vakken/profilering en professionalisering vandocenten. Verder blijkt dat de negatieverelatie tussen onderwijs keteninnovatiesen productiviteit significant zwakker isvoor grotere scholen.We hebben tevens gekeken naar de relatievan innovaties met de kostenaandelenvan de ingezette middelen. Nieuwevakken/profilering-innovaties enprofessionalisering van docenteninnovatieshebben een positieve relatiemet de kostenaandelen van het ondersteunendpersoneel en het materiaal eneen negatieve relatie met het kostenaandeelvan het onderwijzende personeel.Onderwijsketeninnovaties hebben eennegatieve relatie met de kostenaandelenvan het ondersteunende personeel en hetmateriaal en een positieve relatie met hetonderwijzende personeel.Een praktijkvoorbeeldEen brede scholengemeenschap met800 leerlingen in Arnhem heeft sinds eenaantal jaren een specifiek innovatiebeleid.Op dit moment heeft deze school17 nieuwe vakken/profilering-innovaties,18 pedagogisch/didactische innovaties,20 procesinnovaties, 6 professionaliseringvan docenten-innovaties en 4 onderwijsketeninnovaties.Omdat deze school ineen stedelijk gebied ligt, is hier in deanalyse rekening mee gehouden. Deproductiviteit van deze school is sterkpositief gerelateerd aan het hoge aantalnieuwe vakken/profilering-innovaties datde school heeft. Dit type innovatie heefteen positieve relatie met de productiviteitIs een innovatieve school een productieve school? 35

en het feit dat de school er een hoogaantal van heeft, geeft aan dat deze zichsterk profileert en een uitgebreid pakketvan vakken aanbiedt. De school heeftechter maar 6 innovaties met betrekkingtot de professionalisering van docenten.Door meer in dit soort innovaties teinvesteren, zou de school naar allewaarschijnlijkheid een hogere productiekunnen realiseren. De school heeft relatiefweinig onderwijsketeninnovaties en zalhier dus minimale negatieve gevolgen vanondervinden.6.3 BeleidsimplicatiesDit onderzoek geeft geen eenduidigantwoord op de vraag welke innovatiebevorderendemaatregelen direct eeneffect hebben op de productiviteit vanscholen. Methodologische problemen,zoals de richting van de causaliteit enselectie-effecten, maken dit onmogelijk.Het onderzoek identificeert wel een paarkansrijke gebieden. Zo laat het onderzoekzien dat twee typen innovaties eenpositieve relatie hebben met de productiviteiten een ander type innovatie eennegatieve relatie. Het onderzoek laat duszien dat het belangrijk is kritisch te zijnover het type innovatie waarin geïn vesteerdwordt. Meer gedetailleerd onderzoekis hier op zijn plaats. Het is vanbelang dat er een gedetailleerd plan komtvoor de invoering van de innovatie(s), methierin een plan van aanpak, de geraamdekosten en het te behalen doel van deinnovatie. Daarnaast is het belangrijk deopbrengsten van de innovatie vanaf hetbegin te onderzoeken en te meten. Eengoed voorbeeld hiervan is het project‘Expeditie durven, delen, doen’ van deVO-raad. Een ander voorbeeld is deInnovatie Impuls Onderwijs.Uit onderhavig onderzoek blijkt datnieuwe vakken/profilering-innovatieseen positieve relatie hebben met deproductiviteit van een school. Dit lijkterop te duiden dat scholen die zichsterk profileren en onderscheiden vanconcurrerende scholen een hogereproductiviteit hebben. Dit kan, zoalseerder aangegeven, echter niet als eencausale relatie gezien worden. Het isechter ook niet uit te sluiten dat dezeinnovaties het mogelijk maken inhoudbeter te laten aansluiten bij de talentenen mogelijkheden van leerlingen. Daarnaastkunnen de nieuwe vakken ook eensterke synergie hebben met de regulierevakken, waardoor prestaties bij dereguliere vakken verbeteren. De resultatenvan dit onderzoek lijken er verderop te wijzen dat kwaliteitsverbetering vandocenten een belangrijke rol speelt in deproductiviteitsverbetering van een school.Innovaties die gericht zijn op de professionaliseringvan de docent zijn positiefgerelateerd aan de prestaties van leerlingen.Ook hier geldt dat scherpe analysesnodig zijn om de causaliteit goedte kunnen beoordelen. Deze analyseszouden bijvoorbeeld gericht kunnen zijnop het in kaart brengen van de kwaliteitvan docenten, op basis van jaren ervaring,bevoegdheid, beoordelingen, et cetera.36 Is een innovatieve school een productieve school?

Hier zijn andere gegevens voor nodig danvoor onderhavig onderzoek beschikbaarzijn.De negatieve relatie tussen onderwijsketeninnovatiesen productiviteit lijkterop te duiden dat deze innovaties vooraleen rol spelen voor het netwerk van deschool en minder voor de productiviteit.Dit kan echter met onderhavig onderzoekniet aangetoond worden. Ook hier isnader onderzoek nodig om te bekijkenwat het directe effect is van de onderwijsketengerelateerdemaatregelen opleerling- en schoolprestaties. Voor detwee innovatiecategorieën die niet inrelatie lijken te staan met de productiviteitvan de school lijkt het niet zinvol ombeleidsgerelateerde maatregelen tenemen. Deze categorieën lijken weinigmet de productiviteit te maken te hebben.Met het oog op de discussies over demenselijke maat en te ver doorgeschotenschaalvergroting is het goed op te merkendat een sterkere relatie tussen innovatiesen productiviteitsverbetering lijkt samente gaan met grotere scholen.Ten slotte is het van belang datinnovaties nauwgezetter gemetenworden, namelijk vanaf het moment vaninvoering. Dit betekent dat er niet alleenin innovaties geïnvesteerd moet worden,maar ook in onderzoeken die simultaanmet de implementatie van de innovatieuitgevoerd worden. In dit soort onderzoekenis het beter mogelijk voor degeconstateerde methodologischeproblemen een oplossing te vinden.6.4 Terugkoppeling voor scholenAlle scholen die hebben deelgenomen aande enquête krijgen een individuele rapportagetoegestuurd naar aanleiding van ditonderzoek. Deze rapportage bevat zowelde samenvatting van dit algemenerapport als informatie toegespitst op deindividuele school. De rapportage stelt deschool in staat zichzelf te vergelijken metandere scholen en met het gemiddeldebetreffende het aantal ingevoerde innovatiesper categorie en de individueleinnovaties binnen een categorie. Daarnaastgeeft de rapportage aan of deschool het relatief goed doet op deinnovatiecategorieën die een positieverelatie hebben met de productiviteit.Scholen zijn hierdoor in staat zichzelf tebenchmarken en zich te verantwoorden.Een vijftal scholen is telefonisch geïnterviewdnaar aanleiding van het sectorrapporten het individuele rapport. Uitdeze interviews komt naar voren dat dezescholen het onderzoek als waardevolbeschouwen en de resultaten gebruikenom zichzelf te benchmarken ten opzichtevan andere scholen. Daarnaast gaven degeïnterviewden aan dat de resultaten heninzicht verschaffen in hoe de eigen schoolhet doet en waar ze staan op het gebiedvan innovatie.Is een innovatieve school een productieve school? 37

38 Is een innovatieve school een productieve school?

Bijlagen39

Met:(innovatie-index)= aantal innovaties van type iHierbij is:TL = translog-functie, gelijkgesteld aan 0C = totale kosten zoals gedefinieerd in dit onderzoekY i= output/productie-indicator i (i = 1,.., m)W i= prijs ingezet middel i (i = 1,.., n)Z iv= fixed input i (i = 1,.., n’)= storingstermde te schatten parametersHet model inclusief technologische veranderingIn dit onderzoek beschikken we over specifieke informatie over de technologischeverandering die er op scholen heeft plaatsgevonden. Zoals hierboven aangegeven,kunnen ook de stand van de techniek en de technologische veranderingen in het modelworden opgenomen. De technologische verandering wordt in dit onderzoek als exogenevariabele opgenomen in het model. In het hierboven beschreven model wordt tijdaangevuld door of vervangen door de innovatie-index. De aard van de technologischeverandering kan daarbij een viertal vormen aannemen. De eerste mogelijkheid neemteen neutrale vorm van technologische verandering op in het model. Dit is het eenvoudigstemodel waarin alleen de innovatieclusters op zichzelf zijn meegenomen,zonder directe invloed van de technologische verandering op de productie of deingezette middelen. De tweede variant gaat uit van output biased technologischeveranderingen. In dit model zitten zowel de innovatieclusters als een interactie tussenIs een innovatieve school een productieve school? 41

de innovatieclusters en de productievariabelen, waarbij er naar de directe relatie tussende twee kan worden gekeken. De derde mogelijkheid is het model met input biasedtechnologische verandering, waarin naast de clusters zelf, een interactie tussen deinnovatieclusters en de prijzen van ingezette middelen aanwezig is. De laatste variantis zowel input als output biased en bevat interacties van de innovatieclusters met zowelde productie als de prijzen van ingezette middelen.We vergelijken deze modellen zowel met als zonder tijdtrend. Daarnaast bestaat ooknog de mogelijkheid dat de specifieke informatie over de technologische veranderinghelemaal niets toevoegt aan het model. We kijken dus ook naar het verschil tussen demodellen met alleen de tijdtrend en de modellen met de specifieke informatie over detechnologische verandering. Het zou kunnen dat de tijdtrend een goede proxy is voorhet meten van verschillen in technologie.We gebruiken een vergelijkingsmodel om te testen welk model met technologischeontwikkeling het beste is. De loglikelihood ratios die gebruikt zijn om de modellen tevergelijken staan in tabel B3.1. Het vergelijken van deze ratios wijst uit dat het modelmet input-output biased technologische verandering zonder een tijdtrend het bestemodel is.Tabel B3.1 Loglikelihood ratios voor de diverse modeloptiesZondertijdindicatieNeutraalOutputbiasedInputbiasedInput-outputbiasedInnovatie-index,met trendInnovatie-index,zonder trend6360.89 6365.00 6394.84 6415.19 6426.296352.16 6395.15 6402.79 6424.58Alleen trend 6364.13 6383.42 6386.23 6403.7542 Is een innovatieve school een productieve school?

Bijlage bij hoofdstuk 4B4.1 Uitgebreide beschrijving gegevens en gegevensbronnenBestaande bronnenCfiCentrale Financiën Instellingen is verbonden aan het ministerie van Onderwijs,Cultuur en Wetenschap en is verantwoordelijk voor de verdeling van het budget overalle scholen in het voortgezet onderwijs. Daarnaast verzamelt Cfi gegevens over alleonderwijsinstellingen. Deze gegevens gebruikt Cfi voor het verdelen van het budget,maar ook voor het informeren, adviseren en van dienst zijn van de scholen eninstellingen voor hoger onderwijs. Vanaf 1 januari 2010 zijn Cfi en de IB-groepsamengevoegd tot DUO, Dienst Uitvoering Onderwijs.De database van Cfi bevat diverse typen gegevens over scholen, onderwijsinstellingenen leerlingen. Het merendeel van de bedrijfsvoeringgegevens uit dit onderzoek komenbij Cfi vandaan. Hiertoe behoren de typen en aantallen docenten en de kosten en uitgavenvan de school. Ook het grootste deel van de productiegegevens is afkomstig vanCfi. Dit zijn onder andere gegevens over aantallen leerlingen en achtergrondinformatieover deze leerlingen.OnderwijsinspectieDe Onderwijsinspectie inspecteert de resultaten van een school. Deze inspectie heeftniet alleen betrekking op de kwaliteit van het onderwijs. Ook het correct toepassen vande wet- en regelgeving en het voeren van een gezond financieel beleid zijn onderdeelvan de inspectie. Cfi maakte het mogelijk de gegevens van de onderwijsinspectie voordit onderzoek te gebruiken. Voor het onderzoek gebruiken we de opbrengstenkaartenvan 2003 tot en met 2009. Dit zijn bijvoorbeeld gegevens over examenresultaten,instroom, doorstroom, uitstroom en basisschooladviezen.Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)Het CBS verzamelt en verwerkt gegevens met het doel ze te publiceren voor onderandere beleidsmakers, wetenschappelijk onderzoek en de praktijk. Naast statistiekenover Nederland verzamelt het CBS ook Europese statistieken. Met behulp van het CBShebben wij achtergrondgegevens verkregen over de mate van stedelijkheid, degemeente en provincie waarin de school gelegen is. Daarnaast heeft het CBS onsvoorzien van informatie over prijsindices en prijsverschillen tussen regio’s.Is een innovatieve school een productieve school? 43

GegevensverzamelingOm meer informatie te verzamelen over het gebruik van innovaties hebben we scholengeënquêteerd door middel van een digitale vragenlijst. De vragenlijst geeft een overzichtvan 132 innovaties die relevant zijn voor de periode 2002 tot en met 2009. Degegevens zijn verzameld vanaf het schooljaar 2002-2003. Om de gegevensverzamelingcompleet te maken, hadden scholen ook de optie om ‘ingevoerd vóór 2002’ aan tekruisen. In de vragenlijst konden de scholen aangeven welke van de 132 innovaties zijtoepassen en in welk jaar zij de innovatie zijn gaan gebruiken. Tevens was er de mogelijkheid innovaties toe te voegen die niet in de vragenlijst voorkomen. Daarnaast bevatde vragenlijst enkele achtergrondvragen, zoals of de school een traditioneelonderwijsbeleid heeft en met welke organisaties de school samenwerkt.De vragenlijst is met behulp van de VO-raad uitgezet tussen februari 2009 en januari2010. Voor de definitieve vragenlijst en een overzicht van scholen die de lijst hebbeningevuld verwijzen wij naar Blank et al. (2009).De vragenlijst is ingevuld door 157 van de 593 scholen. Doordat we niet over de kostenen prestatiegegevens van alle scholen beschikken en we pro-scholen in de analyse nietmeenemen, blijven er 129 scholen over voor de analyses. Ook voor een responsanalyseen een representativiteitanalyse (logit analyse) van de steekproef verwijzen wij naarBlank et al. (2009).ProductiegegevensDe meest gangbare definitie van onderwijsproductie maakt gebruik van de toegevoegdewaarde in kennis en vaardigheden per jaar (zie bijvoorbeeld Wenger, 2000).Voorbeelden van relevante productie-indicatoren zijn: aantallen leerlingen,rendement per schooltype, examenresultaten, schooladvies en apcg 6 -leerlingen.In dit onderzoek gebruiken we de volgende indicatoren:• het aantal leerlingen in jaar 1 en jaar 2 en hun onderwijsresultaten;• het aantal leerlingen pro 7 ;• het aantal leerlingen vmbo-b/vmbo-k en hun onderwijsresultaten;• het aantal leerlingen vmbo-g/vmbo-t en hun onderwijsresultaten;• het aantal leerlingen havo en hun onderwijsresultaten;• het aantal leerlingen vwo en hun onderwijsresultaten.44 Is een innovatieve school een productieve school?

Voor de eerste en de laatste vier indicatoren vermenigvuldigen we het aantal leerlingenmet de onderwijsresultaten van deze leerlingen. De onderwijsresultaten meten we aande hand van rendementcijfers. Deze onderwijsresultaten corrigeren we eerst met hetpercentage apcg-leerlingen. De index die zo ontstaat, wordt uiteindelijk gebruikt inhet econometrisch model. De herleiding hiervan is terug te vinden in bijlage B4.4.Uiteraard is het aantal leerlingen bepalend voor de onderwijsproductie. We makenhierbij een onderscheid naar het aantal leerlingen per onderwijssoort, te weten:• jaar 1 en 2;• havo/vwo jaar 3;• havo jaar 4 en 5;• vwo jaar 4, 5 en 6;• lwoo jaar 1-4 (leerwegondersteunend onderwijs);• vmbo jaar 3 en 4 met een onderscheid naar:• vmbo-b: basisberoepsgerichte leerweg;• vmbo-k: kaderberoepsgerichte leerweg;• vmbo-g: gemengde leerweg;• vmbo-t: theoretische leerweg.Cfi heeft ook gegevens aangeleverd over het percentage apcg-leerlingen perschooljaar op hetzelfde niveau. Deze gegevens gebruiken we om onderwijsresultatenvan leerlingen te corrigeren.In het onderzoek hebben we gebruik gemaakt van het gecorrigeerd rendement voorde onderbouw en het onvertraagd rendement van de bovenbouw van de verschillendeonderwijssoorten.Op het moment van uitvoeren van dit onderzoek is de meest recente jaargang van deopbrengstenkaart 2009. In deze jaargang zijn de examenresultaten van het schooljaar2007/2008 verwerkt.Overigens zijn de gegevens over onderwijsresultaten voor vmbo-b, vmbo-k, vmbo-g envmbo-t beschikbaar op het niveau van vmbo-g/vmbo-t en vmbo-b/vmbo-k als geheel.In het geval van scholen waar bijvoorbeeld zowel vmbo-g als vmbo-t voorkomt, hebbende cijfers dus betrekking op deze beide groepen. In het geval van scholen waarbijvoorbeeld alleen vmbo-t voorkomt, hebben de cijfers voor het vmbo-g/vmbo-tautomatisch betrekking op alleen deze vmbo t-leerlingen.Is een innovatieve school een productieve school? 45

Inzet van middelenWe onderscheiden de volgende ingezette middelen in dit onderzoek:• managementpersoneel;• onderwijsgevend personeel;• ondersteunend personeel;• materiaal (exclusief huur, afschrijvingen en rente).Vanwege het bijzondere karakter van kapitaal (gebouwen en inventaris) wordt dit nietals te verklaren grootheid of als onderdeel van de totale kosten in de analyses verwerkt.Het management heeft immers weinig invloed op de inzet van kapitaal, vanwege de rolvan de gemeente in deze. Een verdere afbakening van de verschillende ingezettemiddelen wordt gegeven in de begrippenlijst.Cfi heeft gegevens verschaft over de inzet van personeel. Cfi heeft het aantal voltijdbaneningedeeld in bovengenoemde groepen. In een aantal gevallen in de eerste jarenblijkt niet bekend te zijn om wat voor type personeel het gaat. Wel bekend in dezegevallen is de maximum salarisschaal van dit personeel. De ‘onbekende’ personeelsledenzijn daarom aangeleverd met een onderscheid naar de volgende groepen:• personeel onbekend schaal 1-8;• personeel onbekend schaal 9-12;• personeel onbekend in docentenschalen;• personeel onbekend schaal 13 en hoger.Aan de hand van deze indeling hebben we het onbekende personeel ingedeeld naar eenvan de onderscheiden ingezette middelen.Daarnaast heeft Cfi ook enkele achtergrondkenmerken van het personeel geleverd,zoals de kenmerken geslacht, leeftijd, deeltijdpercentage en ervaring.De exploitatiegegevens zijn eveneens afkomstig van Cfi. De geleverde exploitatiegegevensbevatten per kalenderjaar onder andere de personeelskosten en de materiëlekosten per bestuur. Daar de onderzoekseenheid van dit onderzoek het brin-nummer is,zijn we genoodzaakt de exploitatiegegevens om te rekenen naar brin-nummer. Verderzijn de personeelskosten niet direct te onderscheiden naar verschillende categorieën,zoals eerder in deze paragraaf beschreven. Daarom heeft Cfi het gemiddeldebrutosalaris per personeelsgroep meegeleverd. Met deze bedragen kunnen depersoneels kosten van de verschillende types personeel wel goed benaderd worden.46 Is een innovatieve school een productieve school?

De gegevens over de personeelskosten en voltijdbanen voor elk type personeel dienenals basis voor de meting van de prijzen van de ingezette middelen. We veronderstellendat er naast prijsverschillen in de loop der tijd ook regionale prijsverschillen ontstaan.Zo verschillen lonen bijvoorbeeld door wisselende schaarsteverhoudingen op arbeidsmarktenin verschillende regio’s. Ook in de materiële sfeer bestaan regionaleverschillen, onder andere door verschillen in gemeentelijke belastingen en rechten.De regionale prijsverschillen worden geschat met statistische technieken op basisvan de personeelskosten per type voltijdbaan. In deze analyse wordt gecorrigeerdvoor kenmerken van het personeel, zoals geslacht, ervaring en deeltijdpercentage.Ook wordt er gecorrigeerd voor het aandeel brug- en vmbo-leerlingen op een school.Docenten die les geven aan vmbo’ers kunnen een andere onderwijsbevoegdheid hebbendan docenten die les geven aan bijvoorbeeld vwo-leerlingen. Met het aandeel vmbo’ersproberen we hiervoor te corrigeren. Alle scholen in eenzelfde regio en in eenzelfde jaarkrijgen zo dezelfde prijs toegewezen voor iedere onderscheiden categorie personeel,waarbij we wel een onderscheid maken tussen pro-scholen en de andere categorieën.Bijlage B4.3 staat uitgebreid stil bij de genoemde berekeningen. De geconstrueerdeprijzen corrigeren niet voor relatief duur personeel (hoge anciënniteit) op een school.Relatief duur personeel vertaalt zich dus in het personeelsvolume.Voor de prijs van het materiaal hanteren we consumentenprijsindexcijfers van hetCBS uitgesplitst naar de verschillende materiële kostensoorten. Indexcijfers verschillenalleen tussen jaren, maar aangezien we voor de verschillende materiële componentenverschillende prijsindexcijfers gebruiken en deze wegen met het kostenaandeel perschool, ontstaat er toch variatie tussen scholen. Bijlage B4.3 gaat hier dieper op in.InnovatiegegevensDe innovatiegegevens komen uit de enquête en bevatten informatie over welke innovatiesvanaf welk schooljaar geïntroduceerd zijn op een school. Om de gegevens opcorrecte wijze te kunnen interpreteren, verdelen wij de innovaties over vijf categorieën.Deze vijf categorieën zijn gebaseerd op belangrijke onderwijsbeleidonderwerpen van deafgelopen jaren.Is een innovatieve school een productieve school? 47

De vijf categorieën zijn 8 :• nieuwe vakken/profilering (29);• pedagogisch/didactisch (40);• proces (35);• professionalisering docenten (16);• onderwijsketen (12).Tussen haakjes staat het aantal innovaties dat tot een bepaalde categorie behoort. Dewaarde van een categorie wordt bepaald door het aantal innovaties dat in een bepaaldjaar tot deze categorie behoort.Innovaties in de categorie nieuwe vakken/profilering zijn gerelateerd aan de introductievan nieuwe vakken, zoals wiskunde C en D, aan taalinnovaties, zoals tweetalig onderwijsen aan het profiel van een school, zoals een LOOT-school of een hoogbegaafdheidschool.Pedagogische/didactische innovaties zijn de diensten waarvan een schoolgebruik maakt (bijvoorbeeld psycholoog of logopedist), projecten en leerlinginnovaties,zoals leerling als coach en persoonlijke ontwikkelingsplannen. Procesinnovaties zijnICT-, infrastructurele en organisatorische innovaties. De categorie professionaliseringvan docenten bevat alle innovaties die gerelateerd zijn aan het docentenkorps. Deonderwijsketeninnovaties bestaan uit innovaties gericht op contact met primair ofvervolgonderwijs.Bewerkingen en controlesOp de gegevens zijn verschillende bewerkingen en controles uitgevoerd. Allereerst zijnde gegevens uit de verschillende bronnen aan elkaar gekoppeld tot één analysebestand.Daar de rendementsgegevens op vestigingsniveau beschikbaar zijn, moeten dezegeaggregeerd worden naar het hogere niveau van brin-nummers. We houden hierrekening met het aantal leerlingen per vestiging. Deze gegevens zijn afkomstig uitde IDU-bestanden 9 van de Onderwijsinspectie.Naast het aggregeren van de gegevens over onderwijsresultaten (rendementen)corrigeren we de gegevens over de bovenbouw ook voor sociale kenmerken van deschool. Het gaat om het percentage leerlingen uit een armoedeprobleem cumulatiegebied(apcg-leerlingen) en het percentage inwoners dat in zeer sterk stedelijkegebieden woont (deze cijfers zijn op het gemeenteniveau beschikbaar bij het CBS).Het rendement van de onderbouw is reeds gecorrigeerd voor het schooladvies. Eencorrectie voor genoemde kenmerken blijkt hier (statistisch gezien) niet meer zinvol te48 Is een innovatieve school een productieve school?

zijn. Een correctie op de gegevens van de bovenbouw blijkt uitermate zinvol en isderhalve ook gemaakt.Tot slot blijkt in enkele gevallen dat er bij een school wel gegevens beschikbaar zijnover het aantal leerlingen, maar niet over onderwijsresultaten (rendementen). In dezeenkele gevallen worden deze gegevens geïmputeerd door bijvoorbeeld gebruik te makenvan waarnemingen in eerdere of latere jaren van deze scholen of door gebruik te makenvan het gemiddelde op het betreffende schooltype.Naast genoemde bewerkingen rekenen we de exploitatiegegevens om van kalenderjaarnaar schooljaar om de gegevens zo goed mogelijk een op een te kunnen vergelijken metde overige gegevens in dit onderzoek. We zijn hierbij uitgegaan van een gewogengemiddelde van twee opeenvolgende kalenderjaren. Bij deze omrekening is rekeninggehouden met het aantal maanden dat een bepaald schooljaar in een kalenderjaar valt(7 maanden, respectievelijk 5 maanden) en de verhouding tussen het aantal leerlingenin opeenvolgende schooljaren. Voor het schooljaar 2004/2005 bijvoorbeeld, gaan we uitvan 5/12 van de kosten in het kalenderjaar 2004 en 7/12 van de kosten in het kalenderjaar2005. Verder krijgen de breuken (5/12 en 7/12) nog een extra gewicht mee. De breukdie betrekking heeft op 2004 krijgt een gewicht dat rekening houdt met de verhoudingtussen het aantal leerlingen in het schooljaar 2003/2004 en 2004/2005. De breuk diebetrekking heeft op 2005 krijgt een gewicht dat rekening houdt met de verhoudingtussen het aantal leerlingen in het schooljaar 2004/2005 en 2005/2006.Naast de genoemde bewerkingen en berekeningen is het van belang verschillendecontroles uit te voeren op de gegevens en de gegevens te beoordelen op plausibiliteit.Uitschieters bijvoorbeeld kunnen resultaten wezenlijk beïnvloeden. Daarom is er eenuitgebreide gegevenscontrole uitgevoerd. Bij de bepaling van de uitschieters hebben wijeenvoudige kengetallen berekend. We hebben onder andere de volgende kengetallenuitgerekend:• totale kosten per leerling;• het aantal docenten per leerling;• het aantal directieleden per leerling.Voor alle drie de kengetallen hebben we een filter aangemaakt die de extreme waardenwegfiltert of verwijdert uit het analysebestand. Verder is een filter aangebracht voor deophoging van de som van de berekende salariskosten per type personeel (op basis vande inschaling) naar de personeelskosten. Extreme ophogingen zijn uit het bestandIs een innovatieve school een productieve school? 49

verwijderd. Ook zijn beschrijvende statistieken uitgedraaid van alle gegevensafzonderlijk en zijn deze gecontroleerd op uitschieters.Daarnaast is het bestand gecontroleerd op:• niet-plausibele waarden en missende waarden voor variabelen;• scholen met heel lage aantallen leerlingen;• het bestaan van de scholen gedurende het merendeel van de periode 2002-2007;• een plausibel en volledig ingevulde vragenlijst.Ten slotte zijn scholen met ontbrekende gegevens uit het bestand verwijderd.Het gecorrigeerde bestand noemen we het analysebestand.Statistische beschrijving van gegevensTabel B4.1 geeft de statistische beschrijving van de gegevens die voor dit onderzoekgebruikt zijn. In tabel B4.1 zien we dat het totaal aantal leerlingen op een schoolvarieert van 160 tot 6000. In het praktijkonderwijs zit het laagste aantal leerlingenen jaar 1 en 2 hebben het hoogste aantal leerlingen. We zien dat het gecorrigeerderendement gemiddeld genomen het hoogste is voor de onderbouw, gevolgd door beidevmbo-categorieën. Tabel B4.1 laat verder zien dat het overgrote merendeel van hetpersoneel in de categorie onderwijzend personeel valt. Deze zelfde verdeling is terug tevinden in de kosten per groep van ingezette middelen. Uit tabel B4.1 blijkt dat de totalekosten van een school gemiddeld 12 miljoen euro bedragen.50 Is een innovatieve school een productieve school?

Tabel B4.1 Statistische beschrijving van de gegevens in 2007 (n=129)Gemiddelde StandaarddeviatieMinimum MaximumAantal leerlingen jaar 1 en 2 720 446 79 2535Aantal leerlingen havo 4/5 204 142 0 708Aantal leerlingen havo/vwo 3/4/5 172 105 0 599Aantal leerlingen praktijkonderwijs 19 50 0 273Aantal leerlingen vwo 4/5/6 234 147 0 655Aantal leerlingen vmbo-b/k 191 198 0 814Aantal leerlingen vmbo-g/t 196 158 0 838Totaal aantal leerlingen 1734 1035 158 5971Gecorrigeerd rendement vmbo-g/t 0,9 0,07 0,62 1,01Gecorrigeerd rendement havo 0,7 0,09 0,49 0,89Gecorrigeerd rendement vwo 0,71 0,11 0,17 0,92Gecorrigeerd rendement onderbouw 1,02 0,06 0,79 1,18Gecorrigeerd rendement vmbo-b/k 0,91 0,07 0,63 1,02Aantal fte’s management 9 8 1 44Aantal fte’s onderwijzend personeel 135 87 15 468Aantal fte’s ondersteunend personeel 25 18 3 119Totaal aantal fte’s 168 107 19 616Totale kosten (x1000 euro) 12517 827 1484 53973Kosten management (x1000 euro) 772 665 77 3239Kosten onderwijzend personeel 8602 5565 962 3612(x1000 euro)Kosten ondersteunend personeel 493 369 58 2491(x1000 euro)Kosten materiaal (x1000 euro) 2157 1604 313 9628Aantal nieuwe vakken/profileringinnovaties5,24 2,88 0 12Aantal pedagogische/didactische 14,69 4,88 2 26innovatiesAantal procesinnovaties 12,81 4,06 3 23Aantal professionalisering van 7,22 2,83 0 14docent-innovatiesAantal onderwijsketeninnovaties 4,39 2,2 0 10Totaal aantal innovaties in 2007 43,57 13,49 8 73Is een innovatieve school een productieve school? 51

B4.2 Lijst innovatiesTabel B4.2 Lijst met innovatiesNieuwe vakken / profilering (32)Nieuw vak (8)Natuur, leven en technologie (NLT)Wiskunde DWiskunde CVak over vrijetijdsbestedingVak over sociale vaardighedenVak over de media (bijvoorbeeldjournalistiek, tv, radio)Vak specifiek gericht op verzamelen,verwerken en gebruik van informatieEen andere door de school genoemdeinnovatieProfilering (13)(Hoog)begaafdheidsprofielschoolLOOT-school/sportklassenScience-klassenTechnasiumKunstschool/cultuurschoolNetwerkschoolMaatschappijschoolVwo+-schoolVooropleiding conservatoriumVooropleiding dansTheaterschoolSpecifieke profilering vmboEen andere door de school genoemdeinnovatieTaal (11)Tweetalig onderwijs (TTO)Grammatica voor alle talen in één vakSpecifieke lessen gericht optaalachterstandDeelname aan project ‘Certi Lingua’Deelname aan DELF ScolaireDeelname aan Anglia-taalexamensProject gericht op andere modernevreemde talenLiteratuurvak voor alle talen samenProject over jeugdliteratuur in onderbouwProject over klassieke talenEen andere door de school genoemdeinnovatieProfessionalisering docenten (17)Onderwijzend personeel (17)Elektronisch bekwaamheidsdossier/digitaal portfolio voor docentenPersoonlijk ontwikkelingsplan docentenCoaches voor (teams van) docentenPlatte organisatiestructuurIntervisie voor docentenAlle docenten hebben eigen laptopBijscholing is verplicht gesteld voordocentenSchool is opleidingsschoolDocenten worden naar prestatie beloondNieuwe beschrijving van docentfuncties(LB, LC en LD)Docenten ontwikkelen zelf (niet-digitaal)lesmateriaalMet meer docenten tegelijk lesgeven aanen coachen van leerlingenDocentenrol is coachen in plaats vanlesgeven52 Is een innovatieve school een productieve school?

Werken met teams van docenten (inplaats van in vakgroepen)Docententeams krijgen volledigebeleidsvrijheid bij bepalen vakinhoudEen gezamenlijk vakwerkplan pervakgroepEen andere door de school genoemdeinnovatieOnderwijsketen (14)Aansluiting bij de praktijk (8)Extra aandacht sectororiëntatie vmboLeerwerktrajecten voor vmbo-leerlingenProfielwerkstuk bij externe opdrachtgeverMaatschappelijke stageInternationalisering (uitwisseling, stage,of samenwerking)Vmbo 3e en 4e jaar meer dan 75% van detijd stageLeerlingen zetten eigen bedrijf op enrunnen dit volledig zelfstandigEen andere door de school genoemdeinnovatieAansluiting vanuit primair onderwijs ennaar vervolgonderwijs (6)Leerlingen volgen al geregeld colleges bijpotentiële vervolgopleidingWetenschapsoriëntatieproject (leerlingenmotiveren voor wo)Voorbereidingstraject havisten voor hboGastlessen/projecten voorbasisschoolleerlingenVooraanmelding mogelijk voor moeilijkeleerlingen van primair onderwijsEen andere door de school genoemdeinnovatieProces (38)Administratief/organisatorisch (14)Enquêtes onder leerlingen houdenAanwezigheidsregistratiesysteem metpasjeSystematisch enquêteren van oudleerlingenEenzelfde toets voor alle leerlingen vanhetzelfde jaar voor hetzelfde vak ophetzelfde momentDocenten vangen lesuitval van anderedocenten opBepaalde taken uitbesteden aanuitzendbureau dat leerlingen inhuurtWerken met ouderklankbordgroepen en/of leerlingenpanelsRooster aangepast aan werken metmodules (in plaats van een weekrooster)Geperiodiseerd werken, waarbij bepaaldevakken alleen in bepaalde periodengegeven wordenInnovatieve uren inroosteren voorsectordirecteurenNadruk op doorlopende leerlijnenSponsoring van (activiteiten op) de schooldoor externenIn onderbouw worden leerlingen nietonderscheiden op niveau (vmbo, havo envwo) maar alleen op leerjaarEen andere door de school genoemdeinnovatieICT (15)Digitale schoolbordenEr wordt meer dan 50% van de tijddigitaal lesmateriaal gebruiktIs een innovatieve school een productieve school? 53

Toekomstontwikkelingsplan voorleerlingen (beroepenoriëntatie)Vraaggestuurd onderwijs (meenemen watleerlingen willen)Toegepast onderwijsplan (leerling bepaalteigen onderwijsproces)Een andere door de school genoemdeinnovatieBètagerichtProject waarbij alle bètavakken betrokkenwordenNadruk op verbetering techniekonderwijsGebruik Edulabs (exacte vakken inmodules aanbieden op pc)Een andere door de school genoemdeinnovatieLessen en methode (16)Meer vakken aanbieden ter verbredingProject debatterenProject over actualiteit en het nieuwsMultidisciplinaire projecten(vakoverstijgend)Lesgeven aan grotere groepen leerlingentegelijk (colleges)Extra vakbegeleiding voor leerlingen diezwak zijn in het desbetreffende vakZelfstandig moment (Z-moment)ingebouwd tijdens ieder lesuurHuiswerkarme schoolLeerprocesbegeleiding centraal in deonderbouwVerlengde en/of verkorte lessenHet beleid van de school is om weektakente gebruiken in plaats van dagtakenMeermalen per jaar centraal examenafnemen (flexibel examineren)Pedagogisch/didactische nadruk bijlesgeven op het vmboLeren door onderzoeken(proefondervindelijk leren)Onderwijsprojecten worden door oudersgeorganiseerd en begeleidEen andere door de school genoemdeinnovatieIs een innovatieve school een productieve school? 55

B4.3 Schattingen prijzen van ingezette middelenHet bepalen van de regioprijs gebeurt in twee stappen. In eerste instantie wordtonderstaande vergelijking geschat:up siregio jiJaar ki= unitprijs van personeelscategorie s voor school i (personeelskosten per fte);= dummyvariabele voor regio j en school i die aangeeft of school i zich inregio j bevindt;= dummyvariabele voor jaar k en school i die aangeeft of de waarnemingvan school i betrekking heeft op jaar k;%ond_vmbo i= aandeel onderbouwleerlingen + bovenbouw vmbo-leerlingen op school i;%vrouw si= het aandeel vrouwen van de fte’s in personeelscategorie s op school i;%deeltijd si= het percentage deeltijders van de fte’s in personeelscategorie s opschool i;ervaring si= gemiddelde ervaring (in jaren) fte’s in personeelscategorie s op school i;, , , , , , en = de te schatten parameters.De regioprijs is dan gelijk aan:wps i= benaderde regioprijs ingezet middel s.Voor het uitrekenen van de prijs voor materiaal hanteren we een andere methode.We zijn in bezit van gegevens per school over verschillende materiële kostensoorten.Over aantallen ingezet materiaal weten we echter niets. Daardoor kunnen we de regioprijzenvoor materiaal niet schatten, omdat de unitkosten niet uit te rekenen zijn. Viahet CBS hebben we prijsindexcijfers voor de verschillende materiële kosten compo nen tenverkregen 10 . Door deze met het kostenaandeel van de bijbehorende materiaalcomponentte vermenigvuldigen en te sommeren over alle materiaal componenten,hebben we toch een materiaalprijs berekend die tussen instellingen verschilt. Bovendienhouden we rekening met de prijsontwikkeling in de schoolperiode 2003/2004 toten met 2005/2006, door de CBS-indexcijfers over de kalenderjaren 2003-2006 om terekenen naar indexcijfers voor het schooljaar 2003/2004, 2004/2005 en 2005/2006.56 Is een innovatieve school een productieve school?

In formulevorm ziet de berekening er als volgt uit:waarin:wmat i= prijs materiaal school i;Kmatcomp ki= kosten materiaalcomponent k voor school i;Kmat i= materiaalkosten school i;PI k= prijsindexcijfer materiaalcomponent k.Het materiaal is, om de materiële prijs te berekenen, opgesplitst in de volgendecomponenten:• dotatie onderhoudsvoorziening, klein onderhoud en exploitatie;• energie en water;• schoonmaakkosten;• heffingen;• inventaris, apparaten en leermiddelen;• overige materiële kosten.Voor de verschillende componenten zijn prijsindexcijfers verzameld, voor de overigemateriële kosten is het totale consumentenprijsindexcijfer gebruikt.B4.4 Schattingen gecorrigeerde rendementscijfersAls kwaliteitsindicator is in dit onderzoek het onvertraagd rendement gebruikt.In eerste instantie hebben we de rendementcijfers gecorrigeerd. De volgendevergelijking is hiervoor gebruikt:waarin:rend ij= het rendement van school i voor onderwijs j;%apcg ij= het percentage apcg-leerlingen op school i voor onderwijs j;%stedelijken i= het percentage inwoners dat in een zeer sterk of sterk stedelijkgebied woont in de gemeente waar school i zich bevindt;fout ij= de foutterm;a 1, a 2, a 3= de te schatten parameters.Is een innovatieve school een productieve school? 57

Bijlage bij hoofdstuk 5B5.1 Volledige schattingsresultatenTabel B5.1 Volledige schattingsresultaten input-output biased productiemodelParameter Estimate StandarderrorT-statisticP-valueA0 Constante -0.302 0.016 -19.037 [.000]A1Nieuwe vakken/0.007 0.002 3.572 [.000]profilering-innovatiesA2Pedagogisch/0.001 0.002 0.309 [.757]didactische innovatiesA3 Procesinnovaties 0.002 0.001 1.526 [.127]A4Professionalisering van 0.004 0.002 2.432 [.015]docenten-innovatiesA5Onderwijsketeninnovaties-0.002 0.001 -1.959 [.050]B1 Productie-indicator 1 -0.060 0.028 -2.102 [.036]B2 Productie-indicator 2 0.425 0.012 36.331 [.000]B3 Productie-indicator 3 0.074 0.013 5.655 [.000]B4 Productie-indicator 4 0.019 0.018 1.104 [.270]B5 Productie-indicator 5 0.085 0.023 3.610 [.000]B6 Productie-indicator 6 0.016 0.016 0.947 [.344]B11 Productie-indicator 1 * 0.088 0.067 1.319 [.187]productie-indicator 1B12 Productie-indicator 1 * 0.218 0.018 12.437 [.000]productie-indicator 2B13 Productie-indicator 1 * -0.019 0.018 -1.098 [.272]productie-indicator 3B14 Productie-indicator 1 * -0.007 0.023 -0.309 [.757]productie-indicator 4B15 Productie-indicator 1 * -0.122 0.033 -3.641 [.000]productie-indicator 5B16 Productie-indicator 1 * -0.008 0.020 -0.393 [.695]productie-indicator 6B22 Productie-indicator 2 * 0.056 0.034 1.652 [.098]productie-indicator 2B23 Productie-indicator 2 * 0.009 0.010 0.913 [.361]productie-indicator 3B24 Productie-indicator 2 *productie-indicator 4-0.020 0.011 -1.750 [.080]Is een innovatieve school een productieve school? 59

Parameter Estimate StandarderrorB25 Productie-indicator 2 *productie-indicator 5B26 Productie-indicator 2 *productie-indicator 6B33 Productie-indicator 3 *productie-indicator 3B34 Productie-indicator 3 *productie-indicator 4B35 Productie-indicator 3 *productie-indicator 5B36 Productie-indicator 3 *productie-indicator 6B44 Productie-indicator 4 *productie-indicator 4B45 Productie-indicator 4 *productie-indicator 5B46 Productie-indicator 4 *productie-indicator 6B55 Productie-indicator 5 *productie-indicator 5B56 Productie-indicator 5 *productie-indicator 6B66 Productie-indicator 6 *productie-indicator 6T-statisticP-value0.076 0.016 4.756 [.000]-0.058 0.008 -7.456 [.000]-0.004 0.001 -2.509 [.012]-0.005 0.009 -0.552 [.581]-0.002 0.012 -0.174 [.862]0.002 0.008 0.241 [.809]-0.029 0.016 -1.762 [.078]0.011 0.022 0.528 [.598]0.003 0.014 0.209 [.835]-0.002 0.001 -1.320 [.187]0.066 0.024 2.749 [.006]-0.007 0.004 -1.776 [.076]C1Prijs managementpersoneel0.034 0.001 28.456 [.000]/ kostenC2Prijs onderwijzend 0.389 0.010 38.370 [.000]personeel / kostenC3Prijs ondersteunend 0.028 0.001 34.599 [.000]personeel / kostenC4 Prijs materiaal / kosten 0.096 0.003 33.909 [.000]C11Prijs managementpersoneel-0.009 0.004 -1.992 [.046]/ kosten *Prijs managementpersoneel/ kostenC12Prijs managementpersoneel/ kosten *Prijs onderwijzendpersoneel / kosten-0.017 0.005 -3.226 [.001]60 Is een innovatieve school een productieve school?

Parameter Estimate StandarderrorC13Prijs managementpersoneel/ kosten *Prijs ondersteunendpersoneel / kostenC14Prijs managementpersoneel/ kosten *Prijs materiaal / kostenC22Prijs onderwijzendpersoneel / kosten *Prijs onderwijzendpersoneel / kostenC23Prijs onderwijzendpersoneel / kosten *Prijs ondersteunendpersoneel / kostenC24Prijs onderwijzendpersoneel / kosten*Prijs materiaal / kostenC33Prijs ondersteunendpersoneel / kosten *Prijs ondersteunendpersoneel / kostenC34Prijs ondersteunendpersoneel / kosten*Prijs materiaal / kostenC44Prijs materiaal / kosten*prijs materiaal / kostenE11 Productie-indicator 1 *prijs managementpersoneel/ kostenE12 Productie-indicator 1 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenE13 Productie-indicator 1 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE14 Productie-indicator 1 *prijs materiaal / kostenE21 Productie-indicator 2 *prijs managementpersoneel/ kostenE22 Productie-indicator 2 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenT-statisticP-value0.018 0.003 7.126 [.000]-0.006 0.002 -3.179 [.001]-0.077 0.013 -5.743 [.000]-0.053 0.006 -8.851 [.000]-0.030 0.004 -6.784 [.000]0.023 0.004 5.137 [.000]-0.002 0.001 -1.735 [.083]-0.007 0.004 -1.754 [.079]0.000 0.000 0.000 [1.00]0.000 0.000 0.000 [1.00]0.000 0.000 0.000 [1.00]0.000 0.000 0.000 [1.00]0.013 0.001 14.967 [.000]0.166 0.007 22.904 [.000]Is een innovatieve school een productieve school? 61

Parameter Estimate StandarderrorE23 Productie-indicator 2 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE24 Productie-indicator 2 *prijs materiaal / kostenE31 Productie-indicator 3 *prijs managementpersoneel/ kostenE32 Productie-indicator 3 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenE33 Productie-indicator 3 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE34 Productie-indicator 3 *prijs materiaal / kostenE41 Productie-indicator 4 *prijs managementpersoneel/ kostenE42 Productie-indicator 4 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenE43 Productie-indicator 4 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE44 Productie-indicator 4 *prijs materiaal / kostenE51 Productie-indicator 5 *prijs managementpersoneel/ kostenE52 Productie-indicator 5 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenE53 Productie-indicator 5 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE54 Productie-indicator 5 *prijs materiaal / kostenE61 Productie-indicator 6 *prijs managementpersoneel/ kostenT-statisticP-value0.012 0.001 20.284 [.000]0.043 0.002 21.095 [.000]0.000 0.001 0.532 [.595]-0.004 0.007 -0.634 [.526]-0.001 0.000 -1.620 [.105]-0.001 0.002 -0.475 [.635]0.001 0.001 1.212 [.225]-0.003 0.011 -0.305 [.760]0.000 0.001 -0.347 [.728]-0.002 0.003 -0.830 [.406]0.002 0.001 1.481 [.139]0.037 0.016 2.374 [.018]0.002 0.001 1.706 [.088]0.008 0.004 2.066 [.039]0.000 0.001 -0.408 [.683]62 Is een innovatieve school een productieve school?

Parameter Estimate StandarderrorE62 Productie-indicator 6 *prijs onderwijzendpersoneel / kostenE63 Productie-indicator 6 *prijs ondersteunendpersoneel / kostenE64 Productie-indicator 6 *prijs materiaal / kostenF2Correctie op productieindicator2F3Correctie op productieindicator3F4F5F6i1i2i3i4i5i6j1j2j3j4Correctie op productieindicator4Correctie op productieindicator5Correctie op productieindicator6Innovaties * productieindicator1Innovaties * productieindicator2Innovaties * productieindicator3Innovaties * productieindicator4Innovaties * productieindicator5Innovaties * productieindicator6Innovaties * prijsmanagement / kostenInnovaties * prijsonderwijzend personeel/ kostenInnovaties * prijsondersteunendpersoneel / kostenInnovaties * prijsmateriaal / kostenT-statisticP-value-0.018 0.009 -1.956 [.050]-0.002 0.001 -2.398 [.016]-0.005 0.002 -2.241 [.025]1.025 0.029 35.294 [.000]0.048 0.035 1.359 [.174]0.050 0.064 0.790 [.429]0.226 0.072 3.160 [.002]-0.303 0.082 -3.681 [.000]2.177 0.984 2.212 [.027]0.414 0.155 2.676 [.007]-0.082 0.164 -0.496 [.620]0.570 0.387 1.471 [.141]-1.037 0.512 -2.025 [.043]0.701 0.286 2.449 [.014]0.107 0.036 3.005 [.003]1.135 0.381 2.976 [.003]0.090 0.029 3.073 [.002]0.325 0.103 3.157 [.002]Is een innovatieve school een productieve school? 63

B5.2 Overige schattingsresultatenOnderwijs keteninnovatiesNieuwevakken/profileringPedagogisch/didactischProcesinnovatiesProfessionaliseringvan docentenOnderwijsketeninnovatiesTabel B5.2 Relatie tussen innovaties en productie-indicatoren deel 1Productie jaar 1 en 2ProductiepraktijkonderwijsProductievmbo-b/k jaar3 en 4Productie vmbo-g/tjaar 3 en 4Schatting T-Waarde Schatting T-Waarde Schatting T-Waarde Schatting T-Waarde0.015 3.087 0.003 2.106 -0.001 -0.521 0.004 1.3640.001 0.316 0.000 0.306 -0.000 -0.268 0.000 0.3030.004 1.534 0.001 1.320 -0.000 -0.493 0.001 1.0480.009 2.315 0.002 1.744 -0.000 -0.512 0.002 1.231-0.005 -2.081 -0.001 -1.547 0.000 0.506 -0.001 -1.156Tabel B5.3 Relatie tussen innovaties en productie-indicatoren deel 2Productie havo jaar3,4 en 5Productie vwo jaar 3,4, 5 en 6SchoolgrootteSchatting T-Waarde Schatting T-Waarde Schatting T-waardeNieuwe vakken/profilering -0.007 -1.956 0.005 2.188 0.019 5.050Pedagogisch/didactisch -0.001 -0.309 0.000 0.310 0.001 0.315Proces innovaties -0.002 -1.263 0.001 1.320 0.005 1.654Profes sionalisering vandocenten-0.004 -1.620 0.003 1.756 0.011 2.8240.002 1.490 -0.002 -1.579 -0.006 -2.33864 Is een innovatieve school een productieve school?

Tabel B5.4 Relatie tussen innovaties en kostenaandelen ingezette middelenNieuwevakken/profileringPedagogisch/didactischProcesinnovatiesProfes ­sionaliseringvan docentenOnderwijsketeninnovatiesKostenaandeelmanagementKostenaandeelo nderwijzendpersoneelKostenaandeelondersteunendpersoneelKostenaandeelmateriaalSchatting T-waarde Schatting T-waarde Schatting T-waarde Schatting T-waarde-0.00003 0.056 -0.00122 -3.572 0.00042 3.572 0.00083 3.5720.00000 0.005 -0.00009 -0.309 0.00003 0.309 0.00006 0.309-0.00001 0.024 -0.00033 -1.526 0.00011 1.526 0.00022 1.526-0.00002 0.038 -0.00070 -2.432 0.00024 2.432 0.00048 2.4320.00001 -0.031 0.00041 1.959 -0.00014 -1.959 -0.00028 -1.959Is een innovatieve school een productieve school? 65

BegrippenlijstApcg-leerlingenLeerling met een herkomst uit eenarmoede probleemcumulatiegebied,zoals geregistreerd bij Cfi.Autonome productiviteitsontwikkeling/groeiDe ontwikkeling van de productiviteitdie overblijft na correctie voor explicietgemodelleerde kenmerken van hetproductieproces (zoals schaaleffecten,prijzen ingezette middelen en budget).Het verwijst naar de gevolgen vantechnologische veranderingen,veranderingen in wet- en regelgevingof andere omgevingskenmerken.Autonome ontwikkeling/groeikostenaandelenDe ontwikkeling van de gemiddeldekostenaandelen die overblijft na correctievoor expliciet gemodelleerde kenmerkenvan de kostenstructuur (zoals prijzen vaningezette middelen).Budgetgerestricteerd indirectproductiemodelEen benadering van de productiestructuurin formele termen, waarbij een relatiewordt gelegd tussen de verschillendeproductie-indicatoren, prijzen vaningezette middelen, kosten entechnische ontwikkelingen.Constante schaalvoordelenSituatie waarin een procentuele toenamevan de inzet van middelen leidt tot eengelijke procentuele toename van deproductie of het productievolume.EenpitterZie éénscholenbestuur.EénscholenbestuurEen scholenbestuur waar één schoolonder valt.FusieHet samengaan van instellingen.BestuurOverkoepelende organisatie waartoeeen of meer brin-nummers behoren.BrinBasis registratie instellingen van allescholen. Aan elke school wordt eennummer ter identificatie toegekend:het brin-nummer.InnovatieDe introductie van een nieuw procesof product en/of een substantiëleverandering van een bestaand procesof product.InnovatiekrachtDe mate waarin nieuwe ideeën, goederen,diensten en processen worden ingevoerd.66 Is een innovatieve school een productieve school?

KostenZie totale kosten.zittenblijven, de etniciteit van leerlingenen de mate van verstedelijking.Marginale kostenDe kosten die voortvloeien uit deproductie van een extra eenheid van eenbepaald type product.MateriaalMateriaal wordt in dit onderzoekgebruikt voor alles wat niet onderpersoneels- of kapitaalkosten valt. Deinzet van materiaal omvat onder andere:dotatie onderhoudsvoorziening, kleinonderhoud en exploitatie, energie enwater, schoonmaak, heffingen, inventaris,apparaten en leermiddelen en overigeniet-personeel- en niet-kapitaalkosten.Materiële kostenKosten die samenhangen met de inzetvan materiaal.MeerscholenbestuurEen meerscholenbestuur is eenscholenbestuur waar meerdere scholenonder vallen.OnderwijsresultatenEen maat voor de kwaliteit van hetonderwijs van een school. Onderwijsresultatenworden uitgedrukt in hetgecorrigeerde rendement van de onderbouwen het onvertraagde, (door ons zelf)gecorrigeerde rendement van de ver schillendeonderdelen van de bovenbouw. Decorrectie heeft betrekking op het schooladviesvan leerlingen, de mate vanOnderwijstypenDeze worden in dit onderzoek gebruiktom het onderscheid tussen verschillendetypen onderwijs aan te geven in hetvoortgezet onderwijs. Het onderscheidwordt bepaald door het onderwijsniveau.Het gaat hier om een onderscheid tussende verschillende soorten vmbo, havo envwo.Personeel: managementManagement volgens de indelingvan CASO aangevuld met: hoofd administratie,hoofd interne dienst, hoofdafdeling automatisering, hoofd afdelingfinanciële zaken, hoofd secretariaat ensectorcoördinator.Personeel: onderwijsgevendOnderwijzend personeel volgens CASO.Aangevuld met instructeurs.Personeel: ondersteunendOnderwijsondersteunend personeelvolgens CASO (OOP). Aangevuld mettoezichthouder hoofd bibliotheek/mediatheek,medewerker bibliotheek/mediatheek,controle functionaris anderstaligeleerlingen, maatschappelijke deskundige,psychologisch assistent, stagiair, schoolmaatschappelijkwerker. Daarnaast ookbeheerspersoneel, administratiefpersoneel en overige volgens CASO.Aangevuld met technische onder wijsassistent.Is een innovatieve school een productieve school? 67

PersoneelskostenKosten die samenhangen met de inzet vanpersoneel (inclusief sociale lasten endergelijke).Prijzen ingezette middelenDe kosten per eenheid ingezet middel.ProductieDe totale toegevoegde waarde voortgebrachtdoor een school. In dit rapportwordt de productie van een school weergegevendoor een aantal productieindicatoren.Voor ieder onderdeel van deschool, zoals bijvoorbeeld de onderbouwen de bovenbouw van het vmbo, wordtafzonderlijk een productie-indicatorberekend. Iedere productie-indicator iseen combinatie van het leerlingaantalen de gemiddelde onderwijsresultaten(=rendement) van de leerlingen. Productieheeft dus met de grootte van de school,de samenstelling van de school en degeleverde onderwijskwaliteit te maken(voor zover te kwantificeren).ProductiestructuurHet geheel van relaties tussen deomvang en samenstelling van deingezette middelen en de omvang ensamenstelling van de productie.Productie-indicatorMaatstaf voor door een voorzieningafgeleverde eindproducten.ProductiviteitVerhouding tussen het productievolumeen het volume van ingezette middelen.Rendement onderbouwHet rendement onderbouw is eenpercentage gebaseerd op de gegevensvan de leerlingen die zijn overgegaanvan leerjaar twee naar leerjaar drie. Hetrendement onderbouw is een optellingvan plus- en minpunten. Het feitelijkerendementscijfer wordt door de inspectievan het onderwijs gecorrigeerd voor decombinatie van de adviezen van debasisschool, de schoolsoort waarin dezeleerlingen onderwijs volgen in het derdeleerjaar, en het eventuele zittenblijvenvan deze leerlingen in het eerste entweede leerjaar. Hierbij tellen ook de leerlingenmee die de vestiging na het tweedeleerjaar verlaten hebben en elders in hetderde leerjaar onderwijs zijn gaan volgen.Rendement bovenbouwVan het derde leerjaar naar diplomazonder zittenblijven. Door IPSE Studiesgecorrigeerd voor de mate van stedelijkheidin de gemeente waar de schoolgevestigd is en het percentage apcgleerlingenop een school.SchaaleffectHet effect van de schaal van het budgetop de productie per eenheid budget.68 Is een innovatieve school een productieve school?

SchaalelasticiteitDe verandering van de productie dieoptreedt door een verandering in hetbudget.SchaalnadeelEen minder dan proportionele veranderingvan de productie die optreedt door eenverandering in het budget.VragenlijstEnquête die we aan alle scholen in hetvoortgezet onderwijs hebben gestuurd.Hierin vragen we of ze een bepaaldeinnovatie hebben ingevoerd en in welkschooljaar.SchaalvoordeelEen meer dan proportionele veranderingvan de productie die optreedt door eenverandering in het budget.SchoolDit is in dit rapport gelijk aan een brin.Hiertoe kunnen dus meer vestigingenbehoren.Technische ontwikkelingZie autonome productiviteitsontwikkelingen.Totale kostenSom van alle kosten verbonden aan deinzet van middelen in het productieproces.Hieronder vallen dus personeelskostenen materiaalkosten. De kapitaalkosten,huur en afschrijvingen zijn nietmeegenomen in dit onderzoek.VestigingEen onderdeel van een brin. Het betrefteen gebouw van het brin. Een brin kangevestigd zijn op meer vestigingen.Is een innovatieve school een productieve school? 69

ReferentiesBlank, J., Dumay, A., Haelermans, C., Heezik van,A., Hulst van, B. L., & Koot, P. (2010). Is de ziekte vanBaumol te behandelen? - Een verkennend onderzoek naar demogelijkheden om de productiviteit in de publieke sector tevergroten. Delft: Centrum voor Innovatie en PubliekeSector Efficiëntie Studies.Blank, J. L. T. (2010). Principes van productiviteitsmeting.Elementaire handleiding voor kwantitatief onderzoek naar deproductiviteit, doelmatigheid, effectiviteit en kwaliteit van depublieke sector. Maastricht: Shaker Publishing B.V.Blank, J. L. T., Aa van der, R., van Hulst, B., Koot, P., &van Zutphen, F. (2005). Bureau of lessenaar: Een onderzoeknaar de meting van bureaucratie in onderwijsinstellingen.Rotterdam: ECORYS.Koning, P., & van der Wiel, K. (2010). Kwaliteitsinformatiemiddelbare scholen maakt verschil. EconomischStatistische Berichten, 95(4585), 294-297.Noailly, J., & Koning, P. (2009). Schoolkeuze,concurrentie en kwaliteit in het basisonderwijs.Economisch Statistische Berichten, 94(554), 118-120.Waslander, S. (2007). Leren over Innoveren. Utrecht:VO-raad.Wenger, J. W. (2000). What do schools produce?Implications of multiple outputs in education.Contemporary Economic Policy, 18(1), 27-36.Blank, J. L. T., Haelermans, C., & van Hulst, B. (2009).Innovatiekracht van het voortgezet onderwijs. Utrecht/Delft:VO-raad/Instituut voor Publieke Sector EfficiëntieStudies.Blank, J. L. T., Koot, P. M., & van Hulst, B. (2007a).Overhead of Onderwijs - Een benchmark van de allocatie vanmiddelen in onderwijsinstellingen voor voortgezet onderwijs.Delft/Rotterdam: IPSE Studies/ECORYS.Blank, J. L. T., Koot, P. M., & van Hulst, B. L. (2007b).Basisonderwijs en bureaucratie - Een empirisch onderzoeknaar de allocatie van middelen in basisscholen. Delft/Rotterdam: IPSE Studies/ECORYS.Blank, J. L. T., & van Hulst, B. L. (2009). ProductiveInnovations in Hospitals: An Empirical Research on theRelation between Technology and Productivity in theDutch Hospital Industry. Health Economics, 18(3), 665-679.Dijkgraaf, E., Geest van der, S. A., & Jong de, J. M. (2008).Effect van concurrentie op de kwaliteit van het HAVO enVWO. Rotterdam: SEOR.Grosskopf, S., Hayes, K. J., & Taylor, L. L. (2009). Therelative efficiency of charter schools. Annals of Public andCooperative Economics, 80(1), 67-87.Hofman, W. H. A., Hofman, R. H., Dijkstra, B. J., de Boom,J., & Meeuwisse, M. (2007). Innovaties in het voortgezetonderwijs - Een verkenning van innovaties en effecten in hetvoortgezet onderwijs. Groningen/Rotterdam: UOCG &GION/RISBO Contract Research BV.70 Is een innovatieve school een productieve school?

Is een innovatieve school een productieve school? 71

ColofonOver het InnovatieprojectHet Innovatieproject vande VO-raad heeft de af ­gelopen jaren gewerkt aankwaliteitsverbetering vanhet voortgezet onderwijsdoor scholen te faciliterenen te ondersteunen bijinnovatietrajecten.Innovaties met dit doel,afkomstig van scholenzelf, zijn wetenschappelijkonderzocht en onderbouwd.Is een innovatieve school een productieve school? is eenpublicatie van dr. Jos Blank en Carla Haelermans MSc.in opdracht van het Innovatieproject van de VO-raad.De auteurs zijn beiden verbonden aan het Centrum voorInnovaties en Publieke Sector Efficiëntie Studies van deTU-Delft.Deze publicatie is te bestellen via www.vo-raad.nl.TekstJos Blank, Carla HaelermansRedactieSander Galjaard, Carlijn Harink, Jelma Hoekstra,Esther Horsmans, Peter Lucas en Myra ZweekhorstInnovatieproject VO-raadOntwerpOSAGE / communicatie en ontwerp, UtrechtFotografieVO-raadJoost van VelsenDrukGravo Offset, PurmerendISBN9789081410137Utrecht, januari 201172 Is een innovatieve school een productieve school?

In deze reeks verschenen ook:• Vijf jaar innoveren• Scholen voorop• Op zoek naar talent• ‘En, heb je vandaag nog een goedevraag gesteld?’• Het debat over onderwijskwaliteit• Duurzaam vernieuwen• Op Expeditie• Kennisnetwerken• Beter innoveren met kwaliteitszorg• Verder na Slash21• Durven, delen, doen en… doorgevenDeze brochure is gedrukt op FSC papier, door een FSC-gecertificeerd bedrijf.FSC, de Forest Stewardship Council (Raad voor Goed Bosbeheer), is een internationale organisatie,opgericht in 1993, die verantwoord bosbeheer stimuleert. FSC stelt wereldwijde standaarden voorbosbeheer op, met daaraan gekoppeld een keurmerk. Basis voor deze standaarden, die per land ofregio verder worden uitgewerkt, zijn de 10 FSC-principes voor goed bosbeheer. Als boseigenarenzich aan de FSC standaarden houden kan hun bos worden gecertificeerd. Onafhankelijkecontroleurs zien toe op naleving van de regels.

Het begrip productiviteit speelt tegenwoordig een belangrijke rol in het onderwijs.Scholen willen met bestaande middelen meer bereiken voor hun organisatie enhun leerlingen. Daarnaast speelt ook het voorspelde lerarentekort mee. Met minderdocenten moeten toch goede prestaties geleverd worden. Een van de mogelijkeoplossingen om de productiviteit te vergroten is het toepassen van innovaties.De vraag is wel of innovaties daadwerkelijk bijdragen aan productiviteitsverbetering.Het is voor scholen en de overheid daarom belangrijk om inzicht te hebben in derelatie tussen innovaties en de productiviteit van een school.Deze studie gaat in op genoemde relatie. We laten zien hoe innovaties, product iviteit,onderwijstype, schoolgrootte en de samenstelling van ingezette middelen met elkaarsamenhangen. Er blijkt voor enkele innovatiecategorieën een significante relatie tebestaan met de productiviteit van een school. Deze relatie is een aantal gevallenpositief maar in een enkel geval ook negatief. Deze studie is een vervolg op een studieover de verspreiding van innovaties in het voortgezet onderwijs.Deze publicatie is interessant voor iedereen die betrokken is bij innovaties in hetvoortgezet onderwijs in Nederland.