Augustinus over de heilige Geest in zijn ... - Bart van Egmond

Persoon en werk van de heilige Geest in Augustinus’ JohannesprekenIn dit literatuurverslag geef ik een enigszins systematiserend overzicht van wat Augustinus in zijn InEvangelium Joannis Tractatus zegt over de persoon en het werk van de heilige Geest. Ik heb de 124traktaten doorzocht op de vermelding van de heilige Geest en heb de preken waarin het uitgebreiderover zijn persoon en werk ging integraal gelezen. De keerzijde van deze methode is dat de brederecontext van de bijbelgedeelten die Augustinus behandelt, niet mee klinkt in mijn weergave. Ikbehandel achtereenvolgens een aantal thema’s: de heilige Geest en de triniteit, de relatie tussenChristus en de Geest, het werk van de Geest in de gelovigen, de heilige Geest en de kerk (met eenuitgebreid gedeelte over Augustinus’ strijd met de donatisten) en enkele gedeelten uit Augustinus’behandeling van de Parakleetteksten uit het evangelie naar Johannes.1. Heilige Geest en triniteitEen aantal keer spreekt Augustinus over de heilige Geest als over de liefde tussen de Vader en deZoon. De eerste keer doet hij dat in een preek over de bruiloft in Kana (tractatus 9). Hij duidt de 6watervaten als de zes perioden waarin van de komst van Christus werd geprofeteerd. Door zijn komstis het water van de profetie in wijn veranderd. In het evangelie wordt gezegd dat deze vaten eeninhoudsmaat hadden van twee of drie metreten. Augustinus ziet daarin een verwijzing naar de triniteit.Weliswaar wordt eerst het getal 2 genoemd. Dat duidt op de Vader en de Zoon. Maar direct daarnawordt het getal 3 genoemd. Dat wil zeggen dat Vader en Zoon nooit zonder de heilige Geest zijn. Hijwordt niet genoemd (nominatur), maar moet wel begrepen worden (intellegitur). En hoe dan wel? Alsje alleen Vader en Zoon opnoemt, moet de heilige Geest begrepen worden als hun onderlinge liefde(tamquam caritas invicem patris et filii), zegt Augustinus. Hoewel hij nu geen uitgebreid onderzoekkan instellen, durft hij toch voorzichtig te beweren dat als je de Schrift onderzoekt je tot de conclusiemoet komen dat de heilige Geest de liefde is. Hij waarschuwt zijn hoorders ervoor de waarde daarvante onderschatten. Hij citeert, zoals eerder, 1 Korintiërs 13 met als conclusie: “Zo groot is de liefde datals zij afwezig is, wij alles tevergeefs bezitten, maar dat als zij aanwezig is wij alles bezitten op dejuiste wijze.” Welnu, God is die liefde – zo vult Augustinus vanuit 1 Johannes aan. Als we dus deVader en de Zoon noemen, kunnen wij hen niet noemen zonder hun onderlinge liefde.In tractatus 14 werkt Augustinus de eenheid van Vader en Zoon door de Geest nog verder uit.Hij doet dat naar aanleiding van de tekst: “Hij die God gezonden heeft, spreekt de woorden van Goden God schenkt de Geest in overvloed” (Johannes 3, 34). In de vorige verzen heeft Augustinusbenadrukt dat de Zoon zelf God is. In dit vers vestigt hij er de aandacht op dat God dus zelf God zendt.En toch gaat het niet om twee goden, maar om de ene God. De eenheid van Vader en Zoon is nu deheilige Geest. “Want zo groot is hier de liefde van de heilige Geest, zo groot de vrede van de eenheid,dat wanneer over hen afzonderlijk wordt gevraagd, aan jou wordt geantwoord 'God', wanneer over dedrie-eenheid wordt gevraagd, wordt aan jou geantwoord 'God'.” (14.9) Uit dit citaat concludeer ik datde Geest bij Augustinus staat voor het God-zijn van Vader en Zoon. Vader en Zoon zijn ten diepste tetyperen als liefde en vrede.Augustinus werkt de eenheid van de Vader en de Zoon nog verder uit door die te vergelijkenmet de eenheid van gelovigen in de eerste gemeente. In Handelingen 4, 32 wordt gezegd dat degelovigen één van hart en één van ziel waren in de Heer. “Als dus de liefde van zovele zielen één zielmaakte en van zovele harten één hart, hoe groot moet dan de liefde tussen de Vader en de Zoon welniet zijn? Als dus het hart van vele broeders een is vanwege de liefde en de ziel van vele broeders eenis door de liefde, zul je dan zeggen dat God de Vader en God de Zoon twee zijn? Als zij twee godenzijn, dan is daar niet de hoogste liefde.” Augustinus maakt echter ook het verschil duidelijk tussen deeenheid van gelovigen door de liefde en de eenheid van Vader en Zoon door de liefde. Mensen wordenéén ziel doordat zij elkaar leren liefhebben door de heilige Geest. Maar tegelijk blijven we spreken vanverschillende zielen, omdat de eenheid niet zo is als in God (non tanta est coniunctio). Je kunt overVader en Zoon niet spreken als over twee goden met een gemeenschappelijke liefde waardoor zij één1

van ziel worden. Dit beeld herhaalt Augustinus in tractatus 39.5. 1 Vader, Zoon en Geest zijn de eneGod: één almachtige, één kracht, één majesteit. Ten opzichte van elkaar onderscheiden, maar niet losverkrijgbaar. Die eenheid van God is voor Augustinus heilseconomisch van groot belang. Als wij deheilige Geest ontvangen, ontvangen we ook altijd de Vader en de Zoon. De liefde die de heilige Geestuitstort in onze harten, is de liefde van de Vader en de Zoon voor ons (76.2).In tractatus 99 komt de gedachte weer terug dat de Geest een andere naam is voor hetgoddelijke wezen van de Vader en de Zoon. Zij worden beiden Geest genoemd omdat God Geest is engeen lichaam (non corpus est deus sed spiritus). 2 Toch spreekt de bijbel ook over de Geest van deVader en de Zoon. Zij zijn niet alleen Geest, maar de Geest is ook een hypostase die van hen uitgaat.Daarvoor haalt Augustinus verschillende bijbelteksten aan (Galaten 4, 6; Efeziërs 4, 4-6; Romeinen 8,11.9). In de Geest treedt aan de dag wat zij gemeenschappelijk hebben. Augustinus verwoordt dat zo:“Wat dus van beiden gemeenschappelijk wordt genoemd, dat behoorde hij op eigenlijke wijzegenoemd te worden die geen van hen beiden is, maar in wie de gemeenschap (communitas) van beidenverschijnt.” 3 Waar denkt Augustinus dan aan? In het vervolg noemt hij het voorbeeld van de kracht(virtus) die van Jezus uitgaat ter genezing van de vrouw die aan vloeiingen leed en de kracht die dediscipelen zouden ontvangen op de Pinksterdag. In beide gevallen gaat het om heel verschillendesoorten kracht, de ene is levenskracht de andere de kracht van de liefde voor God. Maar beide soortenkracht zijn eigen aan het leven van God. Hij is het leven in zichzelf en zijn leven gaat van Hem uit(vita procedit de eo). Dat leven is de heilige Geest. Dit leven gaat primair uit van de Vader, want Hij isde bron van de godheid. Hij komt niet uit een van de andere personen voort. Maar tegelijk is het zo datde Vader de Zoon gegeven heeft leven te hebben in zichzelf. Hij werd niet ooit door de wil van deVader geschapen, zoals de schepselen, maar is God uit God. Augustinus noemt de Zoon zelfs ‘hetandere zelf’ (alter se) van de Vader. Daarom bezit Hij de heilige Geest op gelijke wijze als de Vader,namelijk wezenlijk en niet met mate zoals de schepselen. De Vader heeft Hem immers zo lief dat Hijde Zoon volkomen gelijk aan Hem wil laten zijn (14.11). Omdat de Zoon God uit God is gaat de Geestdus ook van Hem uit. Derhalve is Hij de Geest van beiden. 4 De heilige Geest is het gemeenschappelijkleven van Vader en Zoon waardoor zij de schepping leven kunnen geven (99.9).2. Christus en de GeestDe Zoon heeft dus volkomen beschikking over de Geest. Hij bezit de Geest niet met mate, want Hij isGod uit God. Je zou kunnen verwachten dat door deze inzet de relatie tussen Christus en de Geesteenzijdig is: Christus zendt de Geest. Hij heeft zelf de Geest niet nodig, want Hij is het vleesgewordenWoord. Toch is dat te eenvoudig gedacht. Het Woord bewerkt de vleeswording en het middelaarschapvan Jezus juist door de Geest.Augustinus legt er de nadruk op dat Christus als mens slechts zonder zonde kon zijn doordatHij door de heilige Geest in de maagd Maria verwekt was. “Zoals zij niet langer van de wereld warendoordat ze waren wedergeboren door de heilige Geest, zo was Hij nooit van de wereld, omdat hij uitde heilige Geest geboren was.” (108.1). Jezus kon de laatste Adam zijn, nederig en een van wil met deVader, omdat Hij geboren was uit de heilige Geest. Jezus werd ook middelaar tussen God en mensendoor de genade van de heilige Geest. De geboorte van de Zoon uit de Vader is niet door genade, maardoor de natuur. Maar de vereniging van het Woord met het vlees, waardoor de Geest op Jezus kwamrusten, was door genade en verkiezing. Daardoor kon hij zichzelf presenteren als de gezalfde van de1 “Si ergo caritas Dei diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis, multas animas facit unam animam,et multa corda facit unum cor; quanto magis Pater et Filius et Spiritus sanctus, Deus unus, lumen unum, unumqueprincipium?”2 Daarmee bedoelt Augustinus niet een platoons dualisme tussen geest en stof op de relatie tussen God en de schepping toe tepassen. Hij wil eerder zeggen dat God niet onderworpen is aan een hogere instantie die Hem het bestaan moet geven. In Godis zijn en goed-zijn identiek. God is Geest betekent: God is Schepper en geen schepsel. Zie: De Trinitate 15.5-6.3 “Quod ergo communiter vocantur et singuli, hoc proprie vocari oportuit eum qui non est unus eorum, sed in quocommunitas apparet amborum.”4 Ac per hoc sicut Pater cum habeat vitam in semetipso, dedit et Filio habere vitam in semetipso; sic ei dedit vitam procederede illo, sicut procedit et de ipso. (14.11). De Geest staat voor het de Scheppersmacht van God. Aangezien de Zoon ook Godis, aan de kant van de Schepper staat, gaat de Geest ook van Hem uit. Het belang van Augustinus is dus antisubordinatianistischen indirect ook soteriologisch. Zie verder: 99.8-9.2

Heer en als degene die de Geest niet met mate bezit. In tegenstelling tot Jezus ontvangen wij de Geestnaar de maat van het geloof die toeneemt totdat de volmaaktheid is bereikt. Het zou interessant zijnom Augustinus eens te vragen in hoeverre dit ook van toepassing is op Jezus (zie Hebreeën 5, 8).Augustinus benadrukt elders dat niet Jezus’ lichaam op zich ons van nut is, maar alleendoordat de Geest dat lichaam gebruikte om daardoor onze gerechtigheid te bewerken. In tractatus 27becommentarieert Augustinus de woorden: “Het is de Geest die levend maakt, het vlees is niet vannut.” (Johannes 6, 63). Daarmee bedoelt de Heer volgens Augustinus niet te zeggen dat zijn lichaamer op zich niets toe doet. Anders was hij geen mens geworden. “Want als het vlees niet van nut was,werd het woord geen vlees om onder ons te komen wonen. Als Christus ons door het vlees in velerleiopzicht van nut is, hoe kan het vlees ons dan niet van nut zijn? Nu, door het vlees heeft de Geest ietsvoor ons heil gedaan. Het vlees was een vat (caro vas erat). Let op wat het bevatte, niet op wat hetwas. De apostelen zijn uitgezonden; is hun vlees ons soms niet van nut geweest? Als het vlees van deapostelen ons tot nut is geweest, heeft het vlees van de Heer ons dan niet van nut kunnen zijn? Wantvanwaar kwam tot ons het geluid van het Woord, tenzij door de stem van het vlees? Vanwaar deschrijfstift, vanwaar de optekening? Dit zijn allemaal werken van het vlees, maar bewerkt door deGeest als door zijn werktuig.” 5 Door de vergelijking met de apostelen wordt duidelijk wat Augustinusbedoelt. Het lichaam van Christus wordt ons tot nut doordat Hij bepaalde daden verrichte door dekracht van de heilige Geest. Augustinus trekt hier de vergelijking met de kennis. Kennis op zich maaktopgeblazen, maar als zij gebruikt wordt met liefde, dan bouwt zij op. Zo is Christus’ lichaam ons vannut doordat de heilige Geest zo in Hem was dat Hij helemaal gehoorzaam kon zijn aan de wil van deVader en zijn leven voor de kerk kon geven. 6In tractatus 94 behandelt Augustinus de vraag waarom Jezus naar de hemel moest gaan omdatanders de pleitbezorger niet bij de leerlingen kan komen (Johannes 16, 7). Natuurlijk, zegtAugustinus, had Jezus ook de Geest wel kunnen zenden als hij nog lichamelijk op aarde was. Maar hetging erom dat er ruimte zou komen voor de discipelen om te groeien in geloof: van een vleselijkemanier van het kennen van Jezus naar een geestelijke. Zijn lijfelijke aanwezigheid was voor hen tottroost als beginnende kinderen. Maar het was toch een vleselijke liefde. Het ging er uiteindelijk om datze door geloof gingen zien wie Jezus voor hen was als het vleesgeworden Woord. En daarvoor zou deheilige Geest zorgen. In tractatus 102 keert deze gedachte terug. Augustinus benadrukt daarbij dat deheilige Geest geen plaatsvervanger is van Christus. Door de heilige Geest ontvangen de gelovigen ookde Vader en de Zoon. Zij komen wonen in de gelovigen als in hun tempel.3. Het werk van de Geest in de gelovigenIn het werk van de Geest in de gelovigen zit een dubbele beweging: door het liefhebben van Christuswordt de heilige Geest werkzaam in het leven van de gelovigen. Maar de omgekeerde beweging is erook: door de Geest alleen ontbrandt er in ons liefde voor Christus. Beide bewegingen zal ikachtereenvolgens illustreren aan de hand van een aantal preken.In tractatus 26 behandelt Augustinus Johannes 6, 41-59. Jezus omschrijft zichzelf als hetbrood dat uit de hemel is neergedaald. Dat brood, zegt Augustinus, is de gerechtigheid waarmee Godde mens rechtvaardig maakt. Waardoor wordt de mens rechtvaardig? Door de volkomen vervullingvan de wet in de liefde tot God. Dat is het voedsel voor de innerlijke mens. Christus is nu in eigenpersoon dat voedsel. Hij vervulde immers door de Geest deze gerechtigheid. Als wij hongeren endorsten naar deze gerechtigheid, moeten we hem dus eten, dat is in Hem geloven. Door Hem5 Nam si caro nihil prodesset, Verbum caro non fieret, ut inhabitaret in nobis. Si per carnem nobis multum profuit Christus,quomodo caro nihil prodest? Sed per carnem Spiritus aliquid pro salute nostra egit. Caro vas fuit; quod habebat attende, nonquod erat. Apostoli missi sunt; numquid caro ipsorum nihil nobis profuit? Si caro Apostolorum nobis profuit, caro Dominipotuit nihil prodesse? Unde enim ad nos sonus verbi, nisi per vocem carnis? unde stilus, unde conscriptio? Ista omnia operacarnis sunt, sed agitante spiritu tamquam organum suum (26.6). Vgl. Jes. 30, 21.6 De liefde van God bestaat dus niet in de incarnatie op zich, maar in het werk dat Christus door de Geest gedaan heeft. Deliefde van God in Christus is een concrete geschiedenis van daden die hij gedaan heeft voor ons heil. Christus’ lichaam is onsniet van nut als Hij daarmee niet werkte door de liefde. Dit tegenover christologieën die eenzijdig nadruk leggen op deelevatie van de menselijke natuur door de vleeswording. Ook het vleesgeworden Woord is voor ons schallend koper of eenklinkende cimbaal als hij niet werkzaam was geweest door de liefde.3

voortdurend te eten, is Hij in ons en wij in Hem en gaan we over van de dood naar het eeuwige leven.Augustinus onderscheidt niet tussen rechtvaardiging en heiliging, maar ziet dat als één proces,voortvloeiend uit de gemeenschap met Christus.In een preek over Johannes 7, 37-39 waar Christus uitnodigt om van Hem levend water tedrinken, wordt dat duidelijker: “De buik van de innerlijke mens is het geweten van het hart. Als hij datwater gedronken heeft, begint het gereinigde geweten te leven. En door te drinken zal het een fonteinbezitten, het zal zelf een fontein zijn.” Door te geloven in Jezus Christus wordt ons geweten gereinigdvan de liefde voor zichzelf en komt daardoor tot leven. Hoe werkt dat? Doordat wij de liefde van onshart steeds meer richten op Christus. Zijn heilige Geest is in onze harten uitgestort “opdat in onzeopstanding onze liefde zou ontbranden en ons van liefde voor de wereld zou scheiden, opdat zij geheelnaar God zou rennen. Want wij worden hier geboren en sterven, dat moeten wij niet liefhebben: latenwij door liefde verhuizen, door liefde boven gaan wonen, door die liefde waarmee wij God liefhebben.Laten wij ons op niets anders toeleggen tijdens deze pelgrimstocht van ons leven dan dat wij hier nietaltijd zullen zijn en voor onszelf daar, vanwaar wij nooit meer zullen verhuizen, een plaats bereidendoor goed te leven. Want onze Heer Jezus Christus, sterft niet meer, nadat hij is opgestaan; de doodzal geen macht meer over Hem hebben, zoals de apostel zegt.” 7 De werkelijkheid van rechtvaardigingen eeuwig leven zijn dus in Jezus Christus voor ons aanwezig. Door Christus te eten en te drinken,wordt ons hart gezuiverd van de liefde voor onszelf en groeit het in de liefde voor God en de naaste(want wij worden door te drinken uit Christus zelf ook een fontein). Of met andere woorden: door tegeloven in Jezus Christus ontvangen wij de heilige Geest. De Geest die in het Hoofd is, stroomt overde naar de leden. Het nieuwe leven dat daardoor begint krijgt een concrete vorm in een nieuwesamenleving: de kerk, het lichaam van Christus. Daarover meer in de volgende paragraaf.En dan die andere beweging: van de Geest naar Christus toe. De Geest bewerkt het geloof inChristus. Geloven in Christus omschrijft Augustinus regelmatig in termen van liefhebben en genieten.Geloven in Christus is dat we innerlijk van Hem gaan genieten. Zo bijvoorbeeld in tractatus 26 overJohannes 6, 41-59. Daar vraagt Augustinus zich af wat Christus bedoelt als hij de joden zegt dat zezijn lichaam en bloed moeten eten en drinken. Daarmee bedoelt Hij niet dat ze Hem lichamelijk moetaanraken. Het gaat om eten en drinken met het hart. Het dichtst bij Christus ben je niet doorlichamelijke aanraking, maar door innerlijke omhelzing. Geloven is een omhelzing van liefde.Daarom, zegt Augustinus, raakte de vrouw die aan vloeiingen leed Christus meer aan dan de helemenigte die Hem verdrong. Want zij geloofde in Hem (26.3). Dat geloof in Christus hebben mensenniet uit zichzelf. Het ontstaat doordat de Vader hen innerlijk naar Christus toe trekt. Dat is eenonweerstaanbare werking van God, maar ze gaat tegelijk niet tegen onze wil in. Dat is nu het eigenevan de liefde. “Niet de noodzaak, maar de lust, niet de plicht, maar de genieting – hoeveel sterkermoeten wij zeggen dat de mens naar Christus wordt getrokken, die geniet van de waarheid, die genietvan zaligheid, die geniet van de gerechtigheid en het eeuwige leven, dat Christus allemaal is?” 8 Plezieren genot zijn niet voorbehouden aan de zintuigen. Ook de innerlijke mens kent plezier, namelijk in deliefde voor Christus. Maar je kunt dat niet begrijpen als Christus je koud laat, zegt Augustinus. “Geefme iemand die liefheeft en hij voelt wat ik zeg. Geef mij iemand die verlangt, geef mij iemand diezucht, die in deze eenzaamheid als pelgrim op weg is en dorst en snakt naar de bron van het eeuwigevaderland: geef mij zo iemand en hij weet wat ik bedoel. Als ik echter spreek tot een koud iemand,weet hij niet wat ik zeg. Zulken waren zij die onderling mopperden.” 9 Aan het eind van zijn preekgeeft Augustinus een voorbeeld van twee van zulke mensen die de vreugde van die liefde hadden7 Ut in resurrectione nostra caritas nostra flagret, et ab amore saeculi separet, ut tota currat in Deum. Hic enim nascimur etmorimur, hoc non amemus: caritate migremus, caritate sursum habitemus, caritate illa qua diligimus Deum. Nihil aliud in hacvitae nostrae peregrinatione meditemur, nisi quia et hic non semper erimus, et ibi nobis locum bene vivendo praeparabimus,unde nunquam migremus. Dominus enim noster Iesus Christus, posteaquam resurrexit, iam non moritur; mors illi ultra, sicutApostolus dicit, non dominabitur. (32.9).8 Non necessitas, sed voluptas; non obligatio, sed delectatio: quanto fortius nos dicere debemus trahi hominem ad Christum,qui delectatur veritate, delectatur beatitudine, delectatur iustitia, delectatur sempiterna vita, quod totum Christus est? (26.3).9 Da amantem, et sentit quod dico. Da desiderantem, da esurientem, da in ista solitudine peregrinantem atque sitientem, etfontem aeternae patriae suspirantem: da talem, et scit quid dicam. Si autem frigido loquor, nescit quid loquor. Tales erant istiqui invicem murmurabant. Pater, inquit, quem traxerit, venit ad me (26.3).4

ervaren: de martelaren Vincentius en Xistus. Zij voelden de vlammen niet omdat ze zo doordrongenwaren van de vreugde die hen te wachten stond.In tractatus 32 gaat Augustinus ook in op de liefde voor Christus. Nu vanuit het beeld van hetdrinken van het water dat Hij te drinken geeft (= de heilige Geest) . Augustinus roept zijn gemeente opnaar Jezus toe te gaan om van hem te drinken te krijgen. Naar Jezus toegaan is niet een daad van hetlichaam allereerst, maar van de ziel, de innerlijke mens (homo interior). Deze verplaatst zich door eenbeweging van zijn hart van het ene object van verlangen naar het andere. Deze innerlijke mens is veelbelangrijker dan de uiterlijke, zegt Augustinus. Want door onze ziel of geest genieten wij van hetleven. Onze geest geniet van wat hij door de zintuigen binnenkrijgt. Maar nog meer dan van hetlichaam, geniet de menselijke ziel van een andere ziel. Wat hebben wij meer lief in een vriend dan zijnliefde voor ons? Het is dus de ziel van een mens die hem mooi en aantrekkelijk maakt voor ons. Zelfsals je puur gericht bent op de schoonheid van andermans lichaam, dan heeft die schoonheid iets temaken met het feit dat de ander bezield is. Lijken stoten af. Augustinus concludeert: wat ons alsmensen mooi en aantrekkelijk maakt voor elkaar, is onze geest. En het is God die onze geestaantrekkelijk maakt. 10 Wat Christus voor ons aantrekkelijk maakt is niet zijn lichaam op zich, maar deGeest waardoor hij zijn lichaam voor ons in de dood gegeven heeft en voor ons in een nieuw leven isopgestaan. En door die Geest heeft Hij de liefde in ons hart uitgestort (Romeinen 5, 5), zodat Hij voorons aantrekkelijk wordt. Door die Geest bidden we zijn genade naar ons toe. 11Het is niet altijd duidelijk of Augustinus daarbij denkt aan de liefde van God voor ons of liefdein ons voor God. Die twee hangen echter onlosmakelijk samen. Doordat wij onder de indruk komenvan wat God in Christus voor ons gedaan heeft, wordt er wederliefde in ons hart opgewekt: verlangenom ons leven niet te zoeken in onszelf, maar in Christus. Daar worden we pelgrims van, omdat we onsleven niet meer zoeken in de veranderlijke dingen van de wereld. Augustinus vergelijkt het verlangendat de Geest in christenen opwekt met het koeren van een duif, de gedaante waarin de Geest op Jezusneerdaalde. Dat koeren is als zuchten (Romeinen 8, 26). Niet zuchten vanwege de tegenslagen van dewereld. Dat zuchten vergelijkt Augustinus met het kraaien van een raaf. Het komt voort uit defrustratie die je krijg als je je eigen leven wilt veilig stellen in deze voorbijgaande wereld, maar ertegenaan loopt dat het niet lukt. Het zuchten van de duif is een verlangend en vreugdevol zuchtenvanuit de hoop op het vaderland dat Christus beloofd heeft, maar waar we nu nog niet zijn enwaarvoor we nog moeten vechten tegen de begeerten van ons vlees (vgl. tractatus 6.1).De Geest en de kerkHet vaakst spreekt Augustinus over het werk van de heilige Geest als het gaat om de kerk. Hijvergelijkt die vaak met een lichaam dat door de ziel wordt geleid. Zo is de kerk het lichaam vanChristus waarvan de leden worden geleid door zijn Geest. Geloven in Christus, het leven door deGeest en het leven in de gemeenschap van de kerk horen daarom organisch bij elkaar. Augustinus kanzelfs zeggen dat wie zich afscheidt van de eenheid van de kerk de heilige Geest niet bezit.Het leven dat we ontvangen door het geloof in Jezus Christus, krijgt al concreet gestalte hierop aarde in de gemeenschap van de kerk. Dat is voor Augustinus heel belangrijk. In de kerk vindt devorming plaats van een nieuwe mensheid die door hoogmoed van God en van elkaar vervreemd warengeraakt. Het talenwonder van Pinksteren is voor Augustinus het teken hoe de kerk in de toekomst uitalle talen weer één gemeenschap zou vormen, wat in Augustinus’ eigen tijd het geval is (vgl. 52, 8).Door het geloof worden mensen lid van het lichaam van Christus en gaan hun leven met elkaar delen.Tenminste, dat hoort bij een leven uit geloof. Dat mensen geen individuen meer zijn, van elkaar10 Decus ergo corporis, animus: decus animi, Deus (32.3).11 Ik kan het niet laten om hier te verwijzen naar een preek van Augustinus over I Johannes 3, 19 -4, 3 waar hij ingaat op hetgebed. “Alles wat wij vragen zal ons gegeven worden omdat wij zijn geboden bewaren.” Dat gebod is dat wij Hemliefhebben. En die liefde is nu juist uitgestort in onze harten door de heilige Geest. Die liefde is de liefde voor Christus alsonze heelmeester. Als we, zegt Augustinus, met die liefde bidden, dan kan het niet anders of God zal ons verhoren. Ook alvragen we het verkeerde. Hij zal ons zo verhoren dat het dient tot onze redding. “Het is de liefde die bidt, het is de liefde diezucht: Hij die haar zelf gaf kan zijn oren daar niet voor sluiten. Breng je geest tot rust: laat de liefde vragen en de oren vanGod zullen present zijn. Niet dat wat jij wilt wordt gedaan, maar wat goed voor je is (6.8).5

geïsoleerde lichamen, maar leden van één en hetzelfde lichaam. Bedoeld om elkaar tot hand en voet tezijn.Met het oog op de beoefening van die onderlinge gemeenschap, deelt de Geest zijn gaven uitaan het lichaam. Maar dan wel aan ieder naar de maat waarmee Christus ze wil schenken (Efeziërs 4,7). 12 Dus niet alles aan ieder persoonlijk, maar verdeeld over de leden. Daardoor worden de leden vanelkaar afhankelijk, aangespoord om niet op zichzelf te blijven bestaan maar te leven van elkaarsgaven. Als het gaat om het spreken in tongen, heeft Augustinus een handige tip: wij spreken nietallemaal afzonderlijk in talen. Maar het lichaam van Christus spreekt in alle talen, want zij is over heelde wereld verbreid. Wil je dus in tongen spreken, dan moet je lid zijn van het lichaam van Christus.Dat geldt ook voor het ontvangen van de andere gaven van de Geest. De Geest manifesteert zich inheel veel verschillende gaven (1 Korintiërs 12, 7-9). Wellicht, zegt Augustinus, heb jij geen van dezegaven persoonlijk. Maar ‘als je liefhebt, heb je niet niets: want als je de eenheid liefhebt, heeft iederdie in haar iets bezit dat voor jou. Neem de jaloezie weg en wat ik heb is van jou: ik zal de jaloeziewegnemen en wat jij hebt is van mij. Afgunst scheidt, zuiverheid verbindt.” 13 Dat is het werk van deGeest: uit de gemeenschap van de gelovigen met Christus vloeit voort dat zij elkaar willen helpen endoor elkaar geholpen willen worden. Door de liefde wordt alles gemeenschappelijk. Zo groeiengelovigen toe naar de volmaakte eenheid (74.3).Maar ook hier zie je weer dat Augustinus de relatie tussen Christus en de Geest wederkerigdenkt. Door de verbondenheid van de leden met het hoofd ontstaat de kerk. Maar Augustinus kan hetook andersom zeggen: doordat wij aan elkaar verbonden blijven, de eenheid van de katholieke kerkonderhouden, zijn wij leden van Christus (26.13-14). Hij kan zelfs zeggen dat wie niet in de kerk is, deheilige Geest van Christus niet heeft. Haeretici en scheurmakers ontzegt hij de werkzaamheid van deheilige Geest. En dat is om twee redenen te begrijpen: De liefde waarmee wij ons leven delen metmede-christenen, is de proef op de som of wij werkelijk willen leven uit het geloof in Christus.Bovendien is de Geest gegeven aan de gemeente. Willen wij delen in de volheid van zijn gaven, danmoeten we ons leven willen delen met onze broeders en zusters.De dienst van de kerk is ook het middel waardoor gelovigen worden geboren. In twee prekenover Johannes 3, 5-8 (tractatus 8-9) brengt Augustinus dat thema ter sprake. Door het onderwijs vande kerk en de bezegeling daarvan in de doop aan catechumenen worden gelovigen wedergeboren.Eerst worden zij geboren uit een aardse vader en moeder voor een aardse erfenis, in de doop wordenze ingelijfd in Christus voor een hemelse erfenis. Augustinus kan zelfs zeggen dat de heilige Geestwordt ontvangen in de doop (96.3). Hij denkt dit gebeuren echter niet sacramentalistisch. Dewerkelijkheid die de dopeling wordt geschonken in het sacrament is de gerechtigheid van Christus enhet eeuwige leven. Vanuit dat perspectief kan dus gezegd worden dat in de doop de Geest wordtontvangen. Maar aan de andere kant geldt: de doop wordt voor ons slechts heilzaam als zij wordtontvangen met een zuiver hart. Het geloof in Christus werkt door de liefde. Dat brengt ons bij eenthema waar ik iets uitgebreider bij wil stil staan: Augustinus’ strijd met de donatisten over de doop.De doop en de heilige GeestIn twee preken over de doop, in polemiek met de donatisten, komt heel mooi uit hoe Augustinus hetleven uit Christus in de liefde voor zich ziet. Daar ga ik nu iets uitgebreider op in.De donatisten maakten de werkzaamheid van de doop afhankelijk van de morele of kerkelijkestatus van degene die haar bediende. In tractatus 5 betoog Augustinus vanuit Johannes 1, 33 dat alleenChristus autoriteit heeft over de doop en de doop haar kracht verleent. De neerdaling van de Geest opJezus leert Johannes namelijk dat deze het is die doopt, of hij nu op aarde is of in de hemel (5.8-9).12 In 14.10-11 koppelt Augustinus deze uitspraak aan Johannes’ woorden: God geeft de Geest in overvloed (3, 34). Dat geldtechter alleen van de Zoon. De Vader heeft de Zoon oneindig lief. Die liefde bestaat hierin dat Hij Hem alles in handen heeftgegeven. Daarin verschilt de liefde van de Vader voor de Zoon met zijn liefde voor de gelovigen. De Zoon is net zo machtigals de Vader. Daarom bezit Hij de Geest ook in overvloed. De gelovigen bezitten de Geest echter in de mate waarin de Zoonhen de Geest geeft.13 Multa enim dantur ad manifestationem, sed tu forsitan eorum omnium quae dixi nihil habes. Si amas, non nihil habes: sienim amas unitatem, etiam tibi habet quisquis in illa habet aliquid. Tolle invidiam, et tuum est quod habeo: tollam invidiam,et meum est quod habes. Livor separat, sanitas iungit (32.8).6

Weliswaar wordt de bediening door velen uitgevoerd, maar de kracht van de doop behoort aanChristus. Kort en goed brengt Augustinus het op formule: “De kracht van de Heer (potestas domini)wordt op niemand overgedragen, de bediening (ministerium) ervan op goede en slechte mensen(5.10).” Dat is voor Augustinus een beslissend argument in zijn polemiek tegen de donatisten. 14Augustinus roept zijn hoorders op: Laat de duif (de Geest) de duif (de kerk) hier onderwijzen. De duifleert namelijk niet alleen dat Christus de enige is die doopt. Zij leert ons ook met het oordeel van deliefde naar mede-christenen te kijken. Als je hoort bij het lichaam van de duif, beoordeel je je broedersen zusters vanuit de simplicitas, het eerlijke oordeel waarmee je vaststelt dat ze de doop van Christushebben ontvangen en daarom zijn eigendom zijn. Op die manier zoek je verbondenheid met hen in deene doop van de ene Heer. Deze attitude missen de donatisten. Zij gaan niet argeloos als duiven, maargewelddadig als roofvogels om met hun mede-christenen (accipitres et milvi) door te zeggen dat zeniet van Christus maar van een onreine bisschop de doop hebben ontvangen. Zo scheuren zij hen losvan hun Heer. Augustinus vergelijkt hen met vervolgers van de kerk. Zoals in vroeger tijden demartelaren met geweld werden gedwongen te zeggen dat ze niets met Christus hadden, zo dwingen dedonatisten met hun bedrieglijke woorden hun mede-christenen te geloven dat zij niet van Christus zijnomdat zij hun doop ook niet van Hem hebben ontvangen (5.13). 15 Wie naar hen luistert, verliestChristus en de eenheid van de kerk. Daarom roept Augustinus zijn hoorders op om alleen te luisterennaar de stem van de duif, die zegt dat het alleen Christus is die doopt.In tractatus 6 gaat Augustinus uitgebreider in op het werk van de duif, de heilige Geest in degemeente. De vraag die hij stelt is: waarom openbaarde God de heilige Geest in de vorm van een duif?Typerend voor een duif is dat het koert. Augustinus vergelijkt dat koeren met zuchten. Het is echterniet zomaar een zuchten. Het is een zuchten uit liefdesverlangen (gemitus in amore). Als we horen watde apostel Paulus schrijft, is het niet meer verwonderlijk dat God de heilige Geest in de vorm van eenduif openbaart: “Want wij weten niet wat wij zullen bidden naar behoren, maar de Geest pleit voor onsmet onuitsprekelijk zuchten (Romeinen 8, 26).” Augustinus haast zich erbij aan te teken dat de Geestniet zucht binnen de gemeenschap van Vader en Zoon, maar hij zucht in ons. Dat wil zeggen: hij doetons zuchten (ipse nos gemere facit). Hij laat ons weten dat we pelgrims zijn en leert ons te smachtennaar het vaderland en door dat verlangen gaan wij zuchten. Tegen het zuchten van de duif staat hetgeschreeuw van de kraai. Dat geluid maken mensen die denken dat het goed met hen is in deze werelden zich verheugen in tijdelijke dingen. In dat geroep klinkt geen verlangen door naar het ware gelukdat christenen hebben leren kennen door de Geest van Christus en dat zij bezitten in hoop. Ookongelovigen zuchten wel, maar dan alleen vanwege het ongeluk dat ze in hun leven meemaken. Maarhet is niet het zuchten van de duif, met liefde voor God, in de heilige Geest. Als ze zijn verlost van huntegenslagen zijn ze weer blij met zichzelf. In de kerk zijn duiven en raven, zoals ook in de ark vanNoach. De duif vliegt uit, maar keert terug omdat hij Christus zoekt. De raaf vliegt uit, maar keert nietmeer terug, omdat hij zichzelf zoekt (6.2).In het volgende gedeelte van de preek laat Augustinus zien hoe deze liefde vorm krijgt in hethart van de gelovigen. Hij wijst erop dat de Geest eerst wordt geopenbaard als een duif bij de doop vanJezus en later op de Pinksterdag verschijnt in de vorm van vuurvlammen. De duif staat voor desimplicitas, de vuurvlammen voor de fervor. Beide affecten horen bij de liefde voor God zoals die zichuit in de omgang met je broeders in de kerk. Beide worden duidelijk in het optreden van Stefanus. Hijspreekt, vervuld door de Geest, harde woorden tegen de Joodse leiders. Hij valt hen aan, maar niet omhen daarmee met gal te bespuwen. In zijn hart was de vredelievende gezindheid van een duif. Wanttoen ze hem stenigden bad hij tot God of hij hun deze zonde niet wilde aanrekenen. Daaruit bleek dathij op hun vrede gericht was, zoals ook Christus dat was. 16 “Door de duif is getoond dat zij die door de14 Het sacrament kan wel onwerkzaam blijven, maar dat komt dan niet door de staat van degene die het bedient, maar doorhet onzuivere hart van wie het sacrament ontvangt (5.15).15 Citaat: “Zij vervolgen de kerk pas echt die haar vervolgen door middel van bedrog; zij slaan het hart heviger die het slaanmet het zwaard van de tong; zij vergieten bitterder bloed, die, voor zover zij kunnen, de hand slaan aan Christus in demens...Christen, waarom vervolg je een christen?” (5.12).16 Augustinus spreekt hier over de unitas columbae. Ik interpreteer dat zo: de eenheid waarop de duif gericht is, degemeenschap van de heilige Geest.7

Geest geheiligd zijn zonder boosaardigheid moeten zijn. Door het vuur is ons getoond dat degoedaardigheid (simplicitas) niet koud mag blijven (6.3).”Augustinus haast zich erbij te zeggen dat het feit dat de tongen zich verdeelden, niet duidt opverdeeldheid. Het betekent dat verschillende talen door de Geest aan elkaar worden verbonden. Deheilige Geest is allereerst degene die verbondenheid bewerkt. Daarom is hij ook geopenbaard in devorm van een duif, zodat alleen die Hem ontvangen weten dat ze in vrede moeten leven met hunbroeders, “zoals de kussen van een duif aanduiden.” Ook raven kussen wel, zegt Augustinus, maar indie kussen is geen echte vrede. Want raven leven van het kapot scheuren van andere dieren. Hoe zietAugustinus in de donatisten raven? Zij scheuren de eenheid van de kerk kapot door de waarde van dedoop afhankelijk te maken van degene die haar bedient. Daardoor wordt de doop een statussymbool.De ene is meer waard dan de ander. Het gevolg daarvan is een cultuur van competitie: wie is de bestechristen? De heiligheid van de één bestaat bij de gratie van het degraderen van die van de ander. Dedoop wordt een statussymbool om te roemen in je eigen groep tegenover de anderen. Dat is dementaliteit van de raaf die zichzelf zoekt en daardoor anderen verscheurt. Deze doop voedt dehoogmoed en hoogmoed leidt tot verdeeldheid.Tegenover de donatistische visie op de doop focust Augustinus op Christus als de enige diedoopt. De doop is niet een teken van de heerlijkheid van mensen, maar van Hem. Hij heeft door zijnbloed mensen gekocht uit alle volken. Door de bediening van de doop door zijn dienaren verbindt hijal die mensen aan zichzelf en aan elkaar. En daarin ligt het geheim van de eenheid en de vrede van dekerk. Daarin ziet Augustinus heilshistorische herstel plaatsvinden. Bij de torenbouw van Babelprobeerden mensen zich door hun hoogmoed, hun zelfverering, tegen God te verzetten. En daardoorwerden ze verstrooid. Maar nu worden ze weer aan elkaar verbonden door de nederigheid vanChristus. 17 Er ontstaat weer een mensheid verbonden door een gemeenschappelijke liefde voor deSchepper. Die verbondenheid is het werk van de Geest, gesymboliseerd in zijn beideverschijningsvormen: In columba unitas, in linguis gentium societas. Treffend zegt Augustinus:“Zoalsde hoogmoed een diversiteit aan talen veroorzaakte, zo verenigde Christus deze tot één. De kerkbrengt nu samen wat de toren had verstrooid. Uit één taal werden er vele gemaakt. Dat was nu wat dehoogmoed veroorzaakte. Van vele talen is er één gemaakt. Dat is het werk van de liefde. Want hoewelhet geluid van de tongen veelvuldig is, in het hart wordt één God aangeroepen en één vrede bewaard.Hoe zou de heilige Geest, om de eenheid aan te duiden, beter getoond hebben kunnen worden,geliefden, dan door een duif, zodat van de kerk, gebracht in de staat van vrede, gezegd kon worden:“Mijn duif is één.”? Hoe moest de nederigheid worden getoond dan door een eenvoudige en zuchtendeduif; niet door een hoogmoedige en zichzelf verheffende raaf (6.10)?”De doop van Christus verplicht christenen dus tot een leven in vrede met hun broeders. Dedoop is van de duif. De ene doop en de ene kerk horen bij elkaar. Daaruit trekken de donatisten deconclusie: dan moeten wij bij terugkeer dus worden overgedoopt, want dan is onze doop niet echtgeweest. Deze conclusie wijst Augustinus echter af. De doop wordt niet van waarde doordat diebediend is binnen het instituut van de katholieke kerk. Zowel bedienaars als ontvangers van de doop inde katholieke kerk kunnen behoren tot de raaf. En aangezien de doop van Christus is, is ook de doopbediend buiten de katholieke kerk een echte doop. Waar het Augustinus om gaat is de donatisten ervante overtuigen dat de doop, waar ook bediend, op zichzelf een mens niet van nut is. Zij wordt pas vannut als ze wordt ontvangen met liefde. “De duif onderwijst ons. Vanaf het hoofd van Christus geeft zeantwoord en zegt: jullie hebben de doop, maar de liefde waarmee ik zucht hebben jullie niet.”Veelvuldig haalt Augustinus I Korintiërs 13 aan. Je kunt allerlei geestelijke gaven bezitten, maar alsze uiteindelijk functioneren ter ere van jezelf, dan baten ze je niets. 18 Het merkteken van Christus gaatpas functioneren als je het gevecht aangaat tegen de liefde voor jezelf (vgl. 6.15). Daarom horen dedoop en de eenheid met de katholieke kerk bij elkaar. Daaruit blijkt dat wij leven uit de nederigheid envrede van Christus, gesymboliseerd in de duif.17 Si superbia fecit diversitates linguarum, humilitas Christi congregavit diversitates linguarum. (6.10)18 Augustinus noemt hier het voorbeeld van Simon Magus, die ook gedoopt was en de heilige Geest wilde ontvangen als eenmanier om zichzelf groot te maken. Toen werd zijn doop hem tot een oordeel (6.18).8

Augustinus roept de donatisten daartoe op. Maar hij spoort niet minder zijn katholiekebroeders aan om de eenheid te zoeken. Wie behoren tot de duif, moeten ook zuchten als de duif.Zuchten uit liefde om de eenheid met hun broers. “Mijn broeders, tot jullie zeg ik, roep hen door tezuchten niet door te twisten; roep door de bidden, door uit te nodigen, door te vasten; laat hen aan jeliefde zien dat je medelijden met hen hebt. Ik twijfel er niet aan, mijn broeders, dat als ze julliemedelijden zien, zij verbaasd zullen zijn en weer tot leven zullen komen (6.16).” In zo'n liefdevollehouding gloeit het vuur van de Geest, zegt Augustinus (6.24). Christus zal ervoor zorgen dat die liefdevrucht draagt. Zoals de duif van Noach terugkwam met een takje in zijn bek met daaraan een groenblaadje, zo zullen christenen die volharden in verlangend zuchten verstrooide broers en zussenbinnenhalen in de eenheid van de kerk (6.19).Het werk van de ParakleetEr valt nog zoveel meer op te diepen uit de preken van Augustinus over het werk van de heilige Geest,maar de ruimte daarvoor ontbreekt hier. Ik zal daarom nog enkele elementen halen uit zijn besprekingvan Johannes 14-16, over het werk van de Parakleet.In Johannes 14, 15-17 zegt Jezus: “Als je mij liefhebt, houd je dan aan mijn geboden. Dan zalik de Vader vragen jullie een ander pleitbezorger te geven, die altijd bij je zal zijn: de Geest van dewaarheid. De wereld kan hem niet ontvangen, want ze ziet hem niet en kent hem niet. Jullie kennenhem wel, want hij woont in jullie en zal in jullie blijven (Johannes 14, 15-17).” De eerste vraag dieAugustinus bij deze tekst stelt is hoe Christus kan zeggen dat als zijn leerlingen Hem liefhebben enzijn geboden onderhouden, zij de Geest zullen ontvangen. Wij kunnen Hem toch alleen maarliefhebben door de heilige Geest (Romeinen 5, 5)? Daarop antwoordt Augustinus: inderdaad, zijhadden Christus al lief door de heilige Geest. Maar door dat te blijven doen ontvingen ze Hem nogmeer en door Hem nog meer te ontvangen, kregen ze Christus nog meer lief. 19 En dat is dus precieswat de Parakleet doet: hij getuigt van Christus, voedt de leerlingen met liefde voor Christus, richt hunhart omhoog waar Christus is. Steeds vindt je dat terug in Augustinus’ uitleg van de teksten diedaarover gaan.Door de inwoning van de Geest worden de discipelen één huis dat onderscheiden is van dewereld. Augustinus noemt hen tempel van de triniteit. Vader en Zoon komen door de Geest in henwonen en daardoor gaan zij hen innerlijk waarnemen (77.1). De wereld kan dat niet. Zij kunnen alleenmaar zien en liefhebben wat voor ogen is. Gelovigen leren verder kijken. Hun hart vindt zijnankerpunt in Schepper en niet langer in de schepping. Daarmee bedoelt Augustinus de hoop vanchristenen niet onlichamelijk te maken, hoewel dat soms wel zo kan lijken. Hij probeert vooraluitdrukking te geven aan de verborgenheid van de christelijke hoop. Voor het menselijk oog is diehoop verborgen, maar wie de Geest heeft ontvangen ziet met het oog van het hart waar de ware hoopis, namelijk in de verbondenheid met de Vader en de Zoon. 20 Die verbondenheid met de Schepper isde vrede waar Christus het over heeft in Johannes 14, 27. Door die vrede hebben gelovigen hunidentiteit boven, opdat zij niet op aarde ten ondergaan. 21Tegelijk lijkt het er ook wel op dat de groei in de kennis van God en de liefde voor Hem doorde heilige Geest een intellectualistische trek heeft. Bijvoorbeeld in tractatus 96 behandelt AugustinusJohannes 16, 13: “Hij zal u in alle waarheid leiden.” Daarmee bedoelt Johannes volgens Augustinusdat de gelovige steeds meer de onlichamelijkheid van God gaat leren zien. Zijn innerlijke oog zalsteeds meer gezuiverd worden van lichamelijke beelden waarmee Hij God zich voorstelt. Deze19 Qui diligit habet Spiritum Sanctum, et habendo meretur ut plus habeat. et plus habendo plus diligit.20 Ecce facit in sanctis cum Patre et Filio sanctus etiam Spiritus mansionem; intus utique, tamquam Deus in templo suo.Deus Trinitas, Pater et Filius et Spiritus sanctus, veniunt ad nos, dum venimus ad eos: veniunt subveniendo, venimusobediendo; veniunt illuminando, venimus intuendo; veniunt implendo, venimus capiendo: ut sit nobis eorum non extrariavisio, sed interna; et in nobis eorum non transitoria mansio, sed aeterna (76.4). Deze hoop is niet onlichamelijk (ziebijvoorbeeld tractatus 74, waar het gaat over de opstanding die Christus belooft), maar wordt nu nog niet gezien.21 “Nos ergo, carissimi, quibus Christus pacem relinquit, et pacem suam nobis dat, non sicut mundus, sed sicut ille per quemfactus est mundus, ut concordes simus; iungamus invicem corda, et cor unum sursum habeamus, ne corrumpatur in terra.”(77.5).9

gedachten kom je vaker bij hem tegen (zo ook in tractatus 102). Het doel van het kennen van Christusis uiteindelijk dat wij doordringen tot het zien en genieten van zijn godheid (per humanitatem addivitatem). In dat proces worden we nu een eind op weg geholpen door de Geest die Christus ons alsvoorschot gegeven heeft. Wij krijgen nu nog niet alles, omdat dat nog niet past bij onze gevallen staat,waarin ‘het lichaam de ziel bezwaart’. Wij kunnen dat geestelijke zien van God, in de woorden vanJezus bij Johannes, nog niet dragen. Straks zal dat proces worden afgemaakt, als wij klaar zijngemaakt om te zien van aangezicht tot aangezicht. 22In tractaat 92 gaat Augustinus in op Johannes 15, 25-27: “Zo ging in vervulling wat in hunwet staat: “Zij hebben mij zonder reden gehaat”. Wanneer de pleitbezorger komt die ik van de Vadernaar jullie zal zenden, de Geest van de waarheid die van de Vader komt, zal die over mij getuigen.Ook jullie moeten mijn getuigen zijn, want jullie zijn vanaf het begin bij mij geweest.” De Geest zalzo van Jezus getuigen dat de joden die Hem eerst haatten, hem dan gaan liefhebben. Dat gebeurde opde Pinksterdag. Door de preek van Petrus werden ze zo geraakt in hun hart dat ze het bloed dat ze eerstvergoten hadden nu gingen koesteren als het bloed ter vergeving van hun zonden. Zij die Hem eersthaatten en doodden, willen nu voor Hem sterven. Hetzelfde geldt voor de apostelen. Zij haatten Jezuswel niet, maar hadden ook niet de moed om bij hem te blijven toen het hun het leven kon kosten.Daardoor verloochende bijvoorbeeld Petrus de Heer. Maar door de uitstorting van de Geest metPinksteren wordt die angst uitgedreven. Petrus getuigt van Christus zonder enige angst. Hij die Jezuseerst uit angst voor de dood verraadde, heeft nu van Hem getuigt tot in de dood ( 93.1). Dat is nu bijuistek het werk van de Parakleet: “Hij verdrijft namelijk, door het bewijs van een krachtig getuigenisen door hen tot sterke getuigen te maken, de angst bij de vrienden van Christus en de haat van zijnvijanden verandert hij in liefde (92.2.).” 23 Zo, door het getuigenis van de apostelen, zal de heiligeGeest Christus verheerlijken in de wereld. Daarbij tekent Augustinus ook aan dat niet ieder prijzen vande naam van Christus het verheerlijken van Hem is. Er worden immers zoveel beelden van Christusdoor de ketters verheerlijkt. Het gaat erom dat wij Christus liefhebben zoals Hij is. Daarvoor moet jein de katholieke kerk zijn (tractatus 100. 3).Een laatste element uit Augustinus’ uitleg van de Parakleet-teksten, haal ik uit zijn uitleg vanJohannes 16, 12-14 (tractatus 97-98). Daar zegt Jezus onder meer dat Hij de leerlingen nog veel tezeggen heeft, maar dat ze dat nu nog niet kunnen dragen. De heilige Geest zal hen die dingen tebinnen brengen. Augustinus gaat uitgebreid in op de gedachte dat Jezus het zou hebben over geheimonderwijs, speciaal bedoeld voor geestelijke mensen. Hij richt zich daarmee waarschijnlijk tegen demanicheeërs. Zij lijken in die opvatting sterk te staan, omdat ook Paulus in I Korintiërs 3 zegt dat hijtot de Korintiërs niet kon spreken als tegen geestelijke mensen. Zij konden de geestelijke dingen nogniet verdragen. Augustinus legt dit echter zo uit: de Geest vertelt geen andere dingen dan Jezus gedaanheeft, maar Hij brengt de leerlingen tot een dieper verstaan van wie Jezus voor hen is. De dingen dieworden verteld zijn hetzelfde, maar de wijze waarop ze worden ontvangen zijn verschillend. Wie nogsterk verknocht is aan de wereld (zoals Paulus zegt van de Korintiërs) hij begrijpt minder van wat hetleven met Christus voor Hem betekent, dan wie al verder is gevorderd in het kennen van Christus. Zowas het ook bij de leerlingen. Zij zouden door de Geest gebracht worden tot een dieper inzicht in depersoon en het werk van Jezus Christus. Wat de Geest doet is aanvullen wat er al is, niet wegnemenwat er al is en iets anders vertellen (98.2-3; 7).22 Proinde quod ait: Docebit vos omnem veritatem, vel, deducet vos in omni veritate, non arbitror in hac vita in cuiusquammente posse compleri (quis enim vivens in hoc corpore quod corrumpitur et aggravat animam, possit omnem cognoscereveritatem; cum dicat Apostolus: Ex parte scimus?); sed quia per Spiritum sanctum fit, unde nunc pignus accepimus, ut adipsam quoque plenitudinem veniamus: de qua idem dicit apostolus: Tunc autem facie ad faciem; et: unc scio ex parte, tuncautem cognoscam sicut et cognitus sum: non quod in hac vita scit totum, quod usque ad illam perfectionem futurum nobisDominus promisit per caritatem Spiritus, dicens: Docebit vos omnem veritatem; vel, deducet vos in omni veritate. (96.4).23 Ille quippe testimonium perhibens et testes fortissimos faciens, abstulit Christi amicis timorem, et inimicorum odiumconvertit in amorem.10

ConclusiesIk trek een aantal conclusies uit het wat schetsmatige overzicht dat ik hierboven gegeven heb.1. De Geest is het wezen van God, het God-zijn van de Vader en de Zoon. Dat typeertAugustinus als liefde, vrede, gemeenschap. Tegelijk is de Geest ook een te onderscheidenhypostase die uitgaat van de Vader en de Zoon. Hun onderlinge liefde krijgt in Hem eengestalte.2. Door de Geest verenigd het Woord zich met het vlees, door de Geest wordt Jezus middelaar enwordt zijn lichaam ons tot nut. Want alleen door de Geest kon Jezus door de liefde werkzaamzijn. En daardoor gaf hij zijn leven voor de kerk.3. Door ons geloof in Jezus wordt de Geest in het leven van de geloven werkzaam: hij reinigt hethart van een verkeerde liefde voor zichzelf en doet het verlangen naar het hemelse leven. Doorde Geest gaan wij geloven in Jezus Christus. Hij werkt zo dat wij Jezus gaan zien als de enigedie ons hart nodig heeft om tot rust te komen.4. Uit Christus het Hoofd wordt de kerk geboren doordat de heilige Geest kinderen van Adam totleden van Christus maakt. Door de verkondiging van het evangelie werkt de heilige Geest inde kerk tussen de leden een nieuwe gemeenschap. Ook hier is de omgekeerde beweging vanbelang: het leven in de eenheid van de kerkgemeenschap maakt mensen tot leden vanChristus. In Christus zijn en in de zichtbare, katholieke kerk zijn, die twee zijn niet los vanelkaar verkrijgbaar. Want Christus verlost ons van de hoogmoed, van het verlangen omonszelf te redden ten koste van anderen. Wie daar niet uit wil leven, verbreekt de band metChristus. De casus van het donatisme illustreert dit denken bij Augustinus.5. Het werk van de Parakleet is bij uistek om het hart van de apostelen en de kerk te vervullenmet de glorie van Christus. Juist omdat die voor het vleselijk oog niet zichtbaar is, heeft dekerk van Christus zijn Geest nodig om zijn heerlijkheid met de ogen van het hart te zien en tegenieten.11