De eschatologie van Hendrik Berkhof in ... - Bart van Egmond

De eschatologie van Hendrikus Berkhof in Christelijk geloof
In dit leesverslag staat de eschatologie van de hervormde theoloog Hendrikus Berkhof centraal, zoals hij die
beschreven heeft in zijn magnum opus Christelijk geloof 9 . Ik heb voor de eschatologie gekozen, omdat
daarin volgens mij een aantal consequenties van Berkhofs dogmatische keuzes samenkomen. Het gaat me
dan ook niet om de nuances van deze eschatologie, maar om de wijze waarop het karakter van Berkhofs
theologische ontwerp daarin uitkomt. 1 Eerst geef ik een korte weergave van een aantal van zijn dogmatische
keuzes. Daarna beschrijf ik de belangrijkste elementen van Berkhofs eschatologie (te vinden in §51 en 55-
59). Vervolgens laat ik zien hoe in het ontwerp van zijn eschatologie de typerende momenten van heel zijn
theologie terugkomen. Tenslotte geef ik een evaluatie van dit project.
1. Enkele typerende momenten van Berkhofs theologie
Typerend voor Berkhof is zijn nadruk op de intersubjectiviteit van God en mens, hun ontmoeting. God moet
niet gedacht worden als een wezen dat op zichzelf volmaakt bestaat en vanuit zijn soevereine raadsbesluit het
doel van mens en schepping bepaalt. God is een partner-God, die ervoor gekozen heeft niet anders God te
willen zijn dan in relatie met de mens. In de schepping heeft God voor de onvolmaakte, eindige ander ruimte
gemaakt en zichzelf kwetsbaar gemaakt (154). Juist in deze partnerschaps-relatie bestaat nu zowel de
eigenheid van God als de eigenheid van de mens. De partners zijn echter niet gelijk. God gaat de relatie te
boven en initieert die. Alleen omdat dat zo is heeft die relatie toekomst en eeuwige waarde. Toch betekent
Gods partner-zijn dat hij zich wezenlijk aan de mens bindt. Uiteindelijk moeten wij van God zeggen dat Hij
niet anders wil kunnen dan onze Bondgenoot zijn (126). Dit is voor Berkhof zo belangrijk omdat we anders
in het verbond niet echt met God zelf te maken hebben. Alleen als Gods eigen bestaan geraakt wordt door
ons reageren op Hem, is Hij werkelijk zelf in de relatie betrokken. Alleen dan kan er sprake zijn van een
echte ontmoeting tussen God en mens (147). Gods diepste wezen staat niet boven de geschiedenis. Hij heeft
zich in soevereine liefde veranderlijk gemaakt om samen met ons door een proces heen te gaan, waarin Hij
afwijzing en vervreemding ervaart. Maar krachtens de overmacht van zijn liefde kan Hij dit proces doorstaan
en is deze ervaring uiteindelijk zowel voor ons als voor Hem verrijkend. Inderdaad, niet alleen voor ons,
maar ook voor Hem. “Ook Hij wordt verrijkt, met wedergeboren zonen en dochteren. Na de terugkeer van de
verloren zoon is ook de vader...anders (148).”
Een tweede aspect dat belangrijk is voor Berkhofs theologie is zijn visie op de schepping en de
geschiedenis. Hij gaat niet uit van een goede schepping waar de zonde en de dood binnenkwamen door een
historische opstand van de mens tegen de Schepper. Het begrip 'schepping' is een ambivalent begrip dat
zowel slaat op de goedheid van onze huidige werkelijkheid als op haar voorlopigheid. Zij is onvoltooid, onaf,
defectief. Op één of andere manier hoort het lijden, de dood en het verdriet bij de wereld zoals God die heeft
willen maken. “Hij wil kennelijk, dat zijn schepping een geschiedenis doormaakt van weerstand en
worsteling, van lijden en strijden (171).” De slechtheid van mens en wereld is dus niet op het conto van de
1 Het was immers de bedoeling om het heel Christelijk geloof te lezen, dus daarom wilde ik in dit leesverslag ook wel
het hele boek laten meeresoneren.

mens te schuiven. Ze hoort bij de tragiek van de voorlopigheid van deze wereld. 2 God en mens zijn samen op
weg om deze voorlopigheid te overwinnen. God nodigt de mens voortdurend uit in de richting van de ware
humaniteit die bestaat in vrijheid en liefde, maar de mens heeft steeds weer de neiging om te bezwijken voor
de zwaartekracht van zijn natuurlijke – evolutionair bepaalde – achtergrond (207). Het lukt hem niet om aan
de roeping van God gehoorzaam te zijn. God staat er echter voor in dat uiteindelijk de sprong naar de ware
humaniteit werkelijkheid zal worden.
Die sprong wordt in de persoon van Jezus gemaakt. Hij is krachtens een nieuwe scheppingsdaad van
God de nieuwe en volkomen trouwe verbondspartner. Berkhof kiest voor een christologie van beneden. Jezus
is mens, maar dan wel een mens die tot in de verste uithoeken van zijn bestaan is doordrongen van de Geest
van God. Zo kon hij de ware verbondspartner worden en ook voor ons de vervulling van de humaniteit
bewerkstelligen. Berkhof omschrijft Jezus' leven als de vervulling van het doel waarop ons aller mens-zijn is
aangelegd, maar waar het maar steeds niet kon komen: “Jezus is de mens, de voleindigde verbondsmens, dè
Nieuwe Mens, de eschatologische mens (284).” Hij brengt in zijn leven de ware humaniteit tot vervulling:
liefde en vrijheid in relatie tot God, medemens en natuur (295-96). Hij is daarin niet slechts ons voorbeeld,
maar ook onze representant. En in die functie verzoent hij ons met God. Hij doet plaatsvervangend wat wij
niet konden doen. Daarbij is het van belang op te letten hoe Berkhof de verzoening precies verstaat. De
klassieke gereformeerde verzoeningsleer stelt dat Christus niet alleen in onze plaats gehoorzaam was (actieve
gehoorzaamheid), maar ook in onze plaats de straf van God over de zonde droeg (passieve gehoorzaamheid).
De laatste lijn verdwijnt bij Berkhof (303). Het sterven van Jezus is niet het plaatsvervangend dragen van het
gericht, maar de uiterste consequentie van zijn gehoorzame leven. Hij kwam om te leven, maar dan zo dat hij
het wel met de dood moest bekopen. En in die dood werd zijn trouw ultiem. Tot het bittere einde hield hij
vast aan God en mensen. De verzoening die Christus bewerktstelligt is dus beperkt tot een plaatsvervangende
gehoorzaamheid. Hij maakt voor ons de sprong naar de ware humaniteit, waar het ons niet lukt die te maken.
In de opwekking legitimeert God de waarheid van zijn leven. En door de Geest van Jezus gaan allerlei
mensen achter Jezus aan de weg om aan hem, de ware verbondspartner, gelijkvormig te worden. 3
Dit verbondsgebeuren tussen God en Jezus door de Geest, dat tegelijk open is voor participatie door
nieuwe zonen en dochters, noemt Berkhof de drie-eenheid. In de verzoening door Jezus en de door de Geest
voltrokken werving van nieuwe zonen en dochters werkt God niet slechts zijn wil uit, hier breidt zijn wezen
zich uit in de tijd (327-328). Op dit punt wordt de historisering van Gods wezen in de heilsgeschiedenis bij
Berkhof (en daarmee ook de dreigende overschrijding van de grens tussen Schepper en schepsel) het meest
duidelijk. Een laatste citaat vat dit goed samen: “God heeft zich in zijn soevereine liefde veranderlijk
2 Wat zeker niet wil zeggen dat Berkhof de zonde als niet kent als menselijke schuld tegenover God. Die is er wel degelijk. Zonde
is schuld en lot, vrijheid en tragiek (§ 27). Maar dat de werkelijkheid van de het kwaad in de wereld bestaat, dat wijdt hij niet aan
de zondeval. Het hoort bij de voorlopigheid van deze werkelijkheid.
3 Jezus is dus wel degene die voor ons het heil heeft gebracht door zijn representatie, maar dat betekent toch niet dat hij de weg is.
Wie met hem verbonden is, is niet in Hem al volmaakt. Hij moet nog wel degelijk de weg naar de gelijkvormigheid met Christus
zelf gaan. De consequenties daarvan zullen blijken in Berkhofs eschatologie. Typerend is het volgende citaat: “Het doel van de
vernieuwing is 'gelijkvormigheid met Christus'... Dit doel lijkt ons ver verwijderd. Daarom is van niet minder gewicht de weg
naar het doel... Jezus ging als de ware verbondspartner vóór-ons-uit zijn weg naar dit doel, om in deze gang voor ons de weg te
openen. Onze weg naar het doel bestaat nu in deelname aan zijn weg. Deelname betekent een volgen, sluit dus ook een distantie
in. Wij zijn Christus niet. Wij hebben allereerst nodig wat hij voor ons deed, eer wij met hem kunnen gaan. Op onze weg gaat het,
anders dan bij hem, allereerst om berouw en vergeving. Maar daardoor (sic!) worden wij ingelijfd in zijn gang van sterven en
opstaan (418).”

gemaakt. Hij gaat samen met ons door een proces heen, dat Hem ook zelf iets doet omdat het Hem als Vader
verrijkt met zonen en dochters. Zo stamt het drie-eenheidsgebeuren uit het wezen van God en voert het naar
dat wezen heen. In die zin is de drie-eenheid wezenlijk voor God. Ze beschrijft de wijze waarop God naar
zijn eeuwig voornemen zijn leven in de tijd uitbreidt en voortzet, om er mensen deel aan te geven (328).”
2. Berkhofs eschatologie
2.1. Persoonlijke eschatologie van de gelovige
Het eerste onderdeel van zijn geloofsleer waar Berkhof iets ter sprake brengt van de leer van de laatste
dingen, is daar waar hij spreekt over 'de voltooide vernieuwing' van de mens (§ 51). Daar schrijft hij over het
sterven van de mens en wat er daarna met hem gebeurt.
Berkhof begint bij de algemeen-menselijke ervaring dat ons leven getypeerd wordt door
voorlopigheid. Voortdurend worden mogelijkheden tot ontplooiing afgesneden. “Vanuit een onuitroeibaar
verlangen naar veel meer verwerkelijking dan het aardse leven biedt, heeft de mensheid daarom de eeuwen
door over de dood heen gehoopt en geloofd (472).” Maar de vraag is dan vervolgens of dit niet meer dan een
wensdroom is. Het 'ervaringsveld' van het christelijk geloof geeft reden om te geloven dat de dood het einde
niet is. Wij zijn immers geplaatst op een nieuwe weg, die van de verbondstrouw van God waarop Hij keer op
keer bewezen heeft dat Hij het leven van zijn mensen niet aan de verlorenheid overlaat. “Daarom kan de
dood niet het einde van de weg van God zijn...Als de Geest mensen wint en hun door strijd en voortgang
heen een nog zeer fragmentarische vernieuwing schenkt, dan moet God over de dood heen voleindigen wat
Hij hier begon (472).” Op grond daarvan gelooft Berkhof aan een leven na de dood, of zoals hij het zelf
prachtig noemt 'de voltooiing van de vernieuwing'. Tegelijk is de dood niet slechts een muur waar wij
tegenop lopen. Ze is ook organisch opgenomen in het vernieuwingsproces dat het leven van gelovigen is (een
voortdurend sterven). Berkhof zegt hier zelfs dat door het sterven van Jezus de dood de verbinding is
geworden tussen schepping en verlossing. Van Jezus hebben wij geleerd dat alleen daar waar we ons in
vertrouwen op God overgeven aan de voorlopigheid van dit leven, wij het ware leven zullen vinden (473).
Vervolgens stelt Berkhof de vraag wat gelovigen kunnen weten over de inhoud van de voltooiing van
hun leven na de dood. Als hij op die vraag antwoord geeft, introduceert hij een principe dat voor het geheel
van zijn eschatologie van belang is: de extrapolatie. Het hiernamaals moeten wij afleiden uit de
geloofservaring hier (475). 4 Het hiernamaals is volgens het NT 'vrucht' of 'oogst' van het leven hier. Die
samenhang heeft volgens Berkhof een negatief en een positief gevolg, samengevat onder de term gericht.
Het negatieve is: wij zullen onder ogen zien hoe groot de afstand is tussen ons leven en het doel dat God
ervoor gesteld heeft. Wordt deze afstand door één herscheppende daad overbrugd? Berkhof acht het
waarschijnlijk dat er eerder een proces van reiniging of rijping zal plaatsvinden. Dat is namelijk veel meer in
overeenstemming met heel de weg die God door zijn Geest ook in dit leven met ons gaat. Volgens Berkhof
bewaart deze gedachte ons ervoor dat wij onze aardse verlangens naar veiligheid gaan projecteren in onze
4 Dit is niet het enige. De andere categorie die Berkhof invoert is die van de 'sprong' (discontinuïteit), maar die licht ik hieronder
toe.

hiernamaalsverwachting. Het gaat in het geloof immers niet om veiligheid, maar om heiligheid. “Alleen door
een diepe operatie heen worden wij geschikt voor een wereld waarin God alles in allen is (476).” Tenslotte is
het doel van dit proces de 'gelijkvormigheid aan Christus'. Het is dus niet zo dat ons leven in het vlees van
Christus nu al geoordeeld en voltooid is. Zijn weg maakte onze weg naar God mogelijk en gegarandeerd
succesvol, maar altijd blijft het een weg die wij moeten gaan (418). Vandaar het reinigingsproces. Als dit
proces is afgesloten zullen we het einddoel van die weg hebben bereikt in de voltooide
verbondsgemeenschap met God.
2.3. De toekomst van de structuren
Kort geef ik hier ook aandacht aan wat Berkhof 'de vernieuwing van de wereld noemt'. Omdat de mens niet
mens is zonder de wereld en haar structuren, kan de vernieuwing van de mens er niet zijn zonder dat die
gepaard gaat met een vernieuwing van de wereld. De klassieke theologie behandelde de structuren van de
samenleving (regering, recht, familie etc.) vanuit het perspectief van Gods voorzienigheid, zijn
instandhouding van de schepping. Berkhof kiest een andere insteek. Hij ziet de ontwikkeling van de
structuren analoog aan het vernieuwende werk van de Geest in de mens. En dan niet alleen als het gaat om
het werk van gelovigen (zoals in het neocalvinisme). Heel de door het christendom beïnvloede cultuur heeft
hier deel aan. Ook waar ongelovigen de vruchten plukken van het evangelie, zoals vrijheid en gelijkheid, dan
vindt daar door de Geest gewerkte vernieuwing van de wereld plaats. Maar dit is niet slechts een positief
verhaal. Heiliging van de samenleving roept namelijk als haar tegendeel de secularisatie op. Wat dat betreft
is het werk van de Geest bijzonder ambivalent (505). De emancipatie van de mens die door de inwerking van
de Geest op de cultuur mogelijk werd 5 , raakt ontworteld en op drift als ze wordt losgemaakt van het
evangelie zelf. Dat zien we gebeuren in de post-verlichtingscultuur van Europa. Daaruit verrijst voor
Berkhof een dubbel eschatologisch perspectief: “Enerzijds een algemene en vrijwillige aanvaarding van
evangelische structurele spelregels als enige redding van de leefbaarheid van het bestaan, een 'duizendjarig
rijk', anderzijds een antichristelijke werelddictatuur – zó dat beide elkaar oproepen en begrenzen (502).” De
geschiedenis loopt daarmee uiteindelijk vast. Tegelijk toont zich hierin het beeld van de gekruisigde en
opgestane Jezus. En zo waar Jezus is opgestaan, mogen wij geloven dat de vernieuwende kracht van de
opstanding deze tegenstelling zal overwinnen. Zoals Jezus' opstanding de sprong was naar de voltooide
humaniteit, zo zal ook in het eschaton een sprong-gebeuren plaatsvinden, waardoor de kosmos gereinigd zal
worden. De eschatologische voltooiing zal dus zowel continuïteit van de door de Geest in de schepping
gewerkte vernieuwing behelzen, als discontinuïteit doordat door een nieuwe daad van God recht gezet moet
worden wat is scheefgegroeid. “Zó [zal] het vreemde wordt afgestoten en de heilige liefde van God alle
verhoudingen [gaan] doordringen. God wordt niet alleen alles in allen (personen), maar ook alles in alles
(structuren) (505).”
5 Berkhof noemt voorbeelden als: ontsacralisering van de wereld, waardoor de natuurwetenschap mogelijk werd en andersoortige
ontplooiing van de schepping. Ontgoddelijking van de staatsmacht, waardoor democratie mogelijk werd. Sociale gerechtigheid
en barmhartigheid doordat de liefde een belangrijke waarde wordt in de samenleving. (497).

2.4. De wederkomst van Christus en de voleinding der eeuwen
In het laatste hoofdstuk beschrijft Berkhof onder de titel 'Alles nieuw' de definitieve voltooiing van de
wereld. Hier combineert hij opnieuw de beide inzichten van 'extrapolatie' en 'sprong'. Wij spreken over een
toekomst die aan gene zijde van onze ervaringswerkelijkheid ligt, maar tegelijk gaat het over een toekomst
waarvan de in het heden werkende krachten van Christus en de Geest een voorsmaak zijn. Daarom mogen
we in de christelijke verwachting van de voltooiing van de tijd 'christologisch extrapoleren', maar moeten we
tegelijk rekening houden met de afstand die alleen God kan overbruggen. De meest geeïgende taal om over
de toekomst te spreken, is dan ook de beeldspraak. Het beeld is namelijk ontleend aan onze ervaringswereld
en loopt er tegelijkertijd op vooruit. De bijbelse toekomstbeelden moeten dan ook vanuit dit principe worden
geïnterpreteerd (509-512).
Het eerste beeld dat Berkhof dan noemt, is dat van de (weder) komst van Christus. “Dat beeld drukt
uit, dat Christus eenmaal in onze ervaringswereld als haar geheim en fundament openbaar zal worden en dat
die openbaring niet als ontplooiing van immanente krachten zal geschieden, maar als een nieuw
ontmoetingsgebeuren waarin de mensheid de Zoon en in hem de Vader als bevrijders op haar weg zal vinden
(510).” Dit is het einde van de geschiedenis, de sprong over de kloof naar Gods nieuwe wereld. Vervolgens
komt Berkhof te spreken over de vraag wat wij voor mensen en hun samenleving in het eschaton mogen
verwachten. Berkhof legt hier alle nadruk op de eenheid van persoon en samenleving. Omdat zij
onlosmakelijk bij elkaar horen, kunnen we over hun voltooiing ook alleen spreken vanuit het einde van de
tijd, wanneer de opstanding der doden zal plaatsvinden. 6 Met dit woord belijden we dat het mensenbestaan
niet wordt afgestoten en evenmin wordt vereeuwigd. Het wordt vernieuwd naar analogie van Jezus die vanuit
ons oude bestaan opstond tot een nieuw leven (515). Wat er dan met de gelovigen gebeurt, is al eerder in de
individuele eschatologie besproken. Maar wat gebeurt er met de ongelovigen? Voor de derde keer komt
Berkhof hier met de notie van het gericht. Hij ziet het op drie manieren voltrokken worden. Allereerst
doordat God met het rechtmaken van de verkeerde structuren ook de slachtoffers daarvan recht verschaft en
beloont wie aan de verdrukten barmhartigheid hebben bewezen. Vervolgens behandelt hij het gericht over de
onbewusten, die in onwetendheid vervreemd van God hebben geleefd. Wij weten niet hoe God over hen zal
oordelen. Ten derde bespreekt Berkhof het gericht over Gods tegenstanders: de mensen die zijn liefde willens
en wetens hebben weerstaan. Voor hen zal het gericht volstrekte veroordeling en beschaming betekenen.
Maar wordt dit gericht ook vereeuwigd? Is er sprake van een hel? Berkhof erkent dat de beslissing voor of
tegen Christus van eeuwig gewicht is en dat sommige bijbelwoorden ook aanleiding geven om het gericht
van God over zijn tegenstanders als eeuwig te denken. Maar daar tegenover staat de huiveringwekkende
gedachte dat in Gods vernieuwde schepping de godverlatenheid voor altijd een plaats zal hebben. Hoe kan
dat als God toch alles in alles zal zijn? Daarom is wel de voorstelling van de annihilatio of die van de
apokastatis ontwikkeld. Berkhof neigt naar een ander antwoord. De beslissing over het antwoord valt in de
wijze waarop wij in God gerechtigheid en barmhartigheid zien samengaan. En dat weten wij sinds Jezus
definitief. Gods trouw aan mensen blijkt groter dan hun ontrouw aan Hem. Hij komt op grond daarvan tot de
6 Over de toestand van mensen die gedurende de geschiedenis sterven, kunnen wij niets weten. Wij kunnen alleen dit zeggen: “... dat
wij over de doodsgrens heen nooit en nergens uit de hand van onze trouwe Bondgenoot zullen vallen (514).”

volgende suggestie: “Die overwegingen dringen er ons toe, níet om het gewicht van het menselijke 'neen'
tegen God en de consequenties daarvan te verkleinen, maar wel om net nog iets groter te denken van het
goddelijke 'ja' tot weerspannige mensen. God neemt de verantwoordelijkheid van onze beslissing serieus,
maar nog meer de verantwoordelijkheid van zijn liefde...In Gods namen hopen wij, dat de hel een
louteringsweg zal zijn (519).”
Tenslotte komt Berkhof te spreken over wat er na dit alles gebeurt. Dan breekt het eeuwige leven aan.
Wat dat zal inhouden, mogen we weer extrapoleren uit de geloofservaring: uitbanning van de zonde,
opheffing van de voorlopigheid van de vorige wereld, onversluierde verbinding met God, voltooide
medemenselijkheid, volmaakte samenleving, vrijheid en liefde, Christus centraal. Maar Berkhof ontwaart
ook weer een sprong-moment. Die nieuwe wereld zal een onvoorstelbaar andere kwaliteit hebben dan de
onze. Wij zullen namelijk deel krijgen aan de heerlijkheid van God, zijn volkomen aanwezigheid (doxa,
kabod). Dat wil het begrip 'eeuwig' uitdrukken. Berkhof zegt zelfs dat wij zullen 'deelnemen aan de
levenssfeer van God' (524). De distantie tussen God en ons valt weg. Hij zal in ons zijn, wat Hij in Jezus is.
En alles zal in die heerlijkheid zijn opgenomen (want mens en wereld horen bij elkaar). Zo wordt de nieuwe
wereld als een 'sprongvariatie' uit de oude geboren. Het zal deze wereld zijn, maar dan op onvoorstelbare
wijze vernieuwd. En dan ook niet in een tijdloze eeuwigheid, maar in een wereld waarin de tegenstelling
tussen zijn en worden niet meer bestaat. Ook in die zin wordt ons bestaan daar voortgezet, dat het 'historisch'
zal zijn. Daarom kan beter ook niet gesproken worden over het einde der tijden. Want: “Als het schepsel
mens uit zijn voorlopigheid en vervreemding is binnengehaald in de tegenwoordigheid van God, dan begint
het eindelijk pas goed (527).”
3. Berkhofs eschatologie als consequente uitwerking van zijn theologisch ontwerp
Hoe werkt nu het geheel van Berkhofs theologisch ontwerp door in zijn eschatologie? Ik som een aantal
elementen op.
Opvallend is dat Berkhof de eschatologie vooral ziet als een overgang van de het onvolmaakte leven
hier naar de volmaaktheid die God op het oog heeft. Daarin zit een moment van extrapolatie van wat de
Geest hier al doet en een moment van sprong, overbrugging van de kloof. Meestal associeert hij het moment
van de 'sprong' met het eindgericht. Dat is niet allereerst een oordeel over schuld van de mens tegenover de
Schepper, maar vooral een wijze waarop God de afstand tussen werkelijkheid en doel openbaart en deze door
een louteringsproces overbrugt. Opvallend is dat hier het lot van gelovigen en ongelovigen slechts gradueel
verschilt. Gelovigen moeten ook na de opstanding der doden nog toegroeien naar de volkomen
gelijkvormigheid aan Christus. Van ongelovigen hoopt Berkhof dat de hel een louteringsproces zal zijn
waarin ongeveer hetzelfde gebeurt (alleen dan veel heftiger natuurlijk). Berkhof kan het niet rijmen met de
wijze waarop wij God als de trouwe Bondgenoot hebben leren kennen, dat hij mensen voor eeuwig verstoot.
Dat Berkhof de zaken zo voorstelt, heeft allereerst te maken met zijn visie op de relatie tussen God
en mens. Volgens Berkhof verwerkelijkt God zijn eigen wezen in het verbond met de mens. Zijn diepste
wezen is dat Hij een God van mensen wil zijn. Dat betekent ook drie-eenheid: dat God door de Geest een
mens schept die ervoor zorgt dat Hij volmaakt kan liefhebben. In het verbond met Jezus en zijn volgelingen

verwerkelijkt God zijn wezen in de tijd als volmaakte liefde. Maar dan zou hij zichzelf in de vingers snijden
als Hij de verhouding van toorn, waarin Hij leeft met zijn tegenstanders, zou vereeuwigen. Er zou dan
immers toch een conflict tussen toorn en liefde in Hemzelf blijven bestaan. Hij zou dan niet volmaakte liefde
kunnen zijn. Niet voor niets zegt Berkhof dan ook dat het 'de verantwoordelijkheid van Gods liefde' is dat
Hij uiteindelijk toch alle mensen met zich verzoent. Om volmaakt zichzelf te kunnen zijn, moet Hij ervoor
zorgen dat mensen hem volmaakt liefhebben. En daarom moet de hel een reinigingsproces zijn.
Berkhofs eschatologische voorstelling heeft ook te maken met zijn visie op schepping en
geschiedenis. De mens en de schepping zijn per definitie onvolmaakt en defect geschapen. Het is niet zo dat
de schepping eerst door een goede Schepper is geschapen en dat de mens schuldig is aan zonde en de
gebrokenheid. Dat is in principe de wil van God zelf. Maar omdat we Hem als heilige liefde hebben leren
kennen, mogen we vertrouwen dat de geschiedenis van de schepping uiteindelijk een verrijkend groeiproces
zal zijn met een heerlijk resultaat (171). Maar dit betekent dat het wel voor alle mensen op de heerlijkheid
moet uitlopen, omdat God anders in zijn goedheid tekort schiet. Dat God volmaaktheid en liefde in zichzelf
is, zal alleen kunnen blijken uit een totale verzoening van de schepping met Hem. Dan moet je wel uitkomen
bij een voorstelling van de hel als louteringsproces. 7
Ten derde vertoont Berkhofs eschatologische visie een samenhang met zijn christologie. En wel op
een aantal punten. Allereerst als het gaat om de wijze waarop Jezus ons verlost. Berkhof stelt dat Jezus als
ware verbondspartner volmaakt gehoorzaam is geweest. Toch is het niet zo dat wie gelooft in Hem ook al
volkomen met God verzoend is. Berkhof gaat er immers vanuit dat ook gelovigen nog gelouterd moeten
worden in het eeuwige leven. Pas dan zullen wij gelijkvormig zijn aan Christus. Die gelijkvormigheid
bezitten zij niet nu al in Hem. 8 In die zin is Hij dan ook niet degene die ons exclusief en volkomen met God
verzoent. Dat blijkt ten tweede in zijn voorstelling van de hel als louteringsvuur. Hij omschrijft niet verder
hoe deze loutering zal plaatsvinden. Wat is de norm voor die loutering? Wat is het middel ervan? Maar
bovenal: wat is de plaats van Christus? Het lijkt erop dat dit een weg naar God is buiten Christus om. Ten
derde hangen christologie en eschatologie samen in Berkhofs voorstelling van de tussentoestand. Hij zegt dat
we daarover niet meer kunnen weten dan dit: we zullen niet vallen uit de handen van onze trouwe
Bondgenoot. Onze identiteit wordt bewaard. Kennelijk kan niet gezegd worden dat wij persoonlijk met
Christus zullen zijn. Dat hij het zo zegt, heeft ermee te maken dat hij de relatie tussen Christus en de
gelovigen niet denkt in termen van participatie en persoonlijke gemeenschap. Wij krijgen het zijn van
Christus toegerekend en door de Geest inspireert Hij ons. Maar het is niet zo dat ons persoon-zijn wordt
geconstitueerd door de gemeenschap met Hem.
Nog een ander punt aan Berkhofs eschatologische voorstelling is opvallend: zijn verwachting dat wij
zullen delen in de levenssfeer van God, zoals Christus daarin deelde (hij zegt dit laatste niet expliciet, maar
daar komt het impliciet wel op neer). Christus maakt als de volmaakte verbondspartner deel uit van Gods
wezen. In zekere zin gaan wij dus als Gods zonen en dochters deel uitmaken van Gods wezen. Het is een
7 Hoewel hierbij opgemerkt moet blijven: deze consequentie trekt Berkhof niet, omdat hij juist de vrijheid van zowel God als mens
serieus wil nemen. God neemt de mens als een vrij – Hem zelfs bepalend tegenover – en daarom zal hij niet zeggen dat God wel
zeker alle mensen met zich zal verzoenen, omdat zijn liefde overmachtig is.
8 Dat er nog een oordeel moet worden voltrokken, ook over gelovigen, heeft als achtergrond dat Christus niet in onze plaats ook de
straf over onze zonden gedragen heeft (passieve gehoorzaamheid).

logische consequentie van het geheel van Berkhofs eschatologie: Gods wezen is niet denkbaar zonder de
mens en daarom moet het eschaton erop uitlopen dat de mens vergoddelijkt wordt.
4. Evaluatie
Ik heb veel van Berkhofs theologie geleerd. Wellicht komt het in mijn weergave niet altijd even goed uit de
verf, maar ik bewonder hem om de manier waarop hij genuanceerd verschillende posities met elkaar probeert
te verzoenen. Het is een spannende dogmatiek. Ook de kleine lettertjes geven je veel historische informatie.
Hoewel hij met veel liefde spreekt over de christelijke traditie, speelt zich in deze kleine lettertjes ook
voortdurend de strijd af met het 'substantialisme', het 'subject-object-denken' en de klassieke metafysica.
Daar verzet hij zich tegen met noties als 'intersubjectiviteit' en 'ontmoetingsdenken'. En ik kan me zijn kritiek
ook goed voorstellen. Als ik kijk naar mijn eigen theologische ontwikkeling, merk ik dat de gereformeerde
theologie bij mij de vraag deed rijzen of God zelf wel echt betrokken is op de relatie met de mens. Zowel in
mijn bachelorscriptie als in mijn scriptie over Hans Urs von Balthasar heb ik mij afgevraagd hoe God zelf in
Christus naar mij toekomt en hoe hij dus wezenlijk op mijn leven betrokken is.
Berkhofs oplossing lijkt mij echter weinig bevredigend. Hij wil God dichterbij de moderne mens
brengen met zijn nadruk op intersubjectiviteit en ontmoeting, maar dat is niet gelukt. In zijn eschatologie
blijkt hoe de heilsgeschiedenis uiteindelijk niet meer draait om 'ons mensen en ons behoud', maar om de
redding van het leven van God. Uiteindelijk moet God mensen wel redden, omdat Hij anders niet de
volmaakte liefde kan zijn. Uiteindelijk moet Hij mensen wel redden, omdat de schepping anders het product
van een kwade God is. In een tijd waarin men geloofde in toekomst voor de humaniteit, kan ik me
voorstellen dat Berkhofs boodschap aantrekkelijk klonk. God was op te merken in de ontwikkeling van de
maatschappij. Vandaag zal juist deze God als geen ander ver weg lijken.
De klassieke theologie zegt dat juist in de historische persoon van Jezus van Nazareth God zelf in het
vlees verschenen is. In Hem oordeelt Hij mijn zondige bestaan. En in Hem draagt Hij het ook. Daarom mag
ik me door geloof in Christus op de meest intieme en zuivere manier aan God zelf verbonden weten. In Jezus
Christus alleen, maar dan ook helemaal. Bij Berkhof blijft onze verbondenheid met God toch afhankelijk
van de gerealiseerde humaniteit, hier of hiernamaals. Omdat uiteindelijk Gods eigen wezen daarvan
afhankelijk is. Pas als dat proces ten einde is, zullen we met God verbonden zijn. In deze tijd wordt God met
zo'n verhaal alleen nog maar een grotere vraag. Willen we met Berkhof het evangelie vandaag verkondigen
als de blijde boodschap dat God met ons is, dan moeten we inzetten bij Jezus van Nazareth als degene in wie
God zelf als mens verschenen is. Niet om zijn eigen bestaan te verwerkelijken, maar om het onze te
ontmaskeren, te dragen en te verlossen.