Teksten tentoonstelling Interieur en lifestyle op De Haar

Kasteel de Haar is een buitenverblijf van een rijke adellijke familie, een zomerhuis dus
eigenlijk. Baron Etienne van Zuylen van Nijevelt van de Haar en barones Hélène de Rothschild
kwamen hier vooral in de maand september, maar woonden de rest van het jaar in Parijs. Ze
hadden ook nog een zomerhuis in Nice, ook toen al een mondaine stad aan de Côte d’Azur.
Ze waren heel wat luxe gewend en kwamen bij de internationale Beau Monde van omstreeks
1900 over de vloer: adellijke en zelfs koninklijke families, rijke bankiers en industriëlen en de
culturele elite van dat moment. Ze besteedden hun tijd aan reizen, paarden- en
automobielsport, bals en salons en andere sociale bijeenkomsten. De baron was ook gek op
de jacht en de barones was actief in de literaire wereld.
Kasteel de Haar is een uniek ensemble van interieurdecoraties (natuurstenen vloeren,
houtsnijwerk en beeldhouwwerk, behangsels, smeedijzer, glas in lood) in combinatie met
een grote hoeveelheid antieke en eigentijdse meubelen en kunstvoorwerpen. Als zodanig
geeft het interieur een uniek beeld van de wooncultuur van omstreeks 1900. De
tentoonstelling ‘Interieur en Lifestyle op De Haar’ zoomt in op de beginperiode van het
herbouwde kasteel (1892-1910). Op veler verzoek staat hierbij de eerste generatie bewoners
centraal, zij zijn immers degenen die het interieur en collectie hebben aangekocht en
ontworpen. Ontwerptekeningen en oude foto’s illustreren de decoratie en inrichting en zijn
voor het eerst voor het publiek op locatie te zien. Hiervoor is een samenwerking aangegaan
met het HNI (Het Nieuwe Instituut). In de Main hall is een deel van de oorspronkelijke
opstelling van de interieurstukken teruggebracht.
Old Dutch nobility trouwt Belle Epoque miljonaire
De baron en de barones kwamen allebei uit een deftig en internationaal georiënteerd milieu,
maar niet uit dezelfde kringen en dat gaf in die tijd problemen. Hélène kwam uit de puissant
rijke, joodse bankiersfamilie de Rothschild en behoorde tot de vierde generatie. Zij was een
vrijgevochten vrouw en ging in tegen de mores van haar familie door met een katholieke
man buiten de familie te trouwen. Zo kon het geld niet in de familie blijven! Haar moeder
vond dit zo erg dat ze haar onterfde en de rest van haar leven in het zwart gekleed ging, alsof
ze een kind had verloren. Maar Hélène had al vanaf haar babytijd een eigen fortuin dat ze
had geërfd van haar vader, Salomon James, die op jonge leeftijd was overleden.
Maar ook de familie van baron Etienne van Zuylen van Nijevelt was ‘not amused’ toen hij zijn
huwelijksplannen bekend maakte: een joodse vrouw trouwen, die tot de nieuwe adel
behoorde, dat paste niet in de huwelijkspolitiek van een oude adellijke familie. De
grootvader van Hélène, de roodharige James Jacob de Rothschild, was weliswaar geadeld
door de Oostenrijkse keizer en de rijkste man van Frankrijk, maar dat ‘jonge adel’ met ‘oude
adel’ zou trouwen, dat was ongehoord.

En toch gebeurde het. Rond 1886 ontmoetten Etienne en Hélène elkaar op een gemaskerd
bal in Parijs. Ze trouwden in 1887 in stilte (de maand augustus gold als komkommertijd op
trouwgebied, de ‘Rich and Famous’ verbleven toen vooral buiten Parijs) en er werden geen
foto’s gemaakt van de trouwerij. In 1888 werd hun oudste zoon Hélin geboren, in 1890
volgde de jongste zoon Egmont. Etienne en Hélène bleven zich vermaken met vrolijke
verkleedpartijen. (zie foto op de ezel van het gezin in pierrotpakken in de kindereetzaal)
Merakelse baron en eigenzinnige barones bouwen kasteel
Dit verhaal klinkt een beetje als een romantische liefdesgeschiedenis. Hélène vluchtte in de
armen van Etienne nadat haar moeder hem had weggehoond, ondanks dat ze haar dochter
had beloofd eerst met hem te praten voordat ze hem definitief zou afwijzen. Of het werkelijk
een modern huwelijk ‘uit liefde’ was, is moeilijk na te gaan. In elk geval is het
huwelijkscontract (zie vitrine kindereetzaal) een heel zakelijke aangelegenheid waarbij de
vermogens van beide echtelieden compleet gescheiden bleven. Ze trouwden op huwelijkse
voorwaarden, met koude uitsluiting. De eigenzinnige Hélène liet bovendien een clausule
opnemen dat zij volledig handelingsbevoegd was en zelf kon bepalen waar ze haar geld aan
besteedde en zelf financiële zaken kon regelen. Dit was nogal vooruitstrevend in deze tijd,
omdat de meeste vrouwen dat recht nog niet hadden.
De consequentie was wel dat Etienne volledig afhankelijk was van de vrijgevigheid van zijn
rijke vrouw. De ‘merakelse’ baron (zoals de baron door dorpbewoners werd genoemd)
Etienne had misschien niet zoveel geld, maar erfde wel in 1890 de ruïne van het kasteel de
Haar toen zijn vader overleed. Etienne en Hélène besloten de bouwval te restaureren en er
een modern en comfortabel kasteel van te maken, waar ze veel gasten zouden kunnen
ontvangen. Het zou ruim 20 jaar duren voordat alles klaar was. Samen met Hélène reisde de
baron stad en land af om het buitenverblijf in te richten. Maar verder lijkt het kasteel vooral
de vrijetijdsbesteding van Etienne te zijn geweest. Hélène had haar belangrijkste domein in
Parijs, het stadshuis aan de Avenue de Bois de Boulogne, waar zij haar schrijverssalons hield
en het zomerhuis in Nice, Il Paradiso aan de rue Cimiez, dat het echtpaar voor zichzelf en
hun kinderen had laten bouwen. (zie vitrine kindereetzaal)
Familieslot en vijfsterrenhotel tegelijk
Kasteel de Haar is herbouwd (1892-1912) door de gerenommeerde architect P.J.H. (Pierre)
Cuypers, bekend geworden door de vele katholieke kerken en grote overheidsgebouwen
zoals het Rijksmuseum en het Centraal station van Amsterdam. Hij bouwde in neogotische
stijl, maar hij was ook een belangrijke restauratie-architect. Zijn grote voorbeeld was de
Franse architect Eugen Viollet-le-Duc. Het kasteel Pierrefonds, een buitenverblijf van de
Franse keizer Napoleon III buiten Parijs, inspireerde hem voor de restauratie van het
voorvaderlijk kasteel van baron Etienne.

De baron en Cuypers lieten geen enkele kans voorbij gaan om de familiewapens en de
heldendaden van de families Van Zuylen, Van Nijevelt en Van de Haar in het
decoratieprogramma te laten verwerken. Zo werd het kasteel niet alleen een gastenverblijf
waar Etienne en zijn vrouw grote partijen konden geven en tientallen mensen tegelijk een
logeerkamer konden aanbieden, maar ook een monumentaal eerbetoon aan het eigen
voorgeslacht. Dit past helemaal in de periode rond 1900 toen dit gewoon in de mode was,
zeker bij de oude adel die hun macht en voorrechten langzaam maar zeker zagen
afbrokkelen. De gastenverblijven hebben inderdaad de allure van vijf-sterren hotelkamers
met alle comfort en eigen badkamers.
De smaak van het verleden met modern comfort
Kasteel de Haar behoort zonder meer tot de top van internationale historische buitenhuizen
uit het Fin de siècle. Het woonprogramma past volledig bij wat de internationale elite
omstreeks 1900 gewend was, met voorzieningen zoals centrale verwarming, warm- en koud
stromend water, badkamers bij alle kamers enzovoorts. Bepaalde installaties, die het gemak
en het comfort dienden waren op dat moment nog uitzonderlijk in Nederland, zoals een
personenlift om de talloze valiezen naar boven te transporteren, de keukenuitrusting met
moderne ijskast en de rotisserie (spit) en de vloerverwarming in de Main Hall.
De hoofdindeling van kasteel de Haar sluit aan bij de toenmalige conventie: keukens en
andere dienstvertrekken in het souterrain, representatieve vertrekken op de mooie
verdieping, de zogenaamde beletage, en de grootste slaapkamers daarboven; die van de
baron en de barones op de eerste verdieping (appartementen), daarboven die van de minder
belangrijke gasten en die van het personeel helemaal bovenin onder de kap.(tekening op ezel
kindereetzaal)
De oude middeleeuwse kastelen hadden een verdedigingsfunctie en stammen uit een tijd
dat de genoemde moderne woontechniek nog niet bestond. De kastelen waren koud en
vochtig. De zalen waren aan elkaar geschakeld zonder gang zodat je door het ene vertrek
moest lopen om in het andere te komen (weinig privacy) en de zalen lagen rondom een
binnenplaats waar de dieren rond liepen en waar het vies was.
De moderne kastelen uit de 19 de -eeuw, zoals het chateau Ferrières van de grootvader van
Hélène waren wel voorzien van comfort, maar in stijl vergelijkbaar met de gebouwen uit het
verleden. Ferrières leek bij voorbeeld op een renaissancepaleis. Veel van de huizen van de
Rothchild-familie, zoals Ferrière in Frankrijk en Mentmore in Engeland hadden een covered
courtyard met gaanderij, net zoals de overdekte binnenplaats van Kasteel de Haar. De
aankleding van die moderne kastelen leek ook heel erg op hoe het in de vroegere eeuwen
was, met veel krullen en versieringen en bladgoud. Ook de inrichting paste bij de smaak van
het verleden: meubels in oude stijlen, antieke kunstobjecten, oude schilderijen en
wandtapijten waren in de mode.

Waar komt de collectie van kasteel de Haar vandaan?
Sommige tijdgenoten van Etienne en Hélène bouwden zelf een kunstcollectie op of erfden
een collectie van hun ouders. De collectie op Kasteel de Haar is door het echtpaar speciaal
aangekocht of ontworpen en te zien tijdens de tentoonstelling.
Etienne en Hélène hebben samen veel gereisd vooral in de eerste jaren na hun huwelijk;
Spanje, Portugal, Italie, Berlijn, maar ook buiten Europa; Egypte, Brits Indië, Indonesië, Sri
Lanka (Ceylon), Japan en de Verenigde Staten. Verder verbleven zij in hun woningen in Parijs
en Nice. Daarnaast was de baron te vinden in Brussel, waar zijn ouderlijk huis zich bevond
aan de prestigieuze Avenue Louise en waar zijn geliefde zuster Stéphanie woonde.
Zeker in het begin vormden hun reizen een inspiratiebron voor de inrichting en aankleding
van Kasteel de Haar. Ze kochten meer wat ze mooi of bijzonder vonden, dan dat ze erop uit
waren om een kunstcollectie aan te leggen, hoewel ze wel een aantal hele bijzondere
stukken wisten te verwerven, soms op advies van Cuypers die verstand had van oude kunst.
Cuypers ging hier soms te ver in en kocht, zonder medeweten van de baron, collectiestukken
voor De Haar (uiteraard ook op de baron zijn kosten).
Over de schitterende kunstcollectie van haar vader (met schilderijen van Leonardo da
Vinci,Dürer, Rembrandt en Vermeer) kon Hélène in elk geval niet beschikken, omdat deze
niet aan haar werd nagelaten; haar moeder heeft deze ondergebracht in een stichting zodat
de verzameling niet ook nog de familie zou verlaten.
Kunst of kitsch: le goût Rothschild versus Gotische Stijl
De Rothschild-familie richtte zich qua interieurafwerking en inrichting vooral op de smaak
van de 18 de –eeuwse Franse aristrocratie. De kunstverzamelingen die zij opbouwden
weerspiegelden de West-Europese kunstgeschiedenis van renaissance tot 18 de eeuw. Zij
kochten meubelen uit de periode van de Franse koningen Lodewijk de XIV, XV en XVI en de
19 de -eeuwse neostijlen van hun eigen tijd en verzamelden schilderijen, porselein en aziatica.
Verschillende Rotschilds traden op als mecenas en doneerden aan de grote musea of lieten
hun huizen met de complete inrichting na aan musea, waaronder Waddesdon manor in
Engeland en ook de villa Ephrussi de Rothchild in Nice, gebouwd door een nicht van Hélène.
Het ouderlijk huis van Hélène aan de rue Berryer in Parijs is een toonbeeld van de
zogeheten ‘goût Rothschild’ waar mensen die neerkeken op de nieuwe, rijke nog jonge adel
niet veel mee op hadden.(zie vitrine kindereetzaal) Op Kasteel de Haar leverden
internationale interieurfirma’s zoals het Britse Maple & co en het Parijse Maison Jansen
ameublementen en interieurbetimmeringen, vooral voor de slaapkamers.

De architect Cuypers was nogal een purist als het aankwam op kwesties van smaak en
kwaliteit. De middeleeuwen waren zijn voorbeeld, zowel vanwege de ambachtelijke
werkwijze, de organisatie van bouw en de toegepaste kunsten als vanwege de gotische
bouwstijl. Zijn neogotiek paste hij het liefst toe in alle onderdelen van het ontwerp, van de
constructie en de versieringen van het gebouw tot aan de afwerkingen van wanden, vloeren
en plafonds. Van de meubelen en lichtarmaturen tot aan de serviezen en het bestek, als hij
de kans kreeg tenminste, zoals in de eetkamer op Kasteel de Haar.
De motieven uit de middeleeuwse architectuur en meubelkunst, zoals traceerwerk (een
opengewerkte versiering die een beetje lijkt op kant), glas in lood, ongeschilderd eikenhout,
gotische briefpanelen en spitsbogen komen we overal in het kasteel tegen en duiden op het
handschrift van de architect. In de slaapvertrekken overheersen juist de Lodewijkstijlen en de
daarbij horende ornamenten, zoals klassieke zuilen en kroonlijsten, geschilderde
wandpanelen met stoffen wandbespanningen, slingers van vruchten, rozetten en strikken en
veel verguldsel.
P.J.H. Cuypers zorgde voor alle details van het ontwerp van het gebouw en de nagelvaste
afwerking en hield zich dus ook bezig met het ontwerp van de grote hoeveelheden
betegelingen in het kasteel. In het bureauarchief van Cuypers dat in Het Nieuwe Instituut
wordt bewaard zijn talloze tegelontwerpen te vinden en tekeningen voor betegelde wanden
en mozaïekvloeren. In de tentoonstelling zijn er verschillende voorbeelden van te zien. Onder
andere een tekening van de tegels waar het wapen van de baron op te zien is: een
gekroonde zuil in combinatie met een Franse lelie.
Tegelontwerp met gekroonde zuil (zie vitrine kindereetzaal). De wandtegels in het kasteel
zijn ontworpen door architect Pierre Cuypers of door medewerkers van zijn ateliers in
Roermond. Een vaak terugkerend motief zijn de drie rode ruitjes, het wapen van De Haar, en
de zuiltjes van de familie Van Zuylen. Ook zien we de Z en de N, van Zuylen en Nijevelt. De
meeste tegels zijn 13 x 13 cm, en beschilderd en gebakken bij de firma Van Hulst in Harlingen
(Fr.). Het was handwerk, dus werd wel eens een foutje gemaakt – zo is ergens in de keuken
één tegel waarop de kleur in de ruitvorm ontbreekt.
Over het HNI (Het Nieuwe Instituut)
Het Nieuwe Instituut beheert de Rijkscollectie voor Nederlandse architectuur en
stedenbouw, waaronder het omvangrijke archief van P.J.H. Cuypers. Het archief van Kasteel
de Haar bestaat uit geschreven stukken, ruim 6.000 tekeningen, foto’s, stof- en behangstalen
en sjablonen. Er zijn tekeningen in te vinden die inzicht geven in het ontwerpproces van het
kasteel, het châtelet, de kapel, het dorp Haarzuilens, de parken en tuinen en zelfs van de
inrichting en decoratie van de tientallen kamers. Zo zijn de ontwerpen van de glas-inloodramen
aanwezig, maar ook van vloeren, houtsnijwerk, meubels, behang, servies en zelfs
van kostuums van de bedienden. Het Nieuwe Instituut is tentoonstellingspartner en levert
ruim 30 bruiklenen voor ‘Interieur & Lifestyle op De Haar’.

Vóór de herbouw van het kasteel was deze hall de open binnenplaats van het kasteel. Deze
ruimte had dus oorspronkelijk geen dak, met in de hoek een put en de paarden aan hun
leidsels aan de muur. Baron Etienne liet de oorspronkelijke open binnenplaats overkappen en
schiep zo een riante extra gebruiksruimte: de Main Hall. Cuypers ontwierp de
indrukwekkende houten overkapping en gaf de hal het karakter mee van een Franse
kathedraal. Men ziet het Franse karakter aan de noordwand van steen, met gotische
versieringen, beeldhouwwerk en glas in lood. Het lijkt net op de voorgevel van een
kathedraalgebouw met een zogenaamde koningsgalerij en allerlei verwijzingen naar
belangrijke personen en gebeurtenissen. Oorspronkelijk wilde Cuypers een bakstenen
overkapping maken, maar hier werd vanaf gezien.
De afgebeelde personen zijn bijna allemaal voorouders en familieleden van de baron. Het
gebrandschilderde raam aan de noordwand verbeeldt bijvoorbeeld de ondertekening van
een belangrijk verdrag in de middeleeuwen. Het raam aan de zuidwand verwijst naar de
kruistochten. De Van Zuylens waren bij beide betrokken en de baron wilde graag goede sier
maken met de rol van zijn familie in de geschiedenis. Het decoratieprogramma is eigenlijk
een geconstrueerde imagocampagne!
De Main Hall is de centrale ontvangstruimte van het kasteel. De hal was niet zomaar een hal
of een vestibule: het was een ruimte die was verwarmd, dus je kon er langere tijd verblijven.
Hier op De Haar werd geen ouderwetse schouw in de hall aangebracht, maar een heuse
vloerverwarming: heel modern voor die tijd!
De hal fungeerde in september als een soort hotellobby. Overal stonden gezellige banken en
comfortabele stoelen, lage tafeltjes en grote palmen. Iedere ochtend lagen hier de laatste
internationale kranten. Ook was dit de plek waar gasten zich aan het einde van de dag
verzamelden voor het aperitief. Om iedereen aan tafel te krijgen, gebruikten de baron en de
barones de Tibetaanse Bel die als gong fungeerde. De bronzen bel in zijn sierlijke houten
standaard is waarschijnlijk gemaakt in China ten tijde van de Quing-dynastie (1644-1912). Op
De Haar diende het doordringende geluid van de bel om de gasten te waarschuwen dat het
tijd was voor het diner.
Speciaal voor de tentoonstelling ´Interieur en Lifestyle op De Haar´ hebben we het oosterse
vloerkleed dat hier oorspronkelijk lag na ruim 10 jaar weer teruggeplaatst. Het is een kleed
van circa 100m2 dat jaren lang op deze plaats heeft gelegen. Het verhaal gaat dat de barones
Hélène de Rothschild het vloerkleed voor de baron heeft gekocht omdat ze een
weddenschap met hem had verloren. Hij beweerde dat hij te paard sneller een bepaalde
afstand kon afleggen dan met de trein, terwijl zij meer vertrouwen had in de mogelijkheden
van de moderne techniek.

Het vloerkleed is een zogenaamde Khorasan, dat betekent dat het is gemaakt in de streek
Khorasan in Centraal-Azië. Deze streek ligt in het gebied dat zich tegenwoordig uitstrekt in
Noord-Iran en Noord-Afganistan en de gebieden ten noorden daarvan. Perzische tapijten
waren zeer gewild in Europa vanwege de schoonheid en kostbaarheid. Het is een
poolweefsel dat is geknoopt met de hand, hetgeen zeer arbeidsintensief is. Het werd
uitgevoerd in wol of katoen, maar de aller zachtse en kostbaarste kleden waren van zijde.
Omdat de Perzische tapijten zo gewild waren werden ze ook veel nagemaakt.
Het vloerkleed is goed te zien op een oude foto, die hier gemaakt is ter gelegenheid van een
gemaskerd bal circa 1907.(zie fotocollage ezel) Op de foto is te zien dat barones Hélène zich
graag verkleedde als man in rokkostuum (met aanplaksnor). Baron Etienne is hier afgebeeld
in het uniform van de Maltezer Orde.
Pierre Cuypers en de rentmeester van de baron, Frans Luyten, verzorgden samen een
prachtig plaatwerk over kasteel de Haar dat in 1910 verscheen.(zie vitrine) Het kasteel en
de inrichting is in grote foto’s vastgelegd en beschreven. Op oude foto’s uit het begin van de
20 ste eeuw is te zien dat de Main hall was ingericht met een aantal kunstvoorwerpen die
voor de gelegenheid zijn teruggeplaatst om een idee te krijgen van het beeld van vroeger.
Etienne en Hélène waren vooral in de eerste huwelijksjaren druk met het verzamelen van
meubels, keramiek, kunst en antiek om hun nieuwe buitenhuis in te richten. Ze kochten op
veilingen, bij antiquairs en grote warenhuizen en lieten zich desgewenst adviseren door
architect Pierre Cuypers. In de jaren 1890 reisden zij naar Japan en kochten daar een aantal
bijzondere objecten, die zij naar Nederland lieten verschepen. Bij terugkomst poseerden zij
trots naast de recente aanwinsten, zoals te zien is op een foto van omstreeks die tijd. (zie
print: op de foto is de gong te zien en de Japanse draagkoets).
De elektrische kraanvogellamp is een typisch verzamelaarsobject: een combinatie van
Japanse kunst (de kraanvogel tussen het gebladerte) en Europese art nouveau. Hij is
waarschijnlijk in Japan gemaakt voor de Europese markt en daar gekocht door baron Etienne
en Hélène, die Japan in de jaren 1890 bezochten.
Daarnaast maakten Etienne en Hélène reizen naar Brits-Indië, Ceylon en Indonesië. Het is
goed mogelijk dat zij hier aankopen hebben gedaan voor de inrichting van het kasteel, maar
dat weten we niet helemaal zeker. In elk geval liet de barones twee buffels en een aantal
papegaaien verschepen naar het kasteel. Ze verzekerden zich ervan dat de verzorgers contact
opnamen met de dierentuin om te informeren hoe de dieren het beste konden worden
verzorgd. Hélène stond bekend als een liefhebber van dieren en gaf geregeld aan goede
doelen om dieren te helpen.
Mogelijk hebben de baron en de barones de hardhouten armstoelen met drakenkoppen
tijdens een van deze reizen gekocht. De drakenstoel die dateert uit de 19 de eeuw en

afkomstig is uit Zuid-Oost Azië, is te zien op de foto van de jongste zoon Egmont aan de
snookertafel.(zie print)
Op de balustrade op de eerste verdieping staan stenen musici: de dirigent op de hoek heeft
het uiterlijk van bouwmeester Pierre Cuypers. Tegen de muur daarboven hangt een
wandkleed dat omstreeks 1500 in Brussel is gemaakt. Het is een van drie kleden die Etienne
en Hélène van Zuylen in 1894 op Cuypers’ aanraden kochten bij de befaamde kunsthandelaar
Joseph Duveen. Het tapijt stelt de Kruisiging voor, met daar omheen de strijd tussen Goed en
Kwaad. De andere twee kleden hangen in de Balzaal; zie ook de beschrijving daar.
Een van de opvallendste voorwerpen in de Hall, de kolossale marmeren plantenbak of
jardinière, wordt vaak aangezien voor een oude sarcofaag. Hij is in de stijl van Louis XIV (eind
17 de /begin 18de eeuw), maar waarschijnlijk later gemaakt, in de 19de eeuw. Oorspronkelijk
was hij bedoeld als plantenbak, maar hij werd later ook wel gebruikt als wijnkoeler.
Het 19de-eeuwse koetsje, een Frans ‘coupétje’, was luxe speelgoed voor adellijke kinderen.
De buitenkant is met engeltjes beschilderd en gelakt, het interieur met zijde bekleed. Hij
werd getrokken door een of twee bokken. Eveneens voor kinderen was de elegante kleine
slee. De zitting bevat een stoofje voor hete kooltjes, om de kou te verjagen. De slee is in
Nederland gemaakt en beschilderd met verhalende voorstellingen. Ook de bokkenwagen is
waarschijnlijk Nederlands. Ook deze voorwerpen stonden te pronk in de Main hall en zijn
voor de tentoonstelling daar teruggeplaatst.
Ook ziet u hier allerlei voorwerpen uit verschillende windstreken. De blauw-witte
kraakporseleinen schotel naast het borstbeeld van de barones komt bijvoorbeeld uit China.
(set van twee, Wanli periode(1573-1620) De baron en de barones zijn voor zover bekend
nooit in China geweest, maar Chinese objecten ‘chinoiserieën’ zijn sinds de 18 de eeuw niet
meer uit de Europese interieurs weg te denken. Ze werden massaal vanuit China
geïmporteerd en ook speciaal voor de Europese markt gemaakt. Op De Haar zijn tientallen
bijzettafels, piëdestals in rood en zwart lakwerk en ingelegd met parelmoer te vinden.
Daarnaast is er een Mahjongspel en heel veel Chinees porselein te vinden, zoals de set van
drie grote Chinese bekervazen in blauw en wit porselein uit de Kangxi periode (1654-1722)
De Main Hall was de belangrijkste ruimte in huis. Als de gasten aankwamen, werden de
valiezen naar de kamers gedragen en kregen ze hier in de Main Hall een glaasje aangeboden.
Onderwijl maakte de kamermeisjes de kamers klaar, pakten de valiezen uit en streken de
kleding. Na de borrel trokken de gasten zich terug op hun kamer en kleedden zich in ‘black
tie’ voor het diner. En na het diner was het feest en verzamelde iedereen zich in de balzaal.

Anders dan de naam doet verwachten staat in deze lichte ruimte een grote Engelse
snookertafel: geen biljart dus, dat is een ander spel. Het verschil tussen de spellen is af te
leiden uit de vorm van de tafel: bij een biljart zijn de banden gesloten, een snookertafel
daarentegen heeft zes gaten in de banden met pockets die de bal opvangen als er is
gescoord. De jongste zoon Egmont speelt een spelletje snooker op de oude foto. (zie print)
Tegen de muur links hangt een houten kast zoals die vaker in de horeca te vinden zijn, waarin
keus en ballen worden bewaard, en waarmee de stand van de competitie kan worden
bijgehouden.
De opvallende tegelvloer ademt de sfeer van de Engelse Arts & Crafts-beweging van William
Morris. De tegels, met reliëf, zijn dan ook vermoedelijk in Engeland gemaakt, speciaal voor
deze ruimte. In grote medaillons, die afwijken van de gewone tegelvorm, staan afbeeldingen
van verschillende fabeldieren. Twee zijn varianten op de griffioen of Vogel Grijp – half vogel,
half leeuw – die de lucht èn de aarde beheerst. Een heeft een leeuwenkop zonder manen, de
ander een vogelkop en leeuwenklauwen. De ontwerptekening toont een van de tegelvakken.
In dit vertrek is de hand van architect Cuypers duidelijk te zien is in alle onderdelen van de
nagelvaste afwerking en de roerende inrichting; een van de weinige vertrekken waar het
totaalontwerp te zien is. Cuypers ontwierp ook de wandbespanning en de gordijnstoffen, het
hang- en sluitwerk, de schouw en het haardstel, de wandlamp, het servies en het glaswerk.
En ook de stoelen, de tafels, zelfs het tafelzilver waarmee men hier at, is naar ontwerp van
Cuypers. De ontwerpen zijn vervaardigd door de beste beeldhouwers, schrijnwerkers
meubelmakers en edelsmeden. De houten wanden en plafonds zijn in de eigen werkplaats in
Roermond gemaakt, volgens ‘ambachtelijke’, middeleeuwse tradities. En ook de meubelen
zijn vervaardigd in deze kunstwerkplaats. Het gotische tafelzilver is gemaakt door de Franse
firma Cardeilhac, omdat er in Cuypers zijn ogen geen goede zilversmid in Nederland te
vinden was.
De ontwerptekening van een van de wandtafels met een onderstel in siersmeedwerk is hier
voor het eerst te zien naast het uitgevoerde meubel. Het blad van deze wandtafel (dressoirs
genoemd op de tekeningen) is uitgevoerd in roodbruin, grijs en wit marmer; het
smeedijzeren onderstel is deels verguld. De tafel behoort tot een set van vergelijkbare tafels
die waarschijnlijk pas rond 1910 zijn ontworpen. Omdat Pierre Cuypers al boven de 80 jaar
was op dat moment is het waarschijnlijk dat zijn zoon Joseph Cuypers verantwoordelijk is
voor het ontwerp hoewel zijn vader over zijn schouder zal hebben meegekeken. Jos was van
begin af aan bij de herbouw van het kasteel betrokken en zijn invloed groeide gaandeweg het
ontwerp- en bouwproces.

Cuypers ontwierp eetkamerstoelen voor kasteel de Haar in diverse varianten en vanaf een
heel vroeg moment, want al vanaf 1893 kwamen er genodigden; er zijn daarom verschillende
sets aanwezig die als er veel gasten waren konden worden gecombineerd. De eerste set is
vermoedelijk ontworpen ter gelegenheid van het eerst ‘dejeuner’, de lunch die plaats vond in
1893 in de huidige bibliotheek, om het kasteel op informele wijze in te wijden. De stoelen
gaan allemaal terug op een model uit de vroege renaissance, de zogeheten Spaanse stoel,
met rechte poten en rugstijlen. Dit stoeltype was in de 16 de en 17 de eeuw bekleed met leer
afkomstig uit Spanje, vandaar de naam.
Voor De Haar ontwierp Cuypers ook een eetkamerstoel met rug- en zitvlak van leren
bekleding.(zie vitrine) Op het rugvlak is het wapen Van De Haar aangebracht. De stoel is
vervaardigd in de kunstwerkplaats in Roermond inclusief het snijwerk van de kopjes op de
rugstijlen. Het leer is elders besteld. Het ontwerp voor een eetkamerstoel afgezet met
passementen met franje heeft hetzelfde model en ook de vergelijkbare gesneden kopjes op
de rugstijlen .
De ontwerptekening van de eetkamerwand toont een van de vele varianten voor de
uitvoering van de wandbetimmering, stoffering en aankleding. Op deze tekening is een wand
aan de raamkant te zien met een glas-in-loodraam. De betimmering is opgebouwd uit
briefpanelen zoals ook in de uitgevoerde situatie is te zien. Boven de betimmering had
Cuypers een goudleerbehang gedacht in een groen-blauwe tint omgeven door een rand en
met wapenschilden langs het plafond. Dit plan is kennelijk niet uitgevoerd.
In de eetzaal kon de baron zijn rol als Grand Seigneur het beste tot uitdrukking brengen. Hij
nam het gastheerschap uiterst serieus, hij had er een dagtaak aan! In het begin van de
twintigste eeuw stond er in iedere krant een soort societyrubriek: de ‘Chronique Mondaine’.
In die rubrieken werd beschreven hoe de aristocratie en Beau Monde zich had vermaakt die
week. Ze meldden bijvoorbeeld precies welke beroemdheden bij wie op bezoek waren
geweest: “De koningin van Zweden gebruikte afgelopen woensdagmiddag de lunch in het
charmante buitenverblijf van Barones die-en-die...” Voor ons volkomen oninteressant, maar
voor de Baron verplichte kost. Hij – of eigenlijk zijn secretaresse – hield hele plakboeken bij
van die rubrieken en nam menu-ideeën en namen over: “Quelques noms pour invitations.”
Al meer dan honderd jaar wordt er in deze eetzaal aan dezelfde tafel en op dezelfde wijze
gedineerd. De tafelschikking is altijd in de Franse Stijl. De gastheer en gastvrouw zitten
centraal aan de tafel tegenover elkaar. De gasten eromheen: hoe dichter je stoel bij die van
de gastheer of gastvrouw, hoe hoger je positie (in de ogen van de baron). Als de tafel is
uitgeschoven, is er ruimte voor 34 (dat is krap!) mensen. Van het oorspronkelijke door
Cuypers ontworpen glasservies is nog maar 1 glas over. Voor de tentoonstelling over
eetcultuur die onlangs te zien was in het Gemeentemuseum Den Haag is een aantal replica’s
gemaakt van dit Josina glasservies, die voor het eerst hier op de Haar zijn te zien (vitrine).

Het eten komt op zilveren schalen omhoog met een speciaal handbediend spijsliftje
daarachter in de dienkeuken (het office). In de toren staan ook de bedienden te wachten tot
zij de schalen naar binnen mogen dragen. Het hoofd van de bediening – de Maître d’hotel –
is verantwoordelijk voor de wijn en loopt rond door de eetkamer en geeft de bedienden
signalen met een belletje.
Meubilair, wandbekleding, plafond en decoratie zijn in de eetzaal zorgvuldig op elkaar
afgestemd. Er zijn verwijzingen naar gezelligheid (zoals het boerenfeest op het grootste
wandkleed) en naar huwelijksgeluk, zoals de voorstellingen in zandsteen op de schouw. Daar
zijn bijbelse echtparen afgebeeld: Adam en Eva, met links van hen Isaac en Rebecca en rechts
Tobias en Sara.
Ook de twee laat-middeleeuwse portretten aan de muur stellen een gelukkig echtpaar voor,
namelijk Jacoba van Beieren, gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen en Frank van
Borssele. Hij was Jacoba’s vierde echtgenoot, en volgens de overlevering de enige die zij uit
liefde trouwde. Van Borssele was een Zeeuwse edelman en tevens eigenaar van Slot Zuylen
en via zijn grootmoeder verbonden aan de Van Zuylens. Van deze twee portretten zijn
originele exemplaren te vinden in het Rijksmuseum.
In de eetzaal hangen twee wandtapijten die geweven zijn naar schilderijen van David II
Teniers de jongere (1610-1690). Teniers, die was getrouwd met de dochter van Jan Brueghel
de Oudere, schilderde vaak taferelen uit het Vlaamse volksleven. De wandtapijten naar zijn
schilderijen werden vrijwel overal in Europa gemaakt (eind 17 de -begin 18 de eeuw). Het ene
tapijt stelt een boerenfeest voor en het ander de zomer.
In de grote schouw met zijn koperen kap en de kalkstenen schouwboezem kan, anders dan je
zou denken, geen vuur worden gestookt. Het is niet meer dan een open haard-lookalike,
waarvan de vloer bestaat uit gietijzeren roosters voor de heteluchtverwarming. Dit geldt
voor alle schouwen in het kasteel. Soms is onder de schouwkap eenvoudig een radiator van
de centrale verwarming geplaatst. In die tijd was dit hypermodern: geen enkel kasteel in
Nederland had centrale verwarming.
Het door Cuypers ontworpen tafelzilver (zie cassette) wordt nog steeds gebruikt. Architect
Cuypers ontwierp zelf het zilveren bestek voor De Haar. Het 700-delige bestek is vervaardigd
in Parijs bij Maison Cardeilhac: geen Nederlandse edelsmid werd in staat geacht om werk op
dit niveau te leveren. Alle messen, vorken, lepels, scheppen enzovoort eindigen in een
hartvormig motief met drie minuscule blaadjes aan het eind. Het was in die tijd chic om een
eindeloze specialisatie in functies te hebben, van vla lepels tot gemberbestek, van
suikerstrooiers tot croquetschepjes. Dat ze allemaal in grote aantallen werden gemaakt,
weerspiegelde de gastvrijheid van het huis.

Deze ruimte toont ook de verzameldrift van baron Etienne en barones Helène. Hier hangen
de meest kostbare kunstschatten van het kasteel, namelijk twee (van de drie) Brusselse
wandtapijten vervaardigd tussen 1500 en 1510. De drie wandtapijten komen uit een serie
van tien. Ze zijn in heel goede conditie en zijn kunsthistorisch gezien van grote betekenis.
Andere tapijten uit deze serie hangen in het Louvre in Parijs en in musea in Boston en
Chicago.
Bij vervaardiging waren ze al peperduur. Tapisserie vervaardigen was een ontzettend
tijdrovende en kostbare zaak: het was dan ook alleen weggelegd voor de écht rijken. Het
weven van een vierkante meter duurde immers een maand tot zes weken...
Het lijkt vreemd dat in een Balzaal wandtapijten hangen met uitgesproken religieuze
voorstellingen. Toch is het ook logisch: zulke wollen tapijten waren in de middeleeuwen
veruit de chicste, duurste soort wandbekleding. Niet alleen het vakmanschap van de wevers
en de schoonheid van de kleden werd er gewaardeerd, maar ook het comfort. Zij zorgden
voor isolatie van de koude stenen kasteelmuren – al was dat laatste op De Haar, met zijn
centrale verwarming, natuurlijk niet echt nodig.
Drie wandtapijten van 4 x 8 meter elk behoren tot de grootste kunstschatten in de collectie
van De Haar. In de Balzaal hangen er twee, het derde hangt in de Main Hall. Ze zijn 500 jaar
geleden in Brussel geweven, en waren onderdeel van een tiendelige serie ‘De verlossing van
de mensheid’. De eerste complete set werd in 1502 door het atelier van Pieter van Aelst
geleverd aan de Engelse koning Henry VII; daarna volgden bestellingen uit heel Europa. De
reeks is echter nergens compleet bewaard, en zelfs het bezit van drie stuks, zoals op De Haar,
is uniek.
Het linker kleed is nummer 1 in de reeks: de Schepping en de zondeval. Er zijn negen scènes,
eindigend met de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs. God is zeven keer afgebeeld
als heilige Drievuldigheid, als drie identieke koningen, wat de voorstelling iets verwarrends
geeft. Mooi zijn de details: de stralende zon en de maan, de vissen in het water midden
onderaan, de schaapjes en andere dieren, het bosje achter Adam en Eva (zien we daar een
duivel?). Het rechter kleed is nummer 9: de Hemelvaart. Christus wordt uitgezwaaid door zijn
discipelen; in de benedenhoeken zitten Job en Mozes, als herinnering aan het Oude
Testament.
Even voor de goede orde, er zijn op het kasteel geen Gobelins aanwezig, dit zijn Vlaamse
wandtapijten. Een Gobelin is niet zomaar een wandtapijt; het is een merknaam voor een
wandtapijt dat vervaardigd is bij de Parijse firma Gobelin.
In de balzaal bevindt zich ook een 18 e- eeuwse draagkoets uit Japan, uit de Tokugawaperiode.
Het wapen van de shogunfamilie Tokugawa is op de koets aangebracht. In dit soort

koetsen werden hooggeplaatsten of hovelingen vervoerd. Hiervoor liepen twee potige
mannen en daarachter ook. De dragers brachten de belangrijke passagier in looppas naar de
plaats van bestemming. In deze koets zat een van de belangrijkste vrouwen van Japan, de
vrouw van de Shogun (Militaire opperbevelhebber). Zij zat, zoals alle Japanners, op haar
knieën. Vervolgens ging de koets dicht, want niemand mocht haar zien. De buitenkant van de
koets bestaat uit zwart lakwerk met inlegwerk van verguld messing; de binnenkant is van
beschilderde zijde. Buiten Japan heeft alleen het Museum of Fine Arts in Boston een
dergelijke draagkoets. De draagkoets die Hélèlen en Etienne aankochten is tijdens de
tentoonstelling opgesteld op het kleed in de Main hall waar deze oorspronkelijk te pronk
werd gezet. Ook de polychroom vergulde trom draagt het Tokugawa-embleem en werd
tegelijk met de draagkoets aangeschaft.
Verder is hier te zien: de 5-delige Imari- vazenset van Japanse makelij. Imari was een
Japanse uitvoerhaven. Imari is te herkennen aan de kleuren blauw/rood/goud. De drie
enorme Chineze famille-rose dekselvazen zijn 19 e -eeuws, van de Franse firma Samson die
specialiseerde in de betere kitsch: overigens tegewoordig weer zeer gewild! Het werk is te
herkennen aan de kleuren roze/groen. Verder zien we een powderblue soldatenvaas met
deksel uit de Kangxi periode (1654 – 1722). (De 3 blauwe dekselvazen staan volgens
oorspronkelijke indeling in de Main Hall).
De kalkstenen reliëfs langs de bovenrand van de zaal staan helemaal in het teken van muziek
en dans. Ook deze zijn ontworpen door Cuypers; ze zijn gemaakt in zijn ateliers in Roermond
en Amsterdam. Het reliëf naast de galerij is uitgehouwen uit één blok steen door een van de
meesterbeeldhouwers van Cuypers, Bernard van Binnebeke. Dit beeld van het Kasteel der
Liefde – het Château d’amour - is bekend uit de middeleeuwse iconografie en heeft een
onderliggende erotische betekenis. De jongeling die de toren van de dame belegert, staat
symbool voor een aanval op de kuisheid van zijn dame. De dame in dit tafereel staat toe dat
ze geschaakt wordt. Samen gaan ze ervan door. Het schouwspel is ook een mooie verwijzing
naar het omstreden huwelijk tussen de baron en barones.
Natuurlijk was in de balzaal levende muziek onmisbaar. Zij klonk van achter een stenen
hekwerk uit de minstreelgalerij, naast het Chateau d’Amour. De galerij is bereikbaar via een
piepklein, verborgen wenteltrapje. Boven de ramen aan twee andere muren zijn kalkstenen
friezen geplaatst met musicerende en dansende figuren uit opeenvolgende perioden, van de
Oudheid, helemaal links, tot de 18de eeuw.
Gekostumeerde bals waren geliefd in de hoogste kringen omstreeks 1900. Onherkenbaar
door hun maskers konden keurige dames en heren voor één keer de teugels laten vieren.
Hélène en Etienne van Zuylen gaven vaak gekostumeerde feesten (en de latere generaties
zetten de traditie voort). Hélène hield ervan zich in rokkostuum te steken, met snor. Etienne
verscheen soms in het ceremoniële kostuum van de Maltezer Ridderorde; daarin is hij ook
vereeuwigd door de Italiaanse society-schilder Ignace Spiridon. Het portret, gemaakt

omstreeks 1903, hangt in deze zaal. In deze balzaal zijn heel wat grootse feesten gehouden,
vooral in de eerste jaren van het kasteel, maar ook werden er wel diners gehouden.(zie print)
Er werd een gastenboek bijgehouden van alle gasten die op kasteel de Haar kwamen. Baron
Etienne en barones Hélène omringden zich vooral met gefortuneerde vrienden, adel, maar
ook ‘nieuwe rijken’ bankiers, industriëlen, kunstenaars en schrijvers. Er kwamen ook gasten
van koninklijke bloede. Zij zijn direct herkenbaar in het gastenboek. Op 9 juli 1901 lezen we:
Emma. Op 1 augustus 1905 bracht Hendrik, prins der Nederlanden met een zeer uitgebreid
gevolg een bezoek aan De Haar. De baron werd zelf in september 1909 in ‘particuliere
audiëntie’ ontvangen door H. M. de koningin Wilhelmina op ’t Loo. Ook Cuypers signeerde
het gastenboek.(zie vitrine)
Over één ding waren bouwmeester Pierre Cuypers en zijn opdrachtgever Etienne van Zuylen
het eens: De Haar moest dan wel een middeleeuws kasteel worden, maar wel voorzien zijn
van alle moderne gemakken. Warm en koud stromend water, centrale verwarming,
elektrisch licht, alles voor het comfort. Een goed voorbeeld daarvan is deze kapsalon. Dames
konden er zelfs hun haren laten wassen, wat anno 1900 werd beschouwd als een ingewikkeld
karwei, en dus maar af en toe gebeurde.
Op het glas-in-loodraam van de kapsalon staat ‘Toilette des Dames’. Het woord toilette
verwees vroeger niet naar wc’s (al is hier ook een wc’tje te vinden) maar naar ‘toilet maken’.
Daarvoor diende deze ruimte, die niet alleen vanuit de Main Hall, maar ook via een dubbele
deur vanaf de Balzaal te bereiken is. Zo konden dames ongemerkt even wegglippen om hun
kapsel of make-up te laten bijwerken, hun neus te poederen of uit te rusten. Dat laatste kon
dan in de knusse vensterbank, die hier voorzien is van aangename kussens.
Na het diner was de ridderzaal the place to be, althans voor de heren, terwijl de dames hun
haar lieten fatsoeneren. De heren trokken zich daar terug met cognac en sigaren.
‘Aan den ridderlijkste der ridders’, staat boven de deur van de Main Hall naar de Ridderzaal:
mogelijk eerbetoon aan Frank van Borssele (hoge Zeeuwse edelman die leefde van circa 1395
tot in 1470, stadhouder van Holland en Zeeland, maar vooral bekend als vierde echtgenoot
van de gravin Jacoba van Beieren.). In de Ridderzaal leefde de architect zich uit in alle
mogelijke verwijzingen naar middeleeuwse ridderdom en mythische helden.
De Ridderzaal ontleent zijn stoere, maar ook wat sombere karakter mede aan de donkere
wandbekleding. Het oorspronkelijk groene velours is bijna zwart geworden. Het is met de
hand geborduurd met ruitjes en zuiltjes in wol en gouddraad, een zeer kostbaar procedé.

In de Ridderzaal wemelt het van de wapens, zowel echte (in twee kunstig samengestelde
waaiers aan de muren) als heraldische. Rondom de schouw staan de wapenschilden van de
verschillende takken Van Zuylen, daaronder de wapenspreuken A majoribus et virtute (van
grootse voorouders en deugd) en Non titubans (niet weifelend). Op de plafondbalken staan
de huwelijkswapens van generaties Van Zuylen. Ook zijn hier enkele van de schaarse
verwijzingen naar Hélènes familie te vinden. Het zijn eenvoudige davidsterren, aangebracht
in het hout van één kant van de balken. Boven de deur naar de bibliotheek, rechts, staat het
alliantiewapen Van Zuylen-De Rothschild.
De drie gebeeldhouwde koningen op de schouw zijn de bijbelse koning David, keizer Karel de
Grote en Willem II, graaf van Holland en Zeeland (1234-1256), die in 1248 koning van het
Heilige Roomse Rijk werd. Op de schouwkap stond oorspronkelijk een schildering van een
15de-eeuwse ridder te paard, Jacobus van Zuylen van Abcoude, heer van Gaesbeek. Hij is
overgeschilderd op verzoek van de nog jonge barones Gabrielle, die de decoratie een beetje
druk vond...
De oorspronkelijke schouw met ridder

De fantasie-kroonluchters van smeedijzer en messing in de ridderzaal, met drie ridders te
paard in drie verschillende harnassen, lijken sterk op kroonluchters uit een herberg in het
dorp bij het Franse kasteel Pierrefonds. Het kasteel is vanaf 1857 ingrijpend gerestaureerd
door de architect Eugène Viollet-le-Duc (1814-1879). Viollet-le-Duc was een groot
bewonderaar van de middeleeuwen, net als Pierre Cuypers. Die laatste bezocht Pierrefonds,
ten noordoosten van Parijs, in 1867 en deed er veel inspiratie op, die hem bij de
grootscheepse restauratie van De Haar goed van pas kwam. De kroonluchters zijn
geïnspireerd op een afbeelding uit het door Cuypers zeer bewonderde boek van Viollet-le-
Duc: Dictionnaire raisonneé du mobilier français (deel I, zie vitrine) De gietijzeren kronen
wegen maar liefst 450 kilo per stuk.
Een zingend engeltje tegen een blauwe achtergrond, omkranst met bloemen en druiven, is
direct herkenbaar als werk van – of in de stijl van – de Italiaan Luca della Robbia. Hij werkte
in de vijftiende eeuw in Florence en geldt als de uitvinder van beeldhouwwerk in majolica
(aardewerk met een tinglazuur). Luca’s atelier werd voortgezet door zijn neef Andrea, en
daarna door diens zoon en kleinzoon. Tondo’s (ronde beeldhouwwerkjes) zoals dit waren
immens populair onder rijke toeristen, die natuurlijk altijd te horen kregen dat zij een
originele Luca della Robbia kochten...
In de hoogste kringen was het honderd jaar geleden niet ongebruikelijk om na het diner
samen muziek te maken. Het is mogelijk dat dat ook op De Haar gebeurde – de aanwezigheid
van een vleugel in deze zaal, van het beroemde merk Erard, wijst in die richting. Zeker is, dat
zowel baron Egmont als Thierry graag piano speelden. De Ridderzaal bevat ook veel
kunstwerken die naar muziek verwijzen: bijvoorbeeld het houtsnijwerk met de heilige Cecilia
en musicerende engelen (15de eeuw, Duits) en het grote schilderij van een jonge dame met
een luit (waarschijnlijk Spaans, 17de-eeuws).
Het ronde kamertje achter de Ridderzaal bevindt zich in de Duiventoren, de kleinste van de
drie ronde torens van De Haar. Het is de kaartkamer (of kietelkamer), waar na het diner een
kaartje werd gelegd, of ook werd geschaakt. Dit was op zeker moment officieel de plek waar
sigaren gerookt mochten worden, al is niet zeker of iedereen zich wel hield aan die
beperking. Op De Haar kregen gasten handgemaakte Monte Cristo’s uit Cuba aangeboden,
maar natuurlijk ook sigaretten. Daarvan gingen er in één septembermaand wel 4.000
doorheen.
De vijftien wapenschilden boven de schoorsteenmantel vertegenwoordigen de verschillende
takken van de familie Van Zuylen. De wapenschilden op de balken laten zien met welke
belangrijke families de Van Zuylens zich door de eeuwen heen verbonden.

Deze ruimte was al in een vroeg stadium van de restauratie bruikbaar, terwijl andere delen
van het kasteel nog ruïnes waren. Daarom liet Etienne van Zuylen hier op 3 juli 1893 een
feestmaal aanrichten voor de belangrijkste betrokkenen, plus zijn familie, de burgemeester
en de pastoor.(zie oude foto vitrine) Langs steigers moesten de vijftien gasten, net als de
meubels en het voedsel – tien gangen! – naar boven worden gebracht. Er werd geproost en
gespeecht, en op een foto is te zien dat een kasteel van suikerwerk op tafel stond. Dat werd
spontaan, met een telegram, opgestuurd aan barones Hélène, die verhinderd was om erbij te
zijn.
De decoratie van de zaal was nog niet voltooid en er waren pas enkele meubels ontworpen
waaronder enkele eetkamerstoelen, een kapstok en een aantal lampenstandaards waarop
petroleumlampen konden worden gezet.
Ontwerptekening kapstok; Deze kapstok behoort tot de eerste ontwerpen voor het kasteel.
Toen de eerste mensen kwamen lunchen in 1893 waren de meeste muren in het kasteel nog
kaal, maar een kapstok voor het ophangen van de buitenkleding was wel essentieel, even als
lampenstandaards voor olielampen omdat er nog geen elektriciteit was aangelegd. Deze
werden daarom alvast ontworpen en uitgevoerd. De rest van de benodigde inrichting voor
de ontvangst in 1893 werd gehuurd bij de Winkel van Sinkel in Utrecht: servies en glaswerk,
tafelkleden en een lading palmen die de ruimte een beetje moesten aankleden. Later
werden de lampenstandaards opgesteld in de eetkamer. Toen er eenmaal elektrische
verlichting was aangelegd konden de standaards ook dienst doen als bloemenstandaards.
Decoratief waren ze in elk geval sowieso.
Op oude foto’s van dezelfde ruimte stonden de kapstok en de eetkamerstoelen steeds
afgebeeld. Ook was daar al de door Cuypers ontworpen omklapbank aanwezig die speciaal
voor de tentoonstelling weer hier is opgesteld. Deze door Cuypers ontworpen meubelen
verhuisden voortdurend met hem mee. Eerst logeerde hij in het kasteel; later in het
poortgebouw, het Chatelet: toen dat klaar was kreeg hij daar een kamer.
De omklapbank is een middeleeuws meubeltype bedoeld om bij een open vuur te staan. Het
meubel heeft een omklapbare rugleuning. Zodra het te warm werd aan de ene zijde kon de
rugleuning worden omgeklapt en kon men met de rug naar het vuur gaan zitten: wel zo
handig voor in koude vochtige kastelen, maar in het centraal verwarmde kasteel de Haar
natuurlijk niet echt noodzaak. De zijkanten van de bank zijn gedecoreerd met gotische
briefpanelen en dierkoppen en inscripties ‘Van Zuylen’ en ‘De Haar’. De bekleding met
velours is origineel en nog in goede staat.
Wandbank met een berging onder de zitting naar middeleeuws voorbeeld. De bank is
opgebouwd uit gotische briefpanelen en spitsbogen en heeft een bekroning met gotische

torentjes en dierfiguren op de hoeken en randen van traceerwerk. De overhuiving is op een
gouden fond beschilderd met het wapen van de Van Zuylens en het motto Non Titubans
(niet aarzelend). Verschillende onderdelen van de bank zijn herkenbaar op een afbeelding
van een kerkbank in de Dictionnaire raisonnée du mobilier francais van Viollet-le-Duc uit
1858. Oorspronkelijk was de bank bedoeld voor de biljartzaal, maar in het boek over De Haar
van Cuypers en Luyten uit 1910 staat zij in de bibliotheek opgesteld.
De beschouwelijke sfeer in de bibliotheek is mede te danken aan de houten lambrisering en
de glas-in-loodramen. Op de schouw zijn de wapenschilden van 19 generaties Van Zuylen
van Nijevelt geschilderd, en op de balken van de zoldering staan de namen van plaatsen waar
de familie ooit bezittingen heeft gehad.
Detail: drie van de vier muren in de bibliotheek hebben een lambrisering in de vorm van
zogenaamde ‘briefpanelen’. De profielen zijn een gestileerde weergave van
dubbelgevouwen, en vervolgens weer opengevouwen vellen perkament. Elk motief heeft in
het midden een scherpe, verticale lijn met aan weerszijden golvende bladen. Briefpanelen
om houten meubels te versieren werden voor het eerst in de late gotiek gebruikt (14de-15de
eeuw). Pierre Cuypers paste ze toe op veel plaatsen in zijn grote oeuvre, om een ingetogen,
middeleeuwse sfeer op te roepen.
Boven de deur die naar de Ridderzaal leidt is in het hout een spreuk gekerfd: ‘Van allen
dingen houdet mate’. Architect Pierre Cuypers was een groot liefhebber van zulke belerende
spreuken, en verspreid door het kasteel zijn er vele te vinden – net als overigens op zijn
andere grote gebouwen zoals het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam. Op De
Haar is daarnaast vele malen het motto van de familie Van Zuylen terug te vinden, in steen,
hout, of geschilderd: NON TITUBANS. Je zou het kunnen vertalen als ‘niet weifelen’.
Net als veel andere ruimten op De Haar heeft de bibliotheek het karakter van een
verzamelaarsinterieur. Etienne en Hélène van Zuylen kenden geen materiële of andere
beperkingen: oosterse of westerse kunst, middeleeuws of rococo, hout, zilver of porselein –
als ze het mooi vonden kochten ze het. De ronde bijzettafel (guéridon) is een kostbaar Frans
meubelstuk uit de tijd van Louis XVI (1774-1794). Het ontwerp is van Adam Weisweiler, een
beroemde Parijse meubelmaker. Het blad is ingelegd met verschillende soorten marmer, het
metaal is verguld brons en het hout is amboina, een tropische wortelhoutsoort.
Guangdong turkuoise geglazuurde keramieken dakruiters uit de 19 de eeuw. De ruiters van
geglazuurd aardewerk komen oorspronkelijk uit China. Zij zitten op Ki-Lins (of Quilins),
draakachtige fabeldieren, die ondanks hun vervaarlijke aanblik vrede en geluk symboliseren.
Ze leven vegetarisch en vertrappen zelfs geen torretjes onder hun voeten. Het is onbekend
waar en wanneer deze figuren zijn gekocht. De reizen van Etienne en Hélène van Zuylen
voerden hen door grote delen van het Nabije en Verre Oosten, naar Indonesië, Japan en ook
naar de Verenigde Staten. Maar ze kochten ook op veilingen in Nederland, Brussel en Parijs.

Eigenlijk is dit meer een lees- of studiezaal dan een bibliotheek: er is maar één boekenkast,
naast de doorgang naar de Ridderzaal. Gemaakt in de ateliers van Cuypers, bevat hij vooral
genealogische en heraldische werken. Een belangrijke schat uit de bibliotheek, 34 delen van
de eerste druk van de beroemde 18de-eeuwse Encyclopédie van Diderot en D’Alembert, is er
niet meer. Dat heeft een goede reden: hij maakte deel uit van de veiling bij Christie’s op 13
oktober 1998, waartoe baron Thierry van Zuylen had besloten om de broodnodige
restauratie op gang te krijgen – en bracht daar 50.000 gulden op.
De telefoonkamer, in de vierkante toren bij de hangarbrug, sluit aan op de bibliotheek. Hier
kon men zich terugtrekken voor een vertrouwelijk gesprek of om te telefoneren. Het kasteel
had in elk geval vanaf 1904 telefoon naar buiten, 23 jaar nadat in Amsterdam de eerste
Nederlandse telefooncentrale was geïnstalleerd. Voor de interne communicatie was in het
kasteel in 1901 een huistelefoon installatie aangelegd. Daarnaast was er een bellensysteem,
waarmee overal vandaan personeel kon worden opgeroepen.
Deze kamer ging over van vader op zoon. De eerste baron, Etienne (1860 -1934), zijn zoon
Egmont (1890- 1960) en later zijn kleinzoon baron Thierry (1932 -2011) hebben hier
geslapen.
In adellijke kringen was het gebruikelijk dat echtgenoten allebei een eigen slaapkamer
hadden. Wel naast elkaar gelegen natuurlijk.
Deze kamer heeft het mooiste uitzicht van het kasteel. U ziet het Grote Cour en het
landschapspark met z’n diepe zichtlijnen. Het park is ontworpen door Henri Copijn. Om de
weidse tuin te kunnen aanleggen, moesten stukken grond worden teruggekocht. Dat was een
uiterst moeizaam en kostbaar proces voor de Baron. Zo werden vrijwel alle bewoners van het
oude dorpje Haarzuilens ‘uitgekocht’ en werden er voor hen verder oostwaarts nieuwe
huizen gebouwd. Op de plek waar de Brink van het oude dorp lag, verscheen een stijltuin, de
Romeinse tuin.
De baron wilde zo snel mogelijk van het familiedomein en het park genieten. Hij had
absoluut niet het geduld voor de nieuwe aanplant van kleine bomen. Copijn had bij de
aanleg van Hydepark (1885 – 1887) al ervaring opgedaan met de transplantatie van
volwassen bomen, dus hij maakte al in 1894 een plan voor het aanvoeren van een bijzonder
aantal iepen, lindes, eiken en kastanjes 12 tot 25 jaar oud. Ze werden op speciaal voor het
vervoer vervaardigde zogenaamde Malle Jannen aangevoerd. Dit project was zo extravagant
in Nederland dat het in vele tijdschriften werd beschreven.
Er zijn Franse Stijltuinen zoals de rozentuin, de buxusperken. Een Romeinse tuin, een doolhof

en een romantisch landschapspark met slingerende waterpartijen en paadjes. Het is echt een
aanrader om eens een wandeling te maken door de tuinen!
In deze kamer is een rozenhouten spiegelkast in Lodewijk XV-stijl te zien, waarschijnlijk
geleverd door de firma Maison Jansen uit Parijs. Hij is gemaakt door Francois Linke met
verguld bronzen decoraties door Léon Messagé.
Krokodil als barometer: In oude kastelen zijn vaak trofeeën van de jacht te vinden; het was
een adellijk recht om te jagen. Er is een bijzondere jachttrofee in het kasteel te zien: de huid
van een dode krokodil is uitgevouwen en voorzien van een barometer. Het is niet bekend of
Etienne baron van Zuylen van Nijevelt de krokodil zelf heeft geschoten of dat de trofee een
geschenk of een aankoop is geweest.
Deze kamer ligt precies tussen de kamer van de baron en de barones. Hij is ontworpen als
studiezaal voor hun zonen Hélin en Egmont. De jongens kregen hier in het najaar les van hun
gouvernante en van een eigen leraar. Samen met de eetzaal is dit de meest complete door
Cuypers ontworpen ruimte in het kasteel. Daarom noemen we dit ook wel de
Cuyperskamer.(zie print oude foto) Zijn bed en zijn bureau zijn in deze kamer te vinden.
Deze kamer werd in september gebruikt als secretariaat. Hier werden de menukaarten
beschreven en de briefjes verzameld waarop de gasten aan konden geven wat ze als ontbijt
wilden. Allemaal in het Frans natuurlijk! Café au lait enzovoorts.
Rond 1894 ontwierp Cuypers ook een aantal zitmeubelen naar middeleeuws voorbeeld
waaronder een arm- vouwstoel waarvan u hier de ontwerptekening ziet. Het type gaat terug
op een romeins type vouwstoel waarover Viollet-de-Duc uitgebreid schrijft in zijn
Dictionnaire raisonnée du mobilier francais. Hij beschrijft de leeuwenpoten en-koppen als
een middeleeuwse toevoeging aan het romeinse model en verbindt daaraan een christelijke
achtergrond. De stoel zou verwijzen naar de troon van Salomon, de zetel der gerechtigheid.
In de middeleeuwen was zo’n vouwstoel een erezetel bedoeld voor koningen, bisschoppen
en andere hooggeplaatste lieden. In Nederland wordt het stoeltype ook wel Dagobertstoel
genoemd naar het vroegst bekende exemplaar dat zou hebben toebehoord aan koning
Dagobert. Cuypers ontwierp twee typen die hier te zien zijn op de ontwerptekening.
Waarschijnlijk is de stoel ontworpen voor de Ridderzaal.
Ontwerptekening Cuyperskamer met blauw schilderwerk goedgekeurd door de baron op 2
december 1902 te oordelen naar het opschrift ‘bon’.

De baron en de barones lieten hun eigen slaapvertrekken en nog twaalf andere slaapkamers
niet door Cuypers ontwerpen, maar door interieurfirma’s die ook de Europese koningshuizen
bedienden: de Britse firma Maple & co en het Franse Maison Jansen. Deze firma’s
ontwierpen integrale kamers inclusief betimmering, stoffering en inrichting, maar je kon er
ook complete interieurs uit de catalogus bestellen. Meubels, lambrisering, textiel, kunst,
antiek en zelfs stucwerk en complete badkamerinrichtingen. Een doorn in het oog van de
ambachtelijk ingestelde Cuypers natuurlijk. Maar voor slaapkamers vond men rond 1900 de
18 de -eeuwse Franse stijlen gewoon veel meer geschikt dan de neogotiek. Elke slaapkamer op
Kasteel de Haar kreeg een eigen stijl, passend bij de gewenste sfeer van de kamer.
Deze kamer is ontworpen en ingericht op aanwijzingen van barones Hélène de Rothschild.
(print oude foto) De vaste afwerking van de kamer is van Maple en de inrichting van Maison
Jansen.
Barones Hélène is hier ongetwijfeld ook geholpen door een kamenierster of ‘femme de
chambre’ bij het baden en kleden. Via een smalle trap in de riddertoren kun je van de
badkamer bij kamer 1 naar boven langs de kamer van de kamenierster door naar de
oorspronkelijke linnenkamer. Het is jammer dat we daar niet naar toe mogen van de
brandweer. Van de spiegels in de badkamer wordt gezegd dat ze je slanker maken. Dit effect
verdween toen in 2011 de spiegels zijn vervangen. De spoelbak is van heel speciaal
materiaal, koper, die moet na ieder gebruik worden gepoetst. Ook dat was een
statussymbool: alleen als je rijk was, kon je je dat veroorloven.
Dat geldt ook voor het Perzische tapijt dat u hier op de grond ziet liggen. Het tapijt is
helemaal van zijde geknoopt en heeft rijke patroonbanen. En hoe meer patronen, hoe
duurder het tapijt.
Op de linnenzolder in de riddertoren hebben in de beginjaren de linnenmeisjes ongetwijfeld
bed- en badkamerlinnen, maar ook kleding voor de barones gewassen en gestreken. Het
moet nog een hele tour zijn geweest om de garderobe van de barones netjes mee te nemen
uit Frankrijk en om haar hier weer kreukvrij te kleden. Barones Hélène de Rothschild kleedde
zich lange tijd nog behoorlijk formeel in 19 e -eeuwse japonnen of deux-pièces met een korset,
queue de Paris, etc.
Dankzij Omroep Max en de BankGiro Loterij is Kasteel de Haar in de gelegenheid gesteld om
enkele restauratieprojecten uit te voeren die broodnodig waren maar waar nog geen
middelen voor beschikbaar waren. In de aanloop naar ‘Slaapkamergeheimen van De Haar’
heeft het kasteel onder meer in de slaapkamer van de barones een drietal historische
meubelstukken (de grote en kleine récamière en de kinderstoel), vervaardigd in Parijs rond
1900, opnieuw kunnen laten stofferen. De stof werd speciaal op ambachtelijke wijze

gereconstrueerd in Engeland. Van het onderzoeks- en restauratietraject bij dit project is een
Tv-uitzending gemaakt, Max Monumentaal, waarin Huub Stapel op enthousiaste wijze
verslag doet van de restauraties.
De slaapkamer van de barones is een kamer met een heel andere sfeer dan de formele,
statige zalen beneden. Ruim en licht. De barones kon in de vensterbanken zitten en naar het
Grote Cour kijken. Het is ook de enige kamer in het kasteel waar dubbele ramen zijn gebruikt.
De barones en de architect Cuypers zaten niet helemaal op 1 lijn, om het zachtjes uit te
drukken. Cuypers wilde van het hele kasteel een homogeen kunstwerk maken, helemaal in
zijn geliefde stijl: die van de neogotiek. i Hélène was meer gecharmeerd van de
Lodewijkstijlen die ze ook kende van de Rothschildpaleizen in haar familie. Hélène wilde haar
kamer naar eigen inzichten inrichten. Ze vroeg een bevriende Franse interieurarchitect, Henri
Nelson om een ontwerp te maken.
Cuypers was woe-dend. Hij vond deze kamer ernstig detoneren bij zijn stijl. Het resultaat is
dat er in deze kamer 2 deuren zitten. De lichte deuren in Lodewijkstijl zou je van uit ‘zijn’
galerijen kunnen zien, en dat vond Cuypers afschuwelijk. Daarom liet hij een tweede,
eikenhouten deur maken waardoor ‘die lelijke kamer’ aan het zicht zou zijn onttrokken.
Hélène kreeg verder toch haar zin, naast deze kamer zijn er nog 11 kamers ingericht in
diverse neo-stijlen die Hélène prefereerde.
Hoewel de barones geen boudoir had op kasteel De Haar is er wel een ontwerptekening
voor een boudoir in het burauarchief van Cuypers bewaard gebleven. Een boudoir was een
intiem privévertrek waar mevrouw zich kon terug trekken om haar correspondentie te doen
of te lezen. Het vertrek is vernoemd naar het Franse woord voor pruilen: bouder, maar om
daar een beetje te gaan zitten pruilen, daar was de barones de vrouw niet naar.
Ook ontwierp Cuypers de vloeren van de badkamers zoals blijkt uit de ontwerptekening
voor een badkamervloer.

Het traditionele septemberverblijf bestaat al sinds ca. 1900. De gasten: familie, vrienden,
bankiers, industriëlen, schrijvers, filmsterren, regisseurs, hoge en lage adel van over de hele
wereld verbleven enkele dagen en (vooral in de begintijd) enkele weken op De Haar. Er waren
tegelijkertijd gemiddeld zo’n 24 gasten in het kasteel (sommige gasten verbleven in het
châtelet, vandaar dat er in de eetzaal wel eens gedekt moest worden voor 30 p.).
De gasten arriveerden in hun koets of in (een van de eerste) automobielen op het grote cour.
Een bediende ving hen op, gekleed in rode frak afgebiesd met band voorzien van het Van
Zuylen-Rothschild alliantiewapen (zie livrei in eetzaal), vanaf de jaren ‘70 droeg men de witte
korte dienjasjes.
Alle twintig slaapkamers in het kasteel waren bezet in september. Sommige gasten hadden
een kamer voor zichzelf, anderen deelden de kamer met hun partner. De belangrijkste
gasten kregen een kamer op de eerste verdieping, de ‘mindere Goden’ op de tweede etage.
De barones maakte de gastenlijsten en kamerverdeling in overleg met hoofd huishouding in
het kasteel. Voor iedere gast werd een selectie gemaakt uit bloemen, boeken en parfums.
De barones hield precies bij welke boeken een gast al eens had gekregen om te voorkomen
dat er bij een volgend bezoek eenzelfde titel zou liggen.
Er zijn ook nog enkele originele lakens en slopen die rond 1895 door baron Van Zuylen zijn
besteld bij de firma Sinkel in Amsterdam. Sinkel was toen zo trots op deze bestelling, dat de
lakens enkele weken in de etalage tentoongesteld werden. Alle beddengoed wordt
gewassen en gestreken bij een externe wasserij. Badstof handdoeken en badjassen worden
op De Haar zelf gewassen.
Tijdens hun vele reizen hebben de baron en barones kunstschatten uit de hele wereld
meegenomen. Het Chinese kamerscherm met liefdespoëzie, Qingdynastie schermde de
toegang af naar de dienkamer, het ‘office’ (zeg: offies), af. Het is een 19 de -eeuws scherm
gemaakt van rozenhout met inlegwerk van parelmoer. Het is aan drie zijden rijk bewerkt met
houtsnijwerk en ingelegd met taferelen, landschapjes, figuurtjes en Chinese liefdespoëzie.
Het Imari-keramiek is Japans: balustervormige dekselvazen op montuur: porselein 17 de -
eeuws, glazuur met bloemdecoraties en montuur vermoedelijk laat 19 de -eeuws.
Gasten kregen ontbijt op bed of, als ze dat liever hadden, in de bibliotheek. Alles kon besteld
worden. Er stonden niet voor niks chefkoks in de keuken: Engels of ‘continental’, eieren met
spek, gepocheerd ei, eggs benedict, toast met jam, croissants, geglazuurde croissants, pap,
beschuitjes… alles was mogelijk. Barones Vanessa (1968) ging, toen ze nog klein was, stiekem
vanuit het châtelet naar haar moeders kamer in het kasteel om haar zoete croissants van
haar dienblad mee te nemen. En daarna ging ze zelfs nog op strooptocht bij gasten…