EMJD 4+5-Vwo- Uitwerkingen

Economie
EXAMENTRAINING HAVO ECONOMIE 1
moet
DEELVAK
je doen
2007
4/5-vwo
Uitwerkingen
H. Vermeulen
A. Brouwer
H. Vermeulen
Drs. A. Alblas
Mr. J.N. van Halem
1

INHOUD
I Concept 1 Schaarste 4
1.2 Is de mens een homo-economicus? 4
1.3 Waardoor ontstaat schaarste? 4
1.4 Welke factoren spelen een rol bij de economische keuzes die we maken? 5
1.5 Wat zijn de kosten voor het maken van economische keuzes? 5
1.6 Kunnen mensen met geld omgaan? 6
Spel/Experiment 1 Wie richt het beste zijn winkel in? 8
Spel/Experiment 2 Time is Money 10
II Concept 2 Ruil 11
2.1 Inleiding 11
2.2 Waarom ruilen mensen? 11
2.3 Waarom heeft een ruileconomie wetsregels nodig? 11
2.4 Geld verhoogt de doelmatigheid van een ruileconomie. 12
2.5 Welke soorten geld kennen wij? 13
2.6 Blijft geld wel rollen? 14
2.7 Wie is verantwoordelijk voor de geldschepping? 16
Spel/Experiment 1 Specialiseer je en vergroot je welvaart! 18
Spel/Experiment 2 LETS 24
III Concept 3-1 Markt – vraag en aanbod 25
3.2 Consumentenvoordeel en producentenvoordeel 25
3.3 Welk verband bestaat er tussen de gevraagde hoeveelheid en de prijs? 25
3.4 Hoe werkt het prijsmechanisme? 28
3.5 Waarom is het marktevenwicht meestal maar van korte termijn? 29
3.6 Hoe meet je de prijsgevoeligheid van de gevraagde of aangeboden hoeveelheid? 29
3.7 Welke soorten goederen kun je onderscheiden? 30
3.8 Hoe hangt de vraag af van het inkomen? 32
3.9 Bij welke productiegrootte behaalt de ondernemer een maximale winst? 35
3.10 Extra opgaven 36
Spel/Experiment 1 Floria-spel 39
Spel/Experiment 2 Speel je rijk 40
IV Concept 3-2 Markt – toetreding en marktstructuur 45
4.1 Inleiding 45
4.2 Waarvan hangen de productiemogelijkheden af? 45
4.3 Welke kosten heeft een onderneming? 48
4.4 Hoe zien de kostenfuncties er uit bij toe- en afnemende meeropbrengsten? 50
4.5 Hoe zien de opbrengstenfuncties van een onderneming er uit? 50
4.6 Bij welke productiegrootte zijn de kosten en de opbrengsten aan elkaar gelijk? 51
4.7 Wanneer werkt het marktmechanisme perfect? 52
4.8 Waarom komt de marktvorm ‘volkomen concurrentie’ niet voor? 53
4.9 Wanneer spreek je van een oligopolie en van monopolistische concurrentie? 54
4.10 Wanneer is er sprake van prijsdiscriminatie? 59
Spel/Experiment 1 Popgroep De Bank na jaren weer bij elkaar 61
Spel/Experiment 2 Oligopolistische afhankelijkheid 64
2

V Concept 4 Ruilen over de tijd 68
5.1 Inleiding – een leven lang financieel plannen 68
5.2 Wat bedoelen economen met voorraadgrootheden en stroomgrootheden? 68
5.3 Lenen of sparen? 68
5.4 Wie zijn er actief op de vermogensmarkt? 69
5.5 Is inflatie hetzelfde als geldontwaardng? 70
5.6 Hoe berekent het CBS de inflatie? 71
5.7 Wat zijn de oorzaken en gevolgen van inflatie? 72
5.8 Is het kopen van een huis een goede belegging? 73
5.9 Werken aan je pensioen? 74
Spel/Experiment 1 Tender-spel 77
Spel/Experiment 2 Sparen en lenen 81
VI Concept 3-3 Markt – de arbeidsmarkt 87
6.2 Wat bepaalt het aanbod en de vraag op de arbeidsmarkt? 87
6.3 Hoe meet je de werkloosheid en de werkgelegenheid? 88
6.4 Extra opgaven 90
Spel/Experiment 1 Wie helpt de conciërge? 92
Spel/Experiment 2 Ontwerp de nieuwe inpaklijn 95
VII Concept 5-1 Samenwerken en onderhandelen deel 1 99
7.1 Samenwerken 99
7.2 Speltheorie 99
7.3 Het prisoners dilemma en collectieve goederen 102
7.4 Zelfbinding en flexibiliteit 104
7.5 Onderhandelen 105
Spel/Experiment Het gevangenenprobleem 108
VIII Concept 5-2 Samenwerken en onderhandelen deel 2 111
8.1 Het arbeidsvoorwaardenoverleg 111
8.2 Welke rol speelt de overheid in de loonvorming? 112
8.3 Europese integratie – geschiedenis 114
8.4 Europese integratie – hoe vindt de besluitvorming binnen de EU plaats? 115
8.5 Europese integratie – wat is de Europese Monetaire Unie? 118
8.6 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 120
Spel/Experiment Samen bouwen 122
IX Concept 6 Risico en informatie 127
9.1 Inleiding 127
9.2 Risico in je levensloop 127
9.3 Verzekeren en solidariteit 128
9.4 Is onze sociale zekerheid ook een verzekering? 131
9.5 Op welke wijze financieren we de sociale zekerheid? 132
9.6 Wat maakt ons sociale zekerheidsstelsel kwetsbaar? 134
9.7 Hoe tracht de overheid het draagvlak van de sociale zekerheid te versterken? 135
Spel/Experiment 1 Brokkenpiloot of voorzichtige rijder 137
Spel/Experiment 2 Maak je huiswerk een keer niet! 143
3

Uitwerkingen I
Concept 1 Schaarste
1.2 Is de mens een homo-economicus?
1a
b
c
De homo-economicus streeft alleen naar eigen voordeel.
Uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam blijkt dat mensen ook vaak streven naar
samenwerking en het algemeen belang zoeken.
Het kind zal dan proberen de stukken taart allemaal even groot te maken, zodat het zelf
dan in ieder geval niet het kleinste stuk krijgt.
2 De stellingen a, d en g zal de homo-economicus direct onderschrijven.
1.3 Waardoor ontstaat schaarste?
3a
b
c
d
4a
b
c
d
e
f
In economische zin wil zeggen dat er minder beschikbaar is dan gewenst. De beschikbare
middelen zijn dan kleiner dan de behoeften. Ja, de schrijver gebruikt het woord hier dus in
economische zin.
Alternatief aanwendbaar betekent inzetbaar voor meerdere doeleinden: drinkwater, koelwater,
sproeiwater, bierproductie, enz.
Nee, superschoon drinkwater wordt gebruikt om te douchen en het toilet door te spoelen.
De planten die je nodig hebt voor de productie van biobrandstof hebben veel water nodig.
Ouders en jongeren hebben last van de economische neergang. Hun inkomen is
nauwelijks gestegen.
Het gaat hier om arbeidstaken, huishoudelijke taken en zorgtaken. Beide ouders kunnen
ervoor kiezen om parttime te werken. Beide dragen dan bij aan de drie genoemde taken.
Ouders kunnen ook afspreken de taken te verdelen. Eén van de twee werkt buitenshuis
en verdient inkomen, terwijl de ander de huishoudelijke en zorgtaken grotendeels op zich
neemt.
Naarmate de wensen van het gezin toenemen en de schaarste des te nadrukkelijker
zichtbaar is, kunnen gezinsleden ervoor kiezen om meer tijd in arbeid te stoppen.
Jongeren werken om geld te verdienen voor een mobieltje, of om in het weekeinde te
kunnen gaan stappen. Daarvoor moeten zij eerst vrije tijd opofferen.
Jongeren kunnen hun tijd besteden aan huiswerk of ervoor kiezen het huiswerk minder
goed te doen en de daardoor vrijgekomen tijd te gaan werken voor geld.
Economische goederen zijn stoffelijke goederen en diensten waarvoor je een prijs betaalt
en die alternatief aanwendbaar zijn.
5 Als je gekozen hebt voor een vak of opleiding waar grote vraag naar is en relatief weinig
aanbod, dan is de kans groot dat je veel geld gaat verdienen. Werkgevers zullen dan
bereid zijn om jou veel te betalen. Maar je kunt ook gekozen hebben voor een vak of
opleiding waarvan het aanbod groot is. In dat geval heb je veel concurrenten op de
arbeidsmarkt en zal het loon waarschijnlijk lager zijn.
6a
b
7a
De infrastructuur van het land (wegen) heeft maar een beperkte capaciteit. Om deze uit te
breiden is geld nodig. Daar hangt dus een prijskaartje aan.
Andere voorbeelden zijn de markten voor telefonie, elektriciteit en openbaar vervoer.
De schaarste bestaat in alle gevallen uit de beperkte capaciteit. Bedrijven proberen dit
probleem op te lossen door prijsdiscriminatie in de vorm van piek- en daltarieven. Zij hopen
daarmee klanten van het piekuur over te kunnen hevelen naar het daluur.
De overheid geeft meer geld uit dan zij ontvangt. Geld is schaars en zij zal nog meer
moeten bezuinigen.
4

Het gaat hier over het economische goed ‘grond’. Grond is in ons land schaars.
In Nederland is de hoge grondprijs een sterk signaal van deze schaarste. Ook is grond
alternatief aanwendbaar. Gebruik je bijvoorbeeld de grond voor woningbouw of voor
recreatieve doeleinden?
1.4 Welke factoren spelen een rol bij de economische keuzes die we maken?
8a
b
c
Het vakkenpakket bepaalt de studiemogelijkheden en daarmee de beroepsmogelijkheden.
Kinderen kosten geld, maar kunnen later voor hun ouders een geweldige en onbetaalbare
steun zijn. Geen kinderen hebben, biedt de carrière meer vrijheid en mogelijkheden.
Daardoor ontstaan meer financiële mogelijkheden.
Als je de ene richting kiest, kun je de andere niet meer volgen. Je tijd en mogelijkheden
(middelen) zijn beperkt. Kies je voor kinderen dan geeft dat verplichtingen, waardoor
de carrièremogelijkheden beperkt zijn. Natuurlijk kun je ook met kinderen een carrière
opbouwen.
I Concept 1
9a
b
Moeilijk te verkrijgen.
De pickups kunnen gebruikt worden in een dvd-romspeler, maar ook in de PS2.
10a De winkels maken van de nood (voedselbonnen) iets positiefs door er reclame mee te
maken.
b De voedselbonnen kunnen in verschillende winkels worden ingeleverd
1.5 Wat zijn de kosten voor het maken van economische keuzes?
11a Mantelzorgers zorgen voor zieke familie, vrienden, buren en houden daarbij een oogje in
het zeil. Dit doen zij geheel vrijwillig.
b Bij vrijwilligerswerk moet er een georganiseerd verband zijn. Dat is bij de mantelzorg niet
het geval en daarom valt het niet onder vrijwilligerswerk.
c Opportunity costs zijn de kosten van het offer dat men brengt door schaarse productiefactoren
voor een alternatief doeleinde aan te wenden. In het voorbeeld van vrijwilligerswerk
zijn dat de looninkomsten die je in diezelfde tijd had kunnen verdienen.
12a Als de overheid emissierechten weggeeft, loopt zij daardoor opbrengsten mis. Dat zijn de
hier bedoelde opportunity costs.
b Bedrijven zullen proberen om zo schoon mogelijk te produceren. Dan kunnen zij overgebleven
emissierechten verkopen. Dat levert hen dan ook weer extra geld op. Andere
bedrijven die deze rechten nodig hebben, produceren duurder en zullen zich dan op
termijn uit de markt prijzen.
13a Als jij zelf huishoudelijk werkt doet, kun je in die tijd geen geld verdienen (opportunity
costs).
b Deze kosten zijn gelijk aan de kosten van het uurloon dat de betreffende persoon zelf
verdient.
c Verstandig als de opbrengst van het verdiende groter is dan de kosten voor de hulp.
Anders is het niet echt economisch verantwoord.
14a Mensen die meer tv-kijken zijn minder tevreden.
b Alle andere, meer nuttige, dingen die men in die tijd zou kunnen doen.
c Oude mensen kunnen of hoeven weinig andere dingen te doen.
d Andere mensen profiteren niet van de nuttige dingen die jij zou kunnen doen als je geen tv
zou kijken.
5

1.6 Kunnen mensen met geld omgaan?
15a Als het inkomen stijgt tot € 280.
Py × Y + Px × X = I → 40Y + 20X = 280 →
40Y = -20X+ 280 → Y = –0,5X + 7.
De nieuwe budgetlijn ligt evenwijdig aan de oude, maar hoger en snijdt de y-as bij 7.
b Als de kosten van shoppen stijgen naar € 60.
Py × Y + Px × X = I → 60Y + 20X = 200 →
60Y = –20X + 200 → Y = – 0,33X + 3,33.
De nieuwe budgetlijn ligt lager (snijdt de y-as bij 3,33), maar loopt minder steil (snijdt de
x-as bij 15).
7
15a
6
5
•
aantal keer shoppen
4
3
2
15b
•
•
•
1
•
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
•
aantal keer uitgaan
16a Mensen met veel geld blijken een grotere kans te hebben op schulden. Geld uitgeven geeft
blijkbaar een fijn gevoel. Dit gevoel werkt verslavend en men gaat dan steeds meer geld
uitgeven.
b Ouder worden, hoeveelheid geld, geestelijke gezondheid en verslavingen.
c
d
Zelf uitwerken.
‘Lenen verzwakt je financiële weerstand’. Je hebt geen of een minder grote buffer voor
tegenvallers en slechte financiële situaties.
17a Zie het schema op de volgende pagina.
6

ollen beschuit
Combinaties
Rollen
beschuit
Bedrag in
euro’s
Pakken
melkpoeder
Bedrag in
euro’s
Totaal bedrag
in euro’s
1
2
3
4
5
6
50
35
25
20
15
10
100
70
50
40
30
20
4
6
8
10
14
20
16
24
32
40
56
80
116
94
82
80
86
100
b/c 2B + 4M = 100 → 2B = –4M + 100 → B = –2M + 50.
Waarbij B = aantal rollen beschuit en M = aantal pakken melkpoeder.
60
50
indifferentiecurve
•
40
30
20
•
•
•
budgetlijn
10
•
•
0
0 5 10 15 20 25
pakken melkpoeder
d
e
Kapitein Haak kiest voor 10 pakken melkpoeder en 20 rollen beschuit. Hij heeft dan het
gewenste behoefteniveau bereikt tegen zo laag mogelijk kosten. Hij houdt nog € 20 over.
Berekening: 10 × 4 + 20 × 2 = 80.
Over: 100 – 80 = 20.
− De budgetlijn schuift evenwijdig naar rechts.
2B + 4M = 140 → 2B = – 4M + 140 → B = –2M + 70.
− De budgetlijn loopt steiler. Hij begint op de Y-as nog in punt 50 maar snijdt de X-as bij
20 pakken beschuit.
2B + 5M = 100 → 2B = – 5M + 100 → B = –2,5M + 50.
− De budgetlijn loopt minder steil. Hij begint nu op de Y-as bij 33,3 en snijdt de X-as nog
steeds bij 25.
3B + 4M = 100 → 3B = – 4M + 100 → B = –1,33M + 33,3.
7

Schaarste: Spel / Experiment 1.1
Docentenhandleiding ‘Wie richt het beste zijn winkel in?’
Leerdoelen: de begrippen ‘schaarste’ en ‘alternatief aanwendbaar’ beter leren kennen.
Het Lokker-experiment wordt uitgevoerd in teams van twee of drie personen. Het kan in twee
fasen worden uitgevoerd. In de eerste fase wordt de winkel twee keer ingericht en worden de
berekeningen handmatig door de leerlingenteams op een formulier ingevuld. In de tweede fase
wordt het experiment vijf keer achter elkaar uitgevoerd en worden de strategieën ingevoerd in een
voorbewerkt Excel-blad.
Tussen de eerste en tweede fase dient voldoende tijd te zitten, waardoor de teams goed kunnen
nadenken over de te voeren strategie.
In de eerste fase heeft de docent alleen de taak de teams te informeren.
In de tweede fase helpt de docent ook bij het invullen en uitdraaien van het Excel-blad.
Er zijn vijf artikelgroepen waarin geïnvesteerd mag en moet worden. De in- en verkoopprijs per
artikel is gegeven. Daarnaast is per artikelgroep aangegeven wat de kans op verkoop is van de
‘beginweekvoorraad’.
artikelgroep aankoopprijs verkoopprijs kans op verkoop in % v/d
vooraad a/h begin v/d week
1 1,00 1,50 10%
2 7,00 10,00 30%
3 5,00 9,50 20%
4 25,00 65,00 15%
5 4,50 5,40 90%
Het budget dat beschikbaar is om de winkel in te richten bedraagt € 50.000.
Elke week op zaterdag kan nieuwe voorraad worden besteld. Deze voorraad wordt op maandagmorgen
afgeleverd en direct in de winkel gezet nog voordat de winkel open gaat.
Een kleine voorraad van een bepaalde artikelgroep is niet alleen een armoedig gezicht, maar
verhoogt ook de kans om ‘nee’ te moeten verkopen. En dat kost de winkel klanten.
Om de teams hiermee te laten omgaan, moet aan het begin van de week (dus na levering van de
nieuwe voorraad ) steeds een beginvoorraad per artikelgroep aanwezig zijn ter waarde van
€ 4.000. Voor elke ‘overtreding’ hierop wordt aan het eind van het spel per overtreding € 3.000
als boete van het opgebouwde bedrag in mindering gebracht.
De teams kunnen aan het eind van de week het grootste gedeelte van de weekopbrengst opnieuw
investeren in de winkelvoorraad. Om de winkelhuur en het personeel te betalen, dient wel € 1.000
van de weekopbrengst te worden gebruikt. Dit gaat dus van het investeringsbedrag af.
Het team dat na afloop van de speelrondes over het grootste bezit beschikt (waarde eindvoorraad
plus kasgeld) wint het spel.
Eindvragen:
• Waarom dient steeds zoveel mogelijk geld geïnvesteerd te worden?
• Waarin verschilt de eerste fase van de tweede fase?
• In werkelijkheid zijn er veel meer artikelgroepen: hoe zouden jullie dit oplossen?
8

− Maximale waarde inkoop eerste ronde € 50.000.
Ronde 1
artikelgroep
/
inkoopprijs
beginvoorraad
waarde
van de
inkoop
inkoop
in aantallen
startwaarde
voorraad
1 1,00 0 1,50 10%
2 7,00 0 10,00 30%
3 5,00 0 9,50 20%
4 25,00 0 65,00 15%
5 4,50 0 5,40 90%
totaal: (min. 4000 totaal:
per groep)
verkoopprijs
verkoopkans
opbrengst
eindvoorraad
in stuks
− Te investeren in de tweede ronde: € 50.000.
− Min: inkoopwaarde ronde 1.
− Plus: opbrengst ronde 1.
− Min: huur/salaris.
Over om te investeren in ronde twee (maximale waarde van de inkoop van ronde 1).
Ronde twee
artikelgroep
/
inkoopprijs
beginvoorraad
waarde
van de
inkoop
inkoop
in aantallen
startwaarde
voorraad
1 1,00 1,50 10%
2 7,00 10,00 30%
3 5,00 9,50 20%
4 25,00 65,00 15%
5 4,50 5,40 90%
totaal: (min. 4000
per groep)
verkoopprijs
verkoopkans
opbrengst
eindvoorraad
in stuks
− Na twee spelrondes: waarde eindvoorraad.
artikelgroep /
inkoopprijs
1 1,00
2 7,00
3 5,00
4 25,00
5 4,50
eindvoorraad in stuks
totaal:
waarde van de
eindvoorraad
9

−
Bezit na twee rondes:
Waarde eindvoorraad € .................
Geld niet geïnvesteerd in ronde twee - ................. +
Subtotaal € .................
Opbrengst ronde twee - ................. +
Subtotaal € .................
Af huur / salaris ronde twee - 1.000 –
Subtotaal - .................
Af: boete voor te lage voorraad - ................. –
Eindsaldo - .................
Schaarste: Spel / Experiment 1.2
Docentenhandleiding ‘Time is money’
Leerdoelen: de begrippen ‘schaarste’ en ‘alternatief aanwendbaar’ beter leren kennen.
De werkwijze bij dit spel spreekt voor zichzelf.
Alternatief
Een alternatief voor dit experiment is de leerlingen in groepjes van twee of drie een enquête te
laten houden onder een twintigtal willekeurig gekozen volwassenen.
Aan de volwassenen wordt steeds de onderstaande vraag gesteld:
‘Stel u staat in een supermarkt, waar u de keuze heeft tussen twee kassa’s.
Eén kassa is een gewone kassa, maar daar staat wel een rij voor. De andere kassa is een
‘spoedkassa’. Voor deze kassa staat geen rij, maar u moet wel € 1 extra betalen als u van
deze kassa gebruik wilt maken.
Welke kassa zou u kiezen als de gewone kassa een wachttijd heeft van:
een uur / een halfuur/ een kwartier / vijf minuten / een minuut?
Van de antwoorden moeten de groepjes leerlingen de scores in kaart brengen. Uit de scores zal
dan blijken dat de geïnterviewden een verschillende tijdswaardering hebben. Deze variëren van
minder dan € 1 per uur tot meer dan € 60 per uur (tussenliggende grenzen € 2, € 4 en € 12 per uur).
Laat de leerlingen nadenken over de verschillen in antwoorden.
Wat zijn de achterliggende verklaringen?
Behalve dat dit experiment laat zien dat tijd inderdaad geld waard is, laat het ook goed naar
voren komen dat tijd voor de één schaarser is dan voor de ander. Ook laat het zien dat economie
zich niet alleen bezighoudt met ‘waarden’ die in direct waarneembare marktprijzen zijn
uitgedrukt.
10

Uitwerkingen II
Concept 2 Ruil
2.1 Inleiding
1a
b
c
d
Nee, iedereen kan meedoen. Natuurlijk is het systeem zeer welkom bij mensen met een
uitkering of een laag inkomen.
Nee, er is geen sprake van directe ruil. Dat kun je goed zien aan de hand van het
voorbeeld uit Den Haag.
Kenmerken van de LETS-economie die lijken op een geldeconomie:
1) Je spreekt een ‘prijs’ af.
2) Je krijgt regelmatig ‘dagafschriften’ (= sterrenstof).
3) Je kunt ‘rood’ staan en ‘rijk’ worden.
4) Er is ook hier sprake van indirecte ruil: goederen voor geld.
5) Je schrijft cheques uit.
6) Deze cheques worden centraal verwerkt (een soort bank dus).
7) De prijzen kunnen verschillen en zijn afhankelijk van ‘kwaliteit’ (hobby, semiprofessioneel
en professioneel).
Over de transacties wordt bijvoorbeeld geen btw afgedragen aan de overheid.
Ook wordt geen loonbelasting betaald over arbeidsdiensten
II Concept 2
2.2 Waarom ruilen mensen?
2a
b
c
Door de taken te verdelen kunnen ze hun tijd efficiënter inrichten. Het gevolg is dat ze niet
alleen meer bedreven raken in datgene wat ze doen, maar verhoudingsgewijs ook meer
kunnen doen.
Binnen een gezin kun je denken aan zorgtaken, huishoudelijke taken, verdienen van
inkomen, enz.
Nederland heeft verstand van waterwerken, Frankrijk produceert betere wijn, enz.
3 Sommige lichte voorwerpen zijn meer waard dan bepaalde zwaardere. Gewicht is daarom
geen goede rekeneenheid.
4 De vrouwen die ruilen zijn niet gelijk. Voor sommige gezinnen kan het een grote
teleurstelling worden.
5a
b
c
Heineken: productiemedewerkers, monteurs, marketingmensen, directie, administratie, enz.
McDonald’s heeft deze groepen ook in dienst, maar daarnaast ook nog vrachtwagenchauffeurs,
producenten van voedingsmiddelen en dergelijke.
Albert Heijn heeft vakkenvullers, cassières, en natuurlijk ook administratief personeel.
Het voordeel van deze arbeidsverdeling is dat het werk snel en efficiënt gedaan kan
worden.
6 Een ‘postzegel voor een postzegel’ is geen juiste ruilverhouding, omdat sommige
postzegels heel veel geld waard zijn, terwijl anderen vrijwel waardeloos zijn.
7 Andere voorbeelden: tandarts en tandartsassistente; huisarts en huisartsassistente.
2.3 Waarom heeft een ruileconomie wetsregels nodig?
8a
Veel bedrijven zijn bang dat, als zij in China een fabriek met allerlei toegepaste
technologieën bouwen, deze technologieën door andere Chinese bedrijven worden overgenomen
(gestolen). Misschien zelfs wel doorverkocht aan bedrijven in andere landen.
11

c
d
9a
b
c
d
e
De Europese bedrijven kunnen dan profiteren van de lagere loonkosten in China en de
Chinezen van de extra werkgelegenheid die de investering in China oplevert.
Het belangrijkste voor de Chinese regering is dat zij de buitenlandse investeerders
duidelijk maakt, dat hun eigendomsrechten in China zullen worden gerespecteerd en dat
de Chinese wetgeving daar ook daadwerkelijk op is afgestemd.
Respecteren van eigendomsrechten is belangrijk om mensen/bedrijven economisch te
laten handelen. En meer handel betekent ook meer welvaart. De ruileconomie is daarom
welvarender naarmate er meer ruil plaatsvindt.
De teksten en muziek zijn geschreven en gecomponeerd door mensen die graag daarvoor
geld zouden ontvangen. Daar hebben ze ook recht op. Vandaar het intellectueel eigendom.
Nu is alleen het aanbieden strafbaar. Als je ook het downloaden zelf strafbaar stelt, heb je
als wetgever meer mogelijkheden tot je beschikking.
Buma/Stemra en de stichting Brein.
De artiesten zullen de genoemde organisaties en benodigde advocaten moeten betalen
die zij in hun strijd tegen het downloaden nodig hebben.
De belangen van de muzikanten en producenten zijn dat zij een zo hoog mogelijke prijs
voor hun werk willen ontvangen. De kopers willen deze goederen tegen een zo laag
mogelijke prijs (eventueel gratis) ontvangen. De juridische hulporganisaties (Buma/Stemra
en de stichting Brein) willen graag geld verdienen door de producenten bij te staan.
10a De transactiekosten bij het kopen van een huis bestaan voornamelijk uit de kosten die
je betaalt voor de inschakeling van een makelaar, de notariskosten en de overdrachtsbelasting
aan het Rijk.
b De transactiekosten bedragen dan: 0,12 × € 232.000 = € 27.840.
c De oorspronkelijke verkoopprijs bedroeg € 238.392.
Berekening: € 267.000 × 100 / 112 = € 238.392.
d De huizenprijzen inclusief transactiekosten vormen de marktprijzen die mensen bereid zijn
te betalen. Als de transactiekosten dalen, zullen de verkopers meer ‘winst’ maken.
De prijzen zullen dan ook niet veel dalen.
e Huizenverkopers nemen meerdere makelaars in dienst om hun huis te kunnen verkopen.
11a Bij de bescherming van een uitvinding gaat het om een octrooi of patent. Dit noem je ook
wel ‘geestelijk of intellectueel eigendom’.
b Het aanvragen van een octrooi is vaak een ingewikkelde procedure. Daarvoor kun je
natuurlijk specialisten inhuren. Maar dat kost geld (transactiekosten). Ook het handhaven
van je recht kost geld. Als anderen er met jouw eigendom vandoor gaan, kost het vaak
heel veel geld en juridische inspanning om jouw eigendom te beschermen. Denk maar
aan de moeite die fabrikanten van merkartikelen moeten doen om ‘namaak’ van de markt
te weren (als dat al mogelijk is). Ook het illegaal kopiëren van cd’s en dvd’s en die op de
markt ter verkoop aanbieden, is een voorbeeld van het stelen van eigendom(srechten).
12a Transactiekosten zijn de bijkomende kosten die je moet maken je om een economische
transactie te realiseren.
b Cijferadministratie, leerlingenadministratie, financiële administratie.
c Aanpassing software (op maat maken); het herstellen van fouten waardoor het programma
niet meer goed werkt, bijscholing van de gebruikers van de software, enz.
2.4 Geld verhoogt de doelmatigheid van een ruileconomie
13a
b
In deze situatie ontbreekt geld. Geld is een algemeen aanvaardbaar betaalmiddel en elke
buurman zou het als betaling hebben geaccepteerd.
Een koe heeft een veel grotere waarde dan een zak aardappelen. Het is geen eerlijke ruil
en deze komt om die reden dan ook niet tot stand.
12

c
1) De waarde van de te ruilen goederen is niet gelijk,
2) De behoefte om te ruilen is niet bij beide ruilpartners aanwezig.
14a Omdat je bij huizenruil voor dit recreatieve doel een soortgelijk huis terug wilt als jij in die
periode aanbiedt. De ruilverhouding moet ook op dit terrein bij benadering gelijk zijn.
b Het zoeken en vinden van mensen met een soortgelijk huis als dat van jou en die in de
periode dat jij op vakantie willen gaan en toevallig naar de omgeving van jouw woonplaats
willen komen, is een enorme klus. Hierin hebben bedrijven zich gespecialiseerd en ze
maken daarvoor ook reclame (bijvoorbeeld via ‘huizenruil.com’).
15a De genoemde voorwaarden waren: 1) schaars zijn; 2) algemeen geaccepteerd zijn
(betrouwbaar); 3) duurzaam zijn; en 4) gemakkelijk vervoerbaar zijn. Door hyperinflatie
verdwijnen de voorwaarden ‘schaars zijn’ en ‘betrouwbaar zijn’.
b Door deze maatregel wilde de Joegoslavische regering het imago (vertrouwen) in de dinar
(de Joegoslavische munteenheid) weer herstellen.
16a 100% inflatie is een verdubbeling van de prijs; 200% betekent 3 keer zo duur; 400%
is 5 keer zo duur; 1.000% = 11 keer zo duur. 10.000% procent is 101 keer zo duur en
100.000% betekent dus 1001 keer zo duur. Voor het product dat eind 2006 nog € 100
kostte, betaal je eind 2007 maar liefst € 100.100 (€ 100 × 1001 = € 100.100).
b Mensen willen geen geld meer als betaling, want dat vermindert met de dag in waarde.
c Ambtenaren waarschijnlijk, want de overheid blijft het geld gewoon gebruiken als
betaalmiddel. En zij ontvangen van de overheid geld (loon) en geen natura.
d De bevolking gebruikt het geld niet meer en probeert door middel van directe ruil goederen
te verwerven.
e
f
Het geld wordt niet meer algemeen geaccepteerd. Er is geen vertrouwen meer in.
Het regime drukt continu bankbiljetten bij. Geld raakt zijn schaarste kwijt. Het is wc-papier
geworden.
17 Het moet duurzaam zijn, gemakkelijk vervoerbaar, deelbaar, algemeen geaccepteerd,
schaars, enz. ??
2.5 Welke soorten geld kennen wij?
18a
b
c
Het kostte meer dan één gulden om een gulden te maken.
De markt (mensen) kende natuurlijk ook de waarde van het zilver. Sparen van guldens
deed men dan ook meer als belegging.
De koperen cent.
19a De waardering van ruilgoederen is vrijwel nooit identiek. Er is geen gelijktijdige behoefte.
b Om ruiltransacties gemakkelijker te maken.
c Duurzaam zijn, makkelijk vervoerbaar, deelbaar, algemeen geaccepteerd, schaars, enz.
d Als je moet betalen, haal je gewoon schelpen (geld) van je riem, totdat deze ‘leeg’ is.
20a Om de handel te vergemakkelijken. Geld is smeermiddel (ruilmiddel) van de economie.
b Omdat de handel zich daar het eerst op een hoger plan verhief.
21a Guldens die niet voldoende zilver bevatten.
b Je kreeg er meer voor dan ze waard waren.
c Na verloop van tijd accepteerde niemand deze guldens meer.
d Men gaat dan weer over op handel in natura.
e Vertrouwen scheppen in geld, waardoor de handel kan toenemen en daarmee de welvaart.
22a Goede guldens zijn niet gesnoeid, maar mooi gaaf en bevatten nog de hele goudhoeveelheid.
13

c
Het goede geld is bewaard en met het minder goede heeft men waarschijnlijk gewoon
betaald.
Als men deze munten kende als betrouwbaar, zal men ze accepteren vanwege de
hoeveelheid goud die er in was verwerkt. Vertrouwen in de munt is belangrijk. Zo kun je
ook op allerlei plaatsen buiten de VS met dollars betalen of buiten de EU met euro’s.
2.6 Blijft geld wel rollen?
23a
b
c
d
24a
b
In de grafiek is van de afgelopen 50 jaar de samenstelling van de maatschappelijke
geldhoeveelheid weergegeven. Je ziet dat het girale aandeel in de jaren zeventig een
behoorlijke toename kent. Dat is te verklaren uit het feit dat overheid en bedrijfsleven de
salarissen giraal gingen betalen.
Goedkoper, omdat het sneller gaat bij kassa’s, zodat de productiviteit van de kassamedewerkers
stijgt. Veiliger omdat het niet verloren of gestolen kan worden.
In 1960 was de totale geldhoeveelheid (chartaal en giraal) € 5,129 miljard. In 2000 was deze
hoeveelheid 24 keer hoger. In 2000 was. volgens de grafiek, 84% van het totale geld giraal.
In 2000 was de totale geldhoeveelheid: 24 × € 5,129 = € 123,096 miljard.
De girale geldhoeveelheid in 2000 was: 0,84 × € 123,096 = € 103,401 (miljard).
Volgens DNB zal de opmars van het pinnen en chippen toenemen. Deze moderne
betaalmiddelen zijn voorbeelden van girale betaalvormen. Het aandeel van de girale
geldhoeveelheid zal volgens DNB daarom toenemen.
Uitspraak 1: Spaarmiddel, maar ‘oppotmiddel’ zou hier beter op zijn plaats zijn. Ruud
gebruikt het geld immers niet. Sparen zou namelijk ook bij de bank kunnen, waar je rente
ontvangt. Maar dat gebruik van geld heeft niet de spaarfunctie, maar juist de ruilfunctie.
Je ruilt immers tijdelijk afstaan van het gebruik om voor rente-inkomsten.
Uitspraak 2: Ruilmiddel.
Uitspraak 3: Rekenmiddel. De schade is berekend. Hier is daarom sprake van de rekenfunctie
van geld.
Uitspraak 4: Rekenmiddel. Ook hier is het gebruikt als rekenmiddel. Er vindt immers nog
geen ruiltransactie plaats, als je alleen maar de prijs zelf constateert. De ruilfunctie treedt
pas op, wanneer je tot de aanschaf overgaat.
Uitspraak 1: Juist.
Uitspraak 2: Juist, de nominale waarde van geld is namelijk de waarde die er op staat.
Een munt of bankbiljet is chartaal geld. De nominale waarde is daarop vermeld. De
intrinsieke waarde van het geld is die van het materiaal, waaruit het bestaat. Die waarde is
tegenwoordig veel kleiner dan de nominale waarde.
Uitspraak 3: Onjuist. Je giraal geld is gewoon datgene wat op je bankrekening (= betaalrekening)
staat. De overheid biedt met betrekking tot dit girale geld geen garanties.
Banken zelf zullen er voor moeten zorgen dat zij voldoende kasmiddelen in huis hebben
om te kunnen voldoen aan de vraag naar geld bij geldautomaten of aan de balie. De
overheid, en in het bijzonder DNB, houdt wel toezicht op de liquiditeit van het bankwezen.
Liquiditeit is de mate waarin banken aan deze geldopnamevraag kunnen voldoen.
Uitspraak 4: Juist. Het geld gaat immers direct van jouw bankrekening af naar die van de
winkelier.
25a Uitspraak 1 is onjuist. De waarde van de € 500-biljetten bedraagt 180.000 (miljoen) of 180
miljard euro (500 × 360 miljoen).
De waarde van de € 100-biljetten bedraagt 124600 miljoen (100 × 1.246 miljoen) = 124,6
miljard euro.
Uitspraak 2 is juist. Er zijn 2.425 miljoen (= 2,425 miljard) € 5-biljetten geproduceerd en
2,7 miljard € 2-munten.
b Nominaal - indirecte - daalt - reële.
14

c Situatie 1 = rekenmiddel; situatie 2 = rekenmiddel; situatie 3 = ruilmiddel; situatie 4 =
spaarmiddel (oppotmiddel).
26a
b
27a
b
c
d
e
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat deflatie leidt tot de
verwachting dat de prijzen verder dalen, zodat mensen hun bestedingen gaan uitstellen
en hun geld gaan oppotten.
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
1) De rentestand. Een voorbeeld van een juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt
dat een dalende / lage rente beleggen van geld minder aantrekkelijk maakt en mensen
in afwachting van een hogere rente geld gaan oppotten.
2) De werkloosheid. Een voorbeeld van een juiste toelichting is een toelichting waaruit
blijkt dat een groeiende werkloosheid leidt tot slechte inkomensverwachtingen en
mensen uit voorzorg geld gaan oppotten.
Twee redenen voor een toename van de geldhoeveelheid zijn:
1) de stijging van het aantal transacties (T) en 2) de stijging van de prijzen (P). Hierdoor
stijgt P × T en bij een gelijkblijvende omloopsnelheid van het geld (V) is er meer geld
nodig. Immers: M × V = P × T.
240 miljard / 3 = 80 miljard euro.
De periodiciteit van de salarisbetalingen.
Bij een hoge rente zal men minder snel geld oppotten. Men zal het naar de bank brengen
en die zal het via kredietverlening in omloop brengen. Bij een lagere rente zal men het
eerder thuis oppotten. De misgelopen renteopbrengst (opportunity costs) weegt dan
minder zwaar en men is dan bereid om geld voor speculatieve of voorzorgsdoeleinden
thuis te bewaren. Voorzorgsdoeleinden spreken voor zichzelf. Bij speculatieve doeleinden
moet je denken aan het beschikbaar houden van geld voor beleggingsdoeleinden. Je kunt
misschien nog wel een betere belegging vinden, dan de voor jou op dat moment bekende.
Veel geld geeft mensen meer bestedingsmogelijkheden. Daar is niets mis mee, mits de
bedrijven de gevraagde goederen (= aantal gewenste transacties T) kunnen produceren.
Maar als de productiecapaciteit bereikt is (T heeft een maximum), dan kan P × T alleen
nog maar gelijk zijn aan M × V als P groter wordt. Dus als de prijzen stijgen.
Of anders gezegd: Als de vraag bij bedrijven groter is dan hun aanbod, bezitten zij een
machtspositie. Die gebruiken zij om de prijzen te verhogen. Je spreekt dan ook wel van
bestedingsinflatie.
28a Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat lagere rente het financieren van investeringen
goedkoper maakt en zal leiden tot meer investeringen, wat leidt tot stijging van de
productie.
− Een antwoord waaruit blijkt dat lagere rente lenen aantrekkelijker en sparen minder
aantrekkelijk maakt, waardoor de particuliere consumptie zal toenemen, wat leidt tot
stijging van de productie.
b Uit je antwoord moet blijken dat:
− Als bij een gelijke omvang van M de omloopsnelheid van het geld (V) daalt, doordat
consumenten / producenten minder besteden,
− bij een gelijkblijvend prijsniveau (P) de productie (Y) zal dalen, waardoor de werkgelegenheid
zal dalen en de werkloosheid zal stijgen.
c Bij (1) aandelen; bij (2) 5,04%; en bij (3) verhoogd.
Berekening voor (2): 246 – 2,7 – 7,8 –1,1 – 0,2 = 234,2.
(n – o) / o × 100 % = (246–234,2) / 234,2 × 100% = 5,04%.
d Cartoon 2.
Uit je motivering moet blijken dat deze cartoon het ‘kuddegedrag’ van consumenten / bankklanten
weergeeft die vluchten voor een mogelijk probleem (‘ik denk dat ze ergens van
zijn geschrokken’).
15

2.7 Wie is verantwoordelijk voor de geldschepping?
29a Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat door overschrijvingen van rekeninghouders die rood
staan de girale geldhoeveelheid bij deze rekeninghouders niet afneemt, terwijl de girale
geldhoeveelheid bij de ontvangers van deze overschrijvingen toeneemt.
− Een antwoord waaruit blijkt dat door contante geldopnames van rekeninghouders die
rood staan de chartale geldhoeveelheid toeneemt, terwijl de girale geldhoeveelheid bij
deze rekeninghouders niet afneemt.
b
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om de
secundaire liquiditeiten.
c Gestegen. Een voorbeeld van een juiste berekening: 525 – 487 /487 × 100% = 7,8%.
De binnenlandse liquiditeitenmassa is sterker gestegen dan het nationale inkomen, zodat
de teller van de liquiditeitsquote sterker is gestegen dan de noemer.
d
e
f
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat beperking van de
loonstijging de (stijging van de) productiekosten kan beperken.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de beperking van
de loonstijging de (stijging van de) effectieve vraag kan beperken, waardoor de kans op
overbesteding afneemt.
Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat geïmporteerde producten (uitgedrukt in euro’s) in prijs
dalen, wat importeurs dan doorberekenen in de consumentenprijzen.
− Een antwoord waaruit blijkt dat Nederlandse producten steeds meer concurrentie
krijgen van buitenlandse producten, waardoor de consumentenprijzen in Nederland
onder druk komen te staan.
− Een antwoord waaruit blijkt dat exportproducten (uitgedrukt in vreemde valuta) in prijs
stijgen, waardoor de export en daardoor de bestedingsinflatie afneemt.
30a Spaarders verloren het vertrouwen in de bank. Ze waren bang hun geld kwijt te raken of er
tijdelijk niet bij te kunnen. Spaarders maakten massaal geld over naar andere rekeningen.
b Hiermee wilde de bank voorkomen dat nog meer mensen hun geld van de bank haalden.
c De bank had in het verleden te veel geld uitgeleend aan gezinnen die daardoor in
financiële moeilijkheden kwamen. Men was bang voor grote financiële claims tegen de
bank. Daarom wilden andere banken en de overheid de DSB-bank niet helpen of overnemen.
Toen nog veel meer spaarders hun geld van de bank haalden, kwam DSB in grote
financiële problemen. Al heel snel ging de bank failliet.
31a
Kas + tegoed CB
rekening-couranttegoeden × 100%.
b Aan dekking is nodig: 0,25 × 17.800 = € 4.450.
Chartaal uit te lenen = 6.000 – 4.450 = € 1.550.
c Dekkingspercentage = (6.000 / 17.800) × 100% = 33,7%.
d (6.000 / 0,25) – 17.800 = € 6.200.
32a Uit je antwoord moet blijken dat het gaat om de direct opeisbare tegoeden bij een
geldscheppende bank.
b Een voorbeeld van een juiste berekening: ( 70 / 28
× 8) = 20 miljard euro.
De girale geldhoeveelheid bedraagt 70 miljard euro.
De maatschappelijke geldhoeveelheid is 90 miljard euro.
c Voorbeelden van juiste antwoorden:
− Een antwoord waaruit blijkt dat bedrijven vreemde valuta beschikbaar houden om op
omwisselkosten te besparen.
16

d
e
f
g
− Een antwoord waaruit blijkt dat bedrijven koerswinst verwachten te maken of koersverlies
verwachten te voorkomen.
Het omzetten van chartaal geld in giraal geld (of andersom) waardoor uitsluitend de
verhouding tussen chartaal geld en giraal geld wordt gewijzigd.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat door kredietverlening
de primaire liquiditeiten toenemen.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het gebruik van
giraal geld toeneemt, waardoor contante kasopvragingen afnemen zodat banken minder
geld in kas hoeven te houden.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het bedrag op een
chipknip reeds afgeschreven is van een giraal tegoed.
33 Het openzetten van de geldkraan is een vorm van monetaire financiering van het
begrotingstekort (geldschepping door het Rijk). De inflatie die ontstaat bij een te grote
geldhoeveelheid is het gevolg van een toename van de bestedingen (bestedingsinflatie).
In een tijd van recessie zijn de bestedingen laag. Bedrijven kunnen dan de productie (T)
nog opvoeren. Alleen als de productiecapaciteit is bereikt, zullen de prijzen stijgen.
Met de Verkeersvergelijking ziet het er als volgt uit: M × V = P × T.
M = de geldhoeveelheid; deze stijgt door (nieuw) geld bij te drukken.
V = de omloopsnelheid van het geld; deze is op korte termijn meestal constant.
P × T = nationale inkomen, waarbij P staat voor het prijsniveau en T voor de productie.
De toegenomen M × V leidt tot meer bestedingen en omdat de productiecapaciteit in een
recessie nog onderbenut is, zal de productie (T) stijgen en niet het prijsniveau (P).
34a Hoewel de chartale geldhoeveelheid toeneemt, neemt de girale geldhoeveelheid nog
sterker toe. Vandaar de daling van het aandeel van de chartale geldhoeveelheid in de
primaire liquiditeitenmassa. De achterliggende reden is dat mensen relatief meer giraal
betalen (internetbankieren en pinnen).
b Oppotting gebeurt als men minder vertrouwen krijgt in banken of het geld nog even vast wil
houden voor een betere belegging. Ook onzekere toekomstverwachtingen spelen hierbij
een rol.
c Inflatie maakt producten duurder. Er is daarom meer geld in omloop nodig om de gewenste
transacties te kunnen betalen.
35a Bij het horizontale deel hoort een laag reëel binnenlands product (Yr). De productie is zo
laag dat er sprake is van grote onderbezetting van de productiecapaciteit. Uitbreiding van
de geldhoeveelheid en daarmee van de bestedingen zal daarom geen bestedingsinflatie
veroorzaken. De bedrijven kunnen immers nog gemakkelijk aan de toegenomen vraag
voldoen.
b De minister van Financiën baseert zijn stelling op de Verkeersvergelijking van Fisher.
Deze zul je dus in je antwoord moeten betrekken. Deze vergelijking luidt: M × V = P × T,
waarbij T het aantal transacties voorstelt en dus hetzelfde is als Yr.
Het nominale (in geldeenheden uitgedrukte) nationale product is: P × T.
Om meer transacties te kunnen financieren moet de geldhoeveelheid (M) stijgen.
Omdat de omloopsnelheid van het geld (V) volgens hem constant is, zal een stijging van M
leiden tot een hogere T als de productiecapaciteit onbezet is. Bij overbesteding (de vraag
is groter dan de capaciteit) kan T echter niet meer stijgen en zal een stijging van M juist
leiden tot een stijging van het prijspeil P (bestedingsinflatie).
c Een daling van de rente moet mensen stimuleren meer te lenen. De daling van de rente
kan tot kostenverlaging en daarmee tot deflatie (prijsdaling) leiden. Je kunt daarom de
volgende twee antwoorden geven:
1) De centrale bank kan de rentetarieven wel verlagen, maar het is twijfelachtig of
consumenten en producenten, gezien hun pessimisme, daardoor worden aangezet
meer krediet op te nemen en meer te gaan besteden.
17

d
2) Een verlaging van de rente wijst op (het mogelijk ontstaan van) deflatie, en
consumenten en producenten zullen daarom hun aankopen uitstellen in afwachting
van een verdere daling van de prijzen. De particuliere bestedingen zullen daardoor
stagneren. Vandaar de uitspraak van de minister dat rentepolitiek niet effectief zal zijn.
Als de regering geld leent in het buitenland, zal de geldhoeveelheid stijgen. De regering
(het Rijk) zet dan deze geleende buitenlandse valuta (secundaire liquiditeiten) om in euro’s
(primaire liquiditeiten). De geldhoeveelheid zelf stijgt pas op het moment dat de regering
dit geld ook daadwerkelijk uitgeeft. De overheid is een geldschepper en we rekenen de
primaire en secundaire liquiditeiten in handen van geldscheppers niet tot de binnenlandse
liquiditeitenmassa.
Ruil: Spel / Experiment 2.1
Docentenhandleiding ‘Specialiseer je en vergroot je welvaart!’
Leerdoelen:
1) Laten zien dat leerlingen alleen een vastgesteld consumptieniveau kunnen behalen door
hun comparatieve voordeel te benutten en dus moeten ruilen met anderen.
2) Laten zien op welke wijze opofferingskosten in de praktijk beslissingen kunnen
beïnvloeden.
3) Laten zien dat handel tot een toename van de welvaart kan leiden, omdat (bij specialisatie)
landen samen meer kunnen produceren en consumeren.
4) Laten zien dat handel tot een herverdeling van inkomens kan leiden.
5) Aantonen dat meer welvaart niet per definitie beter is voor de mensen en bedrijven.
Onderwerpen
Comparatieve kosten; welvaart.
Leergebieden
Ruil, opofferingskosten, productiemogelijkheden (curve), arbeid, kosten, alternatieve
aanwendbaarheid, onderscheid productie en consumptie.
Instructie voor de docent
Uit de klas worden vier groepen gevormd. Elke groep bestaat uit twee leerlingen.
De leerlingen moeten dus samenwerken en met elkaar beslissingen nemen en leervragen
beantwoorden.
Elke groep kan twee soorten producten maken: pennen en potloden. Zij kunnen alleen arbeid
inzetten en deze hoeveelheid is beperkt aanwezig.
De ‘initial endowments’ worden door de docent willekeurig aan de tweetallen toegewezen:
type A1, A2, B1 en B2.
Elk duo heeft vijf ronden de tijd om beslissingen te nemen (hoeveel gaan we van elk product
maken?) met de randvoorwaarde dat tenminste een zeker consumptieniveau moet worden
gehaald. Elk type producent heeft onderstaande mogelijkheden (beperkingen).
Zie op de volgende pagina.
Zie ook de instructie voor de leerlingen op pagina 20-21.
18

groep A1 groep A2 groep B1 groep B2
beschikbare uren om te werken 80 150 80 150
tijd nodig om één potlood te
maken
1 (max. 80) 1 (max. 150) 2 (max. 40) 3 (max. 50)
tijd nodig om één pen te maken 2 (max. 40) 3 (max. 50) 1 (max. 80)
doelstelling na vijf ronden
uitgedrukt in potloden
1 (max.
150)
200 450 150 200
doelstelling na vijf ronden
uitgedrukt in pennen
150 200 200 450
Dit leidt tot het volgende overzicht van de opgeofferde kosten:
A1: de tijd die het duo A1 kost om één potlood te maken, had een halve pen kunnen opleveren.
A1: de tijd die het duo A1 kost om één pen te maken, had twee potloden opgeleverd.
A2: één potlood of 1/3 pen.
A2: één pen of drie potloden.
B1: één potlood of twee pennen.
B1: één pen of 1/2 potlood.
B2: één potlood of drie pennen.
B2: één pen of 1/3 potlood.
Let op: de ruil tussen A1 en B1 zal altijd één tegen één zijn (anders had men ze gewoon zelf
kunnen maken), de ruil tussen A2 (of A1 en B1) en B2 levert een andere ruilverhouding op,
namelijk tussen de 1 : 1 en 2 : 1 gegeven de opofferingskosten (3 : 1).
Ronde 1
De duo’s mogen niet handelen en moeten zelf bepalen hoeveel pennen en potloden zij gaan
maken.
De leerlingen zullen per duo nu zelf moeten bepalen hoeveel ze gaan maken om na vijf ronden
aan de gestelde consumptie-eis te voldoen. Een snelle rekensom laat zien dat dit nooit zal gaan
gebeuren.
Ronde 2
Leerlingen moeten in deze ronde eerst bepalen hoeveel ze gaan produceren. Vervolgens mogen
ze met andere (willekeurige) duo’s gaan handelen. Na een transactie is het niet mogelijk deze
producten nogmaals te verhandelen. De duo’s maken dit duidelijk kenbaar: één handelaar, één
verzamelaar.
Ronde 3, 4 en 5
Leerlingen mogen in deze ronden met andere leerlingen handelen en tevens voordat ze dit
gaan doen, met elkaar afspraken maken over de hoeveelheden pennen en potloden die worden
gemaakt. Dus eerst afspraken maken, daarna produceren, en daarna handelen.
Een voorbeeld
Duo A1 maakt 80 potloden, duo B1 maakt 80 pennen. Vervolgens ruilen ze 40 pennen voor 40
potloden. A1 heeft nu 40 pennen en 40 potloden. Had A1 ze zelf moeten produceren (en zonder
handel), dan waren ze nooit verder gekomen dan bijvoorbeeld 40 potloden en 20 pennen.
19

Dus: door het benutten van je comparatieve voordeel, in combinatie met ruil, ontstaat wederzijds
voordeel.
Indien groep A1 met B2 had gehandeld, was er misschien wel een verhouding 1: 2 uitgekomen.
A1 had 80 potloden gemaakt, B2 150 pennen.
duo A1
productie
potloden
productie
pennen
houdt zelf: ruilt met: totaal
potloden
totaal
pennen
ronde 1 40 20 alles - 40 20
ronde 2 80 - 40 potloden A2 (40:40) 40 40
ronde 3 80 - 40 potloden B2 (40:60) 40 60
ronde 4 80 - 40 potloden B2 (40:50) 40 50
ronde 5 80 - 40 potloden B2 (40:50) 40 50
totaal 360 20 200 220
duo B2
productie
potloden
productie
pennen
houdt zelf: ruilt met: totaal
potloden
totaal
pennen
ronde 1 20 90 alles - 20 90
ronde 2 - 150 90 pennen A2 (60:40) 40 90
ronde 3 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
ronde 4 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
ronde 5 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
totaal 20 690 210 450
Conclusie: A1 en B2 halen beide hun consumptiedoelstelling. Zonder ruil en zonder gebruik te
maken van hun comparatieve voordeel zouden ze hierin niet zijn geslaagd!
Instructie voor de leerlingen
Bij dit experiment worden jullie in duo’s verdeeld. Elk duo gaat potloden en pennen maken.
Jullie hebben hiervoor arbeid nodig, verder niets. Arbeid leveren jullie zelf, maar jullie hebben
de beschikking over een beperkt aantal uren. Je kunt besluiten of pennen te maken of potloden.
De duo’s worden verder onderverdeeld in vier typen. Elk type kan verschillende hoeveelheden
pennen en potloden in een uur maken. Het is de bedoeling dat jullie vijf ronden gaan spelen.
In elke ronde bepalen jullie hoeveel pennen en potloden jullie gaan maken.
Indien een duo in één uur 3 potloden kan maken of 1 pen, en dit groepje heeft de beschikking
over 120 arbeidsuren, dan laat een snelle rekensom zien dat je óf 40 pennen kunt maken,
óf 120 potloden.
Je kunt ook ‘middelen’: jullie maken dan bijvoorbeeld 20 potloden én 60 pennen
(120 = 20 × 3 + 60 × 1).
In de eerste ronde mogen jullie niet met elkaar handelen. Na deze ronde gaat dit veranderen.
Dan mogen jullie wel met de andere duo’s gaan handelen. Let op: andere duo’s hebben andere
‘kosten’. Zij kunnen in één uur meer of minder potloden en pennen produceren. Tevens hebben
andere duo’s meer of minder arbeid ter beschikking.
20

Doel: na vijf ronden moet je tenminste zoveel pennen en potloden hebben ‘geconsumeerd’.
De winnaar van dit spel is het duo dat procentueel de meeste vooruitgang heeft geboekt ten
aanzien van de gerealiseerde consumptie (pennen en potloden) en de vereiste hoeveelheid.
Beperking: het is niet mogelijk om halve potloden of pennen maken. Het is evenmin mogelijk om
halve eenheden arbeid in te zetten. Na elke ronde zijn alle pennen en potloden ‘op’. Jullie kunnen
deze dus niet opsparen.
Jullie krijgen nu de ‘productiekaart’. Je docent zal deze klassikaal met jullie doorlopen.
Voordat jullie aan de slag gaan beantwoorden jullie eerst de volgende vragen:
1) Hoeveel potloden kunnen jullie maximaal maken en consumeren?
2) Hoeveel pennen kunnen jullie maximaal maken en consumeren?
3) Kunnen jullie een grafisch overzicht maken (uitgedrukt in potloden en pennen per uur) van
alle mogelijkheden die jullie hebben?
4) Wat laat deze curve zien?
5) Kunnen jullie, gegeven de antwoorden die jullie op de vragen 1 t/m 4 hebben gegeven, na
vijf ronden het vereiste consumptiedoel halen?
Jullie krijgen nu de ‘scorekaart’. Hierop vullen jullie beslissingen in.
Je docent zal deze klassikaal met jullie doorlopen.
Ronde 1
Bepaal nu voor ronde 1 jullie productie (en consumptie) en vul dit in op jullie scorekaart.
Ronde 2
Jullie hebben nu de eerste ronde gespeeld. In deze tweede ronde mogen jullie met andere duo’s
gaan ruilen. Jullie moeten eerst zelf bepalen hoeveel pennen en potloden jullie gaan maken en
hoeveel jullie van deze vervolgens willen gaan ruilen.
Elke productiebeslissing is toegestaan, op voorwaarde dat je hebt voldaan aan de tijdsbeperking.
Het is niet mogelijk om meer te maken.
• Bepaal ten eerste jullie strategie (benodigde tijd drie minuten).
• Voordat jullie met elkaar gaan handelen, komt je docent langs om te controleren wat jullie
gaan doen en of dit mogelijk is (benodigde tijd drie minuten).
• Ga op zoek naar duo's die willen ruilen (benodigde tijd vijf minuten).
• Schrijf op je scorekaart met wie je hebt geruild en tegen welke verhouding.
• Na vijf minuten komt je docent langs om de scores te controleren.
21

Rondes 3, 4 en 5
Nu jullie twee ronden hebben gespeeld is het in ronde 3, 4 en 5 mogelijk om met andere duo’s
afspraken te maken over de hoeveelheid pennen en potloden die jullie gaan produceren.
Hiervoor krijgen jullie vijf minuten de tijd. Elke productiebeslissing is toegestaan op voorwaarde
dat je hebt voldaan aan de tijdsbeperking. Het is niet mogelijk om meer te maken.
• Bepaal ten eerste jullie strategie (benodigde tijd drie minuten).
• Ga op zoek naar duo’s die met jullie afspraken willen maken over de te produceren en ruilen
hoeveelheden (benodigde tijd drie minuten).
• Voordat jullie met elkaar gaan handelen, komt je docent langs om te controleren wat jullie
gaan doen en of dit mogelijk is (benodigde tijd drie minuten).
• Speel (benodigde tijd vijf minuten).
• Schrijf op je scorekaart met wie je hebt geruild en tegen welke verhouding.
• Na vijf minuten komt je docent langs om de scores te controleren.
Eindvragen:
1) Hoeveel pennen en potloden konden jullie, zonder ruil, na vijf ronden maken en consumeren?
2) Laat dit grafisch zien.
3) Kun je in dit overzicht aangeven waar jullie eindscore (uitgedrukt in pennen en potloden) zich
bevindt?
4) Welke conclusie kun je hieruit trekken?
5) Laat aan de hand van de betreffende productiekaarten grafisch zien hoe beide partijen (A1 en
B1) door ruil erop vooruit kunnen gaan:
Bijlage 1: scorekaart
duo
............
productie
aan
potloden
productie
aan
pennen
door jullie zelf
behouden
potloden/
pennen
door jullie
geruilde
potloden/
pennen in de
verhouding
totaal
aantal
potloden
totaal
aantal
pennen
ronde 1
ronde 2
ronde 3
ronde 4
ronde 5
totaal
22

Bijlage 2: productiekaarten
Productiekaart A1
groep A1
beschikbare uren om te werken 80
tijd nodig om één potlood te maken 1 (max. 80)
tijd nodig om één pen te maken 2 (max. 40)
aantal potloden dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
200
aantal pennen dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
150
Productiekaart A2
groep A2
beschikbare uren om te werken 150
tijd nodig om één potlood te maken 1 (max. 150)
tijd nodig om één pen te maken 3 (max. 50)
aantal potloden dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
450
aantal pennen dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
200
Productiekaart B1
groep B1
beschikbare uren om te werken 80
tijd nodig om één potlood te maken 2 (max. 40)
tijd nodig om één pen te maken 1 (max. 80)
aantal potloden dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
150
aantal pennen dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
200
Productiekaart B2
groep B2
beschikbare uren om te werken 150
tijd nodig om één potlood te maken 3 (max. 50)
tijd nodig om één pen te maken 1 (max. 150)
aantal potloden dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
200
aantal pennen dat je na vijf ronden moet
hebben behaald
450
23

Ruil: Spel / Experiment 2.2
Docentenhandleiding ‘LETS’
Dit experiment kan ook goed worden gebruikt als praktische opdracht en/of keuzeonderwerp.
Zaak is dat de leerlingen een zo’n goed mogelijk onderzoek houden / inventarisatie doen en hun
bevindingen combineren. Laat duidelijk de naam van de aanbieder / vrager noteren en ook wat het
aanbod / de vraag is. Ook het noteren van vraag- en aanbodwaarden is essentieel.
Laat de teams onderzoeken in hoeverre vraag en aanbod aansluiten. Waar wel en waar niet?
Laat de leerlingen hiervan een uitgebreid verslag maken. Daarbij dienen zij vooral in te gaan op
wat er goed ging en wat minder. Ze geven daarvoor tevens verklaringen.
Het is aan te raden per groepje een leider / voorzitter en een schrijver aan te wijzen.
Het experiment is als volgt uit te breiden:
We gaan de uitkomsten van de verschillende teams combineren. Om dit te kunnen doen is het wel
belangrijk dat teams een gelijke waarde toekennen aan hun ruileenheid. Dat daarbij verschillende
namen aan de ruileenheden worden toegekend is niet erg, als de waarden maar overeenstemmen.
Laat de teams de vragen en aanbiedingen op uniforme kaarten noteren. Neem de teamkaarten in
en kopieer ze. Deel de sets teamkaarten uit aan de oorspronkelijke teams.
Laat de teams opnieuw een opzet maken van de te realiseren combinaties. Het team met de beste /
meeste combinaties is de winnaar.
Bespreek met de leerlingen in hoeverre het aantal ruilmogelijkheden is toegenomen.
Ga ook in op de voor- en nadelen van een meer uitgebreid systeem.
Bespreek vraag 1a/b/c uit het leerboek opnieuw (zie pagina 23).
Wellicht zijn leerlingen zo enthousiast geworden dat ze zelf een soortgelijk ruil systeem gaan
opzetten.
24

III Concept 3-1
Uitwerkingen III
Concept 3-1 Markt – vraag en aanbod
3.2 Consumentenvoordeel en producentenvoordeel
1a/b
prijs in
euro’s
per ton
280
240
200
160
120
80
de Europese aardappelmarkt
vraag
aanbod
Aanbod
nieuw
180
hoeveelheid in duizenden tonnen
40
0
0 30 60 90 120 150 210
Stijging consumentenvoordeel
prijs in
euro’s
per ton
280
240
200
160
120
80
40
0
de Europese aardappelmarkt
vraag
aanbod
Daling producentenvoordeel
aanbod
nieuw
0 30 60 90 120 150 180 210
hoeveelheid in duizenden tonnen
c
2a
Uit je betoog moet blijken dat de stijging van de welvaart te zien is in de twee driehoekjes
in de eerste grafiek. De stijging van het consumentenvoordeel is namelijk groter dan de
daling van het producentenvoordeel, waardoor per saldo de welvaart stijgt.
b/c/d
prijs in euro’s
6
vraag
aanbod
prijs in euro’s
6
vraag
aanbod
Abi + Abu
4
4
P-wereld
2
2
0
2 4 6
aantal bollen × 1 mln
0
2 4 6
aantal bollen × 1 mln
1,6 3,2
consumentenvoordeel
import = 1,6 miljoen bollen
producentenvoordeel
De zwarte driehoek is de stijging
van de welvaart.
c
d
Door de lagere prijs stijgt de vraag en daalt het binnenlandse aanbod.
Er ontstaat toch geen tekort, omdat men dit verschil nu eenvoudig kan importeren.
De zwarte driehoek in de rechter figuur stelt de welvaartsvergroting voor.
3.3 Welk verband bestaat er tussen de gevraagde hoeveelheid en de prijs?
3a Q v
= – ⅓ P + 30 → ⅓ P = – Q v
+ 30 → P = – 3 Q v
+ 90.
b Q v
= – ⅜ P + 48 → ⅜ P = – Q v
+ 48 → P = – 8 /3 Q v
+ 128.
c Q v
= – 4P + 16 → 4P = – Q v
+ 16 → P = – 1 / Q + 4.
4 v
25

4a P = – ⅔ Q v
+ 18 → ⅔ Q v
= – P + 18 → Q v
= – 3 /2 P + 27.
b P = – 5Q v
+ 25 → 5Q v
= – P + 25 → Q v
= – 1 /5 P + 5.
c P = – 2Q v
+ 40 → 2Q v
= – P + 40 → Q v
= – ½ P + 20.
5a
Bij een prijs van € 100 is de vraag niet groter dan de productiecapaciteit, maar er bestaat
wel consumentensurplus (zie de grafiek hieronder).
Dit betekent dat er inderdaad geen zwarte markt meer zal zijn.
Maar de winst is niet maximaal. Er waren immers nog mensen die bereid waren meer dan
€ 100 voor een kaartje te betalen.
De organisator had dus bij dezelfde kosten een hogere omzet kunnen realiseren.
prijs per kaartje
in euro’s
160
productiecapaciteit
consumentensurplus
20 10 60 80
aantal toeschouwers × 1.000
b
c
d
De veiling zorgt er voor dat iedereen de prijs biedt die hij of zij er voor over heeft.
Het consumentensurplus wordt dan volledig afgeroomd. Daarnaast ontvangt de
organisator ook nog de ‘gewone winst’. Deze gewone winst is niets anders dan omzet
minus kosten. Deze kosten bedragen € 1.500.000 en moet je zien als verzonken kosten:
kosten die al zijn gemaakt. Voor het concert zijn dus geen andere kosten meer nodig.
Omdat er 30.000 toeschouwers komen die elk € 100 betalen voor een kaartje, bedraagt de
omzet € 3.000.000. Berekening: TO = € 100 × 30.000 = € 3.000.000.
De normale winst bedraagt dan: 3 miljoen – 1,5 miljoen = 1,5 miljoen euro.
De maximale winst is in de grafiek op de volgende pagina gearceerd en bestaat uit het
afgeroomde surplus plus de normale winst.
De manager verwacht dat iedere fan, om de kans op het verkrijgen van een kaartje zo
hoog mogelijk te maken, de prijs zal bieden die hij of zij bereid is te betalen.
Een enkele fan zal dus zelfs € 159 willen betalen en biedt dat ook. In feite betaalt vrijwel
elke toeschouwer (fan) die komt, dus meer dan de € 100 die nodig is om de zwarte handel
te voorkomen.
De bandleden zijn bang dat de fans misschien boos worden en de financieel manager
zegt niet van hen afhankelijk te zijn. In je antwoord kun je daarom met betrekking tot de
fans stellen dat zij zouden kunnen proberen een boycot van het concert te organiseren
waardoor A&C vanwege de verzonken (reeds gemaakte) kosten met een groot verlies te
maken zou krijgen.
Het argument van de manager is dat er bij een prijs van € 60 voldoende vraag is om het
stadion vol te krijgen en de boze fans geen machtsmiddel hebben om fans met een hoge
betalingsbereidheid van een bod te laten afzien.
26

prijs
kaartje
(€)
160
140
120
100
60
afgeroo md
surplus
normale winst
50
40
kosten € 1.500.000)
20
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80
aantal toeschouwers (×1.000)
6a De secretaris stelt een prijs van € 25 voor (zie bron 2).
De vraagfunctie staat in dezelfde bron. Bron 1 vermeldt nog dat er 3.500 kaartjes in de
vrije verkoop gaan. Vraag (Q) = – 50P + 5.000 → Q = – 50 × 25 + 5.000 = 3.750 kaartjes.
Er zijn echter maar 3.500 kaartjes beschikbaar. De club verkoopt dus alle kaartjes.
b Bepaal eerst de prijsafzetfunctie. Als deze functie de y-as boven de € 25 snijdt, zijn
er voetballiefhebbers die bereid waren een hogere prijs te betalen, dan de € 25 die ze
moeten betalen. Er is dan sprake van een consumentensurplus.
De hoogte van dat surplus is aangegeven in onderstaande grafiek.
Q = – 50P + 5.000.
50P = – Q + 5.000 → P = –1 /50 Q + 100.
P
in euro
100
consumentensurplus
25
hoeveelheld (Q) × 1.000
c
d
De voorzitter wil alle kaartjes verkopen tegen een zo hoog mogelijke prijs.
Vul in de prijsafzetfunctie voor de hoeveelheid (Q) 3.500 in:
P = –1 /50 × 3.500 + 100 → P = € 30.
Als de wedstrijd live op tv wordt uitgezonden, kun je deze ook thuis vanuit je luie stoel
bekijken. Een aantal potentiële bezoekers zal daarom geen kaartje kopen. Dit betekent
dat de club bij elke prijs minder kaartjes verkoopt. Grafisch komt dit tot uitdrukking in
een naar links schuiven van de vraaglijn. Lijn b2 in bron 3 geeft dus de veranderde
betalingsbereidheid weer volgens de penningmeester.
27

3.4 Hoe werkt het prijsmechanisme?
7a
b
c
In deze opgave is de verhouding aanbod / verkoop (de vraag) weergegeven.
Dit verhoudingscijfer daalt gestaag in de periode 2004-2006. Dit kan betekenen dat het
aanbod afneemt (de aanbodlijn verschuift naar links) of dat de verkoop toeneemt (de
vraaglijn verschuift naar rechts). Beide ontwikkelingen hebben een prijsopdrijvend effect.
De prijs zal dan ook zijn gestegen.
Een verlaging van de rentestand zal de jaarlijkse woonlasten doen afnemen. Het kopen
van een huis wordt daardoor goedkoper / aantrekkelijker. De vraagcurve zal daardoor naar
rechts verschuiven. De vraag neemt dus toe.
Een verlaging van de huursubsidie maakt het huren van een huis duurder. Het kopen
van een huis wordt daardoor relatief goedkoper. De vraagcurve zal dan ook naar rechts
verschuiven. Ook nu neemt de vraag toe.
8a Een veiling is een concrete markt. Het gaat om een plaats waar vragers en aanbieders
elkaar feitelijk ontmoeten.
b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
P in de eerste week is: −100.000P + 750.000 = 400.000 → 100.000P = 350.000 →
P = € 3,50
c P in de tweede week is: 0,7 × € 3,50 = € 2,45.
De omzet in de tweede week is: (−100.000 × € 2,45 + 750.000) × € 2,45 = € 1.237.250.
9a
b
c
d
Door overbevissing verdwijnen vissoorten. In dit geval betreft het kabeljauw. Je antwoord
moet berusten op economische argumenten. Als deze vis verdwijnt, heeft dat gevolgen
voor de inkomens van vissers. Deze zullen dalen en daarom gaan zij waarschijnlijk vissen
op andere vissoorten, waardoor die wellicht ook zullen verdwijnen.
De accijns op kabeljauw maakt de vis duurder (het is een kostprijsverhogende belasting).
Een aantal consumenten zal niet bereid zijn de hogere prijs te betalen. De prijs overtreft
hun betalingsbereidheid. Daardoor ontstaat er vraaguitval en hoeven de vissers minder
kabeljauw te vangen.
Bereken eerst de nieuwe aanbodfunctie. Bepaal dan de nieuwe evenwichtsprijs en op
basis daarvan de nieuwe evenwichtshoeveelheid. Daarna kun je de procentuele
verandering van de kabeljauwvangst berekenen.
Qa = 2P – 2 → de prijsaanbodfunctie luidt: (2P = Qa + 2) → P = 0,5Qa + 1.
In de grafiek zie je dat de accijns één euro bedraagt. De nieuwe aanbodlijn ligt namelijk
één euro hoger dan de oude (de aanbodlijn is naar links geschoven).
De nieuwe prijsaanbodfunctie luidt daarom: P = 0,5Qa + 2.
Hier hoort de volgende aanbodfunctie bij: (0,5Qa = P – 2) → Qa = 2P – 4.
De nieuwe evenwichtsprijs bij Qa = Qv is: 2p – 4 = – P + 4 → 3P = 8 → P = 2,67 (euro).
De nieuwe evenwichtshoeveelheid is:
Qa = 2 × 2,67 – 4 = 1,33 (miljoen stuks); Qv = – 2,67 + 4 = 1.33 (miljoen stuks).
Conclusie: de kabeljauwvangst is afgenomen met 33,5%.
Berekening: (Qn–Qo) / Qo × 100% = (1,33 – 2,0) / 2,0 ×100% = 33,5%.
In je antwoord moet duidelijk uitkomen dat economen twee soorten welvaartsbegrippen
kunnen hanteren: welvaart in enge zin en welvaart in ruime zin. Bij welvaart in enge zin
kijken we naar de ontwikkeling van het reële inkomen en bij welvaart in ruime zin rekenen
we ook de kwaliteit van de leefomgeving tot welvaart. Denk daarbij aan zaken als milieu,
gezondheidszorg, onderwijs, vrede, enz.
De economen die de welvaart zien afnemen, denken dat de accijns zal leiden tot minder
vraag, tot minder werkgelegenheid en daarmee tot inkomensverlies en minder consumptie.
In de figuur op de volgende pagina zie je de economische bewijsvoering van dit welvaartsverlies.
De economen die de welvaart zien toenemen, zullen wijzen op het meer duurzame
karakter van de productie en consumptie.
De mens zal daardoor het biologische evenwicht in de oceanen minder verstoren.
28

P
Qv
Qa(n)
Qa(o)
P
Qv
Qa(n)
Qa(o)
P
Qv
Qa(n)
Qa(o)
Q
consumentensurplus
producentensurplus
Q
consumentensurplus
producentensurplus
Q
welvaartsverlies /
afname van surplus
3.5 Waarom is het marktevenwicht meestal maar van korte termijn?
10 Door de heffing op tropisch hardhout, stijgt de prijs daarvan. De vraag naar kunststof
neemt dan toe bij eenzelfde prijs. De vraaglijn naar kunststof schuift dan naar rechts.
De lijn verschuift dus van A naar B.
11a De grootte van de vraag daalde van D naar B.
b Het effect van de dreiging en de recessie was de daling van D naar B (verschuiving van de
vraagcurve). Het effect van de stijgende brandstofkosten en daarmee van de prijs was een
daling van B naar A (verschuiving langs de vraagcurve).
Het totale effect is een afname van de vraag ter grootte van D naar A.
12a Dat is het gevolg van vraag- en aanbodfactoren.
b Nee, want het is goed mogelijk dat de verandering van de prijs op de huishoudelijke markt
c
d
pas een aantal maanden later is dan de peildatum. Dit kan betekenen dat de huishoudelijke
energieprijs stijgt (daalt), terwijl de olieprijs al weer aan het dalen (stijgen) is.
Een vrijemarktwerking is efficiënt. E zullen geen tekorten en overschotten zijn.
De nadelen komen voort uit de hoogte van de evenwichtsprijs. Deze kan te laag zijn
(arbeidsmarkt) of te hoog (woningmarkt). In beide gevallen grijpt de overheid dan in door
een minimumprijs, dan wel een maximumprijs in te stellen. Het marktmechanisme houdt
ook geen rekening met collectieve goederen, zoals wegen, dijken, politie, enz.
Als alleen het marktmechanisme zou bestaan, dan zouden dit soort goederen geen
bestaansmogelijkheid hebben.
3.6 Hoe meet je de prijsgevoeligheid van de gevraagde of aangeboden hoeveelheid?
13a De belastingopbrengst in 2005 bedroeg: € 7,50 × 8.000.000 = € 60.000.000.
b Po = 12. Qo = 8 miljoen.
Pn = 12,60. ∆P = 0,60.
EPV = – 0,8, d.w.z.: EPV > –1.
Volgens de regering is er sprake van een prijselastische vraag.
c De %∆P = 0,60 /12 × 100% = 5%.
De %∆Qv = – 0,8 × 5% = 4%.
Qn = 0,96 × 8.000.000 = 7.680.000.
De belastingopbrengst in 2006 bedraagt volgens de regering € 62.208.000.
Berekening: 7.680.000 × (7,50 + 0,60) = 62.208.000 (euro).
d In 2006 was de belastingopbrengst € 58.320.000 en was de belasting per fles € 8,10.
De totale afzet was dus: 58.320.000 / 8,10 = 7.200.000 flessen.
29

e ∆Q = – 800.000. Dat is een daling van 10%.
De werkelijke prijselasticiteit (EPV) was dus –10% / 5% = – 2.
f De tegenvaller bij de belastingopbrengst is in dit geval het verschil tussen de verwachte
opbrengst (€ 62.208.000) en de werkelijke opbrengst (€ 58.320.000). De tegenvaller was
dus € 3.888.000.
14a De zakelijke reiziger is meer afhankelijk van het luchtvervoer dan de recreatieve reiziger.
Die laatste kan een vakantiebestemming dichterbij zoeken en met trein of auto gaan.
b De procentuele verandering van de vraag naar reizigersverkeer bedraagt – 8,5%.
Berekening: –1,7 × 5% = – 8,5%. De vraag naar het recreatieve reizigersverkeer daalt
met 8,5%. De procentuele verandering van de vraag naar zakelijk verkeer bedraagt – 4%.
Berekening: – 0,8 × 5% = – 4%. De vraag naar zakelijke reizigerskilometers daalt met 4%.
c De omzet in het recreatieve reizigersverkeer is gedaald. Hoewel de prijzen met 5% zijn
gestegen, is de vraag sterker en wel met 8,5% gedaald.
3.7 Welke soorten goederen kun je onderscheiden?
∆Q
15a
1 P
EKV = –––– x ––– 2
∆P 2 Q 1
Invullen van Q 1 = – 5P 1 + 3P 2 + 152 levert: Q 1 = –5 × 20 + 3 × 16 + 152 = 100.
∆Q 1 / ∆P 2 x P 2 / Q 1 = (3 × 16) / 100 = 0,48.
b Als mensen gemakkelijk overstappen van het ene artikel naar een ander concurrerend
artikel, dan zal de kruiselingse prijselasticiteit hoog zijn.
Bij merkbinding zal deze overstap veel minder snel plaatsvinden.
c Let op! Een prijsverlaging met € 20 is: € 2 x € 10.
Voor P 1 vul je dan € 18 in en voor P 2 € 14.
Q 1 = –5P 1 + 3P 2 + 152.
Q 1 = –5 × 18 + 3 × 14 + 152 = –90 + 42 + 152 = 104.
De afzet van aanbieder 1 zal stijgen van 100 (x 1.000) naar 104 (x 1.000) stuks.
16a
b
c
%∆Qv
De formule voor de prijselasticiteit luidt: EPV = ——— × 100.
%∆P
Eerst zet je alle voor 2003 relevante gegevens bij elkaar:
%∆P = 2,5%
(P = prijs)
%∆TO = – 8,0% (TO = totale omzet)
TO Index TO 92
TO = P × Q → Q = ── → Index Q = ────── × 100 = ──── × 100 = 89,8.
P Index P 102,5
Conclusie: %∆Qv = 89,8 – 100 = –10,2%.
Nu heb je alle gegevens die nodig zijn om voor 2003 de prijselasticiteit van de vraag naar
muziek-cd’s te bepalen.
%∆Qv –10,2
De prijselasticiteit bedraagt: EPV = ——— × 100 = ——— = – 4,1.
%∆P
2,5
Cd’s en muziekbestanden zijn concurrerende goederen. Zij kunnen elkaar immers
vervangen. We spreken in dat geval ook wel van substitutiegoederen.
Dit betekent dat als de prijs van muziek-cd’s stijgt, de vraag naar muziek-cd’s zal afnemen,
maar de vraag naar muziekbestanden via internet juist zal toenemen.
De kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar muziekbestanden voor de prijs van
muziek-cd’s is dus positief.
Bedenk waarom een fusie tussen de bedoelde detailhandelaren en aanbieders van
internetdiensten voor beide partijen voordelig kan zijn.
30

De detailhandelaren zien hun omzet en daarmee ook hun winst drastisch afnemen.
Zij zullen proberen dit verlies op te vangen door nieuwe activiteiten te ontwikkelen.
Dit kan heel goed door ook inkomsten uit de downloadrechten te genereren. Ze
kunnen dit realiseren door de bedoelde fusie. Daarentegen kunnen de wat ongrijpbare
internetaanbieders profiteren van het goede imago, de ervaringen en kennis en het
distributienetwerk van de detailhandelaren.
17a Door een heffing met een vast bedrag schuift de aanbodfunctie evenwijdig naar links.
De verticale afstand tussen de oorspronkelijke en de nieuwe aanbodlijn vormt de heffing.
Stel Po = 2Qa + 10. Bij een heffing van € 2 luidt de nieuwe aanbodfunctie: Pn = 2Qa + 12.
Bij een procentuele heffing gaat de nieuwe aanbodlijn steiler lopen. De verticale afstand
tussen beide lijnen is dan overal gelijk aan het heffingspercentage bij de oude prijs.
Een heffing van 10% levert op: Pn = 1,1(2Qa + 10) → Pn = 2,2Qa + 11.
Hier is sprake van een vast bedrag, omdat de verticale afstand tussen de oude en de
nieuwe aanbodlijn overal even groot is. Deze afstand (heffing) bedraagt 750 euro.
De oorspronkelijke evenwichtsprijs was € 2.500. Na verschuiving va de aanbodlijn
bedraagt deze € 3.000. De prijs van de scooters stijgt met € 500. De producenten wentelen
de heffing dus voor 66,7% af in de verkoopprijs.
Berekening: 500 / 750 × 100% = 66,7%.
b Teken eerst eens met een rechthoek de omzet (P × Q) bij de oorspronkelijke evenwichtsprijs.
Door de heffing stijgt de evenwichtsprijs, terwijl de verkoop van scooters daalt.
Teken daarna de rechthoek van de nieuwe omzet. Let op! De heffingsopbrengst is niet
voor de producenten. Zij moeten dat deel afdragen aan de overheid.
Het gearceerde oppervlak geeft de afname van de omzet weer.
prijs in
euro’s
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
C vraag na
maatregel 2
A
vraag
D
B
aanbod na
maatregel 1
aanbod
Oorspronkelijke omzet
Nieuwe omzet
inclusief heffing
Rechthoek ABCD is de
grootte van de hefting
Omzet verlies
1.000
0
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500
hoeveelheid (× 1.000)
c
Door de stijging van de brandstofprijs daalt de verkoop van scooters. Het betreft hier
zogenaamde complementaire goederen, die elkaar aanvullen. De vraaglijn schuift dan
naar links. De aanbodlijn blijft ongewijzigd. De oude evenwichtsprijs is 2.500 euro bij
een verkoop van 2 miljoen scooters. Na verschuiving van de vraaglijn is de nieuwe
evenwichtsprijs € 2.000 bij een verkoop van 1,5 miljoen scooters.
Bereken de procentuele prijsverandering van de brandstof (%∆Pb) met behulp van de
kruiselingse prijselasticiteit (EKV) en de procentuele verandering van de vraag naar
scooters (%∆Qs).
Berekening:
EKV = %∆Qs / %∆Pb.
%∆Qs = (1,5 – 2,0) / 2,0 × 100% = – 25%.
31

d
EKV = – 0,625.
%∆Pb = %∆Qs / EKV = – 25% / – 0,625 = 40%.
Als de producenten het effect van de prijsverhoging van brandstof willen afzwakken, zullen
ze er voor moeten zorgen dat de scooters minder brandstof gaan verbruiken.De productinnovatie
heeft dan ook betrekking op technieken die de scooters zuiniger laten rijden.
18a Groep 2 rijdt veel kilometers. Dit is voornamelijk het zakelijke verkeer. Voor hen is de
auto belangrijker en noodzakelijker dan voor mensen die de auto alleen privé en voor
woonwerkverkeer gebruiken. Zakelijke rijders zullen eerder een prijsstijging van diesel
accepteren dan de rijders uit groep 1, ook al omdat de werkgever de kosten van de
brandstof betaalt. Voor rijders uit groep 1 zijn meer alternatieven mogelijk bij een prijsverhoging
van diesel. Ze kunnen bijvoorbeeld de fiets, de bus of de trein pakken. Dit is de
reden dat de prijsgevoeligheid (prijselasticiteit) bij groep 2, de zakelijke reizigers, kleiner is.
b Een lagere kruiselingse prijselasticiteit betekent dat mensen minder snel overstappen
naar benzineauto’s, wanneer de prijs van diesel stijgt. Dat deze Ek voor groep 1 kleiner is,
komt doordat de financiële voordelen voor rijders uit groep 1 kleiner zijn, dan voor rijders
uit groep 2. Die laatsten rijden meer en het levert hen dan vooral relatief veel voordeel op.
Relatief, omdat de kosten voor de nieuwe auto voor beide groepen even hoog zijn.
c Bij de vraag gaat het om personenauto’s. De prijs van diesel stijgt 15%. Dat betekent
minder dieselverbruik en meer benzineverbruik bij personenauto’s. Met behulp van de
gegeven elasticiteiten kun je de nieuwe CO 2
-uitstoot berekenen.
De oude uitstoot bedroeg 16,6 miljoen ton CO 2
.
Het benzineverbruik stijgt: %ΔQb = Ek × %ΔPd = 0,08 × 15% = 1,2%.
Qb was 5.505 miljoen liter; Qb wordt: 1,012 × 5.505 = 5.571,1 miljoen liter.
De uitstoot van CO 2
is rechtevenredig met het brandstofverbruik. Deze uitstoot is daarom
als gevolg van het gestegen benzineverbruik tot 11,33 miljoen ton toegenomen.
Berekening: 5.571,1 / 5.505 × 11.2 = 11.33 (miljoen ton).
Het dieselverbruik daalt echter: %Δqd = Ep × %Δpd = – 0,25 × 15% = – 3,75%.
Qd was 2.154 miljoen liter; Qd wordt: 0,9625 × 2.154 = 2.073,2 miljoen liter.
De uitstoot van CO 2
bedraagt na de dieselprijs verlaging nog maar 5,2 miljoen ton.
Berekening: 2.073,2 / 2.154 × 5,4 = 5,2 (miljoen ton).
Na de prijsstijging van diesel met 15% zal de uitstoot van CO 2
16,53 miljoen ton bedragen
(11,33 + 5,2 = 16,53). Dit is een daling van de uitstoot met 0,42%.
Berekening: (16,53 – 16,6) / 16,6 × 100% = – 0,42%.
d Afschaffen van de motorrijtuigenbelasting maakt het bezit van een auto duurder.
Verhoging van de accijnzen maakt het gebruik duurder. Als je beide brandstoffen extra
belast met accijnzen voorkom je het substitutie-effect, waarbij mensen voor een andere
auto kiezen. Tevens zal het gebruik van beide brandstoffen dan afnemen door een
verminderd autogebruik. Een ander gevolg van de duurdere brandstof is dat men zuiniger
gaat rijden. Dit alles leidt tot minder uitstoot van CO 2
.
3.8 Hoe hangt de vraag af van het inkomen?
19a Het artikel over personenluchtvervoer heeft betrekking op een luxe goed. De inkomenselasticiteit
is namelijk groter dan 1. Dit betekent dat de relatieve verandering van de vraag
groter is dan de inkomensverandering die daar de oorzaak van was.
b Voor zakelijke reizigers is luchtvervoer vaker noodzaak dan luxe.
20 Zie het schema op de volgende pagina.
EIV (A) = 12,5% / 50% = 0,25.
EIV (B) = 175% / 50% = 3,5.
32

Inkomen
Uitgaven (Q)
noodzakelijk
goed (A)
%∆I
(A)
%∆Q1
(A)
Uitgaven (Q)
luxe goed
(B)
%∆I
(B)
%∆Q1
(B)
20.000 8.000 50% 12,5% 800 50% 175%
30.000 9.000 2.200
21a Qv = –3P + 1.800.
P in centen per kroket, Qv in duizenden kroketten.
Po = 120 cent → V.
Pn = 150 cent → stijgt.
Qo = –3P + 1.800 = –3 × 120 + 1.800 = 1.440.
De prijselasticiteit van de vraag naar kroketten is: –3 × 120 / 1.440 = – 0,25.
b Bij P = 150 geldt: Q = –3 × 150 + 1.800 = 1.350.
De prijselasticiteit van de vraag naar kroketten is: –3 × 150 / 1.350 = – 0,33.
c De eerste prijsstijging van 120 naar 150 was een stijging met 25%.
De hoeveelheid daalde daardoor van 1.400 naar 1.350. Dat is een daling met 3,6%.
In de tweede situatie daalde de prijs weer van 150 naar 120. Dat is een daling met 20%.
De hoeveelheid neemt dan weer toe van 1.350 naar 1.400. Dat is een stijging met 3,7%.
Het verschil in prijselasticiteit hangt af van de grootte van de relatieve veranderingen.
De formule is immers: EPV = %∆Q / %∆P.
In de uitgangssituatie is de prijs van een kroket 150 cent en die van een flesje cola 80 cent.
d Qvk = –3 × 150 + ½ × 80 + 1.500 = – 450 + 40 + 1.500 = 1.090.
EKV = ½ × 80 / 1.090 = 0,037.
e Qvk = 0,005 × 1.600 + 2 = 10.
EIV = 0,005 × 1.600/10 = 0,8.
f Kroketten vormen voor Marian geen luxegoed. De EIV is kleiner dan 1.
g Het antwoord op vraag f geldt niet voor alle consumenten die net als Marian een inkomen
van € 1.600 per maand hebben. Het bestedingspatroon van mensen verschilt namelijk.
22a Kenmerkend voor inferieure goederen is dat men er minder geld aan besteedt, naarmate
het inkomen hoger is. Dat binnenlandse vakantiereizen inferieur zijn, blijkt dus uit het feit
dat hoewel de inkomens zijn gestegen de vraag naar binnenlandse vakanties is gedaald.
b Er zijn verschillende redenen te noemen waarom Delta last heeft van de invoering van de
euro.
1) Na de invoering van de euro zijn de valuta-aankoopkosten en valutarisico’s
verdwenen. Het is daarom goedkoper en makkelijker geworden om een buitenlandse
reis te boeken.
2) Door de invoering van de euro kan de consument ook beter de prijzen van buitenlandse
en binnenlandse vakanties vergelijken.
c De prijselasticiteit is de mate waarin de vraag reageert op prijsveranderingen. Dat die
elasticiteit voor buitenlandse reizen groter is kan komen door:
1) Het feit dat veel consumenten een buitenlandse reis luxe vinden en bij een prijsstijging
van die reis er eerder op bezuinigen.
2) Het feit dat een dure buitenlandse reis bij een prijsstijging een grotere invloed heeft op
het te besteden budget van de consument.
d Delta levert uitsluitend binnenlandse reizen!
Als buitenlandse reizen 5% goedkoper worden, zal Delta zijn afzet zien dalen met 4%.
Dit reken je uit met behulp van de formule van de kruiselingse prijselasticiteit:
EKV = % → Qbi / % → Pbu.
Berekening: % → Qbi = –5% × 0,8 = – 4%.
33

e
Om daarna de afzet weer met 4% te doen stijgen door een prijsdaling van de prijzen van
binnenlandse vakanties, is een prijsdaling daarvan met 6,7% vereist. Dit bereken je met
behulp van de formule van de prijselasticiteit: EPV = % → Qbi / % → Pbi.
Berekening: 4% = – 0,6 × % → Pbi → % → Pbi = 4% / – 0,6 = – 6,7%.
Omzet = prijs × hoeveelheid (TO = P × Q).
Ja, de stelling van de financieel-directeur is juist. Als Delta niets doet (de prijs blijft dan
gelijk), dan zal door de prijsdaling van buitenlandse vakanties de afzet van Delta en dus
ook de omzet slechts 4% dalen. Immers afzet en omzet veranderen op dezelfde wijze als
de prijs gelijk blijft.
Wil Delta de afzetdaling echter compenseren, dan is een prijsdaling van 6,7% nodig. Omdat
de afzet dan gelijk blijft, zal deze prijsdaling tevens tot een omzetdaling van 6,7% leiden.
23 Tussen inkomen A en B stijgt de lijn vanuit de oorsprong naar punten op de grafiek
progressief. De hellingshoek van deze lijn is gelijk aan de uitgavenquote (uitgaven
gedeeld door inkomen). Tussen A en B zie je dat deze uitgavenquote stijgt bij een steeds
hoger inkomen. Hier vormen binnenlandse vakanties dus een luxe goed. Bij een wat
hoger inkomen (BC) daalt deze lijn. De uitgavenquote neemt af, maar de engelkromme
blijft (degressief) stijgen. Bij deze inkomens zijn de binnenlandse vakantie noodzakelijk
geworden. Bij een inkomen dat hoger is dan C vindt men de binnenlandse vakantie
inferieur. Dat zie je aan de daling van de kromme. Zie de grafiek hieronder.
uitgaven
verband tussen de uitgaven aan
binnenlandse vakanties en inkomen
O A B C D inkomen
24a Omdat voor Pbi een positief getal staat. Als de prijs van een binnenlandse vakantiedag
stijgt, zal men meer vakantiedagen in het buitenland doorbrengen. Dit is precies het
kenmerk van subsitutiegoederen.
b Een drempelinkomen wil zeggen dat men pas begint met uitgaven te doen, als men meer
dan een bepaald inkomen heeft. In dit geval moeten we dus kijken bij welk inkomen Vbu
positief wordt. We stellen Vbu dan op 0.
Vbu = – 0,02 × Pbu + 0,03 × Pbi + 0,002 × I – 39 →
0 = – 0,02 × 200 + 0,03 × 100 + 0,002 × I – 39 = – 4 + 3 + 0,002 × I – 39 →
0,002 × I = 0 + 4 – 3 + 39 = 40 → I = 40 / 0,002 = 20.000.
Dus het drempelinkomen bedraagt € 20.000.
c EKV = (∆Vbu / ∆Pbi) × (Pbi / Vbu). Uitrekenen van de diverse onderdelen levert op:
Vbu = – 0,02 × 200 + 0,03 × 100 + 0,002 × 40.000 – 39 = 40.
Pbi = 100.
EKV = 0,03 × (100 / 40) = 0,075.
d Voor de inkomens tussen A en B. De lijn vanuit de oorsprong is van inkomen A tot inkomen
B stijgend, dus het aandeel is dan ook stijgend.
e Naar rechts. Er zullen nu bij iedere hoogte van het inkomen minder vakantiedagen gekocht
worden. De koopkracht voor wat betreft de buitenlandse vakantiedagen wordt minder.
34

f
Tevens zal men meer binnenlandse vakantiedagen consumeren.
Vanaf inkomen C, omdat men pas dan op vakantie gaat naar het buitenland (C = drempelinkomen).
Vanaf inkomen C werkt de vraag naar buitenlandse vakantiedagen als een
substituut voor binnenlandse vakantiedagen.
3.9 Bij welke productiegrootte behaalt de ondernemer een maximale winst?
25a Bij een prijs van € 0,20 zal de vraag naar rkm 6 miljoen bedragen.
Het capaciteitstekort bedraagt dan 2 miljoen rkm.
b De overheid wil kostendekkend produceren. Bij een zo groot mogelijke afzet (4 miljoen
rkm) is de kostprijs € 0,15. Dit is de GTK bij 4 mln rkm.
c De bijbehorende vraag is dan 6,5 miljoen rkm. Het tekort stijgt tot 2,5 miljoen rkm.
d De directie streeft naar maximale winst. Dat is wanneer MO = MK.
MK = 0,10 → Q = 3,5 mln en P = 0,45.
Om de prijs bij die productie te vinden, trek je bij dat snijpunt een lijn loodrecht omhoog
totdat deze de GO-lijn snijdt. De bijbehorende prijs kun je dan aflezen.
Dat is in dit geval een prijs van € 0,45 per rkm. De bijbehorende vraag is 3,5 miljoen rkm.
Het tekort is dan in één klap omgeslagen in een overschot van 0,5 miljoen rkm.
bedrag 0,80
in euro’s
0,70
0,60
0,50
W max.
0,40
0,30
MO GO = V
0,20
vr. b 0,15
0,10
GTK
MK
0 0 1 2 3 4 5 6 7 8
aantal rkm (× miljoen)
GO = gemiddelde opbrengst = vraaglijn
MO = marginale opbrengst
GTK = gemiddelde totale kosten
MK = marginale kosten
26a De prijs bij het rentabiliteitsoptimum bedraagt € 1,20. Zoek snijpunt MO = MK en trek
vandaar een verticale lijn naar de GO-lijn (de vraaglijn).
Lees op de y-as de bijbehorende prijs af.
b De gevraagde hoeveelheid die bij dit rentabiliteitsoptimum hoort is 100 miljoen eenheden.
Zie de grafiek op de volgende pagina.
35

euro’s 1,40
1,30
1,20
1,10
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
MO GTK GO
0
0 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170
eenheden energie (× miljoen)
MO = marginale opbrengst
GO = gemiddelde opbrengst
GVK=MK
GVK = gemiddelde variabele kosten
GTK = gemiddelde totale kosten
MK = marginale kosten
c
De bijbehorende omzet bedraagt € 1,20 × 100 miljoen = € 120 miljoen.
3.10 Extra opgaven
27a Als je de gevraagde hoeveelheid uitrekent bij de minimumprijs en de uitkomst vergelijkt
met de aangeboden hoeveelheid, vind je het aanbodoverschot. De aangeboden
hoeveelheid is constant en gegeven. Deze bedraagt 275 (× 100.000 kilogram per jaar) =
27,5 miljoen kilo.
Bij de ingestelde minimumprijs van € 1,25 is de gevraagde hoeveelheid 200 (×100.000 kg)
= 20 miljoen kilo.
Berekening: Qv = – 200 × 1,25 + 450 = 200.
Het aanbodoverschot bedraagt dan: 75 (× 100.000 kg) = 7,5 miljoen kilo.
Berekening: Qa – Qv = 275 – 200 = 75.
Om deze hoeveelheid op te kunnen kopen, heeft de overheid € 9.375.000 nodig. Immers
voor elke kilogram die de overheid opkoopt, betaalt zij de door haar zelf ingestelde
minimumprijs.
Berekening: Kosten opkoop = 75 × 100.000 × € 1,25 = € 9.375.000.
b Bereken eerst met formule 3 hoeveel geld de consumenten in de nieuwe situatie (hogere
besteedbare inkomen) aan Tarso besteden. Daarna bereken je de gevraagde hoeveelheid.
De prijs blijft gelijk en het oorspronkelijke inkomen was € 25.000.
De uitgaven (U) in de nieuwe situatie zijn € 26.875.000.
Berekening: U = 1.500 × (1,05 × 25.000) – 12.500.000 = 26.875.000 euro.
Deel dit totaalbedrag door de prijs per kilo en je weet de nieuwe afzet (vraag).
Qv(n) = € 26.875.000 / € 1,25 = 21.500.000.
Het nieuwe aanbodoverschot [Qa – Qv(n)] is: 27,5 miljoen – 21,5 miljoen = 6 miljoen kilo.
Het aanbodoverschot is blijkbaar gedaald met 1,5 miljoen kilo (7,5 – 6).
c De lagere minimumprijs zal de vraag naar Tarso doen toenemen. Het op te kopen
overschot neemt daardoor ook af (zie de grafiek op de volgende pagina).
De overheid hoeft dus behalve 10% minder te betalen ook minder op te kopen. Daarom
dalen de kosten met meer dan 10%.
36

prijs
tarso in €
Vo
A
1,25
1,125 nieuwe minimumprijs
200 275 hoeveelheid tarso (× 100.000 kg)
Qv(n)
d
Bereken bij de nieuwe minimumprijs eerst de gevraagde hoeveelheid.
Vergelijk dan de procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid met de
procentuele prijsverandering die daarvan de oorzaak was.
De nieuwe minimumprijs is: 0,9 × € 1,25 = € 1,125.
Qv(n) = – 200 × 1,125 + 450 = 225 (× 100.000 kilo).
De procentuele verandering van Qv = (225 – 200) / 200 × 100% = 12,5%.
EPV = %∆Qv / %∆P = 12,5% / –10% = –1,25.
Een prijselasticiteit van –1,25 is prijselastisch. Dit wil zeggen dat de procentuele
verandering van de vraag groter is dan de procentuele verandering van de prijs die deze
vraagverandering heeft veroorzaakt. Ofwel de teller van de elasticiteitsformule is groter
dan de noemer.
28a Factoren als mode, wensen, behoeften en dergelijke vallen allemaal onder voorkeuren van
scholieren. Er blijven dan nog twee belangrijke vraagbepalende factoren over, die niet zijn
genoemd. Dat zijn de prijzen van andere goederen, bijvoorbeeld concurrerende goederen,
en natuurlijk het aantal scholieren.
b Als de vraag minder sterk reageert op de prijs, betekent dit dat de prijselasticiteit in
absolute zin kleiner is dan – 0,2, de prijselasticiteit van meisjes zonder kleedgeld.
De bedoelde elasticiteit voor jongens zonder kleedgeld kan dan elke waarde hebben
tussen – 2 en 0. De genoemde waarde – 0,1 is dus heel goed mogelijk.
c De prijs wordt verhoogd met 10% en de prijselasticiteit van meisjes met kleedgeld is
eveneens gegeven. Deze bedraagt – 0,8. De vraag verandert met – 0,8 × 10% = – 8%.
Dit betekent dat de gevraagde hoeveelheid met 8% daalt. Omdat de prijsstijging leidt tot
een minder dan evenredige daling van de afzet, zal de totale omzet toenemen.
29a Afschaffing van de gratis openbaarvervoerkaart leidt tot een stijging van de reiskosten voor
studenten, waardoor het aantrekkelijker wordt woonruimte in een studentenstad te huren.
Daardoor neemt de vraag naar kamers voor studenten toe.
b Het scheppen van extra aanbod van kamers voor studenten vergt enige tijd in verband met
de nodige bouwtijd en/of aanpassing van de woning.
c Het aanbod is prijsinelastischer, omdat het aanbod van kamers voor studenten door het
instellen van de maximumprijs minder terugloopt dan verwacht.
30a De prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid sigaretten is elastischer (– 0,5) dan
die van shag (– 0,23). Dit betekent dat de vraag naar sigaretten sterker verandert bij een
prijsstijging van sigaretten dan de vraag naar shag. Stel dat beide artikelen 10% in prijs
stijgen, dan zal de vraag naar sigaretten met 5% dalen (– 0,5 × 10 = – 5), terwijl de vraag
naar shag maar daalt met 2,3% (– 0,23 × 10 = –2,3).
b Substitutie wil hier zeggen dat je het ene product verwisselt voor het andere. Bij een prijsstijging
van rookwaren zullen sommige rokers, die eerst sigaretten uit een pakje rookten,
overstappen op de goedkopere shag.
37

c
d
Het rookverbod leidt tot een kleinere vraag naar sigaretten bij dezelfde prijs. Met behulp
van bron 2 kun je aflezen dat het rookverbod de vraagfunctie naar links doet verschuiven.
Bij een prijs van € 5 daalt daardoor de vraag van 20 sigaretten per dag naar 16 sigaretten.
Dit is een daling van 20%. Berekening:
(nieuw – oud) (16 – 20)
× 100% = × 100% = – 20%.
oud 20
Bij een gegeven prijselasticiteit van – 0,5 zou een prijsstijging van 40% inderdaad
hetzelfde hebben kunnen bereiken.
%Δqv = EPV× %ΔP = – 0,5 × 40% = – 0%.
De nieuwe prijs is volgens Victor 40% hoger. In de rechter grafiek hieronder kun je zien dat
het consumentenvoordeel is afgenomen. De afname is ook in die grafiek weergegeven.
Zoals je kunt zien, komt dat overeen met het werk van Eva.
Eva heeft de opdracht dus juist uitgevoerd.
consumentenvoordeel
voor de prijsstijging
P
consumentenvoordeel
na de prijsstijging
P
7
5
7
5
16 20
H
16 20
H
afname van het
consumentenvoordeel
e
De drie in deze opgave genoemde partijen zijn: de collectieve sector, de ziektekostenverzekeraars
en de vakbonden voor horecapersoneel.
Zie het schema op de volgende pagina.
38

Standpunt
Collectieve sector:
nadeel
Collectieve sector:
voordeel
Ziektekostenverzekeraars:
nadeel
Ziektekostenverzekeraars:
voordeel
Vakbonden voor horecapersoneel:
nadeel
Vakbonden voor horecapersoneel:
voordeel
Argument
Doordat er minder gerookt wordt, nemen de accijnsontvangsten af.
Doordat meer mensen langer leven, nemen de uitgaven voor de
AOW toe.
De afname van de gezondheidsschade kan de arbeidsproductiviteit
in het land verhogen, wat via hogere economische groei kan leiden
tot meer belastinginkomsten.
Door het rookverbod zal de levensverwachting toenemen en komen
er meer ouderen die relatief hogere zorgkosten kennen, waardoor
kosten voor de verzekeraar toenemen.
Door het rookverbod zal er minder gerookt worden en zal er dus
minder gezondheidsschade optreden en dat verlaagt de kosten voor
de verzekeraars.
Het rookverbod kan leiden tot minder omzet in de horeca en
daardoor tot verlies aan werkgelegenheid. Onze leden raken
werkloos.
Het rookverbod zal tot minder gezondheidsschade onder het
personeel leiden en vormt dus een verbetering van de
arbeidsomstandigheden en vermindering van de productieuitval.
Markt – vraag en aanbod: Spel / Experiment 3.1
Docentenhandleiding ‘Floria-spel’
Leerdoelen:
1) de leerlingen kennis laten maken met vraag/aanbod en prijsvorming;
2) de leerlingen leren overleggen in teams.
Opzet van het spel
Verdeel de leerlingen in groepjes van twee of drie personen. Ga uit van ongeveer acht of negen
groepjes. Elk groepje krijgt z’n eigen scorekaart.
Het budget per team en per speelronde is beperkt tot € 50.000. Is het budget op of onvoldoende
om nog te kunnen meebieden, dan is hiermee deze ronde voor het betreffende team afgelopen.
Het proces van ‘bieden’ gaat op basis van afslag. Daarbij komt dat beneden een bepaalde
minimumprijs de partij uit de handel wordt genomen (doordraaiprijs).
De spelleider (docent) begint met het noemen van een hoog bedrag, bijvoorbeeld vier keer de
minimumprijs. Daarna verlaagt de veilingmeester de prijs in een vlot tempo, bijvoorbeeld steeds
in stapjes van honderd euro. Het maximumbedrag en de stappen kunnen naar het inzicht van de
spelleider worden aangepast.
Het groepje dat als eerste ‘mijn’ roept, is koper van de partij. Neem wel steeds even pauze,
zodat de handelaren binnen de teams kunnen overleggen. De minimumprijs om nog te kunnen
bieden is overigens bekend bij de handelaren. De handelaren krijgen per team (en per ronde) een
scorekaart, waarop de succesvolle biedingen worden genoteerd. Per bloemensoort wordt meestal
een aantal verschillende partijen aangeboden, die in kwaliteit niet verschillen.
De winst die handelaren kunnen maken verschilt per bloemensoort en staat per partij op de scorekaart
aangegeven.
39

Het team dat uiteindelijk de meeste winst behaalt uit de transacties is winnaar van het spel.
Het spel kan éénmalig worden gespeeld, maar ook op drie of vijf achtereenvolgende momenten:
een nieuwe werkdag met vers aanbod en nieuwe kansen. Elke dag krijgt elk team weer € 50.000
tot zijn beschikking. Voor elke werkdag deelt u een nieuwe biedscorekaart uit per team. Tussen
de verschillende dagen (sessies) door last u even een pauze in, zodat de teams een verbeterde
strategie kunnen ontwikkelen.
Het team dat over de hele week de hoogste totaal winst behaalt, is nu winnaar van het spel.
Het is niet verplicht dat een team alle soorten bloemen koopt. Een team kan ook bieden op
meerdere partijen van één bloemensoort en zich zo specialiseren.
Laat na afloop van het spel door de teams analyseren en verklaren of:
– de biedingen per bloemensoort verschillen;
– er verschillen optreden naarmate er over meer dagen wordt gehandeld.
Een voorbeeldscorekaart staat op de volgende pagina.
Markt – vraag en aanbod: Spel / Experiment 3.2
Docentenhandleiding ‘Speel je rijk’
Leerdoelen:
• Illustratie van het evenwicht dat wordt gegeven door het snijpunt van de collectieve
vraag- en aanbodcurves.
• llustratie van het prijsmechanisme.
• Illustratie van de begrippen consumenten- en producentensurplus.
Aandachtspunten en benodigdheden:
• Maak een open ruimte die voldoende groot is voor alle deelnemers om rond te lopen,
waarbij iedereen alle anderen uit de klas tegen het kan lijf lopen.
• Een kaartspel (soorten kaarten; zie verderop).
• Registratieformulieren.
• Een instrument om de speelronde mee te beginnen en te eindigen, zoals een bel.
• Zorg dat na afloop van iedere speelronde alle kaarten weer worden ingeleverd.
Voorbereiding
De collectieve vraag- en aanbodcurven moeten van te voren worden bepaald. Deze curven
bepalen het te verwachten evenwicht en de kaarten die in het spel moeten worden gebruikt.
In de figuur op pagina 42 zijn een collectieve aanbod- en vraagcurve afgebeeld voor het geval
er 24 deelnemers zijn: 12 vragers (rode kaart) en 12 aanbieders (zwarte kaart).
De waarden van de kaarten die bij deze curven horen zijn: 3, 4, 4, 5, 5, 6, 6, 7, 8, 8, 9, 9 (rood)
en 2, 2, 3, 3, 4, 4, 5, 5, 6, 6, 7, 8 (zwart). Het voorspelde evenwicht is (p*, Q*) = (5, 8).
Vervolg op pagina 42 en volgende.
40

Bijlage 1: scorekaart Floria-spel
bloemensoort
1 2 3 4 5 6
minimumprijs
te behalen
winst per
partij
bieding
over van
€ 50.000
winst per
transactie
rozen partij 1 3.000 500
rozen partij 2 500
rozen partij 3 500
rozen partij 4 500
tulpen partij 1 2.000 300
tulpen partij 2 300
tulpen partij 3 300
anjers partij 1 1.500 200
anjers partij 2 200
anjers partij 3 200
anjers partij 4 200
anjers partij 5 200
chrysanten partij 1 2.500 450
chrysanten partij 2 450
chrysanten partij 3 450
chrysanten partij 4 450
chrysanten partij 5 450
chrysanten partij 6 450
gladiolen partij 1 1.000 100
gladiolen partij 2 100
gladiolen partij 3 100
lelies partij 1 2.000 250
lelies partij 2 250
lelies partij 3 250
narcissen partij 1 1.500 150
narcissen partij 2 150
narcissen partij 3 150
narcissen partij 4 150
narcissen partij 5 150
narcissen partij 6 150
zwarte rozen partij 1 7.000 2.000
totale winst:
41

Grafiek bij ‘Speel je rijk’
prijs
10
5
4 8 12
hoeveelheid
N.B. Rood is hierboven weergegeven als een dikke lijn (▬▬), zwart als een dunne lijn (───).
Bijlage 2: opbrengstenformulier ‘Speel je rijk’
Ronde
1
2
3
4
5
6
7
8
Opbrengsten verkoop
(verkopers vullen deze kolom in)
prijs – kostprijs = opbrengst
Opbrengsten inkoop
(kopers vullen deze kolom in)
waardering – prijs = opbrengst
Totale opbrengst
42

Gewenst aantal ronden: 8.
Tabel tijdsduur
Activiteit
tijdsduur (in minuten)
Voorbereiding 2
Instructie 2
Uitvoering per ronde 4
Totaal 36
Beloning
De speler die na 8 ronden de meeste punten heeft behaald, is de winnaar en ontvangt de vastgestelde
beloning (bijvoorbeeld een chocoladereep). Wanneer meer leerlingen op de eerste plaats
eindigen wordt de winnaar van de reep bepaald door loting.
Verwachte uitkomst
In de eerste paar ronden zullen er prijzen tot stand komen die behoorlijk afwijken van de
evenwichtsprijs, ergens tussen de drie en de zeven. Het aantal transacties dat gerealiseerd
wordt, ligt al snel rond de acht. Dit komt vanwege de vorm van de vraag- en aanbodcurve.
Die zijn betrekkelijk prijsinelastisch. Na verloop van een aantal ronden neemt de variatie in
de prijzen af, zeker als de prijzen van de vorige ronden op het bord genoteerd blijven staan.
Hoewel hoge zwarte kaarten en lage rode kaarten altijd verhandeld kunnen worden, is de
kans op een deal met deze kaarten wel klein; deelnemers met deze kaarten zijn geneigd om
snel de handdoek in de ring te gooien. Ze staan niet eens meer op van hun stoel als de
kaarten worden uitgedeeld. Dit moet voorkomen worden, en de manier om dat te doen is
om aan te geven dat iedereen altijd tot een transactie kan komen.
Vragen na afloop:
• Geef een verklaring van de tot stand gekomen prijs en hoeveelheid (pas nadat er
verschillende verklaringen gegeven zijn, moet de diagram van de vraag- en aanbodcurve
getekend worden).
• Wat is de waarde van het consumentensurplus in het evenwicht? (in het voorbeeld in de
figuur is dit gelijk aan: 4 + 4 + 3 + 3 + 2 + 1 + 1 + 0 = 18).
• Wat is de waarde van het producentensurplus in het evenwicht? (in het voorbeeld in de
figuur is dit gelijk aan: 3 + 3 + 2 + 2 + 1 + 1 + 0 = 12).
• Welke kaarten zijn het eerst verhandeld? (de kaarten waarop het meeste surplus te behalen
valt; dat zijn de lage zwarte kaarten en de hoge rode kaarten).
Instructies aan de leerlingen
We zetten een markt op, waarin deelnemers koper of verkoper zijn.
Of je een verkoper of koper bent, wordt iedere handelsronde opnieuw, willekeurig bepaald.
Iedereen krijgt een genummerde speelkaart. De kopers ontvangen een rode kaart (harten of
ruiten) en de verkopers ontvangen een zwarte kaart (schoppen en klaver).
Elke kaart staat voor een eenheid van een niet nader gespecificeerd product. Heb je een rode
kaart, dan probeer je een eenheid te kopen; heb je een zwarte kaart dan probeer je een eenheid te
verkopen.
Handelen
Kopers en verkopers komen elkaar tegen in het midden van de zaal en onderhandelen gedurende
vier minuten over de prijs.
De prijzen voor kopen en verkopen moeten een veelvoud zijn van 50 eurocent.
43

Als een koper en een verkoper een prijs overeen gekomen zijn, dan komen zij naar voren om
de prijs vast te leggen. De overeengekomen prijs wordt doorgegeven aan de marktmeester,
vervolgens wordt de prijs de marktmeester klassikaal omgeroepen en op het bord genoteerd.
De koper en verkoper leveren dan hun kaarten in en wachten op hun stoel tot de
handelsperiode is afgelopen. Er zijn meerdere handelsperiodes.
Verkopers (zwarte kaart): Tijdens iedere handelsperiode mag je éénmaal je product verkopen.
Het nummer op je speelkaart zijn jouw kosten en is dus de minimale prijs (in euro’s) waartegen
je je handelswaar moet slijten. Je mag het product niet verkopen tegen een lagere prijs
dan op je speelkaart staat. Jouw opbrengst van de transactie bestaat uit het verschil tussen je
kostprijs (het getal op de kaart) en de prijs waartegen je je product hebt verkocht.
Voorbeeld: op je kaart staat ‘4’. Je mag je product niet voor minder dan € 4 verkopen.
Maar als je het verkoopt voor € 6,50, dan verdien je € 2,50.
Als je onderhandelingen niet slagen, dan verdien je niets gedurende deze periode.
Kopers (rode kaart): Tijdens elke handelsperiode mag je éénmaal een product kopen.
Het nummer op je speelkaart is de prijs (in euro’s) die je maximaal aan het product wilt
uitgeven. Je mag niet inkopen tegen een hogere prijs dan op je speelkaart staat.
Jouw opbrengst van de koop bestaat uit het verschil tussen je waardering (het getal op de
kaart) en de prijs die je uiteindelijk hebt bedongen.
Voorbeeld: O p je kaart staat een ‘9’. Je mag niet meer dan € 9 bieden. Maar als je bij
iemand voor € 4 kunt inkopen, dan verdien je € 5.
Als je onderhandelingen niet slagen, dan verdien je niets gedurende deze periode.
Opbrengst: Sommige verkopers met hoge kosten en sommige kopers met lage waarderingen
zullen misschien niet tot een transactie komen. Maar bij elke nieuwe onderhandelingsperiode
worden weer nieuwe kaarten verstrekt. Na elke periode worden ook de niet-verhandelde
kaarten ingezameld en worden alle kaarten opnieuw, willekeurig, uitgedeeld, terwijl jullie
je opbrengsten noteren. Het totaal van je verdiensten bestaat uit de som van de verdiensten
per handelsperiode. Hiervoor kun je het opbrengstenformulier gebruiken (verkopers vullen
de linkerkant in, kopers de rechterkant). Alle opbrengsten zijn geheim; het is dus niet de
bedoeling om er met elkaar over te spreken
44

Uitwerkingen IV
Concept 3-2 Markt – toetreding en marktstructuur
4.1 Inleiding
1a
b
c
d
Marte’s kosten bestaan alleen uit de kosten van de materialen die zij verbruikt. Zij heeft
geen gereedschap hoeven te kopen, geen werkplek hoeven te betalen, ze heeft geen
werknemers in dienst, enz.
Marte heeft met de verkoop van 800 armbandjes € 5.000 verdiend. Dat is haar totale winst.
Per armbandje is de winst dus: € 5.000 / 800 = € 6,25.
Kosten per armbandje:
30 kralen à € 0,667 per stuk = € 2; 0,5 meter nylon = 0,5 × € 0,10 = € 0,05; 1 slotje = € 2.
Totale kosten per armbandje € 4,05.
De prijs die Marte voor één armbandje vroeg was: € 4,05 + € 6,25 = € 10,30.
Tot Manja’s kosten behoren geen goederen die eenmalig worden gebruikt.
Jaarlijkse kosten:
Bescherming uitvinding € 3.500
Apparatuur € 10.000
Koptelefoons € 5.000
Zaalhuur : 20 × € 500 = € 10.000 +
Totale kosten € 28.500
4.2 Waarvan hangen de productiemogelijkheden af?
2a
b
c
d
Een arbeider is zijn loon waard. Door de in ons land relatief hoge lonen voor laaggeschoold
werk, zullen bedrijven juist deze productie willen verplaatsen naar lagelonenlanden.
De productie waarvoor je hoger geschoold personeel nodig hebt, blijft in ons land
bestaan. Omdat de productie van laagproductieve arbeid dus verdwijnt, zal de gemiddelde
arbeidsproductiviteit in de lidstaat toenemen.
Bij offshoring blijft de gehele bedrijfsvoering in handen van het bedrijf zelf.
Bij outsourcing schakelt het bedrijf een ander bedrijf in om voor hem de producten
goedkoper te produceren. De voordelen van offshoring zijn:
– Het bedrijf houdt nog zeggenschap over de wijze van produceren, bijvoorbeeld
of het maatschappelijk verantwoord is.
– Het bedrijf is minder afhankelijk van andere partijen en meer verzekerd van een
gewaarborgde levering van het product.
– Er komt in de bedrijfskolom, waar dit bedrijf werkzaam is, geen extra schakel bij die zelf
ook waarde wil toevoegen aan de productie. De prijs kan daarom bij offshoring lager zijn
en dat is goed voor de concurrentiepositie van het bedrijf.
Door outsourcing verdwijnen arbeidsplaatsen. Dat is op de korte termijn ongunstig voor de
werkgelegenheid. Bedrijven kunnen daardoor echter wel goedkoper produceren, waardoor
lagere prijzen tot stand komen. Dit is gunstig voor de internationale concurrentiepositie.
Een betere concurrentiepositie leidt tot meer productie en dus ook meer werkgelegenheid.
Door outsourcing verbetert ook de economie en koopkracht in het lagelonenland. Op
termijn kunnen de inwoners van dit land dan meer kopen / importeren, waar ook de EUlidstaat
van kan profiteren.
Uit figuur 2 kun je afleiden dat de toegevoegde waarde (productie) van de industriële
productie in het lagelonenland gestaag stijgt en dat die in de EU-lidstaat afneemt. Dit kan
het gevolg zijn van outsourcing: verplaatsen van de productie.
Uit figuur 3 kun je afleiden dat de industriële export van het lagelonenland belangrijker
wordt, terwijl dit bij de EU-lidstaat juist voor de import geldt. De oorzaak daarvan kan zijn
dat het lagelonenland de door outsourcing geproduceerde industriële goederen naar het
EU-land exporteert. De EU-lidstaat importeert dus steeds meer industriële goederen in
plaats van deze zelf te maken.
IV Concept 3-2
45

3a
b
Ya* = € 100.000 × 12 miljoen = € 1.200 miljard.
Yk* = 1,4 × € 800 miljard = € 1.120.
De productiecapaciteit bedraagt € 1.120 miljard.
Als EV = PC, dan geldt: Av = € 1.120 miljard / € 100.000 = 11,2 miljoen.
De werkloosheid U bedraagt dan 0,8 miljoen (12 miljoen – 11,2 miljoen).
Bij een nationaal inkomen van € 900 miljard bedraagt de arbeidsvraag (Av) 9 miljoen.
Berekening: € 900 miljard / € 100.000 = 9 miljoen.
De conjuncturele werkloosheid (Uc) bedraagt dan 2,2 miljoen (11,2 – 9).
c De structurele werkloosheid (Us) bedraagt 0,8 miljoen (12 – 11,2).
d Bij een volledig ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad is het nationale product € 1.120
miljard (zie a).
e Bij inschakeling van de gehele beroepsbevolking zou het nationale product € 1.200 miljard
bedragen (zie a).
f Kapitaal is de knelpuntfactor.
g De hoeveelheid ingeschakeld productiefactor kapitaal (K) is: € 900 miljard / 1,4 = € 642,86
miljard. De bezettingsgraad is dan: 642,86 / 800 × 100% = 80,4%.
4a
b
c
d
e
5a
b
c
d
Kapitaal is de knelpuntfactor. Er is immers sprake van structuurwerkloosheid. Dat wil
zeggen dat de beroepsbevolking (Aa) groter is dan de werkgelegenheid bij volledige
ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad (Av*).
In dit land is in beide jaren sprake van een volledig ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad.
Dat betekent dat Yk = Y.
In 2010 was de kapitaalproductiviteit (k): Y/K = € 270 miljard / € 300 miljard = 0,90.
In 2011 bedraagt k: 295 / 325 = 0.91.
De procentuele verandering van de kapitaalproductiviteit van 2010-2011 bedraagt 1,11%.
Berekening: 0,01 / 0,90 × 100% = 1,11%.
Een verklaring voor deze stijging vormen eventuele diepte-investeringen die het gevolg zijn
van technische verbeteringen/vernieuwingen.
Twee mogelijke oorzaken voor de toename van het arbeidsaanbod zijn het aanzuigeffect
als gevolg van de economische groei. De kans op een baan neemt dan toe. Het kan ook
veroorzaakt zijn door demografische ontwikkelingen (migratie, geboorteoverschot, minder
vergrijzing, enz).
De werkelijke productie in 2011 is € 266,175 miljard.
Berekening: 0,91 × (90% van 325) = 266,175 (miljard euro).
Daarvoor heb je 7.957.399 werknemers nodig.
Berekening: Av = € 266,175 miljard / € 33.450 = 7.957.399.
De maximale productie in 2011 (op basis van kapitaal) is:
0,91 × 325 = 295,75 (€ miljard).
Av* = € 295,75 / € 33.450 = 8.841.554.
De conjunctuurwerkloosheid in het jaar 2011 is:
8.841.554 – 7.957.399 = 884.155 (900.000).
Lage lonen, toegang krijgen tot de buitenlandse markten en daar goed personeel aan te
kunnen trekken.
Er komt steeds meer concurrentie uit het buitenland, omdat buitenlandse markten door
de globalisering steeds verder open gaan. Niet alleen met betrekking tot export en import,
maar ook voor het verkrijgen van kapitaal, arbeid en andere productiemogelijkheden.
Bedrijven kunnen kosten besparen en deze besparingen gebruiken om hun productieprocessen
te verbeteren (innoveren), waardoor ze een voorsprong kunnen krijgen op
buitenlandse concurrenten.
Ook toeleveranciers zullen minder afzet hebben en daardoor banen moeten schrappen.
46

6a Voorbeelden van vervuilende kapitaalintensieve bedrijfstakken zijn de chemische industrie,
de staalindustrie, de auto-industrie, de tegenwoordige landbouw (mestoverschotten), enz.
b Andere oorzaken van structurele werkloosheid zijn:
– vraag en aanbod van arbeid sluiten niet goed op elkaar aan (een slecht werkende
arbeidsmarkt);
– concurrentie uit lagelonenlanden;
– fusies van bedrijven (en overnames);
– het ‘verdwijnen’ van bedrijfstakken, zoals in Nederland de mijnbouw, textiel, scheepsen
vliegtuigbouw.
c Nationaal product (Y) = 200 miljard euro.
Arbeidsproductiviteit (a) = 50.000 euro.
Beroepsbevolking (N) = 4,4 miljoen.
Werkgelegenheid (Av) = Y/a = 200 mld / 50.000 = 4 miljoen.
Werkloosheid (U) = 400.000.
Doelen: 1) groei van Y met 0,8%; 2) daling werkloosheid (U) met 200.000.
Beide doelen zijn gerealiseerd als de gemiddelde arbeidsproductiviteit (a) € 48.000 is.
1) Y = 200 × 1,08 = 201,6 mld.
2) Av = 4,2 miljoen.
a = Y / Av = € 201,6 miljard / 4,2 miljoen = € 48.000.
d De arbeidsproductiviteit daalt met 2.000 euro (= 20 × 100).
Het productieverlies in de kapitaalintensieve sector bedraagt 3.000 euro per man.
Berekening: 20 × 150 = 3.000 euro.
Het totale productieverlies is 12,6 miljard euro.
Berekening: 4,2 miljoen × 3.000 = 12,6 miljard.
e 1) milieuvervuilende productie tegengaan door het invoeren van milieuheffingen.
2) milieuvervuilende producten tegengaan door het geven van wettelijke normen en
kwaliteitseisen of door voorzichtig te zijn met het verstrekken van vergunningen.
Vooral de hinderwet biedt hiertoe mogelijkheden.
3) premies geven op schonere producten of de ontwikkeling daarvan.
47

4.3 Welke kosten heeft een onderneming?
7 Zie onderstaande tabel.
Q VK GVK CK GCK TK GTK TO TW*
1 50 50 150 150 200 200 100 -100
2 100 50 150 75 250 125 200 -50
3 150 50 150 50 300 100 300 0
4 200 50 150 37,5 350 87,5 400 50
5 250 50 150 30 400 80 500 100
6 300 50 150 25 450 75 600 150
Omdat de CK altijd gelijk zijn, kun je in deze kolom overal 150 invullen.
Omdat de prijs gelijk is aan € 100, kun je de TO-kolom invullen.
Bij Q = 5 geldt dat GVK = 50 → VK (bij Q = 5) = 5 × 50 = 250.
8a Zie onderstaande tabel nog invullen!
aantal
aansluitingen
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
GCK GVK GTK
24
b
c
Er is hier sprake van constante meeropbrengsten omdat de GVK horizontaal verloopt, dat
wil zeggen altijd dezelfde waarde heeft, ongeacht de grootte van de productie.
Zie onderstaande grafiek:
euro’s
40
36
32
28
24
20
16
12
8
GCK
constante meeroprengsten
CIA Mordrecht
GO
GTK
4 GVK
0
0 1 2 3 4 5 6 7
aantal aansluitingen × 1.000
48

d
e
Het bedrijf behaalt noch winst noch verlies als GO = GTK. Dat is bij een productie van
1.000 en 4.000 aansluitingen. Maar omdat de kosten zo laag mogelijk moeten zijn, kiest
het bedrijf voor een productie van 4.000 aansluitingen. De hierbij behorende prijs kun je
aflezen met de GO-(= altijd prijsafzet)lijn. De prijs is dus € 12.
4.000 aansluitingen
9a De gemiddelde variabele kosten per product zijn € 4,50.
Berekening:
2 kilo grondstof à € 2 = = € 4,00
overige variabele kosten per product = € 0,50 +
gemiddelde variabele kosten = € 4,50
b
c
Daar de GVK – ongeacht de productiegrootte – altijd € 4,50 bedragen, hebben we te
maken met constante fysieke meeropbrengsten.
Zie onderstaande tabel en grafiek.
q
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
CK
× 1.000
50
50
50
50
50
50
50
50
50
50
VK
× 1.000
45
90
135
180
225
270
315
360
405
450
TK
× 1.000
95
140
185
230
275
320
365
410
455
500
GTK
× 1.000
9,5
7
6,2
5,8
5,5
5,3
5,2
5,1
5,1
5
8
7
euro’s
6
5
4
3
2
GO-P
GTK
GVK
1
0
0 20 40 60 80 100 120
hoeveelheid × 1.000
d Vanaf het break-evenpunt is de prijs eigenlijk altijd hoger dan de kostprijs. De winst neemt
alleen maar toe bij uitbreiding van de productie. De productiecapaciteit (hier 100.000 stuks)
is in deze situatie de winstbeperkende factor.
e De maximale winst bedraagt € 100.000.
Berekening:
TO = 6 × 100.000 = € 600.000
VK = 4,50 × 100.000 = € 450.000
CK € 50.000
TK € 500.000 –/–
TW € 100.000
49

4.4 Hoe zien de kostenfuncties er uit bij toe- en afnemende meeropbrengsten?
10 Zie onderstaande tabel.
Q VK GVK CK GCK TK GTK MK TO TW
1 30 30 40 40 70 70 30 25 -45
2 50 25 40 20 90 45 20 50 -40
3 60 20 40 13 100 33 10 75 -25
4 64 16 40 10 104 26 4 100 -4
5 75 15 40 8 115 23 11 125 10
6 90 15 40 7 130 22 15 150 20
7 128 18 40 6 168 24 38 175 7
8 200 25 40 5 240 30 72 200 -40
11abc Zie onderstaande grafiek.
€
GTK
MK
GVK
TVK
x
Q
TCK
4.5 Hoe zien de opbrengstenfuncties van een onderneming er uit?
12a TO = (–3Q + 9)Q = –3Q 2 + 9Q.
b GO = [(–3Q 2 ) + 9Q)] / Q = –3Q + 9.
c MO = TO' = – 6Q + 9.
d GO = 0 als –3Q + 9 = 0 → 3Q = 9 → Q = 3.
e TO = maximaal bij – b / 2a.
– b = –9 en 2a = 2 × –3 = – 6 → – b / 2a = – 9 / – 6 = 1,5.
f De maximale opbrengst = –3 × 1,52 + 9 × 1,5 = –3 × 2,25 + 13,5 = 6,75.
g P = –3.Q + 9 → 3.Q = – P + 9 → Q = –⅓ P + 3 = –⅓ × 6 + 3 = 1.
EPV = ∆Q/∆P × P/Q.
De prijselasticiteit bij een prijs van € 6 = –⅓ × 6/1 = – 2.
13a TO = (–⅓.Q + 12)Q = –⅓.Q 2 + 12Q.
b GO = –⅓.Q2 + 12.Q / Q = –⅓.Q + 12.
c MO = TO'= –⅔ Q + 12.
d GO = 0 als –⅓.Q + 12 = 0 → ⅓.Q = 12 → Q = 36.
e TO = maximaal bij – b / 2a.
50

–b = –12 en 2a = 2 × –⅓ = – ⅔ → – b / –2a = –12 / – ⅔ = 18.
f De maximale opbrengst = –⅓ × 182 + 12 × 18 = –⅓ × 324 + 216 = 108.
g P = –⅓ Q + 12 → ⅓ Q = – P + 12 → Q = –3P + 36 → Q = –3 × 4 + 36 = 24.
EPV = ∆Q/∆P × P/Q.
De prijselasticiteit bij een prijs van € 4 = –3 × 4 / 24 = –0,5.
14a De totale opbrengst is maximaal waar de MO = 0. Dit is bij Q = 20.
b MO = –12 / 20 × Q + 12 = – 3 / 5 × Q + 12.
GO = P = –3 / 10 × Q + 12.
TO = – 0,3 × Q2 + 12 × Q.
TO = – 0,3 × 202 + 12 × 20 = – 0,3 × 400 + 240 = 120.
c Een negatieve marginale opbrengst doet de totale opbrengst afnemen.
d Na Q = 20 wordt de marginale opbrengst negatief?
4.6 Bij welke productiegrootte zijn de kosten en de opbrengsten aan elkaar gelijk?
15a Het break-evenpunt heeft ASMI proberen te laten dalen door te snijden in het personeelsbestand
en verder de kosten per werknemer te verlagen.
b Kosten van personeel zijn variabele kosten. Als een bedrijf hierop bezuinigd, daalt de
richtingscoëfficiënt van de kostenfunctie. Deze gaat minder stijl lopen en zal dus eerder de
TO-lijn snijden.
c De break-evenomzet is gedaald van 110 miljoen naar 90 miljoen. Dat is een daling van
18,2%. Berekening: (90 – 110) / 110 × 100% = – 18,2%.
16a 8Q = 2Q + 10.000 → 6Q = 10.000 → Q = 1.667.
b 6Q = 4Q + 10.000 → 2Q = 10.000 → Q = 5.000.
c 6Q = 2Q + 12.000 → 4Q = 12.000 → Q = 3.000.
d Als de variabele kosten per product (GVK) hoger zijn dan de prijs van het product zal het
bedrijf nooit zijn constante kosten kunnen terugverdienen. Het verlies neemt dan alleen
maar toe bij een stijgende productie.
17a De TK bij een productie van 50.000 stuks is: 15 × 50.000 = € 750.000.
GVK = € 5 → VK = 5 × 50.000 = € 250.000.
CK = TK – VK.
CK = 750.000 – 250.000 = 500.000 euro.
b Nee, deze wet geldt niet,omdat de GVK constant zijn, ongeacht de productiegrootte.
c/d De break-evenproductie is 100.000 stuks. Berekening:
TO = TK → TO = 10q → TK = 5q + 500.000 → TO = TK →
10q = 5q + 500.000 → 5q = 500.000 → q = 100.000
e Berekening van het bedrijfsresultaat vóór de productie van deze extra 8.000 stuks:
TO = 10 × 50.000 = 500.000
TK = 5× 50.000 + 500.000 = 750.000 –/–
TW =
– 250.000 (verlies)
Berekening van het bedrijfsresultaat ná de productie van deze extra 8.000 stuks:
TO = 10 × 50.000 + 8 × 5.000 = 540.000
TK = 5 × 55.000 + 500.000 = 775.000 –/–
TW =
– 235.000 (verlies)
Het bedrijfsresultaat verbetert. Het verlies van € 250.000 kan door deze extra verkoop
terug worden gebracht tot € 235.000.
f De verklaring voor dit verschijnsel is dat de extra opbrengst van deze laatste 8.000 stuks
(€ 8 per stuk) groter is dan de extra kosten van deze 8.000 stuks (€ 5 per stuk). Zolang dat
het geval is, zal uitbreiding van de productie het bedrijfsresultaat doen verbeteren.
51

18a Variabele kosten zijn kosten die samenhangen met de productiegrootte. Hoe zit het met
de kosten van Sport Totaal? In de tekst kun je lezen dat Sport Totaal twee soorten kosten
kent (uitzendrechten en productiekosten van tv-uitzendingen). Beide kostenposten zijn niet
afhankelijk van het aantal betalende kijkers. Dus meer betalende kijkers leveren geen extra
kosten op.
b De reclameopbrengsten zijn niet constant. Deze zijn positief afhankelijk van het aantal
betalende kijkers. Een toenemend aantal kijkers maakt adverteren voor de bedrijven
natuurlijk aantrekkelijk en daarmee stijgen ook de prijzen (opbrengst) van de reclamezendtijd.
Je zou kunnen zeggen dat elke volgende 1.000 extra betalende kijkers per minuut
meer reclameopbrengst oplevert voor Sport Totaal. Vandaar de positieve MO rec
.
c Een bedrijf behaalt maximale winst als de marginale opbrengst (MO) gelijk is aan de
marginale kosten (MK). Immers zolang de marginale opbrengst groter is dan de marginale
kosten, is uitbreiding van de productie winstgevend. Zodra de MK hoger worden dan de
MO, daalt de winst. In dit geval is er sprake van MO = MK bij een productievolume (aantal
betalende kijkers) van q4, waar MO tot
en de MK-lijn samenvallen. ??
d Sport Totaal kan natuurlijk altijd winst behalen zolang de totale reclameopbrengsten maar
hoger zijn dan de totale kosten voor uitzendrechten en productie van de uitzendingen.
19a Kolster is prijszetter omdat de prijs niet gegeven is. De prijs en daarmee de ontwikkeling
van de omzet hangen af van de hoeveelheid die Kolster aanbiedt. In de onderste grafiek
herken je dat in de dalende prijsafzetlijn, de GO-lijn en in de bovenste grafiek uit het feit
dat de TO geen rechte lijn is, maar een parabool.
b Er is sprake van constante meeropbrengsten omdat de variabele en totale kosten beide
rechtlijnig verlopen. In de onderste grafiek is daarvoor kenmerkend dat GVK = MK en dat
de GTK een hyperbool is.
c De opbrengst is maximaal als de MO = 0. Dat is bij een productie van 3.000 eenheden.
d Bij Kolster is sprake van twee break-evenpunten vanwege de paraboolvormige TO-functie.
e Het bedrijfsoptimum, daar waar GTK = minimaal, ligt bij een oneindig grote afzet. De GTK
blijft maar dalen.
f
g
h
Zoek het snijpunt MO = MK. Dat ligt bij 2.500 eenheden. Daar is de winst maximaal.
In de bovenste grafiek ligt de productie met maximale winst daar waar de verticale
afstand tussen de TO en de TK het grootst is. Leg een liniaal evenwijdig aan de TK en
schuif deze omhoog tot deze de TO raakt. De Q-waarde behorend bij dit raakpunt is het
bedrijfsoptimum.
Snijpunt MO = MK ligt bij 2.500 eenheden. De bijbehorende prijs lees je af aan de hand
van de GO-lijn. Dat is een prijs van € 17,50.
i De kostprijs lees je af met behulp van de GTK-lijn. Deze bedraagt ongeveer € 8,50.
j De gemiddelde winst (GW) is: € 17,50 – € 8,50 = € 9.
De totale winst is: € 9 × 2.500 = € 22.500.
k
De maximale winst in de onderste grafiek is de rechthoek ABCD.
4.7 Wanneer werkt het marktmechanisme perfect?
20a Omdat melk een vrijwel homogeen product is, is het verstandig om als producenten
gezamenlijk voor dit product reclame te maken.
b Om in aanmerking te komen voor een succesvolle individuele reclame moet het product
zich duidelijk onderscheiden van dat van concurrenten.
c Collectieve reclames kom je vooral tegen bij homogene goederen. Het is dan niet nuttig
om voor je eigen product reclame te maken, omdat de consument toch geen verschil ziet.
d Vaak zijn het de bedrijfschappen die deze collectieve reclames betalen.
e Bekende oude collectieve reclames zijn/waren:
‘Kip: het meest veelzijdige stukje vlees’,
‘Kijk eens wat vaker in de spiegel van de kapper’,
‘Bloemen houden van mensen’ of een andere bloemencampagne: ‘Zeg het met bloemen’.
52

21a Transactiekosten maak je als de markt niet volkomen doorzichtig is. Als je transactiekosten
moet betalen, kan er daarom nooit sprake zijn van volkomen concurrentie.
b Voorbeelden van transactiekosten op de huizenmarkt zijn: makelaarskosten en notariskosten;
op de verzekeringenmarkt: kosten voor de verzekeringsagent en provisiekosten;
op de aandelenmarkt: bankprovisie en kosten voor de beleggingsadviseur.
c Nee, de bewering is alleen waar als je bereid bent om € 100 of meer per maand in te
leggen. Bij een kleiner bedrag moet je wel degelijk transactiekosten betalen.
d Nee, want voor de huizenmakelaars vormen de transactiekosten het inkomen, terwijl bij de
banken vooral de rentebetalingen zijn die de inkomsten genereren.
22a De collectieve aanbodfunctie geeft aan hoeveel de gezamenlijke aanbieders van een
bepaald goed zullen aanbieden bij verschillende prijzen. (Het verband tussen de prijs en
de aangeboden hoeveelheid.)
b Het verband tussen de prijs en de gevraagde hoeveelheid is negatief. Dat wil zeggen
dat als de prijs stijgt de gevraagde hoeveelheid daalt en als de prijs daalt, de gevraagde
hoeveelheid stijgt. Vandaar het minteken in de collectieve vraagfunctie.
c Qv = Qa → – ½ P + 10 = P – 5 → 1½ P = 15 → P = 10.
d De totale omzet bedraagt dan 5 miljoen euro.
Berekening:
Qa = 10 – 5 = 5 (× 100.000 stuks).
TO = P × Q = 10 × 500.000 = € 5.000.000.
e
De evenwichtsprijs van € 10 blijkt voor de producenten ontoereikend te zijn. De benodigde
prijs dient dus hoger te liggen. Het is dus een minimumprijs, een bodemprijs.
f Qa – Qv = 3 → P – 5 – (–½ P + 10) = 3 → 1½ P – 15 = 3 → 1½ P = 18 → P = 12.
Blijkbaar was de minimumprijs € 12.
4.8 Waarom komt de marktvorm ‘volkomen concurrentie’ niet voor?
23a Nee, je kunt de volgende zinnen lezen. Sinds ongeveer tien jaar geleden veel
gemeentelijke kabelnetten in handen kwamen van commerciële bedrijven zijn de prijzen
omhooggeschoten zonder dat daar merkbare kwaliteitsverbeteringen tegenover stonden.
Het aanbod binnen het analoge standaardpakket werd ook niet uitgebreid, maar juist
beperkt. Kortom de invoering van marktwerking heeft geleid tot:
1) hoge prijzen;
2) geen kwaliteitsverbetering;
3) beperking van het analoge standaardpakket.
b KPN, UPC, Online, Tele2 enYouca.
24a Het openbaar vervoer streeft niet naar winst en een particuliere vervoersonderneming wel.
b De Nederlandse Spoorwegen nv is op het grootste deel van het Nederlandse spoor de
enige aanbieder van railvervoer.
c Er zijn ook andere mogelijkheden dan railvervoer. Je zou kunnen denken aan bus of auto.
25a Volgens Mulder had de Mededingingsautoriteit veel meer moeten luisteren naar de
consument en minder naar de concurrent van Microsoft.
b De klant hoeft niet altijd de dupe te zijn. Als de klant tevreden is over datgene wat hij krijgt
van de monopolist, is er niets aan de hand.
c Microsoft heeft geen echte monopoliepositie volgens de schrijver omdat Microsoft altijd
rekening moet houden dat er een nieuw systeem opkomt. Net zoals Microsoft aan het
einde van de 20 e eeuw WordPerfect en Lotus-123 heeft weggedrukt, kan er in de toekomst
een ander bedrijf met een andere technologie Microsoft verslaan.
d Als een bedrijf een monopoliepositie heeft vanwege een hoge productiviteit, een vooruitziende
blik en een flexibele instelling, mag dat geen bezwaar zijn.
e Volgens de schrijver moet de discussie over het marktgedrag gaan. De schrijver verwijt
53

Microsoft wel ongewenst gedrag door afnemers geen Windows meer te leveren als zij
andere dan Microsoft-software op hun computers installeren.
26 Lijn B hoort bij de NS. Een prijsverandering heeft daar minder invloed op de gevraagde
hoeveelheid. Reizigers die van de NS afhankelijk zijn, zullen bij gebrek aan alternatieven
niet snel een andere vervoerswijze kiezen.
27a Bij de maximale totale winst geldt dat MO = MK. Deze situatie tref je aan bij een productie
van 100 miljoen eenheden energie. De daarbij behorende prijs lees je af met behulp van
de GO-lijn. De gemiddelde opbrengst (GO) is namelijk niets anders dan de prijs.
GO = P = TO / Q.
Bij 100 miljoen eenheden bedraagt de prijs € 1,20 (af te lezen).
Bij 100 miljoen eenheden is de kostprijs (GTK) € 0,95 (af te lezen).
De winst per eenheid is dan: € 1,20 – € 0,95 = € 0,25.
De totale winst is: € 0,25 × 100 miljoen = € 25 miljoen.
euro’s 1,40
1,30
1,20
1,10
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
MO GTK GO
0
0 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170
eenheden energie (× miljoen)
GVK=MK
GOn
b
c
d
De eis van de gemeente is gebaseerd op het break-evenpunt (BEP). Kostendekkend is de
productie waarbij TO = TK, maar ook de productie waarbij de GO = GTK. Dit laatste kun je
aflezen in de grafiek.
Het BEP ligt bij 150 miljoen eenheden. De bijbehorende prijs (P = GO) is € 0,70.
Door de campagne verschuift de vraaglijn voor energie naar links. Daardoor zal het
energiebedrijf minder produceren, terwijl de constante kosten gelijk blijven. Deze verdeelt
het bedrijf dan over een kleinere hoeveelheid, waardoor de kostprijs per eenheid energie
stijgt. Dit kun je ook verklaren met behulp van de grafiek. Als de GO-lijn naar links
verschuift, zal het snijpunt GO = GTK (kostendekking = break-evenpunt) zich naar links en
omhoog verplaatsen. Ook daaruit kun je dan concluderen dat de kostprijs (GTK) stijgt.
Schuif met behulp van een liniaal en een potlood de GO-lijn 15 (miljoen) eenheden naar
links. Dat zijn drie hokjes. Vergelijk dan de oude kostprijs van € 0,70 met de nieuwe
kostprijs. De nieuwe kostprijs ligt bij € 0,80 per eenheid energie. De prijs moet dus met
€ 0,10 per eenheid energie omhoog.
4.9 Wanneer spreek je van een oligopolie en van monopolistische concurrentie?
28a Uit het feit dat er een prijzenoorlog is ontstaan, kun je concluderen dat er sprake is van een
oligopolie. De bedrijven reageren immers op elkaars gedrag.
b (2,04 – 2,44) / 2,44 × 100% = –16,4%.
54

29a De genoemde vijf autofabrikanten hebben in 2005 samen al een marktaandeel van 47,2%.
Je kunt hier dus wel spreken over een oligopolie, een marktvorm met relatief weinig
aanbieders die elkaar goed in de gaten kunnen houden.
b De prijselasticiteit van de vraag verschaft informatie over de prijsgevoeligheid van de vraag
naar een bepaald product.
c Als Ford zijn prijzen verlaagt, zullen de concurrenten onmiddellijk volgen. Zij zullen daardoor
allemaal iets meer gaan verkopen. Maar de afzetstijging zal relatief veel kleiner zijn
dan de prijsdaling, met als gevolg dat de omzet van Ford en die van haar concurrenten zal
dalen.
d Een individuele autofabrikant kan trachten zijn marktaandeel te vergroten door:
– meer reclame te maken;
– meer / betere service te verlenen;
– meer verkooppunten te scheppen;
– zijn bereikbaarheid te vergroten;
– de kwaliteit van zijn product te verhogen.
30a Prijsconcurrentie leidt bij een oligopolistische marktvorm al snel tot een prijzenoorlog.
Daarom zullen oligopolisten liever kiezen voor andere concurrentiemiddelen. Je kunt
daarbij denken aan service, kwaliteit, assortiment, zegeltjes, cadeaus, enz.
b Breng eerst even orde aan in de gegevens.
Snelweg (pompomzet 5 x hoger) Overige wegen
Grote vier 80% = 200 verkooppunten 60% = 2.250 verkooppunten
Overige 20% = 50 verkooppunten 40% = 1.500 verkooppunten
c
d
e
[200 × 5 + 2.250 × 1] / [250 × 5 + 3.750 × 1] × 100% = 65%.
In Nederland concurreert men minder met de verkoopprijs omdat daar de marges van de
verkoper en de oliemaatschappijen het hoogst zijn, namelijk respectievelijk 6 en 9 cent per
liter. En prijsconcurrentie gaat nu immers ten koste van de marges van de verkoper en de
oliemaatschappij.
Voor deze vraag moet je de prijselasticiteit berekenen. Gegeven is dat de prijs daalt van
107 naar 98 eurocent. Deze daling van 9 cent is een prijsdaling van 8,4% ten opzichte van
de oude prijs van 107 cent.
De vraag stijgt echter maar met 4%. De vraag is dus prijsinelastisch. De prijsdaling leidt
daarom tot minder btw-opbrengsten.
Een andere manier is het met elkaar vergelijken van de oude en nieuwe btw per liter.
De oude btw is 16 eurocent.
De nieuwe btw is 14,596 eurocent.
Berekening: 98 eurocent (prijs inclusief btw) = 117,5 →
prijs exclusief btw = 98 × 100 / 117,5 = 83,404 eurocent.
Btw per liter = 98 – 83,404 = 14,596 eurocent.
Dit is een daling van de btw-opbrengst per liter met 8,775%. Immers 16 – 14,596 = 1,404
en dat is 8,775% van 16.
De btw-opbrengst per liter daalt sterker dan de verkochte hoeveelheid liters stijgt.
De btw-inkomsten van de overheid nemen dus af.
Om het benzinegebruik niet te laten toenemen zal door de maatregel van de NS de vraag
naar benzine ook met 4% moeten dalen. Dit is de noodzakelijke compensatie van de 4%
stijging die het gevolg was van de lagere prijs (98 eurocent).
EKV = %∆Q(benzine) / %∆P(spoorwegen).
%∆P(spoorwegen) = − 4% / 0,12 = − 33,3%.
De NS zal dan de prijs met 33,3% per reizigerskilometer moeten verlagen.
55

31a De tekst vermeldt zelfs twee aspecten die voor Omnifoon aanleiding kunnen zijn om
parallellisatie (branchevervaging) na te streven.
In de eerste plaats is dat het naderende verzadigingspunt. Dat betekent dat er geen groei
meer op deze markt is. Omnifoon zal daarom willen zoeken naar alternatieve markten en
daarbij behorende producten.
Het tweede punt vormen de hoge constante kosten. Omnifoon zal proberen zijn
kapitaalgoederenvoorraad beter en efficiënter te benutten. Door uitbreiding van het
assortiment kan Omnifoon de bestaande productiemiddelen beter benutten, waardoor de
constante kosten per product kunnen dalen.
b Prijsdifferentiatie is het aanbieden van verschillende producten tegen verschillende prijzen.
Een voorbeeld daarvan is het eerste- en tweedeklas reizen per trein. Verwar dit niet met
prijsdiscriminatie. Daar betaal je voor hetzelfde product verschillende prijzen. Denk maar
aan het dag- en nachttarief van het elektriciteitsbedrijf, maar ook van piek- en daluren van
telecombedrijven als Omnifoon.
Het betreft hier twee verschillende producten: abonnement en prepaid.
De totale omzet bereken je door de prijs te vermenigvuldigen met de afzet.
Wanneer een abonnee gemiddeld zes keer zo lang belt dan een prepaid-beller, dan
verwacht je normaal gesproken dat de omzet per abonnee ook zes keer zo hoog is.
De omzet van de abonnee zou dan moeten zijn: 6 × € 168 = € 1.008. Dat is veel meer dan
de € 768 volgens de tabel. Abonnees betalen per minuut blijkbaar minder.
Je kunt ook zeggen dat de prepaid-beller zes keer zo weinig zou moeten betalen.
De omzet van een prepaid-beller zou dan moeten zijn: € 768 / 6 = € 128.
Maar volgens de tabel is die hoger, namelijk € 168. Kortom Omnifoon hanteert een
verschillende prijs voor abonnees en prepaid-bellers. Er is dus sprake van prijsdifferentiatie.
c Reken eerst uit wat de totale kosten zijn. Omdat je weet dat de constante kosten 88%
uitmaken van de totale kosten, heb je daarna snel het gevraagde antwoord.
Om de totale kosten uit te rekenen, maak je gebruik van de formule: TW = TO – TK.
TO = 768 × 660.000 + 168 × 2.640.000 = € 950.400.000
TK = € ....................
TW = – € 10.000.000
TK = € 950.400.000 + € 10.000.000 = € 960.400.000.
CK = 0,88 × € 960.400.000 = € 845.152.000.
d De mededingingsautoriteit maakt bezwaar tegen concurrentiebeperkende afspraken
tussen bedrijven. In dit geval betreft het de in de tekst genoemde besprekingen met de
andere aanbieders op deze markt om de maximale geldigheidstermijn voor prepaid-bellen
stap voor stap te halveren.
32a Een oligopolie betekent weinig aanbieders die elkaar scherp in de gaten houden.
Heterogeen wil zeggen dat consumenten verschillen zien tussen de producten van de
verschillende aanbieders. Met deze kennis zal het niet moeilijk zijn om de twee zinnen te
citeren.
Oligopolie: de markt voor Triple Play wordt beheerst door enkele bedrijven.
Heterogeen: twee technieken adsl en kabel, die ook nog eens verschillen voor wat betreft
verbindingssnelheid en stabiliteit.
b De prijs waarbij Cassandra maximale winst behaalt, ligt bij de hoeveelheid waarbij de
marginale opbrengst (MO) en de marginale kosten (MK) aan elkaar gelijk zijn. Deze
productie is met behulp van de grafiek snel af te lezen. Het rentabiliteitsoptimum ligt bij
een afzet van 3 miljoen aansluitingen en een prijs van € 140.
Let op dat je de prijs afleest uit de GO-grafiek. De gemiddelde opbrengst (GO) is immers
per definitie altijd gelijk aan de prijs (P).
Po = 160 (gegeven) en Qo = 2 miljoen (af te lezen).
Pn = 140 (MO = MK) en Qn = 3 miljoen (af te lezen).
56

c
d
e
%ΔP = –12,5%.
%ΔQ = 50%.
EPV = %ΔQ / %ΔP = 50% / –12,5% = – 4.
En een EPV van – 4 is prijselastisch. Dat wil zeggen dat de procentuele verandering van
de gevraagde hoeveelheid 4 × keer groter is dan de procentuele verandering van de vraag.
Bij een prijs van 140 euro had Cassandra een maximale totale winst. Dat is niet hetzelfde
als een maximale totale omzet. De grafiek van de totale opbrengstfunctie is een parabool
(een tweedegraads functie). De omzet is maximaal bij de top en dat is dezelfde productie
waarbij uitbreiding van de afzet geen hogere omzet meer kan opleveren. Ofwel: de
maximale omzet behaalt Cassandra als MO = 0.
Dat is bij een prijs van € 100 en een afzet van 5 miljoen aansluitingen.
Bij deze prijs bereken je achtereenvolgens de omzet van Cassandra en de overige
aanbieders. Daarna kun je het marktaandeel van Cassandra berekenen.
Qvca = –5Pca + 3Pov + 520 = –5 × 100 + 3 × 160 + 520 = 500 (× 10.000)
Qvov = –3Pov + 2Pca + 480 = –3 × 160 + 2 × 100 + 480 = 200 (× 10.000)
Totale afzet 700 (× 10.000)
Marktaandeel = eigen afzet als percentage van de totale afzet = 500 / 700 × 100% = 71,4%.
Dit is groter dan de oorspronkelijke 38%.
De gestelde randvoorwaarde was dat Cassandra geen verlies mag maken.
TO = P × Q = € 100 × 5 miljoen = € 500 miljoen.
TK = 80 × 5 miljoen + 50 miljoen = € 450 miljoen.
TW = TO – TK = € 500 miljoen – € 450 miljoen = € 50 miljoen.
Cassandra voldoet daarmee aan de gestelde randvoorwaarde.
Dat de concurrenten van Cassandra wel zullen reageren is natuurlijk een kenmerk van
een oligopolie. Je kunt het eigenlijk al aflezen vanuit de de vraagfunctie van Cassandra en
zijn concurrenten. Bij de concurrenten zie je dat hun afzet afhankelijk is van de prijs van
Cassandra (2P ca
).
De stijging van het marktaandeel van Cassandra van 38% naar 71,4% zullen de andere
aanbieders nooit accepteren. Zij zullen daarom reageren op het prijsbeleid van Cassandra.
Als de andere aanbieders ook hun prijs verlagen, zal Cassandra ervaren dat zijn afzet
bij iedere prijs lager is. De overige aanbieders behouden dan immers een deel van het
marktaandeel of verhogen dat zelfs nog. In ieder geval zal de vraaglijn van Cassandra
door deze reactie van de concurrenten naar links schuiven.
Het gevaar van prijsconcurrentie op een oligopolistische markt is het ontstaan van een
prijzenoorlog. Het is dus maar de vraag of een prijsdaling van Cassandra slim is.
33a Pion streeft naar maximale winst en die behaalt het bedrijf bij een prijs van € 190 (zie de
tekst). Kenmerk van de maximale winstsituatie is dat de marginale opbrengst (MO) gelijk is
aan de marginale kosten (MK).
Bij een prijs van € 190 hoort volgens de prijsafzetfunctie een afzet van 55 miljoen (zie de
figuur op de volgende pagina). De daarmee overeenkomende marginale opbrengst is € 80.
Omdat deze MO bij maximale winst gelijk is aan de marginale kosten, bedragen deze dus
ook € 80.
b In de tekst staat dat de variabele kosten proportioneel zijn. Je hebt daarom hier te maken
met een kostenplaatje dat overeenkomt met constante meeropbrengsten.
Dit betekent dat de variabele kosten per product (GVK) en de marginale kosten (MK) altijd
aan elkaar gelijk zijn en ook bij elke productiegrootte dezelfde waarde hebben.
De GVK = MK is dus een horizontale lijn ter hoogte van € 80.
GVK = € 80.
GCK = CK / Q = € 4,9 miljard / 70 miljoen = € 70.
GTK = GVK + GCK.
GTK = € 80 + € 70 = € 150.
57

c
Bij een afzet van 70 miljoen hoort een prijs van € 160. Dat kun je aflezen in de grafiek (zie
in de figuur hieronder) of je vult bij de prijsafzetfunctie (P = –2Q + 300) voor Q 70 in.
P = –2 × 70 + 300 = 160.
Je weet nu dat bij een afzet van 70 miljoen de prijs € 160 bedraagt en de kostprijs € 150
(vraag b). De winst per product is € 10. De totale winst bedraagt dan € 10 × 70 miljoen =
€ 700 miljoen (€ 0,7 miljard). Dat is gelijk aan het donkere oppervlak in de grafiek.
euro
350
300
250
200
150
100
MO
GO
50
0
0 25 50 75 100 125 150
q (× 1 miljoen)
d
e
Bij strategie B is er sprake van twee onderscheiden markten, waarop zowel de prijsafzetfunctie,
de MO-functie en de MK van elkaar verschillen. Bereken eerst voor beide markten
het rentabiliteitsoptimum. Dat zijn de productiegrootten waarbij de winst maximaal is.
Bereken daarna de daarbij behorende prijzen.
Markt 1:
TO = P × Q = (– 4Q + 300) Q = – 4Q2 + 300Q → MO = TO' = – 8Q + 300.
MO = MK → – 8Q + 300 = 100 → 8Q = 200 → Q = 25.
P = – 4 × 25 + 300 = € 200.
Markt 2:
TO = P × Q = (– Q + 150) Q = – Q2 + 150Q → MO = TO' = –2Q + 150.
MO = MK → –2Q + 150 = 40→ 2Q = 110 → Q = 55.
P = –55 + 150 = € 95.
GVK = MK (zie het antwoord op vraag 11).
TO = (€ 200 × 25 miljoen) + (€ 95 × 55 miljoen) =
10,225 miljard
TK = (€ 100 × 25 miljoen) + (€ 40 × 55 miljoen) + 4,92 miljard = 9,62 miljard –
TW
0,605 miljard
Je kunt hier verschillende verklaringen geven. Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
– Een nieuw product kan een innovatie zijn die een technologische voorsprong biedt op
mogelijke nieuwe concurrenten, waardoor zij (nog) niet aan de specifieke vraag naar dit
product kunnen voldoen.
– Een product wordt tegen een dusdanig lage prijs aangeboden dat het voor nieuwe
concurrenten moeilijk zal zijn, mede gezien hoge startinvesteringen, tegen diezelfde prijs
rendabel te produceren.
– Door meer soorten producten aan te bieden, neemt het marktaandeel toe en daarmee de
naamsbekendheid. Ook dat maakt het lastiger voor nieuwkomers op deze markt.
58

4.10 Wanneer is er sprake van prijsdiscriminatie?
34a De totale winst op beide deelmarkten samen bedraagt € 700.000.
TO deelmarkt 1: 100 × 25.000 = € 2.500.000
TO deelmarkt 2: 100 × 20.000 = € 2.000.000 +
TO € 4.500.000
CK € 2.000.000
VK = 40 × 45.000 = € 1.800.000 +
TK € 3.800.000 –
TW € 700.000
b De marginale kosten zijn gelijk aan de gemiddelde variabele kosten, omdat het bedrijf te
maken heeft met constante meeropbrengsten. Dat weet je omdat de variabele kosten per
product constant zijn.
c In de uitgangssituatie wordt op deelmarkt 1 een maximale opbrengst bereikt, omdat bij de
afzet van 25.000 stuks de marginale opbrengst nihil is.
d Snijpunt MO = MK (het rentabiliteitsoptimum) ligt bij 40.000 stuks. De getekende lijn die het
verband weergeeft tussen de prijs en de afzet is immers de GO-lijn, met behulp waarvan je
de MO-lijn kunt tekenen.
bedrag
140
deelmarkt 2
120
100
þ
80
60
40
GO
MK
20
0
20
40
MO
60
80
100
120
hoeveelheid
(× 1.000)
e De maximale totale winst bedraagt € 1.200.000.
TO deelmarkt 1: 120 × 20.000 = € 2.400.000
TO deelmarkt 2: 80 × 40.000 = € 3.200.000 +
TO € 5.600.000
CK € 2.000.000
VK = 40 × 60.000 = € 2.400.000 +
TK € 4.400.000 –
TW € 1.200.000
f Op deelmarkt 1 vinden we het snijpunt MO = MK bij 20.000 stuks. De bijbehorende prijs
bedraagt volgens de prijsafzetlijn 120 euro. De prijs zal door de monopolist op deelmarkt 1
dus worden verhoogd van 100 euro tot 120 euro.
35a Bij de door de overheid vastgestelde eenheidsprijs van € 1.000 horen een marginale
opbrengst van nul en marginale kosten van € 400. Omdat MO < MK heeft Fantasia Air bij
deze prijs geen maximale winst. De prijs van € 1.000 levert een marginale opbrengst op
van nul euro. Kenmerkend voor deze situatie is wel dat de omzet maximaal is.
Had Fantasia Air echt de maximale winst willen hebben, dan zou de prijs bepaald zijn met
de gelijkheid MO = MK. Dat punt tref je aan bij een bezetting van 40 stoelen. De daarbij
horende prijs lees je af op de prijsafzetlijn. Deze bijbehorende prijs bedraagt € 1.200.
Zie de grafiek op de volgende pagina.
59

marktsituatie per vlucht van Fantasia Air
prijs per stoel
(€)
2.000
1.800
1.600
1.400
1.200
1.000
800
600
400
200
MO=MK
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
legenda:
aantal stoelen
marginale opbrengslen
gemiddelde opbrengslen
marginale kosten
b
c
d
Tussen beide ‘zakenmensenstoelen’ zit een verschil van € 1.100 (1.800 – 700). Dat is
wel erg veel. De zakenmensen zullen dan ook kiezen voor de stoelen tegen de lage prijs,
omdat hun financiële voordeel dan groter is dan het verschil in betalingsbereidheid tussen
een stoel met en een stoel zonder overnachtingverplichting (€ 1.800 – € 700 = € 1.100).
De maatschappij weet van te voren niet of een klant een toerist of zakenmens is. Een
zakenmens kan dus ook een toeristenkaartje kopen. Dat scheelt € 500. Fantasia moet
ervoor zorgen dat dit niet gebeurt. In je antwoord moet je duidelijk maken dat voor een
toeristentarief van € 200 een zakenmens een dienst koopt die voor hem € 700 waard is
(€ 500 meer) of een dienst koopt tegen het zakentarief van € 1.300 die hem/haar € 1.800
waard is. Het verschil van € 500 is deze genoemde besparing.
Boven een prijs van 1.300 koopt de zakenmens een kaartje van € 200 (het toeristentarief)
en een losse overnachting van maximaal € 1.100, die de zakenmens dan weliswaar niet
gebruikt. Per saldo wil deze dan ook maximaal € 1.300 betalen.
Het consumentensurplus ontstaat als de betalingsbereidheid hoger is dan de prijs.
De marginale kosten zijn afhankelijk van de kosten per stoel.
Je kunt de gevraagde vier effecten dan als volgt beschrijven:
– Het consumentensurplus zal afnemen, omdat Fantasia Air een deel van het surplus
afroomt, doordat zij verschillende prijzen in rekening brengt voor verschillende klantengroepen
(prijsdiscriminatie).
– Het consumentensurplus zal toenemen als gevolg van de prijsverlaging die te
verwachten is, vanwege de toegenomen concurrentie.
– De marginale kosten zullen afnemen, doordat meer concurrentie Fantasia zal dwingen
tot efficiënter produceren en/of bezuinigen op de kosten per stoel.
– De marginale kosten zullen toenemen als Fantasia Air een deel van de markt verliest en
daardoor minder schaalvoordelen realiseert.
36a TO = P × Q = (–⅓ Q + 20) × Q = –⅓ Q2 + 20Q → MO = –⅔ Q + 20.
MK = 4.
MO = MK = –⅔ Q + 20 = 4 → Q = 24 (× 1 miljoen tikken).
P = –⅓ × 24 + 20 = 12 eurocent.
b TW = TO – TK.
TW = (24 miljoen × € 0,12) – (€ 1,8 miljoen + € 0,04 × 24 miljoen) →
TW = € 2.880.000 – € 2.760.000 = € 120.000.
60

c € 120.000 / € 2.880.000 × 100% = 4,2%.
d Nee, er is geen sprake van prijsdiscriminatie. KPQ biedt immers twee verschillende
producten aan. Prepaid en abonnement is namelijk niet hetzelfde.
e Deelmarkt I: EPV = r.c. × P/Q =
Q1 = –2 × 12 + 28 = 4 → EPV = –2 × 12 / 4 = – 6.
Q2 = –12 + 32 = 20 → EPV = –1 × 12 / 20 = – 0,6.
f Je hebt te maken met twee verschillende prijsafzetfuncties.
g Deelmarkt 1: Q1 = –2.P1 + 28 → P1 = –½.Q1 + 14.
Deelmarkt 2: Q2 = – P2 + 32 → P2 = – Q2 + 32.
h Deelmarkt 1: TO1 = –½.Q12 + 14.Q1 → MO1 = – Q1 + 14.
MO1 = MK = – Q1 + 14 = 4 → Q1 = 10 (miljoen tikken).
P = –½ × 10 + 14 = 9 cent → TO1 = € 0,09 × 10 miljoen = € 900.000.
Deelmarkt 2: TO2 = – Q22 + 32.Q2 → MO2 = –2.Q2 + 32.
MO2 = MK = –2.Q2 + 32 = 4 → Q2 = 14 (miljoen tikken).
P2 = –14 + 32 = 18 cent → TO2 = € 0,18 × 14 miljoen = € 2.520.000.
TW = (€ 900.000 + € 2.520.000) – € 2.760.000 = € 660.000.
Markt – toetreding en marktstructuur: Spel / Experiment 4.1
Docentenhandleiding ‘Popgroep De Bank na jaren weer bij elkaar’
Leerdoelen:
• Onderzoek doen naar de gevolgen van verschillende prijsstellingen.
• Onderkennen dat bij gedifferentieerde prijsvorming een gedeelte van het consumentensurplus
wordt overgeheveld naar de producent (aanbieder).
• Het vorige zowel grafisch als rekenkundig inzichtelijk maken.
• Oefenen met een eenvoudig Excel-blad.
Gegevens
Aanbod: in de grote zaal van Ahoy kunnen maximaal 8.000 toeschouwers.
Indien gewenst zijn er drie verschillende vakken:
a) de Arena met 500 plaatsen (het meest geliefd);
b) de eerste ring met 4.000 plaatsen;
c) de tweede ring met 3.500 plaatsen (het minst populair).
Vraag
De vraagfunctie ziet er als volgt uit: Qv = – 55 P + 10.750.
Opdrachten:
1) Teken de vraaglijn en de maximale-afzetlijn in één grafiek. Gebruik hiervoor hokjespapier
met 1 hokje = 0,5 cm. Op de verticale as staat de prijs met als verdeling 1 hokje is € 5.
Op de horizontale as staat het aantal toeschouwers met als verdeling 1 hokje is 500 plaatsen.
2) Ga uit van één prijs voor alle kaartjes. De toeschouwers mogen dan zelf hun plaats uitzoeken:
wie het eerst komt, heeft de beste plaats. Bereken de prijs waarbij Ahoy precies gevuld is.
3) Arceer in de grafiek met blauw het consumentensurplus. Bereken ook de grootte van dit
surplus.
4) Ga uit van de prijs die je hebt gevonden bij opdracht 2 en bereken de opbrengst van de
kaartjes. Stel je zou de prijs met € 20 verhogen, wat wordt dan de afzet? En wat wordt de
nieuwe opbrengst? Is de prijselasticiteit van de vraag elastisch of inelastisch?
5) Bereken de prijselasticiteit van de vraag bij de onder 4 genoemde verandering.
61

6) Geef het verlies van het consumentensurplus in de grafiek aan door dit (extra) met rood te
arceren.
7) Bepaal in het geval van één prijs voor alle kaartjes, de afzet en prijs waarbij de opbrengst
van de kaartjes het hoogst is.
Niveau 1 (havo-niveau)
Maak als volgt een tabel:
prijs
25
30
35
40
enz.
enz.
enz.
t/m
135
aantal verkochte
kaartjes (max 8.000!)
opbrengst
Niveau 2 (vwo-niveau)
Zet de vraagfunctie om naar een prijsafzetfunctie.
Bepaal de opbrengstfunctie.
Bepaal met behulp van differentiëren de optimale afzet (en prijs).
8) Teken opnieuw de grafieken zoals bij opdracht 1. Geef het maximale aanbod weer met een
stippellijn.
9) Nu gaan we de kaarten per vak (Arena, 1e ring, 2e ring) verkopen. Uitgangspunt is de eis
van de popgroep dat de prijsstelling zodanig moet zijn dat Ahoy uitverkocht raakt.
Bepaal, op basis van de onder het aanbod genoemde vakverdeling, welke prijzen kunnen
worden gevraagd om een maximale opbrengst te behalen.
10) Geef in de nieuwe grafiek exact aan wat de vermindering van het consumentensurplus is
(rood arceren) en wat overblijft van het consumentensurplus (blauw arceren).
We gaan nu de mogelijkheid onderzoeken om de kaartjes via internet te veilen.
We beginnen met een prijs van € 200 en zakken elk uur met € 10. Ga ervan uit dat de
kaartjes verkocht worden volgens de vraagfunctie. De mensen die het meest voor een
kaartje overhebben, zullen het eerst reageren. Zelf mogen ze via de internetsite een plaats
kiezen/reserveren.
11) Maak een tabel die er als volgt uitziet (zie op de volgende pagina):
62

prijs kaartje totale vraag vraag in deze
prijsklasse
200
190
180
170
160
150
140
130
enz.
enz.
enz.
enz.
enz.
enz.
enz.
enz.
totdat de totale
vraag 8.000 is
opbrengst
totale
opbrengst
12) Maak in een Excel-blad een soortgelijke tabel. Begin weer met € 200 en neem nu stappen
van € 5. Wat wordt de totale opbrengst?
13) En nog één: begin weer met € 200 en neem nu stappen van € 1. Wat wordt nu de totale
opbrengst?
14) Wat zou de maximale opbrengst worden als je oneindig kleine stappen zou kunnen nemen?
15) Vergelijk de opbrengst onder 14 met de opbrengst op basis van de gegevens van vraag 2.
Wat is er met het consumentensurplus gebeurd?
Tot slot: schrijf een brief aan de directie van Ahoy waarin je de directie op basis van je
bevindingen duidelijk onderbouwd advies geeft over de te voeren strategie.
63

Markt – toetreding en marktstructuur Spel / Experiment 4.2
Docentenhandleiding ‘Oligopolistische afhankelijkheid’
Leerdoelen:
• Aanbieders zijn van elkaars handelen afhankelijk.
• Samenwerking is mogelijk en kan de winst van de totale markt vergroten.
• Samenwerking kan falen als een bedrijf meer geïnteresseerd is in eigen winst, dan het totale
marktbelang.
Concepten
Opbrengsten en kosten, marktwerking, marktmacht, onderlinge afspraken, reputatie, fusie.
Organisatie
De leerlingen zijn verdeeld in managementteams van 4 personen.
(Grote klassen kunnen ook worden ingedeeld in 2 oligopoliemarkten.)
Er is een vraagcurve beschikbaar voor de hele markt van een product.
In de totale vraag wordt door de gezamenlijke aanbieders voorzien.
Er is een gemiddelde totalekostenfunctie waarvoor geldt: GTK= MK.
Doel van de ondernemingen is winst maken.
Het spel wordt een aantal (5) ronden gespeeld.
De managementteams geven hun aanbod door aan de docent, die daarmee het totale aanbod
berekent en de prijs bekend maakt volgens de vraaglijn op het bord.
Met die prijs kan ieder team zijn winst of verlies berekenen.
Mogelijke variaties:
• Als de teams het spel een aantal keren gespeeld hebben, kun je ze toestaan om te gaan samenwerken.
Ze kunnen met elkaar afspraken gaan maken over de hoogte van het aanbod om zo
een goede winst te behalen.
Vragen: Moet je je als bedrijf houden aan je afspraken? Wat zijn de gevolgen voor vervolgrondes?
• Je kunt ook toestaan dat de bedrijven fuseren.
• Je kunt ook toestaan dat bedrijven worden opgekocht.
Benodigdheden:
– Grafieken van de vraaglijn (eventueel de les ervoor laten maken door de leerlingen).
– Bord om de vraaglijn te tonen en per ronde de marktprijs bij verschillend aanbod te bepalen.
– Aanbodpapiertjes.
– Werkbladen voor de leerlingen (per managementteam of individueel?).
Tijdbeslag: 50-60 minuten; verdeling:
– groepsindeling en introductie: 5 minuten.
– iedere groep moet zijn kosten en opbrengstenlijn tekenen: 5-10 minuten;
– spelen van 4 of 5 rondes: 20 minuten.
– leerlingen: aanbodbriefjes inleveren, hun winsten berekenen, strategieën bespreken; rondes
spelen met fusies: 10 minuten.
Wat is het effect?
– evaluatie van de ervaringen en uitbetaling van de winsten; welke economische concepten had
je nodig en wat ben je tegen gekomen?; het beschrijven van het (huiswerk-)experiment voor
het experimentenlogboek: 10 minuten.
64

Leerlingeninstructie:
• Jij hebt een bedrijf dat tot doel heeft de winsten te maximaliseren in de spelrondes.
• De vraaglijn voor het product luidt als volgt: P = 200 – ½ Q.
• De kosten van jouw bedrijf luiden: GTK = 100 en MK = 100.
Aanbodbeslissing:
• Kies hoeveel je wilt aanbieden in de volgende marktronde.
• Schrijf het op je in te leveren aanbod briefje en op je werkblad.
Winstberekening:
• Het totale aanbod levert een marktprijs op volgens P= 200– 1/2Q.
• Onthoud GTK = 100 en TK = GTK × Q.
• Schrijf je aanbod op en bereken je winst / verlies bij die aangeboden hoeveelheid.
• Winst = TO – TK of winst = (GO – GTK) × Q.
Uitbreiding van het spel na een aantal rondes:
Samenwerking
• Je mag samenwerken met andere aanbieders.
• Houd je je aan de afspraken?
Fusie
Je mag fuseren met een ander bedrijf.
Je moet daarvoor een overzicht inleveren bij je docent om de voordelen van de fusie duidelijk te
maken.
Bijzonderheden:
• Als twee bedrijven fuseren, dalen de GTK en MK met 10.
• Als drie bedrijven fuseren, dalen de GTK en MK met 20.
• Als vier bedrijven fuseren, dalen de GTK en MK met 30.
• Als vijf bedrijven fuseren, dalen de GTK en MK met 40.
Opkopen
Je mag andere bedrijven opkopen met je eerder behaalde winst (of met schuld gedekt door
toekomstige winsten). De koop moet gemeld worden bij de docent en opgeschreven op het bord.
Evaluatie / beschrijving
Evaluatie in de klas binnen je managementteam samen met de hele klas.
Schrijf een experimentenverslag voor het logboek. Beschrijf je eigen strategieën.
Beschrijf de strategieën van je concurrenten.
Z.o.z.
65

Vragen / werkblad
Jouw bedrijf is een van de aanbieders op een oligopolistische markt.
De totale vraag naar dit product luidt: P = 200 – ½ Q.
De GTK en de MK per eenheid product zijn € 100.
1) Teken de GO-, MO-, GTK- and MK-lijnen.
Zet de namen bij de lijnen.
P
totale markt: vraaglijn
K
200
150
100
0
100 200 400 Q
2) Bij welke hoeveelheid maakt de onderneming maximale winst?
Jij bent een van de vijf bedrijven in deze markt.
3) Hoe hoog is de bij 1 / 5 van de markthoeveelheid behorende maximale winst? ??
4) Als de totale aangeboden hoeveelheid 120 eenheden was, wat zou dan de marktprijs voor
dit product zijn?
5) Wat is de winst per eenheid product bij een totaal aanbod van 120 eenheden?
6) Als de andere vier bedrijven allemaal 20 eenheden produceren,
a) en jij produceert 40 eenheden, wat is dan jouw winst?
b) hoeveel bedraagt je winst als jij 20 eenheden zou produceren?
7) Kies de productiehoeveelheid die jij wilt aanbieden als een van de vijf ondermeningen.
Schrijf je aanbod op in onderstaand schema en op je in te leveren aanbodpapier.
Ondernemingen A, B, C, D en E (of teams) (zelf namen te kiezen):
onderneming ronde aangeboden hoeveelheid
66

Tabellen voor de spelleider
Per ronde
ronde ……. aanbod opbrengst
team A
team B
team C
team D
team E
totale aanbod
………..
Gerealiseerde prijs bij dit aanbod: € …….
Totaal na vijf ronden
team
A
B
C
D
E
totale
opbrengst
opbrengst
ronde 1 ronde 2 ronde 3 ronde 4 ronde 5 totaal
Antwoorden
Jouw bedrijf is een van de aanbieders op een oligopolistische markt.
De totale vraag naar dit product luidt: P = 200 – ½ Q.
De GTK en de MK per eenheid product zijn € 100.
1) Teken de GO-, MO-, GTK- and MK-lijnen.
2) Bij welke hoeveelheid maakt de onderneming maximale winst?: 100.
Jij bent een van de vijf bedrijven in deze markt.
3) Hoe hoog is de bij 1/ 5 van de markthoeveelheid behorende maximale winst?: 20.
4) Als de totale aangeboden hoeveelheid 120 eenheden was, wat zou dan de marktprijs voor
dit product zijn?: 140.
5) Wat is de winst per eenheid product bij een totaal aanbod van 120 eenheden?: 40.
6) Als de andere vier bedrijven allemaal 20 eenheden produceren,
a) en jij produceert 40 eenheden, wat is jouw winst?: 40 × € 40 = € 1.600.
b) hoeveel bedraagt je winst zijn als jij 20 eenheden zou produceren?: 20 × € 50 = € 1.000.
7) Ter beoordeling aan je docent. ??
67

Uitwerkingen V
Concept 4 Ruilen over de tijd
5.1 Inleiding – een leven lang financieel plannen
1a Jaarlijks moeten ze sparen: € 30.000 / 15 = € 2.000.
Dat is per maand: € 2.000 / 12 = € 167.
b De € 5.000 blijft 18 jaar staan. Er komt elk jaar 5% aan rente bij.
Na 18 jaar heb je dan: 30.000 × 1,05 18 = € 72.199 (afgerond).
c Dat bijbaantje is nodig om de studie en de kosten van levensonderhoud te betalen.
Deze kosten zijn aanzienlijk in deze fase.
2a
b
c
d
De periode voor het werkzame leven, de periode van het werkzame leven en de periode
na het werkzame leven.
In levensfase I en III is een mens van anderen afhankelijk, omdat het eigen inkomen lager
is dan het bedrag dat nodig is om de kosten van levensonderhoud te financieren.
Omdat je in levensfase III AOW ontvangt die door de werkende mensen in de vorm van
premies wordt betaald.
Tijdens het werkzame leven zou je kunnen zorgen voor een aanvullend oudedagspensioen.
Voor veel werknemers is dit trouwens ook verplicht.
5.2 Wat bedoelen economen met voorraadgrootheden en stroomgrootheden?
3a
b
c
De cijfers in de grafiek zijn saldi van het percentage positieve en negatieve antwoorden.
Het saldo van zinvol en niet-zinvol bedraagt in 2008 65% (zie de bovenste lijn):
100% – 65% = 35%; de helft daarvan is 17,5% → 82,5% zinvol en 17,5% niet-zinvol,
samen is dat 100%. Het saldo van deze twee getallen is: 82,5% –17,5% = 65%,
of iets wiskundiger: zinvol = X en niet-zinvol = (100 – X); X – (100 – X) = 65;
X – 100 + X = 65 → 2X = 165 → X = 82,5%.
De crisis leidde tot onzekerheid in die periode. En daarom gingen meer mensen uit
voorzorg geld op zij leggen.
Nee, je kunt wel zeggen dat meer mensen sparen, maar per spaarder kan het bedrag wel
kleiner zijn dan in 2005.
4 Alle motieven hebben te maken met de verschuiving van koopkracht nu naar later.
Dat is in feite ook de bedoeling van sparen.
5a
b
Een balans bevat voorraadgrootheden, omdat het van deze grootheden de waarde op één
bepaald moment betreft.
De grootheden op een resultatenrekening betreffen waarden die gedurende een jaar
(periode) zijn gerealiseerd. Dit zijn stroomgrootheden.
5.3 Lenen of sparen?
6a
b
c
d
7a
De eerste 20 jaar is een groot deel van het betaalde bedrag aftrekbaar van de belastingen.
De annuïteitenhypotheek is aantrekkelijk voor mensen die starten met een laag salaris,
maar na zo’n 15 jaar aan hun top zitten. In het begin is vrijwel het gehele aan de bank
betaalde bedrag aftrekbaar van de belastingen.
Je betaalt elk jaar hetzelfde bedrag. En ook het spaarbedrag en het rentebedrag blijft
jaarlijks gelijk. Van begin tot eind heb je dan ook dezelfde belastingaftrek.
Je ziet in beide figuren dat het bedrag dat je gedurende de aflossingsperiode aan rente
betaalt, hoger is dan het oorspronkelijk geleende bedrag.
Sparen is niet-consumeren.
68

c
d
8a
b
c
d
Als een kleiner deel van het nationaal inkomen wordt geconsumeerd, dan stijgen de
bestedingen (effectieve vraag) en daarmee ook de productie.
Om economische groei te realiseren zullen bedrijven moeten investeren en daarvoor
moeten zij geld lenen. Dat geld komt grotendeels bij de gezinnen vandaan, als die
tenminste sparen.
Bij toenemende inflatie(verwachtingen) daalt de waarde van het geld. Sparen is dan
minder aantrekkelijk. Je kunt dan beter nu kopen, dan straks, als de producten in prijs zijn
gestegen.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
0,20 × 15,5 – 0,05 × 11,5 / 0,05 × 11,5 × 100% = 439,13%.
Beheer van vermogen.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om
pensioenfondsen.
De rente was lager dan de opbrengst die met aandelen behaald kon worden. Vandaar de
interesse voor aandelen.
5.4 Wie zijn er actief op de vermogensmarkt?
9a De hoogsthaalbare rente voor Laura is 5% (bij de bank). De obligaties leveren maar 4%
op. Dat is: 0,04 × € 30.000 = € 1.200. Laura wil dus minder betalen dan € 30.000.
Het effectieve rendement op de obligaties moet namelijk ook 5% zijn.
Het bedrag dat Laura jaarlijks aan rente zal ontvangen als zij de obligaties koopt (de
€ 1.200) moet dan ook 5% zijn van het bedrag dat zij bereid is te betalen.
Laura wil dus maximaal betalen: 1.200 × 100 / 5 = € 24.000.
b Economen zeggen dan dat de koers van deze staatsobligaties 80 is.
Berekening: 24.000 / 30.000 × 100 = 80.
Dat is dus 20% lager dan de uitgegeven koers(waarde).
c Laura kan winst maken op haar obligaties als de huidige rente lager is dan de 4% op haar
obligaties. Haar obligaties zijn dan populair vanwege de hogere nominale rente.
10a Bij een renteverlaging gaan gezinnen en bedrijven meer lenen om meer te kopen.
b Hypothecaire leningen behoren tot de kapitaalmarkt. Je sluit ze voor een lange periode
(20-30 jaar) af.
c Als de rente daalt, nemen de financieringskosten af. De vraag naar huizen kan stijgen en
daarmee de prijs van huizen.
d Mensen hebben geld nodig en dat gaan ze lenen; vandaar de toename van de kredietverlening.
e Onder de voorwaarde dat de prijzen procentueel evenveel dalen als de rente.
11a Lage rente, gemakkelijk bijlenen, de studiekosten hoeft pas later te worden terugbetaald
en de aflossingsbedragen zijn afhankelijk van het inkomen.
b In de eerste plaats omdat een studie veel geld kost en in de tweede plaats omdat er grote
behoefte is aan hoog opgeleid personeel. En op deze wijze wil de overheid studeren
stimuleren.
c Gedurende 4 jaar 800 euro per maand is: 4 × 12 × 800 = € 38.400.
d Jaar 1: 12 × 800 = 9600 → totale schuld € 9.600 → rente: 96 × 4 = 384;
jaar 2: 12 × 800 = 9600 → totale schuld € 19.200 → rente: 192 × 4 = 768;
jaar 3: 12 × 800 = 9600 → totale schuld € 28.800 → rente: 288 × 4 = 1.152;
jaar 4: 12 × 800 = 9600 → totale schuld € 38.400 → rente: 384 × 4 = 1.536.
Na 4 jaar bedraagt de schuld: 4 × 9.600 + 384 + 768 + 1.152 + 1.536 = € 42.240.
e De student denkt meer met het geleende geld te kunnen verdienen op de aandelenbeurs,
dan hij aan rentekosten moet betalen. Het belegde geld kan hij later altijd weer in geld
omzetten en daarmee de lening bij de IB-groep aflossen.
V Concept 4
69

f
Het risico dat de beleggingen minder waard blijken dan hij dacht, bijvoorbeeld door een
instorting van de aandelenkoersen.
12a 5.000 × 1,0354 = 5.738 → rente = € 738.
b 5.000 × 1,063 = 5.955 → rente = € 955.
c 5.000 × 1,0756 = 7.717 → rente = € 2.717.
13a Dat zijn beleggingspolissen waarbij de belegger hoge kosten in rekening worden gebracht,
waardoor maar een relatief klein gedeelte van de betaalde premie daadwerkelijk wordt belegd.
b Verzekeringsmaatschappijen, banken en andere particuliere beleggingsmaatschappijen.
c Natuurlijk omdat men verwachtte door deze belegging ‘rijk’ te worden. Het was ook een
tijd waarin de aandelenkoersen bleven stijgen en veel mensen dachten dat dit door zou
blijven gaan. Men vergat dat een aandeel een winstuitkering moest opleveren en dat de
bedrijven dus wel winst moeten maken. Toen de bedrijven inderdaad vrijwel geen winst
meer maakten (rond 2001 en rond 2008) stortten de aandelenkoersen in en verdween het
opgebouwde vermogen als sneeuw voor de zon.
d Er is er sprake van misleiding door de aanbieder als ze hoge rendementen en uitkeringen
voorspiegelen. Dat kun je bij aandelen nooit met zekerheid van te voren zeggen.
e ‘Resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst’. Je kunt dus nooit met
zekerheid zeggen dat de voorgespiegelde resultaten ook zullen worden behaald.
14a Uit je antwoord moet blijken dat het gaat om het verschil in looptijd van de verhandelde
vermogenstitels.
b Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om termijndeposito’s;
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om spaartegoeden;
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om aandelen;
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om obligaties.
c Hoger. Voorbeelden van juiste verklaringen zijn:
• een verklaring waaruit blijkt dat het inflatierisico op langere termijn groter is;
• een verklaring waaruit blijkt dat de hypotheekgever voor meer zekerheid extra moet
betalen.
d Gestegen. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
kapitaalmarktrente in die periode ongewijzigd blijft, terwijl het prijsniveau in die periode
daalt.
5.5 Is inflatie hetzelfde als geldontwaarding?
15a Door deze leningen stijgt de geldhoeveelheid. Er komt immers nieuw geld bij. En volgens
de verkeersvergelijking van Fisher (M × V = P × T) zal een stijging van de geldhoeveelheid
kunnen leiden tot een stijging van de prijzen. Dit op voorwaarde dat de productiecapaciteit
volledig is bezet. Leningen die de bank doet vanuit aangetrokken spaargeld, laat de
geldhoeveelheid constant blijven. Het geld wordt alleen verplaatst over de tijd.
b Door dit beleid stijgt de staatsschuld en wie moet dit terugbetalen? De belastingbetaler van
nu of die van de toekomst?
c Dit geld bijdrukken leidt tot inflatie, waardoor de reële waarde van de schuld afneemt.
d Door een renteverlaging stijgen de bestedingen van gezinnen en bedrijven, wat de
economie weer stimuleert.
e
f
Omdat bij hyperinflatie niemand meer het geld als betaalmiddel wil accepteren.
Men gaat weer over op de ouderwetse ruilhandel zonder geld. De arbeidsspecialisatie
neemt af. Het kost weer moeite om een ruilpartner te vinden. De waardebepaling van
te ruilen goederen levert veelal problemen. Kortom, de handel daalt sterk en daarmee
eveneens het bbp.
70

16a Index waarde geld: 100 / 110 × 100 = 90,9 → geldontwaarding = 9,1%.
b Index waarde geld: 100 / 200 × 100 = 50 → geldontwaarding = 50%.
c Index waarde geld: 100 / 1100 × 100 = 9,1 → geldontwaarding = 90,9%.
17a Afnemen. Dat blijkt uit de zin ‘Het rentepercentage van de lening ligt een aantal jaren vast,
terwijl het inkomen wordt aangepast aan de inflatie.’
b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een toename
van het inkomen een hoger (marginaal) belastingpercentage van toepassing kan worden
en dat van het rentebedrag dan een groter deel wordt terugontvangen.
c Uit het antwoord moet blijken dat de (nominale) rente lager is dan de inflatie.
d Een voorbeeld van een juiste berekening is: € 200.000 × 1,0243 = € 214.748,36.
e Uit je antwoord moet blijken dat inflatie geen invloed heeft op de hypotheekschuld, zodat
het verschil tussen de waarde van het huis en de hypotheekschuld (= het vermogen) zal
toenemen.
5.6 Hoe berekent het CBS de inflatie?
18a Omdat elke consument een ander uitgavenpatroon heeft.
b Dat een pakket consumptiegoederen dat de ‘gemiddelde’ consument koopt 27% duurder is
geworden.
c Als je de consumentenprijsindex begin augustus op 100 stelt, was deze eind augustus
gelijk aan: 100 + 15% = 115.
En eind september aan: 115 + 27% = 146,05 (115 × 1,27).
De prijzen zijn in die twee maanden dus met 46,05% gestegen.
d Bij een hoge inflatie daalt de koopkracht van je spaargeld. Spaarders zullen dus alleen
bereid zijn hun geld uit te lenen als ze die koopkrachtdaling vergoed krijgen via een hogere
rente.
e Dan is het inflatiepercentage hoger dan het rentepercentage.
f Bij een negatieve reële rente zullen de besparingen opdrogen en kunnen bedrijven
niet meer aan middelen komen om te investeren. De productiecapaciteit veroudert dan
drastisch en de concurrentiepositie verslechtert.
19a Het prijspeil stijgt met: 123,9 / 119,1 × 100 – 100 = 4,0%.
b Het inkomen is gestegen met € 4.500. Dit is een stijging van 22,5%.
Berekening: 4.500 / 20.000 × 100% = 22.5%.
c Index reëel inkomen = Index nominaal inkomen / Index cpi × 100 = 122,5 / 104 × 100 =
117,8. Het reëel inkomen stijgt met 17,8%.
Van tijd tot tijd verlegt men het basisjaar.
d Omdat het consumptiepatroon in de tijd verandert (de wegingsfactoren) als gevolg van
veranderende behoeften en prijsveranderingen.
20a De prijsindex voor de horeca bedraagt 107.
5,521 × prijsindex horeca + 94,479 × 103,4 = 103,6 →
103,6 − 97,69 × 100 = 107
100 5,521
b
Het citaat luidt: ‘Terwijl het volume van de totale consumptieve bestedingen in 2002 stijgt,
daalt het volume van de bestedingen van consumenten in de horeca.’ De consumptieve
bestedingen nemen wel degelijk toe. Dat wijst niet op de teruglopende economische groei.
Maar de consumptieve bestedingen lopen wel terug in de horeca. Dat moet dus een
andere oorzaak hebben. De econoom zegt dat de horeca gewoon de rekening
gepresenteerd krijgt van haar eigen prijsbeleid.
71

21a Je berekent de consumentenprijsindex (cpi) door de partiële prijsindexcijfers van de
verschillende bestedingscategorieën te vermenigvuldigen met de wegingsfactor van die
groepen. Dat is het deel van het totale inkomen dat aan die groepen is besteed.
De som van deze producten deel je dan door 100, het totaal van de wegingsfactoren.
Bij deze opgaven zijn de uitgaven in drie categorieën verdeeld.
Bereken eerst de ontbrekende wegingsfactor en voer daarna de hier besproken
berekening uit. De cpi bedraagt 104,2.
Berekening ontbrekende wegingsfactor recreatie, cultuur en overige: 100 – 25,0 – 44,6 =
30,4. Berekening cpi: [(25,0 × 105,4) + (44,6 × 104,0 + 30,4 × 103,4)] / 100 = 104,2.
b
c
d
De procentuele verandering van de koopkracht kun je berekenen met behulp van de
koopkrachtindex. Deze koopkrachtindex bereken je door de index van het nominale
inkomen (wat je verdient) te delen door de consumentenprijsindex (cpi).
Bereken eerst met behulp van tabel 2 deze twee laatste indices.
Nominale inkomensindex 2003 t.o.v. 2002: 115,0 / 112,9 × 100 = 101,86.
Prijsindex 2003 t.o.v. 2002: 110,7 / 107,6 × 100 = 102,88.
Koopkrachtindex = nominale inkomensindex / prijsindex × 100.
Koopkrachtindex = 101,86 / 102,88 × 100 = 99,01.
De koopkracht is gedaald met 0,99% (99,01 – 100 = – 0,99).
Als gevolg van het kwaliteitseffect zijn de goederen die je koopt en die het Centraal Bureau
voor de Statistiek dus opneemt in haar budgetonderzoek misschien wel duurder, maar in
ieder geval beter. De prijsstijging van deze goederen neemt het CBS op in haar cpi.
Het CBS onderzoekt de stijging van het prijspeil bij eenzelfde levensstandaard.
Maar door het kwaliteitseffect ontstaat een hogere levensstandaard en een hoger niveau
van behoeftebevrediging. Je kunt dus concluderen dat de prijsstijging deels veroorzaakt
is door meer behoeftebevrediging. Als je dat meetelt, blijkt het prijspeil minder gestegen te
zijn, dan uit de cpi is af te leiden.
Het budgetonderzoek moet de wegingsfactoren opleveren die het CBS gebruikt bij de
berekening van de cpi. Naarmate er meer tijd zit tussen de budgetonderzoeken, zullen
de verschillen in uitgavenpatroon groter zijn. Het substitutie-effect is dan groot. Door een
jaarlijks budgetonderzoek kan het CBS veel sneller veranderingen in het uitgavenpatroon
vaststellen die ontstaan zijn door vervanging van bepaalde goederen door andere. Het
substitutie-effect is dan veel kleiner en de noodzaak voor het CBS de cpi te corrigeren
neemt af.
5.7 Wat zijn de oorzaken en gevolgen van inflatie?
22a Een verlaging van de directe belasting kan tot bestedingsinflatie leiden omdat daardoor het
besteedbare inkomen toeneemt, waardoor de bestedingen groter kunnen worden dan de
productiecapaciteit toelaat. In dat geval zullen de prijzen stijgen.
b Een krappe arbeidsmarkt kan tot loonstijgingen leiden als bij gebrek aan geschikt nieuw
personeel werkgevers gedwongen zijn het huidige personeel (meer) over te laten werken /
vast te houden door bonussen / extra periodieken en toeslagen te geven.
c Men hoopte op een stijging van de koers van de euro, omdat daardoor de prijzen van in
dollars genoteerde geïmporteerde producten kunnen dalen, waardoor de stijging van het
prijspeil in Nederland wordt afgeremd. Je krijgt namelijk bij een stijging van de koers van
de euro ten opzichte van de dollar meer dollars voor eenzelfde hoeveelheid euro’s.
23a In 2001 was de groei van de consumptieve bestedingen maar weinig hoger dan de stijging
van het prijspeil. De groei van de bestedingen werd dan ook voornamelijk veroorzaakt door
de prijsstijging en nauwelijks door een reële groei van de bestedingen.
b Oplopende inflatie kan oorzaak zijn van stagnerende bestedingen in een open economie
omdat door de hoge inflatie het exportprijspeil relatief gezien stijgt en de exportvraag
afneemt, zodat de binnenlandse productie stagneert.
72

Maar ook omdat door de hoge inflatie het importprijspeil relatief gezien daalt en de
importvraag toeneemt, waardoor de binnenlandse productie ook stagneert.
Het prijspeil bepaalt dus mede de grootte van de export en de import.
c Het buitenland wordt dan in verhouding goedkoper dan het eigen land. De bewoners zullen
daar dan meer kopen (import).
d De gemiddelde prijsstijging bedraagt 4,6%.
Berekening: (4,4 + 4,7 + 4,6 + 4,5) / 4 = 4,6%.
e In geen enkel jaar bedroeg de groei van de bestedingen minder dan 4,3%. Er was dus
altijd groei in beide jaren. Alleen in 2001-I was de groei van de bestedingen lager dan de
prijsontwikkeling. In dat kwartaal was er sprake van een daling in de reële bestedingen.
5.8 Is het kopen van een huis een goede belegging?
24 Het is heel goed mogelijk dat je beleggingen in waarde dalen. Denk maar aan de
aandelenmarkten in 2001 en 2007. Gebeurd dat ook met jouw beleggingen, dan kan het
wel eens zo zijn, dat je onvoldoende geld ontvangt om je schuld af te lossen. Je blijft dan
met een restschuld zitten.
25a
b
c
d
De executiewaarde is het bedrag dat het huis bij gedwongen verkoop waarschijnlijk
oplevert en dat de bank kan ontvangen als de hypotheekgever zijn verplichtingen niet
meer kan nakomen.
Het voordeel van z’n maatregel is dat mensen niet te veel geld lenen. Als zij hun huis
moeten verkopen, blijven ze niet met de genoemde restschuld zitten.
Bij gedwongen verkoop via een veiling moeten ook de veilingkosten worden betaald.
Die kosten gaan van de verkoopopbrengst af.
Je kunt denken aan een inkomensmaatstaf, bijvoorbeeld vier keer het gezamenlijke
jaarinkomen. Ook kun je denken aan het controleren of je eventueel ook nog ergens
anders schulden hebt. Zo ja, dan krijg je die 125% niet.
26 Hypotheken worden verstrekt door de huizenkopers!
27a
b
c
d
Uit je antwoord moet blijken dat een stijging / daling van de hypotheekrente het lenen van
geld voor de aanschaf van een huis duurder / goedkoper maakt waardoor de vraag naar
koopwoningen afneemt / toeneemt en de gemiddelde verkoopprijs van een koopwoning
daalt / stijgt.
Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• een uitleg waaruit blijkt dat door de toename van de werkloosheid de bereidheid om
risico te nemen / de hoogte van het besteedbaar inkomen vermindert en de koop van
een huis uitgesteld of afgesteld wordt, waardoor de vraag afneemt;
• een uitleg waaruit blijkt dat de werklozen moeten bezuinigen op hun uitgaven en hun
koopwoning moeten verkopen, waardoor het aanbod toeneemt.
Zie het schema op de volgende pagina.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat het verband
tussen werkloosheid en prijs van koopwoningen in de hoofdstad minder sterk is, doordat
in geval van werkloosheid een flexibele arbeidsmarkt de kans vergroot op het (eerder)
krijgen van een baan en dus het werkloos worden minder vlug aanleiding zal zijn tot meer
aanbod van koopwoningen / minder vraag naar koopwoningen.
Z.o.z.
73

Een voorbeeld van een juiste berekening is :
• Ruimte op de koopwoningmarkt (verhouding aanbod/verkoop):
357.370
2004: = 1,060 × 100% = 106,0%.
337.140
371.330
2005: = 1,044 × 100% = 104,4%
355.680
104,4 – 106,0 = – 1,6
• Effect van ruimte op markt voor koopwoningen: – 2,58 × −1,6 = + 4,13
Effect van werkloosheid: –0,73 × 1,0 − 0,73
Effect van hypotheekrente: –1,91 × -0,6 + 1,15 +
(Effect van beursindex = 0) + 4,55%
De gemiddelde verkoopprijs van een koopwoning in 2005 wordt:
1,0455 × € 227.600 = € 237.955,80
5.9 Werken aan je pensioen?
28a
b
Er komen steeds meer ouderen die een AOW-uitkering ontvangen, terwijl het aantal
premieplichtigen met een veel kleiner percentage groeit. Er is daarom straks onvoldoende
geld om de 65-plussers van een AOW-uitkering te voorzien.
Als mensen langer doorwerken, krijgen ze pas op latere leeftijd een AOW-uitkering,
waardoor de uitgaven dalen. Ze krijgen niet alleen later de uitkering, maar betalen ook
langer de premie voor deze volksverzekering.
Een alternatieve oplossing is inzetten op een betere studiekeuze en zorgen voor minder
uitval. Elk jaar dat een student te lang studeert, kost geld en scheelt de overheid veel
belastinginkomsten. Ook hebben eerder afgestudeerden langer de tijd om hun pensioen
op te bouwen. Misschien hoeven ze dan niet langer door te werken.
29 Het principe van de hypotheek op basis van een levensverzekering is dat u niets aflost (1).
Aan deze hypotheekvorm is namelijk een zogenoemde gemengde (2) verzekering
gekoppeld, die uitkeert als u in leven (3) bent op de einddatum van de hypotheek of als u
overlijdt (4) vóór die datum. Gedurende de hele looptijd (5) betaalt u rente over de volle
hypothecaire lening (6). De premie voor de verzekering bestaat uit een spaarpremie
en een risicopremie (7). Met de eerste bouwt u een spaarkapitaal op waarmee u aan
het einde (8) van de looptijd de hypotheek aflost. Ervan uitgaande dat u het volledige
overlijdensrisico heeft gedekt, zorgt de risicopremie ervoor dat uw nabestaanden (9),
mocht u onverhoopt eerder komen te overlijden, niet met een schuld (10) blijven zitten.
Als u aan een levenhypotheek begint, moet u er vrij zeker van zijn dat u in een koopwoning
(11) wilt blijven wonen en dat de gekozen verzekeraar de juiste is. Overstappen
(12) naar een andere verzekeraar en een andere hypotheekvorm (13) is namelijk vrijwel
altijd ongunstig.
30 Omdat je meestal gedurende de looptijd van de lening niet aflost, blijft je fiscale aftrekpost
hoog. Dat heeft een positief effect op je netto hypotheeklasten. Daar komt bij dat de rente
die je ontvangt over de spaarpremie in veel gevallen belastingvrij is. Op deze wijze wil de
overheid het spaargedrag van burgers stimuleren.
31a Rente is enerzijds een beloning voor het beschikbaar stellen van geld. Maar anderzijds is
de rente ook een vergoeding voor de waardedaling van het geld, gedurende de tijd dat je
het hebt uitgeleend. Dalende inflatie zorgt er voor dat de reële waarde (de koopkracht) van
het uitgeleende geld minder afneemt. Aanbieders van krediet zullen dan ook genoegen
nemen met een lagere rente.
74

c
d
Stel er zijn 100 aanbieders (= 100%) van krediet. 20 daarvan (= 20%) houden hun
voorwaarden constant; 80 (= 80%) veranderen hun voorwaarden.
De aanbieders die versoepelen, stellen we gelijk aan X.
De aanbieders die verscherpen, stellen we gelijk aan Y.
Omdat het verschil tussen beide groepen in 2005-3 30 procentpunten bedraagt, in het
‘voordeel’ van de versoepelaars (X), kunnen we ook schrijven:
Y = X – 30; X + Y = 80 → X + (X – 30) = 80 → X + X – 30 = 80 → 2X = 110 → X = 55.
Het aantal aanbieders dat de voorwaarden in 2005-3 versoepelt, is dus 55% van het totale
aantal aanbieders.
Uit de grafiek kun je concluderen dat na 2005-3 de vraag naar krediet toeneemt.
De ontwikkeling van de conjunctuur hangt af van de bestedingen. Je moet dus een
verklaring zoeken in de bestedingensfeer.
EV = C + I + O + E – M. Volgens de tekst (alinea 1) is er sprake van een opgaande
conjunctuur. Bij een toenemende vraag naar goederen en diensten door gezinnen (C) en
bedrijven (I) tijdens een aantrekkende conjunctuur, zal ook de vraag naar krediet toenemen
om deze bestedingen te kunnen financieren.
De rente is niets anders dan de prijs van geld. De prijs is afhankelijk van vraag en aanbod.
Welke ontwikkelingen zijn daarin waar te nemen? In de eerste plaats zien we dat er steeds
meer aanbieders van krediet na 2005-3 de kredietvoorwaarden versoepelen. Het effect
hiervan zal een renteverlaging zijn. We zien ook dat na 2005-3 steeds meer bedrijven
krediet zijn gaan vragen. Het effect daarvan zal juist een rentestijging zijn.
Beide ontwikkelingen zullen elkaar dus compenseren, waardoor volgens de Centrale Bank
het niveau van de rente niet veranderd.
32a Beide instrumenten. Het betreft immers in beide gevallen een transactie tussen twee
geldscheppers (banken en CB).
b De liquiditeitsquote is een maatstaf voor de verhouding tussen de liquiditeitenmassa en het
bbp. Omdat in alle kwartalen de groei van de primaire liquiditeiten sterker was dan de groei
van het bbp, is de liquiditeitsquote gestegen.
Als beide met eenzelfde percentage groeien, blijft de liquiditeitsquote gelijk.
In een laagconjunctuur zou deze wel wat mogen groeien, om de bestedingen te stimuleren.
Dan moet de quote echter wel weer dalen in een hoogconjunctuur, om het gevaar van
bestedingsinflatie tegen te gaan.
c Als de CB waardepapieren aan particuliere algemene banken verkoopt (dat noem je
openmarktpolitiek), hebben deze laatste minder kasmiddelen (kas en tegoed bij de CB).
Hun liquiditeit daalt dan en daardoor kunnen ze minder krediet verstrekken, waardoor de
groei van de liquiditeitenmassa beperkt blijft.
d Een renteverhoging levert beleggingen meer rendement op. De renteverhoging zal om
die reden ook meer buitenlanders aantrekken die hun geld hier willen beleggen. Zij zullen
hun valuta daartoe willen omruilen voor euro’s. De vraag naar euro’s stijgt daardoor en
daarmee ook de koers.
33a Bij ruilen over de tijd kun je denken aan sparen.
Op momenten dat je geld over hebt, ruil je huidige
koopkracht in voor toekomstige koopkracht. Dat
dit gebeurt, kun je op twee manieren uit de grafiek
opmaken. Ten eerste zie je dat gedurende het grootste
deel van Diane’s werkzame leven haar inkomsten
groter zijn dan haar uitgaven. Zij spaart dus voor
later. Dat sparen voor later brengt ons bij het tweede
argument. Tijdens haar werkzame leven betaalt zij
pensioenpremies. Dat geld belegt een pensioenfonds
(een institutionele belegger) voor Diane, om haar
daarvan na haar pensionering een uitkering te kunnen
betalen.
75

c
d
e
Een stroomgrootheid heeft betrekking op een verandering gedurende een periode.
Een voorraadgrootheid heeft betrekking op een moment. Door Diana gebruikte stroomgrootheden
zijn haar inkomen, AOW en pensioen.
Een voorraadgrootheid is haar spaargeld of vermogen op een bepaald moment.
Omdat zij gedurende een aantal jaren meer inkomsten heeft dan uitgaven, groeit haar
vermogen. Tijdens jaren waarin haar inkomsten kleiner zijn dan haar uitgaven, teert zij op
haar vermogen in.
Een welvaartsvast pensioen stijgt in gelijke mate als het landelijke gemiddelde inkomen.
Een waardevast pensioen is gekoppeld (geïndexeerd) aan het consumentenprijsindexcijfer
(de ontwikkeling van het prijspeil). Bereken wat haar bedrijfspensioen had moeten
zijn bij een waardevaste ontwikkeling. Het pensioen had dan gemiddeld 1,75% jaarlijks
moeten stijgen.
Let op! Haar bedrijfspensioen bedraagt op 65-jarige leeftijd (€ 30.000 – 15.000 =) € 15.000.
Een waardevast pensioen zou op 85-jarige leeftijd dan € 21.222 moeten bedragen.
Berekening: € 15.000 × 1,017520 = € 21.222.
Samen met het AOW-bedrag van € 18.000 op 85-jarige leeftijd levert dit een totaal
inkomen op van (€ 18.000 + 21.2222 =) € 39.222.
Het inkomen is echter maar gegroeid tot € 38.000. Het pensioen was dus niet waardevast.
Een welvaartsvast pensioen levert een hogere uitkering op dan een waardevast pensioen.
Dit betekent dat je gedurende het werkzame deel van je levensloop hogere premies had
moeten betalen, om dat welvaartsvaste pensioen op te kunnen bouwen. Daarom kun je
zeggen dat dit welvaartsvaste pensioen voor de gehele levensloop van belang is.
Wijzigingen in de grafiek kunnen ontstaan wanneer Diana gedurende haar levensloop
meer inkomsten of uitgaven heeft, dan zij oorspronkelijk verwachtte. Deze wijzigingen
kunnen zowel voor als na de pensionering plaatsvinden.
Welke invloed heeft de studie op deze inkomsten en uitgaven?
Bij ‘voor de pensionering’ kun je denken aan haar studieplannen. Haar inkomsten ontstaan
dan pas op latere leeftijd. De grafiek begint dus meer naar rechts. Maar zij zal na haar
studie ook meer gaan verdienen, omdat zij dan beter betaalde banen kan krijgen.
De grafiek van de inkomsten en van de uitgaven ligt dan hoger.
Na het bereiken van de pensioenleeftijd heeft Diana als gevolg van haar studie en daardoor
hogere inkomen een hoger bedrijfspensioen opgebouwd. En dit betekent dat haar
uitgaven na haar pensionering ook hoger kunnen zijn.
jaarlijkse
inkomsten
en uitgaven
(€)
45.000
40.000
35.000
30.000
25.000
18
jaar
30.000
pensioenleeftijd
leeftijd
overlijden
38.000
AOW+
bedrijfspensioen
20.000
15.000
15.000
AOW
18.000
20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90
legenda:
leeftijd
inkomsten
uitgaven
Zie ook de grafiek op de volgende pagina.
76

jaarlijkse
inkomsten
en uitgaven
(€)
45.000
40.000
35.000
30.000
25.000
23
jaar
30.000
pensioenleeftijd
leeftijd
overlijden
38.000
AOW+
bedrijfspensioen
20.000
15.000
15.000
AOW
18.000
20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90
legenda:
leeftijd
inkomsten
uitgaven
Ruilen over de tijd: Spel / Experiment 5.1
Docentenhandleiding ‘Tender-spel’
Leerdoelen:
• Teams leren denken als overheid / pensioenfondsen (actoren) die elkaar wederzijds
beïnvloeden.
• Teams leren economisch te denken (rentekosten versus renteopbrengsten).
• Onderkennen dat er gedurende het biedproces leereffecten optreden.
• Aantonen dat wanneer teams kunnen overleggen dit tot andere uitkomsten kan leiden.
Dit spel wordt gespeeld met zes teams van drie of vier personen. Vijf teams spelen een pensioenmaatschappij
en één team speelt de overheid. In eerste instantie mag er beslist geen overleg
plaatsvinden tussen de teams (natuurlijk wel binnen de teams). Het spel wordt gespeeld over vijf
ronden. Dat wil zeggen vijf ronden, waarin de overheid de pensioenmaatschappijen gelegenheid
geeft in te schrijven op een staatslening. Na de vijfde ronde moet de overheid het totale te lenen
bedrag hebben opgehaald. Als het spel klaar is, kan het een aantal malen worden herhaald,
waarbij een ander team als overheid optreedt.
De overheid schrijft gedurende het jaar vijf leningen uit. Zij geeft steeds een adviesrente aan,
waartegen de pensioenfondsen kunnen inschrijven. Neem voor de eerste ronde steeds een
percentage van 4%. Daarna kan het overheidsteam steeds zelf beslissen.
De pensioenfondsen zijn hier niet aan gehouden. Zij geven per ronde in een gesloten enveloppe
aan welk bedrag zij willen uitlenen aan de overheid en tegen welk percentage. De overheid
kiest dan vanaf de meest lage bieding. Wel bepaalt de overheid zelf, nadat zij de biedingen heeft
ontvangen, welk bedrag ze in totaal wil lenen. Na de vijfde ronde moet de overheid wel het totale
bedrag van 50 miljard euro hebben verzameld. Dit is bekend bij de andere teams. Op het bord
wordt per ronde het totale bedrag dat is geleend aangegeven. Er wordt niets bekend gemaakt over
individuele biedingen. De overheid geeft de enveloppen terug aan de teams met daarin een briefje
waarop vermeld staat welk bedrag de overheid van het team wil lenen.
Elk team moet 12 miljard op een veilige manier beleggen.
Opmerking voor de docent
Met opzet is de som van deze beleggingen groter gekozen dan het te lenen bedrag van de
overheid.
77

Het overschot van de 12 miljard dat de pensioenfondsen niet kunnen belenen, moeten ze ook op
een veilige manier beleggen. Dit geld kunnen ze ‘stallen’ bij De Nederlandse Bank. De rente die
ze hierover ontvangen ligt echter aanmerkelijk lager dan de rente die ze bij de overheid kunnen
krijgen. En wel om precies te zijn: twee procentpunt minder dan de laagst geaccepteerde bieding
gedurende de vijf speelrondes (met een minimum van 0%).
Voor het gemak gaan we ervan uit dat elke lening daadwerkelijk pas ingaat op 31 december van
het jaar (dus ook de leningen die al vanaf de eerste ronde zijn aangegaan).
De rente betaalt de overheid aan de pensioenmaatschappijen aan het eind van het volgende jaar.
Het team dat op dat tijdstip de meeste rente ontvangt is winnaar van het betreffende spel.
Vervolgens spelen we het spel nog minimaal twee keer. Daarna bepalen we ook welk team de rol
van overheid het beste heeft gespeeld. Dat is het team dat aan het eind van het volgende jaar het
laagste bedrag aan rente moet betalen aan de afzonderlijke pensioenmaatschappijen.
Tenslotte kan er nog een variant worden gespeeld, waarin (gedeeltelijk) wel overleg mag
plaatsvinden. Hierbij worden de drie teams van pensioenmaatschappijen in een afzonderlijke
ruimte ondergebracht. Voor elke ronde kunnen deze teams overleggen over te bieden bedragen
en rentepercentages. Ze zijn echter wel geheel vrij in de te kiezen strategie. Dat wil zeggen dat
ze mogen overleggen, maar uiteindelijk hun eigen plan trekken. Het team dat in de voorafgaande
spellen het beste als overheid heeft gefungeerd, speelt opnieuw deze rol.
Met de overige twee teams en de overheid mag geen overleg plaatsvinden. Ook tussen de overige
twee teams onderling en de overheid is er geen overleg.
Opnieuw wint het team dat na een jaar het hoogste bedrag aan rente ontvangt.
Vragen:
1) Hoe verloopt het proces van bieden en accepteren tussen de opeenvolgende rondes?
Is er verschil te constateren?
2) Hoe is het verloop bij het meerdere keren spelen van het spel?
3) In hoeverre verloopt het proces anders bij de laatste variant (wel overleg).
4) Zijn de teams die mogen overleggen beter af dan de twee andere teams?
5) Vergelijk de resultaten van de laatste variant met de andere uitkomsten. Zijn de teams die
mochten overleggen beter af dan eerst?
6) En wat voor consequenties heeft dit voor de overheid?
7) Hoe kan de overheid voorkomen dat teams overleggen?
8) Leg uit wat dit spel te maken heeft met de aspecten ‘Samenwerken en onderhandelen’ en
‘Risico en informatie’.
78

Bijlagen
Kaart overheid
Pensioenmaatschappijen A t/m E
A B C D E totaal
bedrag % bedrag % bedrag % bedrag % bedrag % bedragen
ronde
1
2
3
4
5
totaal
50 mrd
Reken het totaal te betalen rentebedrag uit (bijvoorbeeld met behulp van Excel).
Kaart pensioenmaatschappij A
1
2
3
4
5
restant
ronde toegewezen bedrag rente % rente-opbrengst
Totaal te ontvangen rente € .................
Kaart pensioenmaatschappij B
1
2
3
4
5
restant
ronde toegewezen bedrag rente % rente-opbrengst
Totaal te ontvangen rente € .................
Z.o.z.
79

Kaart pensioenmaatschappij C
1
2
3
4
5
restant
ronde toegewezen bedrag rente % rente-opbrengst
Totaal te ontvangen rente € .................
Kaart pensioenmaatschappij D
1
2
3
4
5
restant
ronde toegewezen bedrag rente % rente-opbrengst
Totaal te ontvangen rente € .................
Kaart pensioenmaatschappij E
1
2
3
4
5
restant
ronde toegewezen bedrag rente % rente-opbrengst
Totaal te ontvangen rente € .................
80

Ruilen over tijd: Spel / Experiment 5.2
Docentenhandleiding ‘Sparen en lenen’
Leerdoelen: inzicht geven in sparen en beleggen, investeren en lenen.
Bij dit experiment gaat het over sparen en beleggen. Ook gaat het over investeren en lenen.
De ene keer ben jij degene die geld nodig heeft voor een investeringsproject (een bedrijf).
Een andere keer speel je een gezin met wat spaargeld. Wat is jouw risicoprofiel? Ofwel ben je
bereid extra risico te lopen voor wat extra rendement? Of ben je misschien een voorzichtig type
en kies je voor meer zekerheid?
Ook de banken spelen een belangrijke rol in dit experiment.
Dit experiment sluit aan bij het concept ‘Ruilen over de tijd’ en ‘Risico en informatie’.
De volgende begrippen komen aan bod: investeren, sparen, lenen, investeringsprojecten met laag/
hoog risico, rendement bij slagen van het investeringsproject.
Het experiment is overgenomen van de SLO.
De leerlingen worden verdeeld in de volgende drie groepen:
– groep I ‘gezinnen’;
– groep II ‘bedrijven’;
– groep III ‘banken’.
Groep I, de gezinnen: deze hebben elk € 5.000 over en gaan met dit geld investeren of ze gaan
sparen bij de bank. Sparen bij de bank zorgt voor de zekerheid dat zij aan het einde van de ronde
het gespaarde bedrag weer met rente ontvangen.
Investeren bij bedrijven kan meer rente opleveren, maar als het investeringsproject mislukt, is het
geld weg. Lenen aan bedrijven betekent dus meer risico.
Groep II, de bedrijven: zij kiezen ieder een investeringsproject. Ieder investeringsproject heeft
€ 10.000 nodig. Er zijn drie verschillende investeringsprojecten met ieder een eigen risico- en
rendementsverwachting.
Voor het investeringsproject zijn zij op zoek naar kapitaal. Zij kunnen dit bedrag lenen van de
bank of van de gezinnen.
Groep III, de banken: deze ontvangen geld van de gezinnen en spreken een rentepercentage af
voor het gespaarde bedrag. De gezinnen krijgen van de banken de garantie dat ze altijd het bedrag
weer terug krijgen inclusief de beloofde rente. De banken willen het geld weer uitlenen aan de
bedrijven tegen een hogere rente.
Zodra er een contract afgesloten wordt tussen gezinnen en bank, tussen gezinnen en bedrijven, en
tussen bedrijven en de bank, wordt dit gemeld aan de docent. Nadat alle contracten zijn gesloten
wordt van ieder project afzonderlijk bepaald met behulp van een tienvlaksdobbelsteen of het
slaagt.
Een project met een hoog risico heeft dus weinig kans van slagen. Het rendementspercentage bij
slagen is daarbij juist hoog. Dus bij slagen is de opbrengst hoog.
Zie het schema op de volgende pagina.
81

type
investeringsproject
hoog risico 30%
(worp: 1,2,3)
succes mislukt slagingskans rendement op
investering
70%
(worp: 4 en hoger)
30% 120%
gematigd risico 50%
(worp: 1 t/m 5)
laag risico 80%
(worp: 1 t/m 8)
50%
(worp: 6 t/m 10)
20%
(worp: 9 en 10)
50% 60%
80% 40%
Na afloop van elke ronde bepaalt iedere leerling op zijn/haar scoreformulier de opbrengst of het
verlies.
Er worden in totaal drie ronden gespeeld. De eerste ronde duurt 8 minuten. De tweede en derde
ronde duren ieder 5 minuten.
De docent bewaakt de tijd.
Start van het experiment
De klas wordt verdeeld in gezinnen, bedrijven en banken. Elke bank heeft een eigen plek in het
lokaal.
Iedere leerling leest de instructie behorend bij de groep waartoe hij/zij hoort aandachtig door.
Daarna is er gelegenheid om nog vragen te stellen.
De docent geeft aan wanneer de onderhandelingen kunnen worden gestart. Na vijf minuten
worden de onderhandelingen gestopt en wordt met de dobbelsteen gegooid om het wel/niet slagen
van een investeringsproject te bepalen. Dit gebeurt voor ieder investeringsproject apart.
Iedere leerling noteert de opbrengst of het verlies op het scoreformulier. Na drie ronden wordt
bekeken welke bank, welk bedrijf en welk gezin de hoogste opbrengst heeft behaald.
Instructie gezinnen
Als gezin ontvang je € 5.000. Hiervoor zoek je een bestemming. Vooraf bepaal je hoeveel rente je
minimaal wilt ontvangen, dit noteer je op het ‘biljet’ van € 5.000.
Je kunt nu naar de verschillende banken en bedrijven gaan om te onderhandelen over het rentepercentage
dat zij je willen bieden.
De banken geven de garantie dat je na afloop van de termijn, in ieder geval je spaarbedrag terugkrijgt
met het afgesproken rentebedrag.
Je kunt er ook voor kiezen om naar de bedrijven te gaan en je geld te investeren in een project.
Er zijn drie verschillende projecten:
type
investeringsproject
hoog risico 30%
(worp: 1,2,3)
succes mislukt slagingskans rendement op
investering
70%
(worp: 4 en hoger)
30% 120%
gematigd risico 50%
(worp: 1 t/m 5)
laag risico 80%
(worp: 1 t/m 8)
50%
(worp: 6 t/m 10)
20%
(worp: 9 en 10)
50% 60%
80% 40%
82

Uit de tabel kun je aflezen dat investeringen met een hoog risico een kleine slagingskans hebben.
Een bedrijf kan beslissen om dit risico toch te nemen, want het rendement op de investering is in
dat geval hoger dan bij een investering met een laag risico.
Slaagt het project dan krijg je € 5.000 terug met daarbij de rente die je met het bedrijf hebt
afgesproken. Geld investeren in een project is dus risicovoller dan geld sparen bij een bank, maar
de opbrengst bij een bedrijf zal hoger zijn dan bij een bank.
Als je een contract met een bank of bedrijf hebt afgesloten, meld je dit aan de docent. Daarnaast
noteer je op het scoreformulier of je jouw geld op een spaarrekening hebt gezet bij een bank of bij
een bedrijf hebt geïnvesteerd. Noteer het afgesproken rentepercentage.
Het ‘biljet’ van € 5.000 overhandig je aan het bedrijf of de bank.
Lukt het niet om een contract te sluiten met een bedrijf of een bank dan wordt de € 5.000
geconsumeerd en breng je het biljet van € 5.000 terug naar de docent.
Op het scoreformulier vul je dan een opbrengst is van € 0.
Na afloop, als de dobbelsteen heeft bepaald welke projecten zijn geslaagd/mislukt, bereken je de
opbrengst of het verlies van de ronde.
Bijvoorbeeld:
Je hebt € 5.000. Je wilt minimaal 4% rente ontvangen over dit bedrag. De bank wil niet meer dan
3% rente bieden. Je besluit te investeren in een project met een laag risico. Je spreekt met het
bedrijf af dat je 5% rendement zult ontvangen.
Als het project slaagt ontvang je dus 5% van 5.000 = € 250 en krijg je je € 5.000 terug. Op het
scoreformulier vul je dan een opbrengst is van € 250.
Mislukt het project, dan ben je dus € 5.000 kwijt. Je ontvangt dan ook geen rente. Op het scoreformulier
vul je dan een ‘opbrengst’ is van – € 5.000.
Rente als verlies erbij (?), dan wordt de opbrengst – € 5.250.
Instructie bedrijven
Je wilt als bedrijf gaan investeren. Je hebt de keuze uit drie investeringsprojecten:
type
investeringsproject
hoog risico 30%
(worp: 1,2,3)
gematigd risico 50%
(worp: 1 t/m 5)
laag risico 80%
(worp: 1 t/m 8)
succes mislukt slagingskans rendement op
investering
70%
(worp: 4 en hoger)
50%
(worp: 6 t/m 10)
20%
(worp: 9 en 10)
30% 120%
50% 60%
80% 40%
Je maakt nu de keuze voor een investeringsproject. Zoals je in de tabel kunt zien, heeft elk project
een eigen kans op slagen (hoog risico, slagingskans gering).
In de laatste twee kolommen van de tabel kun je aflezen dat een project met een geringe slagingskans
een hoog rendement op de investering heeft. Dus het rendement van het project is dan groot.
Als je de keuze hebt gemaakt, ga je op zoek naar de € 10.000 die je nodig hebt voor het project.
Je kunt hiervoor naar de banken en naar de gezinnen gaan. Je mag ook € 5.000 lenen bij de bank
en € 5.000 lenen bij de gezinnen.
Als je een contract hebt afgesloten met een gezin of met een bank meld je dit bij de docent.
83

Je ontvangt van het gezin en/of van de bank € 5.000. Je noteert op je scoreformulier of je
het bedrag ontvangen hebt van een bank en/of van een gezin en je noteert het afgesproken
rentepercentage.
Als je niet genoeg geld kunt lenen, kan je investeringsplan niet doorgaan. Heb je al wel € 5.000
kunnen lenen, dan moet je dit bedrag weer terug geven aan de bank of het gezin. Op het scoreformulier
vul je dan een opbrengst is van € 0.
Na afloop, als de dobbelsteen heeft bepaald welke projecten zijn geslaagd/mislukt, bereken je de
opbrengst of het verlies van de ronde.
Bijvoorbeeld:
Je gaat een investering doen met een laag risico. Het rendementspercentage is 40%.
Het geld dat je nodig hebt, komt van twee leningen. Een lening tegen 5% rente en een lening
tegen 8% rente.
Is het project succesvol, dan is het rendement € 4.000 (40% van € 10.000).
De kosten van de lening zijn gemiddeld: (5 + 8) / 2 = 6,5%.
De opbrengst van het project is dan: € 4.000 – € 650 = € 3.350.
Mislukt het project, dan is het verlies van het project: – € 10.000.
Rente erbij? Dan is het verlies € 10.650.
Instructie banken
De banken hebben zelf nog geen geld.
Gezinnen kunnen sparen bij de banken. Elk gezin heeft € 5.000 over en wil tegen een zo hoog
mogelijk rentepercentage bij de bank sparen of bij een bedrijf investeren.
In overleg met een gezin spreek je een bepaald rentepercentage af. Na afloop van de spelersronde
krijgt het gezin het spaargeld en het afgesproken rentebedrag terug.
Als bank kun je het geld weer uitlenen aan bedrijven. Bedrijven willen graag geld lenen voor hun
investeringsproject, zij hebben daar € 10.000 voor nodig. Afhankelijk van het meer of minder
risicovol zijn van het project, zullen ze bereid zijn een hoog, dan wel laag rentepercentage te
betalen.
type
investeringsproject
hoog risico 30%
(worp: 1,2,3)
gematigd risico 50%
(worp: 1 t/m 5)
laag risico 80%
(worp: 1 t/m 8)
succes mislukt slagingskans rendement op
investering
70%
(worp: 4 en hoger)
50%
(worp: 6 t/m 10)
20%
(worp: 9 en 10)
0,3 120%
0,5 60%
0,8 40%
De bank wil natuurlijk het geld uitlenen tegen een hoger rentepercentage dan dat zij aan de
gezinnen moeten bepalen.
Bijvoorbeeld:
Je hebt van drie gezinnen ieder € 5.000 spaargeld ontvangen.
Het eerste gezin spaart tegen een percentage van 5,5%, het tweede gezin tegen 5% en het derde
gezin tegen een rentepercentage van 4,5%.
Je hebt voor € 10.000 geïnvesteerd in een project met een laag risico, het afgesproken rentepercentage
is 10%.
84

Daarnaast heb je voor € 5.000 geïnvesteerd in een project met een hoog risico tegen een rentepercentage
van 20%.
Stel dat beide projecten slagen: de te betalen rentevergoeding aan de gezinnen is dan € 750.
Berekening: 5,5% van € 5.000 + 5% van € 5.000 + 4,5% van € 5.000 = € 750.
De te ontvangen rentevergoeding van de bedrijven is € 2.000.
Berekening: 10% van € 10.000 + 20% van € 5.000 = € 2.000.
Per saldo resteert dan een winst van € 1.250.
Je noteert deze winst op het scoreformulier.
Stel het project met het hoge risico mislukt en het project met het lage risico slaagt.
De € 5.000 die je in het project met het hoge risico hebt gestopt, krijg je niet terug. Ook de rente
die het bedrijf moest betalen, ontvang je niet.
Kosten: € 750 rente voor de gezinnen + € 5.000 = € 5.750 (je krijgt geen € 5.000 terug van het
bedrijf, maar je moet het gezin wel € 5.000 terugbetalen).
Opbrengst: 10% van € 10.000 = € 1.000 (je ontvangt € 10.000 terug van het bedrijf waarvan het
project is geslaagd, maar dit moet je weer terug geven aan de gezinnen).
Het verlies is dus € 4.750 (dit bedrag noteer je op het scoreformulier).
Bijlagen
Scoreformulier gezinnen
€ 5000
belegd bij:
afgesproken
rente in %
ontvangen
rente (bij
succes)
bij mislukken
project verlies
van € 5000 hier
noteren
totale winst/
verlies (verlies
als negatief
getal noteren)
ronde
1
ronde
2
ronde
3
bedrijf: ..............
bank: ..............
bedrijf: ..............
bank: ..............
bedrijf: ..............
bank: ..............
totaal aan het
einde van
het spel
€ ……………......
85

Scoreformulier bedrijven
€ 10.000
geleend
van:
afgesproken
rente
in %
betaalde rente
(bij succes)
(als negatief
getal noteren)
behaald
rendement
(bij
succes)
bij mislukken
project
verlies
van € 10.000
hier noteren
totaal winst/
verlies
(verlies als
negatief.
getal noteren)
ronde
1
gezin: ...........
bank: ...........
ronde
2
gezin: ...........
bank: ...........
ronde
3
gezin: ...........
bank: ...........
totaal aan
het einde
van het spel
€ ..…………..
Scoreformulier banken
€ 5000
ontvangen
van:
Afgesproken
rente
in %
€ 5000
uitgeleend
aan:
Afgesproken
rente
in %
ontvangen
rente
(bij
succes)
betaalde
rente
bij mislukken
project
(en) verlies
van € 5000
of meer
hier
noteren
totaal
winst/
verlies
(verlies
als neg.
getal
noteren)
ronde
1
gezin:
..............
bedrijf:
..............
ronde
2
gezin:
..............
bedrijf:
..............
ronde
3
gezin:
..............
bedrijf:
..............
totaal
aan het
einde
van het
spel
€ ………..
Uitbreidingsmogelijkheid bij het bankexperiment
Het experiment duurt opnieuw drie rondes. Bedrijven mogen nu net als gezinnen een ronde gaan
sparen. Dit kunnen zij doen als er bijvoorbeeld in de eerste ronde maar € 5.000 vergaard is.
In de tweede ronde kunnen de bedrijven het gespaarde geld inclusief de rente weer opnemen om
alsnog de resterende € 5.000 te vergaren voor hun investeringsproject. Heeft een bedrijf in de
eerste ronde een rendement gehaald van meer dan € 5.000, dan kunnen ze € 5.000 gaan gebruiken
voor de investering of € 5.000 gaan sparen op een spaarrekening bij de bank.
86

Uitwerkingen VI
Concept 3-3 Markt – de arbeidsmarkt
6.2 Wat bepaalt het aanbod en de vraag op de arbeidsmarkt?
1a
b
In beide gevallen gaat het om mensen tussen de 15 en 65 jaar die bereid zijn en in staat
zijn minimaal 12 uur per week te werken. De afhankelijke beroepsbevolking doet dit dan in
loondienst en de zelfstandige beroepsbevolking als zelfstandig ondernemer.
Bij overheidsingrijpen, waardoor de arbeidsmarkt geen volkomen concurrerende markt
is, kun je denken aan de instelling van een minimumloon, het ontstaan en algemeen
verbindend verklaren van cao’s, ontslagwetgeving en dergelijke.
VI Concept 3-3
2a
b
c
d
3a
b
4a
b
5a
b
6a
b
Een hoger minimumloon maakt werken aantrekkelijker. Meer mensen zullen dan moeite
doen om werk te vinden. Het aanbod op de arbeidsmarkt neemt daardoor toe. De toename
kan bijvoorbeeld komen uit de groep mensen die tot dan zorgtaken in het gezin vervulden.
De hoogte van de belastingtarieven is mede bepalend voor de koopkracht van de
werknemer. Om dezelfde reden als bij 2a heeft dit dan invloed op het aanbod.
Bij migratie zien we vooral lager opgeleiden naar ons land komen en hoger opgeleide
(allochtone Nederlanders) remigreren naar het vaderland.
Bij meer mogelijkheden van kinderopvang zullen vooral meer vrouwen toetreden tot de
arbeidsmarkt.
De emancipatie heeft ertoe geleid dat de laatste decennia relatief meer vrouwen zijn
gaan werken. Veel van hen kiezen voor een parttimebaan, waarmee zij zorgtaken en
werk kunnen verdelen. Ook mannen kiezen om die reden steeds vaker voor een kortere
werkweek.
Bereken voor beide jaren de p/a-verhouding. Als deze toeneemt, is er meer deeltijdwerk.
P/a (2003 3 e kwartaal) = 7.469 / 5.691 = 1,3124.
P/a (2004 3 e kwartaal) = 7.360 / 5.593 = 1,3159.
Conclusie: er is in het derde kwartaal van 2004 meer deeltijdwerk dan in hetzelfde kwartaal
van 2003.
Uit je antwoord moet blijken dat er bij verkorting van de werkweek per persoon, meer
personen nodig zijn om een gelijkblijvend aantal uren te werken, waardoor de werkgelegenheid
in personen minder daalt dan de werkgelegenheid in uren.
Een voorbeeld van een juiste berekening:
Het aantal gewerkte uren in 1995 is: 6 miljoen × 1.500 × 1,009 = 9,081 miljard.
Het aantal werkzame personen in 1995 is: 6 miljoen × 1,014 = 6,084 miljoen.
9,081 miljard
Gemiddeld is er in 1995 per persoon = ––––––––––– = 1.492,6 uur gewerkt.
6,084 miljoen
Marije: een hoger loon is slecht voor de werkgelegenheid. Hogere lonen doen de arbeidskosten
stijgen en dat kan leiden tot (loonkosten)inflatie. Het gevolg daarvan is dat de
concurrentiepositie van de bedrijven verslechtert. De werkgevers zouden kunnen besluiten
arbeid te vervangen door kapitaal of een deel van de arbeidsintensieve productie te
verplaatsen naar een ander land. Dit alles kost banen.
Peter: een hoger loon is goed voor de werkgelegenheid. Als mensen een hoger loon
ontvangen, kunnen ze ook meer kopen. De bedrijven gaan dan meer produceren en dat
levert weer extra banen op.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de instroom
7 miljoen personen bedraagt en dat is meer dan de uitstroom van 6 miljoen personen.
In de periode 2000-2005 zijn 5 miljoen personen van baan veranderd.
Berekening: 0,5 + 1 + 2 + 1,5 = 5 miljoen personen. Dit is als volgt opgebouwd:
0,5 miljoen binnen de goederensector + 1 miljoen van de dienstensector naar de
87

c
7a
b
c
goederensector + 2 miljoen van de goederensector naar de dienstensector + 1,5 miljoen
binnen de dienstensector.
De werkgelegenheid in 2005 in de goederensector is 9,5 miljoen.
Berekening: 11 + 3 + 1 – 3,5 – 2 = 9,5 miljoen personen.
Dit is als volgt opgebouwd: 11 miljoen is de oude situatie in 2000 + 3 miljoen is de nieuwe
toetreding tot de arbeidsmarkt + 1 miljoen is toetreding vanuit de dienstensector – 3,5
miljoen is uittreding van de arbeidsmarkt – 2 miljoen is de uittreding naar de dienstensector.
De werkloosheid hoeft niet te dalen bij een stijging van de werkgelegenheid als de stijging
van de beroepsbevolking groter is dan de toename van de werkgelegenheid.
De beroepsbevolking groeit door bijvoorbeeld schoolverlaters en immigranten.
Maar ook omdat bij een aantrekkende conjunctuur steeds meer mensen hun kansen op
de arbeidsmarkt hoger inschatten en zich daarom als werkzoekend aanmelden bij het
arbeidsbureau.
In een hoogconjunctuur zijn de bestedingen en daarmee ook de productie hoog.
Bedrijven hebben dan meer mensen nodig om de gewenste productie te kunnen
realiseren. De werkloosheid neemt daarom af.
Door een afnemende werkloosheid krijgen meer mensen een baan en daarmee een
inkomen. De koopkracht in het land stijgt. De vraag naar producten zal dan weer
toenemen, wat de conjunctuur verder versterkt.
Om de criteria te vinden gaan we in het schema na hoe dat CBS-getal van 304.000
werkloze personen tot stand is gekomen. Daartoe redeneren we van onderen naar boven
en ontdekken de volgende vijf kenmerken:
– zij moeten ingeschreven staan bij het arbeidsbureau;
– zij moeten de afgelopen 4 weken naar betaald werk hebben gezocht;
– zij moeten op korte termijn kunnen beginnen;
– zij moeten betaald werk zoeken voor 12 uur per week of meer;
– zij moeten tot de beroepsgeschikte bevolking horen, d.w.z. tussen 15 en 65 jaar zijn.
De officiële definitie van de afhankelijke beroepsbevolking luidt: alle mensen tussen de 15
en 65 jaar die bereid en in staat zijn om minimaal 12 uur per week in loondienst te werken.
De hierboven genoemde definitie omvat dus iedereen die werk heeft en werk zoekt.
Het aantal werklozen volgens de hier bedoelde econoom bedraagt 494.000. Hij hanteert
dezelfde criteria, behalve dan het feit dat iemand bij het arbeidsbureau geregistreerd moet
staan als werkzoekend. Daarnaast behoort ook iedereen tot de beroepsbevolking die
gewoon 12 uur of meer per week werkt. Naast de al genoemde 494.000 werklozen moet je
dus ook de 6.787.000 werkenden meetellen. De beroepsbevolking bestaat volgens deze
econoom dus uit 7.281.000 personen.
De minister vindt blijkbaar dat iedereen die tot de beroepsgeschikte bevolking behoort
(allen tussen 15 en 65 jaar), moet werken. Hij rekent tot de werkloze bevolking dus alle
werkzoekenden plus alle mensen die niet bereid zijn om te werken (huisvrouwen en
huismannen, zeg maar housemanagers, en studenten).
Werkzoekenden (917.000) + overig deel (3.225.000) = 4.142.000 werklozen.
6.3 Hoe meet je de werkloosheid en de werkgelegenheid?
8a
b
c
d
Dan hoeven werkgevers geen moeilijke ontslagprocedures te doorlopen als het wat minder
goed gaat met het bedrijf. Kortom ze kunnen gemakkelijk van hun overtollig personeel af.
Veel werk in deze sectoren is seizoensgebonden. In bepaalde perioden van het jaar is de
vraag naar producten en diensten van deze bedrijven minder groot dan in andere perioden.
De regering wil werkgevers een hogere WW-premie voor het personeel laten betalen,
naarmate de looptijd van de door hen afgesloten arbeidscontracten korter is.
De regering wil met deze maatregel dat werkgevers ook buiten het ‘seizoen’ hun personeel
in dienst houden. De verwachting is dat werkgevers zullen proberen hun werk beter over
het jaar te verdelen.
88

9a
b
c
d
Als de arbeidsproductiviteit toeneemt, kan een economie hetzelfde voortbrengen met
minder werknemers of is hetzelfde aantal werknemers in staat meer te produceren. Na
bestudering van figuur 4 kun je concluderen dat er in de jaren 1999, 2000 en 2002 een
groei plaatsvond van het volume van het bruto binnenlands product (bbp). Deze groei is
voor een groot deel mogelijk gemaakt door de toename van de arbeidsproductiviteit (zie
figuur 3). De productie nam dus toe zonder dat de arbeidsvraag steeg. In 2001 en 2002
was er zelfs minder werkgelegenheid in arbeidsjaren ten opzichte van de voorafgaande
jaren (zie figuur 1).
Het antwoord op vraag 9a helpt je al op weg. Je hoeft alleen maar te kijken naar de
ontwikkeling van de werkgelegenheid en de productie om tot de conclusie te komen dat de
economie groeit zonder extra werkgelegenheid in arbeidsjaren.
‘Jobless recovery’ is daarom ook te herkennen door de combinatie van de figuren 1 en 4.
Een verklaring is niet nodig.
De werkgelegenheid in arbeidsjaren is gedaald (zie figuur 1) en de beroepsbevolking
(zie figuur 2) is toegenomen. Dat lijkt vreemd, maar de conclusie van de econoom
heeft betrekking op de werkgelegenheid in personen. Gemiddeld moet men dus korter
zijn gaan werken. Je kunt daarom in je antwoord spreken over een doorgevoerde
arbeidstijdverkorting of over de mogelijkheid dat men meer in deeltijd is gaan werken.
De particuliere consumptie is afhankelijk van het nationaal inkomen/product. Figuur 4 laat
zien dat in 2002 het bbp met 3% is toegenomen. Dit betekent dat het nationale inkomen
in de VS toenam, waardoor de bestedingen konden stijgen. Een belangrijk onderdeel
van de bestedingen is de particuliere consumptie en deze is afhankelijk van het nationale
inkomen. Een stijging van de particuliere consumptie voorkomt eerder een hernieuwde
recessie.
10a Een inverdieneffect is een financieel voordeeltje dat ontstaat bij een verhoging van de
overheidsbestedingen of bij een verlaging van de overheidsontvangsten.
Nu is de btw-verlaging geen uitgave, maar deze leidt wel tot minder ontvangsten. En in
beide gevallen komt het ten laste van de begroting. Door de btw-verlaging daalt de prijs
van de diensten, waardoor de vraag ernaar stijgt. Dat levert ook weer btw-inkomsten op
(het inverdieneffect).
De btw-verlaging en de grotere vraag naar deze diensten levert ook weer meer
werkgelegenheid op. Werknemers betalen dan weer meer loonbelasting. Ook dat is een
inverdieneffect.
Tenslotte kan de extra opbrengst van btw en inkomstenbelasting ook ontstaan, wanneer
(als gevolg van de koopkrachtverbetering) de vraag naar andere goederen en diensten
toeneemt.
b De kappers hebben de btw-verlaging voor 100% doorberekend in de prijs. De fietsherstellers
waren in de positie om dat niet volledig te hoeven doen. Dit rechtvaardigt de
conclusie dat de kappers meer concurrentie ondervinden dan de fietsherstellers, die een
deel van de btw-verlaging in eigen zak stoppen.
c Om deze vraag te kunnen beantwoorden, bereken je eerst de procentuele prijsverandering
die het gevolg is van de btw-verlaging en het gegeven dat deze maar voor 90% is doorberekend.
Daarna kun je met behulp van de gegeven prijselasticiteit de procentuele
verandering van de gevraagde hoeveelheid berekenen. Tenslotte kun je dan met de
gegeven afzetelasticiteit van de werkgelegenheid de procentuele verandering van de
werkgelegenheid berekenen.
De prijsverlaging als gevolg van de btw-verlaging bedraagt 9,8%.
Berekening: 106 / 117,5 × 100 = 90,2. De prijs daalt met 100 – 90,2 = 9,8%.
De fietsherstellers geven deze prijsdaling maar voor 80% door aan de consument.
De prijs zelf daalt daarom met 7,84%. Berekening: 0,8 × 9,8% = 7,84%.
De afzet stijgt door deze prijsverlaging met 7,13%.
Berekening met behulp van de prijselasticiteit: – 0,91 × – 7,84 = 7,13%.
Tenslotte kun je dan de verandering van de werkgelegenheid berekenen.
De werkgelegenheid stijgt met 5%. Berekening: 0,7 × 7,13% = 5%.
89

d
Een hoge p/a-ratio wil zeggen dat mensen relatief veel in deeltijd werken. De stijging van
de vraag naar diensten van kappers en fietsherstellers, en daarmee de toename van de
werkgelegenheid, kunnen deze sectoren dus gemakkelijk opvangen door de beschikbare
mensen (deeltijdwerkers) wat langer te laten werken.
11a De arbeidsproductiviteit in Nederland is minder gestegen dan die in de EU.
Je berekent dit door het indexcijfer van het nationale product te delen door dat van de
werkgelegenheid in arbeidsjaren.
Nederland: 102,2 / 101,5 × 100 = 100,69. Dit is een stijging met 0,69%.
EU: 101,5 / 99,5 × 100 = 102,01. Dit is een stijging met 2,01%.
b Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• positieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat een hogere arbeidsproductiviteit kan
leiden tot lagere arbeidskosten per product en tot hogere winsten waardoor de
investeringen toenemen en de vraag naar arbeid stijgt;
• negatieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat bij een hogere arbeidsproductiviteit
minder arbeid nodig is om een gelijke productie te realiseren (zodat bij onvoldoende
groei van de productie de vraag naar arbeid afneemt).
c Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij verlenging
van de bedrijfstijd de bestaande kapitaalgoederenvoorraad beter wordt benut en er
meer werknemers nodig zijn, terwijl de belastingverlaging leidt tot hogere winsten die het
bedrijf voor diepte-investeringen kan aanwenden of die zelfs voor andere doeleinden dan
investeringen kunnen worden aangewend. In deze gevallen levert het niet meer nieuwe
arbeidsplaatsen op.
6.4 Extra opgaven
12a De vakantiegangers zullen het Caribische eiland vooral zullen bezoeken als het in hun
eigen land winter is. Vandaar het mogelijke seizoenskarakter.
b In 2006 zullen 29.677 personen onder invloed van het seizoen hun baan kwijtraken.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Het aantal personen met een seizoensbaan eind maart: 60 / 160 × 86.272 = 32.352.
Het aantal personen met een seizoensbaan eind juni: 5/105 × 56.175 = 2.675.
Dit betekent dat (32.352 – 2.675 =) 29.677 personen hun werk kwijtraken.
c Voorbeelden van juiste antwoorden op de vraag waarom de geregistreerde werkloosheid
gelijk blijft, terwijl veel mensen werk kwijtraken zijn:
• een antwoord waaruit blijkt dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze het werk in het toerisme als bijbaan / tweede baan hebben;
• een antwoord waaruit blijkt dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze in het seizoen voldoende verdienen om een heel jaar van te leven.
13a Tot de werkloze beroepsbevolking reken je iedereen die bereid en in staat is om minimaal
12 uur per week te werken, maar geen werk heeft. Je hebt dus gegevens nodig met
betrekking tot de werkgelegenheid in personen en niet in arbeidsjaren.
In 1971 wilden er 5.139.000 mensen werken (de beroepsbevolking), terwijl maar 5.072.000
mensen werk hadden; 67.000 mensen hebben blijkbaar geen werk. Je kunt nu uitrekenen
dat 1,3% van de beroepsbevolking werkloos is.
5.139 – 5.072
Berekening: Het werkloosheidspercentage is: –—————— × 100% = 1,3%.
5.139
b Het antwoord moet je zoeken in de deeltijdontwikkeling op de arbeidsmarkt.
In de tabel kun je namelijk aflezen dat de groei van het aantal werkzame personen
gestegen is van 5.174.000 in 1981 tot 5.594.000 in 1990. Dit is een groei van 420.000
arbeidsplaatsen (in personen).
De groei van de werkgelegenheid in arbeidsjaren steeg van 4.850.000 naar 5.203.000.
90

c
d
e
Dit is máár een groei van 353.000 banen. Uit deze gegevens kun je de conclusie trekken
dat de werkgelegenheid in personen sterker is gestegen, dan de groei uitgedrukt in
arbeidsjaren. Deze ontwikkeling is tot stand gekomen doordat mensen meer in deeltijd
zijn gaan werken. Het is de hierboven genoemde ontwikkeling van een gestegen p/averhouding
die je in je antwoord moet opnemen.
De economische groei hangt natuurlijk af van de effectieve vraag (de gevraagde
hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven moeten produceren). Daarvoor gebruiken
zij productiefactoren. De kwantiteit (hoeveelheid) en de kwaliteit (productiviteit) daarvan
bepalen hoeveel je kunt maken. De gebruikte hoeveelheid (kwantiteit) arbeid druk je
objectief uit in arbeidsjaren. De kwaliteit van de arbeid meet je met de arbeidsproductiviteit.
De werkgelegenheid in arbeidsjaren in de periode 1971-1980 is gestegen met 1,76%.
Berekening:
4.916.000 – 4.831.000
Werkgelegenheid in arbeidsjaren = –—————————— × 100% = + 1,76%.
4.831
De reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar is dat tijdvak met maar liefst 30,8% gestegen.
Berekening:
135,4 – 103,5
Reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar = —————— × 100% = + 30,8%.
103,5
Conclusie 1 is dus juist. De economische groei is vooral veroorzaakt door de sterke groei
van de arbeidsproductiviteit.
Als de productiviteit van werknemers stijgt, zou je ook een stijging van de lonen mogen
verwachten. Immers zoals een oud gezegde luidt: een arbeider is zijn loon waard.
Nu zien we dat de reële arbeidsproductiviteit in tijdvak 1981-1990 is gestegen van
indexcijfer 137,8 naar indexcijfer 170,0. Dit is een stijging met 23,4%. Dat betekent dat een
gemiddelde werknemer 23,4% meer doet.
In de tabel kun je verder lezen dat de reële loonkosten (verrekend met inflatiecorrectie)
in dat tijdvak echter zijn gedaald. Bedrijven hebben dus personeel dat meer heeft
geproduceerd en waaraan ze reëel minder hebben uitgegeven.
Dit kan alleen maar betekenen dat conclusie 2 juist is.
Bij dit soort vragen is het wel handig als je schematisch kunt denken. Je moet aannemelijk
maken dat banengroei leidt tot meer economische groei en dat omgekeerd economische
groei weer leidt tot banengroei.
banengroei (A)
het besteedbaar inkomen
stijgt (B)
de effectieve vraag stijgt (C)
de werkgelegenheid stijgt (F)
de productie stijgt (D)
economische groei (E)
Oorzaak: A → B → C → D → E.
Gevolg: E → C → D → F → A.
91

14a Het verschil tussen de bruto participatie en de netto participatie bestaat uit de werkloze
beroepsbevolking.
b De netto participatiegraad in 2001 is 67,2%.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
(5.796.000 × 1,26) / 10.864.000 ×100% = 67,2%.
c De p/a-ratio zal stijgen.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat gehuwde
vrouwen in grotere mate dan mannen de voorkeur geven aan een deeltijdbaan (omdat
vrouwen veelal een baan combineren met zorgtaken).
d De econome stelt dat een toename van participatiegraad nodig is om te voorkomen
dat in de toekomst de internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat een bij de
economische groei achterblijvende arbeidsparticipatie tot een tekort aan arbeidskrachten
kan leiden en daardoor tot een stijging van de loonkosten, waardoor het exportprijspeil kan
stijgen.
Markt – De arbeidsmarkt: Spel / Experiment 6.1
Docentenhandleiding ‘Wie helpt de conciërge?’
Leerdoelen:
• Illustratie van het begrip opofferingskosten.
• Illustratie van marktwerking en het begrijpen van principes achter herhaalde spelen in
combinatie met reputaties.
• Illustreren van afwegingen tussen werk, vrije tijd en de waarde die men toekent aan vrije
tijd.
Aandachtspunten:
• De spelregels hoeven niet van tevoren te worden uitgedeeld, de uitleg is relatief eenvoudig.
• Het is van belang dat het spel op twee verschillende dagen op exact dezelfde wijze wordt
gespeeld en de klas in tweeën wordt opgesplitst. De ene helft van de klas speelt eerst het spel
(variant 1), de andere helft wacht op de gang zonder dat zij zien of horen wat er gebeurt.
• Vervolgens kan de andere groep het spel spelen (variant 2) en verlaat de tweede het lokaal.
• De daaropvolgende les vindt hetzelfde experiment plaats, op dezelfde manier en met dezelfde
groep.
Contexten
De beurs (‘open outcry’), de huizenmarkt en verkoop bij opbod en afslag, openbare aanbestedingen.
Concepten
Opofferingskosten en alternatieve aanwendbaarheid, reputatie-effecten, onderhandelingen,
onzekerheid, asymmetrische informatie.
Spelvariant 1
In onderstaand experiment moeten leerlingen (al dan niet) een bod gaan uitbrengen op een
vakantiebaantje. Het baantje kan worden omschreven als ‘hulp van de conciërge’.
Het baantje behelst ongeveer 5 uur werk per dag gedurende de laatste schoolweek.
In deze laatste schoolweek wordt geen les meer gegeven. In totaal gaat het om vijf werkdagen.
Vervolgens kan de vraag aan de ene helft van de klas (spelvariant 1) worden gesteld wie
geïnteresseerd is in deze opdracht en tegen welk uurtarief hij/zij deze opdracht wil uitvoeren.
92

Op het biedingsblaadje komt het uurtarief te staan. Geen interesse is geen tarief.
Van belang is dat bij het invullen van de blaadjes deze helft van de klas niet met elkaar mag
praten en dat ze niet mogen afkijken.
Vervolgens verlaat de groep het klaslokaal en komt de tweede helft binnen en wordt dezelfde
opdracht verstrekt en moeten de uurtarieven worden ingevuld.
De docent verlaat echter de klas op het moment dat de groep de uurtarieven moet invullen!
De leerlingen zijn vrij om te doen en laten wat ze willen. Ze kunnen ook overleggen.
Mogelijke uitkomsten spelvariant 1
Wat nu gaat gebeuren, is dat het uurtarief van de laagste bieder uit groep 1 hoger is dan de laagste
bieder uit groep 2. Mogelijke oorzaak hiervan is zijn dat in de tweede groep mensen bedragen
gaan roepen en daardoor kenbaar maken welke uurtarieven ze opschrijven.
Degene die de opdracht echt wil uitvoeren, gaat dus onder de prijs zitten die in de klas wordt
‘geroepen’. In de eerste groep schrijft daarentegen een aantal mensen niets op. Zij zijn onzeker
over de opdracht en willen niet per ongeluk de opdracht krijgen. Door niet op de hoogte te
zijn van elkaars uurtarief is het dus veiliger niets te doen (men vertoont risicoavers gedrag).
Conclusies:
• In de eerste groep is het laagste tafief hoger dan in de tweede groep.
• In de tweede groep zijn er veel meer leerlingen die een prijs afgeven.
• Naarmate de leerlingen in de klassen ouder zijn, zal het uurtarief stijgen (hypothese).
Spelvariant 2
De volgende les (variant 2) vindt exact dezelfde opdracht met dezelfde groep plaats: een gesloten
ronde en een ronde waar de leerlingen weer zonder toezicht mogen overleggen.
‘Oorzaak’ voor deze tweede ronde is dat de persoon die de eerste ronde heeft gewonnen, spijt
heeft gekregen en zich heeft teruggetrokken (overleg dit overigens met die persoon, dat komt de
geloofwaardigheid van het spel ten goede!).
Mogelijke uitkomsten spelvariant 2
In de tweede variant ontstaat een andere situatie. Het aantal biedingen in de eerste groep neemt
nu toe. Nu ze op de hoogte zijn van de ‘marktprijs’ willen mensen eerder meedoen met het
experiment. Nu gaan ze wel een uurtarief invullen (weliswaar tegen een niet-marktconforme prijs).
De gemiddelde prijs in deze groep daalt echter doordat men op de hoogte is van de marktprijs.
In de tweede groep, waar leerlingen met elkaar mogen praten zonder dat daar toezicht op is, komt
men tot een hogere prijs. Althans een prijs die (als het goed is) wordt afgesproken met de persoon
die de klus wil klaren (tegen een prijs die iets hoger is dan de prijs uit variant 1), terwijl de rest
van de helft van de klas boven die prijs gaat zitten. Kunnen ze echter op elkaar vertrouwen?
Is er niet iemand bij met een behoefte aan geld, die niet maalt om zijn reputatie en vals speelt
door onder de prijs te gaan zitten. Deze persoon heeft baat bij deze vorm van bieden, is op
de hoogte van de laagste prijs (die nota bene hoger was dan de eerste prijs) zodat hij dubbel
profiteert.
Conclusies:
• Het gemiddelde uurtarief in de eerste groep daalt.
• In de eerste groep is nu het laagste tarief lager dan in de tweede groep.
• In de eerste groep zijn er veel meer leerlingen die een uurtarief opschrijven.
• De gemiddelde prijs in de tweede groep stijgt.
• In de tweede groep worden nu afspraken gemaakt tussen de leerlingen.
• Iedereen heeft dezelfde prijs (sociaal wenselijk).
Of:
93

• Iedereen heeft dezelfde prijs, maar een leerling houdt zich niet aan de prijsafspraak en gaat
onder de prijs zitten.
• Iedereen heeft dezelfde prijs en een leerling die de opdracht het liefst wil uitvoeren en het geld
het hardst nodig heeft, krijgt de opdracht.
• Iedereen heeft dezelfde prijs en een leerling die de opdracht het liefst wil uitvoeren en het geld
het hardst nodig heeft, krijgt de opdracht, omdat een andere leerling zich niet aan de prijsafspraak
houdt en onder de overeengekomen prijs is gaan zitten.
Instructie voor de leerlingen in groep 1
Het schoolseizoen zit er bijna op. Nog een paar toetsen maken, een weekje wachten op de
lerarenvergaderingen, rapport ophalen en klaar!
Je hebt echter één probleem: je geld is bijna op en dat is een slechte start van de vakantie.
Daarnaast liggen de baantjes niet voor het oprapen.
De conciërge van je school biedt uitkomst. Hij zoekt voor de laatste schoolweek een hulp.
De hulp moet allerlei klusjes opknappen, zoals boeken kaften, trappen kauwgomvrij maken, oud
papier opruimen, enz. De klus wordt uitgevoerd in vijf werkdagen. Op al deze werkdagen zul je
ongeveer vijf uur moeten werken.
Op het biedingsblaadje vul je jouw uurtarief in. Bedenk dat hoe lager je zit, des te groter is de
kans dat je de opdracht binnenhaalt. De controle van de werkzaamheden wordt echter uitgevoerd
door de conciërge. Is hij niet tevreden, dan zul je sommige dingen moeten overdoen, waardoor je
automatisch meer tijd kwijt bent. Voor deze extra inzet krijg je geen beloning.
Let op: bij het bepalen van jouw uurtarief mag je met niemand overleggen.
Instructie voor de leerlingen in groep 2
Het schoolseizoen zit er bijna op. Nog een paar toetsen maken, een weekje wachten op de
lerarenvergaderingen, rapport ophalen en klaar!
Je hebt echter één probleem: je geld is bijna op en dat is een slechte start van de vakantie.
Daarnaast liggen de baantjes niet voor het oprapen.
De conciërge van je school biedt uitkomst. Hij zoekt voor de laatste schoolweek een hulp.
De hulp moet allerlei klusjes opknappen zoals boeken kaften, trappen kauwgomvrij maken, oud
papier opruimen, enz. De klus wordt uitgevoerd in vijf werkdagen. Op al deze werkdagen zul je
ongeveer vijf uur moeten werken.
Op het biedingsblaadje vul je jouw uurtarief in. Bedenk dat hoe lager je zit, des te groter is de
kans dat je de opdracht binnenhaalt. De controle van de werkzaamheden wordt echter uitgevoerd
door de conciërge. Is hij niet tevreden dan zul je sommige dingen moeten overdoen, waardoor je
automatisch meer tijd kwijt bent. Voor deze extra inzet krijg je geen beloning.
Let op: bij het bepalen van jouw uurtarief mag je met iedereen
overleggen.
Vragen na afloop van het spel:
• Waarin zit het verschil in biedingen tussen de verschillende
leerlingen?
• In hoeverre wordt het bieden beïnvloed door het feit dat je er niet
zeker van bent dat je na vijf uur werken ook werkelijk klaar bent?
• In hoeverre verschilt het bieden tussen de twee groepen?
• In hoeverre verschilt de manier van bieden in spelvariant 2 ten
opzichte van variant 1?
94

Bijlage: biedingsblad
naam uurtarief totaalbedrag
naam uurtarief totaalbedrag
naam uurtarief totaalbedrag
naam uurtarief totaalbedrag
Markt – de arbeidsmarkt: Spel / Experiment 6.2
Docentenhandleiding ‘Ontwerp de nieuwe inpaklijn’
In dit experiment worden twee rollen gespeeld: de opdrachtgever en de uitvoerder.
Omdat het nog niet zo eenvoudig is om direct tot een goede beslissing te komen is het aan te
bevelen de klas in tweeën te splitsen:
de Tons (T1, T2,T3, T4, enz.) en de zzp-ers (Z1, Z2, Z3, Z4, enz.).
Per spelronde worden nieuwe koppels gemaakt bijvoorbeeld:
Ronde 1: T1, Z1, T2, Z2, T3, Z3, enz.
Ronde 2: T1, Z2, T2, Z3, T3, Z4, enz.
Zo kun je bijvoorbeeld 5 rondes laten spelen.
Vervolgens kunnen de spelers van rol wisselen: de leerlingen die eerst voor Ton speelden, worden
nu de zzp-er en andersom. Ook hier spelen we weer een aantal rondes, bijvoorbeeld 3.
In dit experiment speelt de leerling dus achtereenvolgens twee rollen.
Ten eerste de opdrachtgever (Ton) die een zzp-er in dienst moet nemen.
Deze zzp-er moet je een bedrag toekennen.
Daarna speelt de leerling de rol van de zzp-er die de
deal kan accepteren of niet.
De spelers van het spel kennen alleen hun eigen
rolgegevens.
Ze moeten inschatten in hoeverre de andere speler
wil/kan gaan.
Leerlinginstructie (per rol)
Lees de instructie op de volgende pagina goed.
Van je docent krijg je een toelichting.
95

De opdrachtgever (Ton)
Een contract opstellen:
1) Stel je voor dat jij eigenaar bent van een bedrijf en je moet een klus uitvoeren voor een
klant. Je hebt echter zelf niet voldoende expertise in huis om deze klus uit te voeren.
Je moet daarom een zzp-er inhuren. Je weet echter dat als je deze klus klaart en de
opdrachtgever tevreden is, je kans maakt om meerdere opdrachten voor deze klant uit te
voeren. De belangen zijn dus groot.
2) Jij moet nu een contract opstellen om de zzp-er in te huren. In het contract staat het bedrag
waarvoor je deze expert inhuurt.
3) De zzp-er kan het contract dat jij hebt opgesteld accepteren of afwijzen.
4) Als de zzp-er het contract afwijst, krijgt hij 100 euro (het bedrag dat hij ontvangt voor een
andere klus die hij kan doen, zeg maar zijn opofferingskosten). Jij ontvangt dan helemaal
niets en de klus gaat aan je neus voorbij.
5) Als de zzp-er het contract accepteert en hij voor jou gaat werken, dan moet hij vervolgens
bepalen hoeveel moeite hij in de klus gaat stoppen. Hoe meer moeite hij doet, des te hoger
is de opbrengst van het project, maar tevens nemen de kosten die hiermee gepaard gaan toe.
6) Als de klant tevreden is met het eindresultaat, dat weer afhankelijk is van de moeite die de
zzp-er doet, maak je kans op meerdere vervolgopdrachten.
Het contract waarin de vergoeding staat en dat jij moet opstellen, bestaat uit twee elementen:
1) een vast bedrag; dit bedrag kan zowel positief (jij betaalt) als negatief zijn, de zzp-er betaalt.
2) een percentage van de omzet; dit kan 10%, 20%, 60%, enz. zijn.
De uitbetaling bij de experiment gaat als volgt:
Voor de zzp-er:
1) (percentage van de verdiensten in %) × (omzet) + vast bedrag – de kosten die hij heeft
gemaakt voor de inspanning;
2) (percentage van de verdiensten in %) × (omzet) – kosten die hij heeft gemaakt voor de
inspanning;
3) vast bedrag – verdiensten die hij heeft gemaakt voor de inspanning.
Voor de eigenaar (Ton):
(100% – deel van de expert in %) × ( omzet) – vast bedrag.
Als de zzp-er niet akkoord gaat met het aanbod, ontvangt hij
altijd 100 euro, jij ontvangt dan helemaal niets.
De klant is tevreden als de zzp-er meer dan gemiddeld zijn best
doet. Met andere woorden, de inspanning van de expert moet
minimaal ‘60’ zijn. Jij weet alleen niet hoe hoog de kosten zijn als
de zzp-er de klus uitvoert.
De volgende gegevens staan tot je beschikking (zie de tabel op de
volgende pagina):
96

inspanning van de zzp-er
verdiensten
(70 x de inspanning)
klant
tevreden?
kosten zzp-er
1 70 nee 0
2 140 nee onbekend
3 210 nee onbekend
4 280 nee onbekend
5 350 nee onbekend
6 420 ja onbekend
7 490 ja onbekend
8 560 ja onbekend
9 630 ja onbekend
10 700 ja 300
Een voorbeeld:
Stel je biedt de expert een vast salaris van + € 55 en een percentage van 50.
Jij weet alleen niet wat de kosten zijn die de zzp-er maakt gegeven de inspanning. Hoe meer hij
zich inspant, hoe hoger de kosten. Je weet wel dat de zzp-er maximaal € 300 aan kosten maakt
als hij zich volledig inzet. De inspanning die hij moet maken is dan ‘10’. Als hij zich helemaal
niet inzet, dan zijn de kosten nul. Alle bedragen tussen de nul en 300 zijn mogelijk, met als
wetenschap dat de kosten meer dan evenredig toenemen indien hij zich harder inspant!
Stel dat de zzp-er het aanbod accepteert en hij een inspanning kiest van ‘3’, dan is de totale omzet
€ 210. De zzp-er verdient dan: 50% × € 210 + € 55 – zijn kosten (die jij nu nog niet weet).
Jij als eigenaar van het bedrijf verdient dan: 50% × € 210 – € 55 = € 50.
Het standaardcontract:
Een vast bedrag (tussen de – € 700 en + € 700): € ......
Een variabel bedrag (in procenten tussen 0 en 100%): ......%
Nu is de zzp-er aan zet
Je hebt nu een contract aangeboden gekregen en het is aan jou om dit te accepteren of niet.
Je kunt nu twee dingen doen.
1) Je geeft aan of je dit accepteert, zo niet dan ontvang je € 100.
2) Je accepteert het bod en je bepaalt je inspanning. Vul dan onderstaand tabel in.
De eigenaar kent mij het volgende vaste bedrag toe: € ......
De eigenaar laat mij voor zoveel procent meedelen in de verdiensten: ......%
Z.o.z.
97

inspanning
verdiensten
(70 x de inspanning)
kosten voor de zzp-er
klant tevreden?
1 70 0 nee
2 140 20 nee
3 210 40 nee
4 280 60 nee
5 350 90 nee
6 420 120 ja
7 490 160 ja
8 560 200 ja
9 630 250 ja
10 700 300 ja
Ik accepteer dit bod:
0 ja
0 nee
Indien ja, dan kies ik de volgende inspanning: ....... (een getal tussen de nul en 10).
Vragen:
1) Welke ‘waarde’ heeft de informatie in dit experiment?
2) Is deze informatie eerlijk verdeeld tussen de zzp-er (expert) en de eigenaar van het bedrijf?
3) In hoeverre wijzigen de contracten naarmate er meer rondes zijn gespeeld?
4) Als jij nu eens de inspanningskosten van te voren had geweten, hoe zag dan jouw ideale
contract eruit? Houd rekening met het feit dat de expert een ‘homo economicus’ is.
98

Uitwerkingen VII Concept 5-1 Samenwerken en onderhandelen deel 1
7.1 Samenwerken
Opmerking: bij de opgave in de tekst (pagina 194) van het leerboek: waarschijnlijk wint de
speler die als eerste kop neerlegt, terwijl de tegenstander munt speelt. Niemand zal nadien
waarschijnlijk meer ‘munt’ spelen, waardoor de spelers per ronde maar weinig punten extra
punten verzamelen.
1 Boeren willen misschien wel overstappen op biologische productie, maar moeten daarvoor
te veel investeren. Boeren die dat niet doen, blijven zorgen voor te lage prijzen, waardoor
de goedwillende boeren hun bedrijf niet rendabel kunnen maken. Daarom komt biologische
productie moeilijk van de grond.
2 Als je de mensen met open tbc niet behandelt, omdat je de kosten daarvan niet vergoed
krijgt, zullen steeds mee mensen besmet en ziek kunnen worden, waardoor de kosten voor
de gezondheidszorg uiteindelijk vele malen hoger komen te liggen. Wel behandelen van
illegalen is daarom beter dan niet behandelen.
3 Als je ziet dat mensen belasting ontduiken en jij daardoor meer moet gaan betalen, krijg je
ook de neiging dat te gaan doen. Maar voor de samenleving als geheel is dat slecht. Met
minder geld kunnen er ook minder voorzieningen tot stand komen. We willen wel betalen,
maar dan moet onze ‘medegevangene’ ook betalen.
4 Voorop rijden kost meer inspanning en gaat ten koste van de krachten die je nodig hebt in
de eindsprint. Omdat beide renners dat weten, ontstaat er spanning tussen beide renners,
omdat ieder van hen vindt dat de andere rijder meer voorop moet rijden. Het gevolg is
onenigheid en ook dat het peloton hen uiteindelijk inhaalt.
5 Niet meer meedoen met deze afspraken betekent dat je ook niet meer kunt profiteren van
deze extra winsten. Je kunt wel orders krijgen door de gewone prijs te vragen, maar de
anderen krijgen voor hetzelfde werk een hogere prijs. Verraden heeft geen zin, omdat ze
zelf ook hebben deelgenomen aan deze fraude. Gevolg is dat bedrijven, ook tegen hun wil,
blijven meedoen.
VII Concept 5-1
6a
b
c
De angst is dat door de grote hoeveelheid spam het e-mailverkeer minder bruikbaar wordt
als communicatiemiddel.
Het verbod geldt voor alle bedrijven, maar alleen de Europese bedrijven kunnen door de
rechter worden aangepakt. Het verbod zelf is niet in staat om de buitenlandse spam tegen
te houden.
Een verbod op spam betekent volgens sommigen dat e-mail nauwelijks meer bruikbaar
is als communicatiemiddel. Dat zet de Europese bedrijven op een achterstand. Maar het
(onder voorwaarden) toestaan ervan betekent wellicht dat meer bedrijven spam zullen
gaan versturen, waardoor bedrijven meer last hebben van de spam van anderen, dan dat
zij voordeel hebben van hun eigen spam.
7.2 Speltheorie
7a
Een dominante strategie voor A is die strategie die hem het beste resultaat oplevert,
ongeacht wat B doet. Wat is de beste keuze voor A gezien de twee mogelijke keuzes
van B? Als B bekent, is de beste strategie voor A om ook te bekennen, want dan krijgt hij
slechts 5 jaar in plaats van 10. Maar ook als B ontkent, is het voor A beter te bekennen,
want dan krijgt hij 0 jaar cel in plaats van 2 jaar. Ongeacht wat B doet, is het voor
gevangene A altijd beter om tot een bekentenis over te gaan. ‘Bekennen’ is voor A een
dominante strategie. Dezelfde redenering geldt voor B en ook hij zal dus bekennen.
Uiteindelijk zullen beide gevangenen dus bekennen. De bereikte oplossing kan als een
evenwicht worden gezien omdat de keuze voor een andere strategie door één van beide
partijen een veel langere straf oplevert. Beiden hebben dus geen prikkel om van strategie
te veranderen.
99

c
d
Als één van de bedrijven kiest voor de bestaande chocolade en de ander niet, levert
dat het bedrijf relatief weinig winst op (Hema maar 30 miljoen en het Kruidvat maar 20
miljoen). Ze kiezen voor zekerheid en dus voor eerlijke chocolade. De winst van de Hema
bedraagt dan 40 of 80 miljoen. De winst voor het Kruidvat 50 of 100 miljoen.
Er zijn twee redenen te bedenken. Als de concurrent wel eerlijke chocolade verkoopt,
neemt hun winst aanzienlijk af. Het tweede argument kan zijn dat de keuze is bepaald
onder druk van maatschappelijke ontwikkelingen.
Ja, er is sprake van een Nash-evenwicht in situatie (E, E).
In deze situatie bestaat er geen reden voor één van beide om te veranderen.
Bij (E, E) zal het bedrijf dat over gaat op bestaande chocolade in omzet achteruit gaan.
Hema
Kruidvat
E
B
E (40*,50)* (80*,20)
B (30,100)* (70,60)
Als Kruidvat kiest voor E, dan is E voor Hema het best (* bij 40).
Als Kruidvat kiest voor B, dan is E voor Hema het best (* bij 80).
Als Hema kiest voor E, dan is E voor Kruidvat het best (* bij 50).
Als Hema kiest voor B, dan is E voor Kruidvat het best (* bij 100).
Strategie E is dus voor beide dominant. Geen van beide spelers wil afwijken van deze
keuze. Er is daarom sprake van een Nash-evenwicht.
8a
b
c
d
Overleg kan je een behoorlijke winst opleveren. Maar als jij je maat verraadt, krijg je
misschien wel het dubbele. Maar als je maat er ook zo over denkt, krijgen jullie allebei niets.
Er is sprake van zelfbinding als beide spelers de ‘splitbal’ tonen.
Er zal geen sprake zijn van zelfbinding als de spelers elkaar niet vertrouwen.
Als de spelers elkaar niet vertrouwen, zullen ze te allen tijde de ‘stealbal’ tonen. Dan krijgt
de ander namelijk in ieder geval niet meer dan jij.
9 Zie onderstaand schema.
speler
1
speler 2
A
A
A (12*,12)* (4*,3)
B (30,8)* (2,3)
Als speler 2 A kiest, dan is A voor speler 1 het best (* bij 12).
Als speler 2 B kiest, dan is A voor speler 1 het best (* bij 4).
Als speler 1 A kiest, dan is A voor speler 2 het best (* bij 12).
Als speler 1 B kiest, dan is A voor speler 2 het best (* bij 8).
a
b
Voor beide spelers is A een dominante strategie. Die levert voor beide spelers het meeste
op, ongeacht de keuze van de andere speler.
Een Nash-evenwicht tref je aan bij situatie (A, A). In die situatie is het voor geen van beide
spelers aantrekkelijk om de strategie te veranderen, omdat ze er dan op achteruit gaan.
10 Voor de niet-verdelers is tegenstemmen bij voorbaat nuttig. Omdat zij dan hetzelfde bedrag
met minder mensen hoeven te verdelen. Als er uiteindelijk twee mensen overblijven, is
het voor de niet-verdeler altijd gunstig om tegen te stemmen, zelfs als de verdeler zichzelf
maar één knikker toewijst. De niet-verdeler heeft dan alles!
100

11a In welk van de twee scenario’s zijn de consumenten meer bereid een hoge prijs te betalen?
Als je ervan uitgaat dat de winst mede wordt bepaald door de prijs, zie je dat uit scenario 1
blijkt dat de winst van Napia bij een hoge prijs groter is dan bij een lage prijs – wat wijst op
een lage prijsgevoeligheid –, terwijl bij scenario 2 het tegenovergestelde het geval is.
b De maximale winst die Napia in een monopoliesituatie kan behalen, is 20 miljard euro.
Dit bereikt Napia met een hoge prijs in scenario 1 en bij een lage prijs in scenario 2.
Alleen in scenario 1 is er echter een situatie denkbaar dat hun gezamenlijke winst hoger
is dan deze 20 miljard euro. Dat is als Mioto toetreedt en Napia een hoge prijs vraagt. De
maximale winst van beiden samen bedraagt dan (16 + 8 =) 24 miljard euro. Dit betekent
dat Napia niet in staat is alle klanten te bedienen, terwijl dat bij scenario 2 wel mogelijk is.
c In scenario 1 zal Napia bij toetreding van Mioto altijd een hoge prijs vragen. De winst is
dan immers hoger (16 miljard), dan bij een lage prijs (7 miljard). Dat zou de dominante
strategie voor Napia zijn. In scenario 2 zal Napia een lage prijs vragen. De winst is dan
hoger (8 miljard) dan bij een hoge prijs (4 miljard). Napia heeft dus als Mioto toetreedt een
maximale winst bij scenario 1 (16 miljard). En tegelijkertijd is er ook plaats voor Mioto, die
dan in staat is een winst van 8 miljard te realiseren. Alleen als scenario 1 actueel is, zal
Mioto toetreden.
d Het argument ‘uit de markt prijzen’ betekent dat Napia een lage prijs zal stellen om
daarmee te voorkomen dat Mioto toetreedt. Als Napia dat doet in scenario 1 houdt Napia
weliswaar Mioto van de markt, omdat Mioto dan niet meer in staat is winst te realiseren
(het verlies bedraagt 4 miljard). Maar de eigen winst is 9 miljard lager dan in de situatie
met een hogere prijs. Daarom is het argument in scenario 1 niet geloofwaardig.
In scenario 2 behaalt Napia inderdaad bij een lage prijs de hoogst haalbare winst (8
miljard), terwijl Mioio met een verlies van 4 miljard ook geen levensvatbaarheid heeft.
Alleen in scenario 2 is daarom het gebruikte dreigement geloofwaardig.
e Je hoeft bij de vraag niet uit te spreken of je voor of tegen de toetreding bent.
Je moet alleen twee argumenten geven voor en twee argumenten tegen toetreding.
Argumenten voor toetreding kunnen zijn:
• Als Napia niet in staat is aan de totale consumentenvraag te voldoen (zie het antwoord
op vraag 20b), zijn consumenten gebaat met een groter aantal aanbieders.
• Toetreding bevordert de concurrentie, wat de consument voordeel kan opleveren in de
vorm van lagere prijzen / meer keuze / meer innovatie / betere service en dienstverlening.
Argumenten tegen toetreding kunnen zijn:
• Door het verdelen van de productie over twee aanbieders gaan schaalvoordelen
verloren en kunnen de prijzen stijgen / middelen om te investeren afnemen.
• Als er meer aanbieders komen, kunnen er problemen ontstaan bij de standaardisering
van de producten, wat de bruikbaarheid kan aantasten. Standaardisering kan
bijvoorbeeld betrekking hebben op oplaadapparatuur (net zoals bij mobiele telefoons)
en de verschillende extensies van de digitale bestanden, waardoor deze niet onderling
uitwisselbaar zijn. Dit zie je ook bij de bestanden van computerprogramma’s (zoals
.doc, .docx, .pdf, .txt, enz).
12a Bereken achtereenvolgens het aantal minuten dat bedrijf a aan zijn klanten in rekening
brengt (Ma). Dan ben je in staat de totale opbrengst en de totale kosten van bedrijf a te
berekenen. De prijzen in de uitgangssituatie kun je aflezen in de TO a
- en de TO b
-functie.
P a
= 20, P b
= 21; P ab
= 4 en P ba
= 5.
1) M a
= – 30 × 20 + 20 × 21 + 300 = 120.
2) TO a
= 120 × 20 + 48 × 4 = 2.592.
3) TK a
= 120 × 3,5 + 32 × 5 + 800 = 1.380.
De totale winst is: 2.592 – 1.380 = 1.212.
b De tariefsverhoging wordt doorberekend aan de consument. De gestegen prijzen doen
de afzet dalen. Blijkbaar leidt de afzetdaling tot een relatief grote daling van de opbrengst
(omzet). De vraag is bijvoorbeeld prijselastisch. De variabele kosten dalen minder dan de
omzet, waardoor de winst van beide bedrijven afneemt.
101

c
d
Met dominante strategie bedoelen we het handelen dat ogenschijnlijk het beste voor een
partij is. Dit begrip komt uit de speltheorie (prisoners dilemma). De dominante strategie is
voor beiden een tariefsverhoging. Ervan uitgaande dat de ander dat niet doet, stijgt immers
de winst voor bedrijf a van 1.212 naar 1.379 en voor bedrijf b van 688 naar 970. Maar
omdat beide partijen waarschijnlijk dus kiezen voor een tariefstijging zal dit vooral ten koste
gaan van bedrijf b, de kleinste marktpartij, waardoor bij verdere tariefsverhogingen de
marktmacht van bedrijf a te groot kan worden.
Bij deze vraag moet je voor beide soorten maatregelen een voor- en een tegenargument
noemen. Bij het instellen van een maximumtarief zou je als argument voor kunnen zeggen
dat de uitvoering relatief gemakkelijke is (een wet) en dat dit ook eenvoudig te controleren
is en dat het duidelijkheid verschaft aan alle marktpartijen.
Als tegenargument voor het maximumtarief kun je noemen dat een maximumprijs het
marktmechanisme verstoort. Misschien is het tarief zelfs wel te laag. Een maximumtarief
ligt namelijk altijd onder de evenwichtsprijs. Het gevolg daarvan is dat het kan leiden tot
een aanbodtekort.
Bij een ‘beroep op zelfregulering’ kun je als argument voor wijzen op het feit dat de
marktwerking blijft bestaan (marktconform) en dat de kosten voor de consumenten lager
zijn. Een argument tegen vormen de problemen die ontstaan bij het overtuigen van de
marktpartijen voor regulering (binding en zelfbinding) en het instandhouden daarvan.
De reputatie van de marktpartijen is dan in geding.
13a Jullie kunnen er een complete set van maken en de opbrengst van de set verdelen.
b Er is sprake van een coöperatief spel. Jullie werken immers samen om een zo hoog
mogelijke opbrengst te behalen. Daarbij maken jullie afspraken.
14a De verhouding in de hoogte van de vordering is 3 : 4 : 5.
Het resterende bedrag moet dus in 12 brokken worden verdeeld (3 + 4 + 5 = 12).
Elk brok heeft een grootte van € 300.000 / 12 = € 25.000.
Schuldeiser 1 ontvangt: 3 × € 25.000 = € 75.000.
Schuldeiser 2 ontvangt: 4 × € 25.000 = € 100.000.
Schuldeiser 3 ontvangt: 5 × € 25.000 = € 125.000.
b De verdeling van het resterende vermogen vindt na overleg plaats.
Ook hier is sprake van een soort coöperatief spel.
7.3 Het prisoners dilemma en collectieve goederen
15 De afvalwarmte is een restproduct van de productie, dat eventueel achteraf nog geld kan
opleveren door het te verkopen aan de huishoudens. We hebben hier dus te maken met
een gevolg van de productie dat niet in de oorspronkelijke prijs is berekend, maar dat
achteraf juist nog geld oplevert.
16 Om dit meeliftprobleem aan te pakken kun je denken aan maatregelen zoals:
- het geven van zowel een groepscijfer als een individueel cijfer;
- het verdelen van taken over de groepsleden binnen één opdracht;
- het formuleren van individugerelateerde eindopdrachten;
- intensieve begeleiding;
- spreiding in toetsvormen;
- het laten bijhouden van individuele logboeken;
- de groepspresentatie laten doen door iemand daarvoor op het moment zelf aan te
wijzen;
- studenten individueel een verslag te laten maken.
17 Artikel 1. Je bent volgens de wet verplicht een zorgverzekering af te sluiten. Hier is dus
sprake van collectieve dwang.
102

Artikel 2. Er is geen sprake van collectieve dwang. Zo staat dat ook letterlijk in de tekst.
Artikel 3. Bij het algemeen verbindend verklaren van een cao geldt deze voor alle bedrijven
en werknemers, die daaronder vallen. Ook voor bedrijven en werknemers die geen lid
zijn van werkgeversorganisaties of werknemersorganisaties. Hier is daarom sprake van
collectieve dwang.
18a Het keuzeprobleem ontstaat doordat de menselijke behoeften groter zijn dan de middelen
om hierin te voorzien. Daarom moet je keuzes maken.
b Voorbeelden van quasi-collectieve goederen zijn: openbaar vervoer, onderwijsinstellingen,
zwembaden, gezondheidszorg, enz.
c Een quasi-collectief goed is via een markt verhandelbaar. Deze goederen zijn te splitsen
in individueel leverbare goederen, waarvoor je moet betalen. Je kunt dus mensen van het
gebruik daarvan buiten sluiten. Dat kan bij collectieve goederen niet. Daar kun je geen prijs
voor vragen.
d De overeenkomst tussen beide is dat de overheid bij de productie van deze goederen
bijdraagt in de kosten ervan.
e Wanneer de vraag naar een product stijgt, schuift de vraagcurve naar rechts en daardoor
stijgt de prijs. Doordat de winsten dan zullen toenemen, willen ondernemers meer
aanbieden. De hogere winsten trekken ook nieuwe ondernemers aan. Het resultaat van
beide ontwikkelingen is dat het aanbod toeneemt (de aanbodlijn schuift naar rechts) en de
prijs weer zal dalen, totdat er weer een nieuwe evenwichtsprijs ontstaat.
f In Nederland bepaalt de overheid hoeveel er van een collectief goed wordt aangeboden.
19a De belangrijkste financieringsbron bestaat uit de belastingopbrengsten.
b Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
• Sport en cultuur vormen een zinvolle vrijtijdsbesteding,
• Door subsidiëring van sport en cultuur kunnen ook minder draagkrachtige mensen
ervan profiteren.
• Sport en cultuur verschaffen een land een zekere mate van prestige en aanzien.
Denk maar aan de cultus rondom de wereldkampioenschappen voetbal en de
Olympische Spelen.
c Toepassing van het profijtbeginsel is bij collectieve goederen niet mogelijk, omdat deze niet
zijn te splitsen in individueel leverbare producten.
d Een ruimere toepassing van het profijtbeginsel maakt de producten voor de gebruikers
duurder.
e Indien de producten duurder worden, neemt de vraag ernaar af. Uiteindelijk zal het aanbod
dan ook afnemen ter voorkoming van overschotten.
f Een ruimer profijtbeginsel werkt stimulerend op de marktsector, omdat:
• de marktsector dan beter kan concurreren met de collectieve sector (particuliere busonderneming
met gemeentelijk vervoerbedrijf);
• de koopkracht van de gezinnen en bedrijven kan toenemen, wanneer de overheid de
belastingen verlaagt. Immers de kosten voor de overheid dalen door een ruimere toepassing
van het profijtbeginsel, waardoor een belastingverlaging gerechtvaardigd lijkt.
20a Verhoging van de benzineaccijns maakt het rijden duurder en daar gaat het om.
De verhoging van de bpm maakt alleen het bezit van een auto duurder, niet het rijden zelf.
b Door het feit dat veel mensen in grensstreken dan in het buitenland gaan tanken, loopt
de overheid veel accijnsopbrengsten mis. Ook zullen de pomphouders in deze gebieden
nadelige gevolgen ondervinden van de accijnsverhoging.
c Redenen om de exploitatie niet aan particulieren over te laten zijn:
• Ook in dunbevolkte streken moet een goede infrastructuur zijn. Particuliere en
commerciële investeerders zullen daarin niet zijn geïnteresseerd.
• De overheid dient ook de belangen van het milieu in de gaten te houden (geen wegen
door belangrijke natuurgebieden).
103

d
e
• De financiering zou bij particulier initiatief door tolheffing en dergelijke plaats moeten
vinden. De overheid betaalt uit de belastingmiddelen. Dat is voor de gebruikers
goedkoper.
• Voorkomen van machtsmisbruik door particulieren, denk aan hoge tolgelden.
Privatiseren van deze voorzieningen betekent natuurlijk minder uitgaven voor de overheid.
De collectieve sector heeft dan ook minder ontvangsten nodig.
In plaats van aan de overheid te betalen, betaalt de burger dan aan particuliere bedrijven.
Maar hij betaalt er nog steeds voor.
7.4 Zelfbinding en flexibiliteit
21a Economen definiëren schaarste niet als zeldzaam of weinig voorkomend. Ook gewoon
keukenzout is voor economen een schaars goed. Schaarse goederen zijn goederen waar
je een prijs voor moet betalen. Stilte is in dit kader schaars, omdat je ervoor moet betalen.
Denk verder maar aan:
• de kosten voor een eventuele noodzakelijke woningisolatie;
• de hogere prijs die je moet betalen voor een woning buiten de betreffende geluidszones.
b Om de prijs van stilte per koopwoning in de twee geluidszones te kunnen berekenen, moet
je van beide zones weten hoe groot het totale waardeverlies van de koopwoningen is (zie
tabel 1) en hoeveel m 2 van die zone is gebruikt voor percelen van koopwoningen (zie tabel 1).
oppervlakte percelen
totaal waardeverlies
Zone 3 0,023 x 28.000.00 = 644.000 m 2 € 60.500.000
Zone 5 0,007 x 1.000.000 = 7.000 m 2 € 1.500.500
De prijs van stilte in zone 3 is: € 60.500.000 / 644.000 m 2 = € 93,94 per m 2 .
De prijs van stilte in zone 5 is: € 1.500.000 / 7.000 m 2 = € 214,29 per m 2 .
De prijs van stilte per m 2 perceel koopwoning is in geluidszone 5 hoger dan in zone 3.
c
d
e
f
Een extern effect van de productie is een gevolg dat niet in de verkoopprijs is verrekend.
Als dat gevolg later anderen geld kost, spreek je van een negatief extern effect. Levert dat
gevolg later geld op, dan spreek je over een positief extern effect.
Toegepast op deze situatie (deze context) zie je dat de productie van Botenberg tot kosten
leidt, die niet in de prijs van het vliegticket zijn verwerkt. Dat maakt dit verschijnsel extern.
Omdat het kosten zijn (isolatie, waardeverlies woningen) die anderen moeten betalen dan
de gebruikers van het vliegverkeer, spreek je over een negatief extern effect.
Als de luchthaven het aantal vluchten niet beperkt, zou deze teveel geluidshinder
veroorzaken, waardoor het overheidsingrijpen dichtbij komt. Men is daarbij niet gebaat en
moet voorkomen dat dit ook daadwerkelijk gebeurd. Daarom zal de luchthaven het aantal
vluchten vrijwillig beperken.
In een vrijemarkteconomie zal de overheid niet ingrijpen, omdat daar de allocatie van
productiefactoren door de markt (bedrijven en gezinnen) geschiedt. In een centraal geleide
economie of een gemengde economie wel.
Maak een eenvoudig overzichtje van de in geld uitgedrukte positieve effecten en de
negatieve effecten. Deze vraag is eigenlijk een vraag naar het breakeven-punt. Wanneer
zijn de opbrengsten en kosten van de externe effecten aan elkaar gelijk.
Zie de tabel op de volgende pagina.
De winst van luchthaven Botenberg mag je niet meetellen, omdat deze al deel uitmaakt
van de toegevoegde waarde van Botenberg.
De waarde van de andere negatieve externe effecten bedraagt dan ook € 1,768 miljard.
Berekening: 7,9 – 6 – 0,132 = € 1,768.
104

Negatieve externe effecten (x € miljard)
Stilte voor woningoppervlak 0,132
Stilte voor restoppervlak 6
Andere negatieve externe effecten .……..
Totaal 7,9
Positieve externe effecten (x € miljard)
Positie externe effecten 0,6
Toegevoegde waarde Botenberg 5
Toegevoegde waarde toeleveranciers 2,3
Totaal 7,9
22a De term ‘oligopolie’ slaat op de markt voor accountantscontrole, omdat daar maar een
beperkt aantal aanbieders is. In ieder geval zijn het de ‘The Big Four’ die de dienst
uitmaken.
b De beperkte marktwerking komt doordat de vier grote bedrijven niet concurreren met de
prijs. Zij binden zichzelf tot zo min mogelijk prijsconcurrentie. De vragers accepteren dat,
omdat zij behoefte hebben aan een controle door één van deze vier grote kantoren.
Deze controle verhoogt de betrouwbaarheid van hun bedrijf.
c Het dilemma is de keuze tussen een lage prijs, maar dan controle door een klein en
onbekend bedrijf. Dat kan ten koste gaan van de reputatie van het bedrijf. Of het betalen
van een hoge prijs, maar dan stralen ze meer betrouwbaarheid naar buiten uit, waardoor
zij mogelijk meer orders krijgen.
23a Dat vermoeden ontstond omdat er zo weinig prijsconcurrentie was (is) op de Nederlandse
benzinemarkt en doordat de benzineprijzen in Nederland tot de hoogste van de EU horen.
b Doordat de maatschappijen het gedrag van Shell als marktleider volgen, hoeven ze elkaar
niet ‘op leven en dood’ te bestrijden. Zij binden zich aan dit ‘volgen’ om daardoor een
prijzenoorlog te voorkomen.
c Shell is een groot bedrijf met veel werknemers dat een hoge bijdrage levert aan het
Nederlands nationaal product. Het zou voor Nederland heel schadelijk zijn als dit bedrijf uit
Nederland zou verdwijnen. Hier kan Shell subtiel mee dreigen.
d De hoge prijzen ontstaan niet door kartelafspraken, maar doordat de benzinemaatschappijen
het marktgedrag van Shell volgen. Door het gebrek aan concurrentie
dicteert Shell dus in feite de benzineprijs.
7.5 Onderhandelen
24a Er was sprake van een monopolie. Naast de veiling zou er meer concurrentie moeten zijn.
b De derde reden dat er geen volkomen concurrentie kan zijn, is dat er geen vrije toetreding
bestaat. De bedrijven moeten een vergunning krijgen om tot de markt te kunnen toetreden.
En nieuwe aanbieders moeten een aanzienlijk (extra) bedrag investeren om op deze markt
te kunnen opereren.
c De biedingen waren minder hoog omdat nieuwe aanbieders, door de hogere kosten die zij
moeten maken voor de aanleg van het netwerk, minder ver kunnen gaan in de bieding dan
de bestaande aanbieders die, omdat er evenveel vergunningen als bestaande aanbieders
zijn, niet meer tegen elkaar hoeven op te bieden.
d De prijs per eenheid hoeft niet lager te worden, omdat:
• de Nederlandse markt voor UMTS relatief van kleinere schaal is dan die in grote
Europese landen, waardoor de constante kosten over een kleiner aantal eenheden
verrekend kunnen worden.
• de marktpositie van de vijf bestaande aanbieders blijkbaar zo dominant is, dat deze
aanbieders geneigd zullen zijn via kartelafspraken de prijs hoog te houden.
• andere kosten voor het aanbieden van UMTS (bijvoorbeeld arbeidskosten) in
Nederland juist relatief hoog zullen zijn, waardoor de totale kostprijs per ‘eenheid’
UMTS niet lager hoeft te zijn dan in andere landen.
105

25a Als Avantis de boeken koopt, dien je rekening te houden met de variabele kosten en met
de constante kosten. Met behulp van bron 1 kun je beide per leerling bepalen.
De variabele kosten per leerling (GVK) € 100
De constante kosten per leerling (GCK) zijn: CK / Q = € 120.000 / 1.000 = € 120
De totale kosten per leerling (GTK): € 220
De huurprijs per leerling via Boekhuur bedraagt € 170, exclusief een winstmarge van 20%.
De huurprijs per leerling is: 1,2 × € 170 = € 204.
Kopen voldoet niet aan de tweede randvoorwaarde dat de kosten niet de vergoeding
mogen overtreffen. Huren voldoet daar wel aan.
Avantis zal daarom de boeken huren.
b Boekhuur is monopolist. Dus het volledige marktaandeel van de verhuur is voor 100%
in handen van Boekhuur. 75% van de scholen huurt boeken en doet dus zaken met
Boekhuur. De overige 25% is voor de uitgeverijen zelf. Als je dit bedenkt, kun je de
volgende antwoorden geven:
− Een antwoord waaruit blijkt dat het grote marktaandeel van Boekhuur op de totale
markt voor schoolboeken (75%) het voor de uitgeverijen noodzakelijk maakt tot een
overeenkomst te komen met deze grote aanbieder.
− Een antwoord waaruit blijkt dat het grote marktaandeel van Boekhuur op de totale markt
voor schoolboeken (75%) het voor de uitgeverijen efficiënt maakt om met deze partij
te onderhandelen en tot een overeenkomst te komen. Leveren aan één koper
(Boekhuur) is veel goedkoper dan aan honderden kopers (de scholen).
c Het gezamenlijke marktaandeel van deze drie uitgeverijen is groot. Boekhuur zal niet in
staat zijn een volwaardig en volledig huurpakket schoolboeken aan te bieden zonder de
levering van deze uitgeverijen.
d Hier is sprake van een gevangenendilemma (prisoners dilemma). Als Boekhuur een hoge
prijs vraagt (€ 204) en RentA-Book een lagere prijs (€ 195), zal de winst van Boekhuur
laag zijn (19 miljoen euro). Boekhuur kan maar beter op safe spelen en dat is een lagere
prijs vragen van € 195. Je noemt dat ook wel de dominante strategie. De minimale winst
die Boekhuur dan behaalt, is € 31 miljoen. Een winst die nog kan oplopen tot € 42 miljoen
als RAB een hoge huurprijs rekent.
e Als ze samen een prijsafspraak zouden kunnen maken, dan zou het slim zijn om allebei
€ 204 euro voor het pakket te rekenen. De winst van beide bedrijven bedraagt dan € 34
miljoen.
26 Een nieuwe aanbieder op de Nederlandse markt zal allerlei marktonderzoek moeten doen,
om de markt te leren kennen, de waarde van de locaties te kunnen inschatten, enz.
Die marktkennis hebben de bestaande bedrijven al. De voorsprong berust dus in feite op
verzonken kosten.
27a De kosten van een bewaker zijn € 700 per maand. Zou Carant voordeel hebben wanneer
het bedrijf een bewaker inhuurt? De maximale kostenbesparing voor Carant is maar € 200.
Carant zal dus altijd besluiten nul beveiligers in te huren.
b Het betreft hier de situatie dat Alberts drie beveiligers inhuurt en Boenders twee. Maar
alle beveiligers bewaken het gehele plein. Dus voor Alberts is het alsof er vijf beveiligers
zijn. De totale kostenbesparing van Alberts kun je uitrekenen door de marginale kostenbesparing
van deze vijf beveiligers bij elkaar op te tellen. Als je dan daar de kosten voor
drie beveiligers vanaf trekt, houdt je de toename van de winst over.
De totale kostenbesparing is: 1.000 + 900 + 800 + 650 + 500 = € 3.850.
De extra kosten voor de beveiligers zijn: 3 × € 700 = € 2.100.
De toename van de winst bedraagt: € 3.850 – € 2.100 = € 1.750.
c Alberts wil natuurlijk zo veel mogelijk kostenbesparing tegen zo weinig mogelijk extra
kosten. De maximale kostenbesparing (vergelijk dit met de marginale opbrengst) behaalt
hij als hij nul beveiligers inhuurt. Dan heeft Boenders drie mogelijkheden, namelijk 0, 1 of 2
beveiligers. Voor boenders levert twee beveiligers dan het meeste op (€ 250).
106

d
e
Alberts verwacht dat Boenders dan twee beveiligers zal aannemen en heeft zelf een
kostenbesparing van € 1.900 (€ 1.000 + € 900). Boenders kan natuurlijk net als Alberts ook
nul beveiligers aannemen. Dan gaat niemand er financieel op vooruit. We hebben hier te
maken met een echt prisoners dilemma.
Als de marginale kostenbesparing van de beveiliger groter is dan de kosten van deze
beveiliger, dan zal het bedrijf deze beveiliger inhuren.
Boenders heeft zich verplicht om één beveiliger in te huren. Hier is sprake van zelfbinding,
omdat hij zichzelf deze verplichting oplegt. Alberts heeft voordeel van deze uitspraak,
omdat hij dan de voor hem beste oplossing kan bedenken. Hij is niet bang dat Boenders
zijn woord breekt en de beveiliger niet aanneemt, omdat dit dan reputatieschade oplevert.
Een sluwe tactiek van Boenders was geweest als hij zou hebben gezegd één beveiliger
aan te nemen. Alberts zou er dan twee aannemen, omdat drie beveiligers voor hem
optimaal is. Als Boenders dan meelift op Alberts beslissing door zelf toch maar geen
beveiliger in te huren, zijn er maar twee beveiligers en dat is juist voor Boenders de
optimale situatie en dat zou hem dan ook nog eens geen cent kosten. Boenders zou dan
meeliftgedrag vertonen (freerider problem).
Als de drie winkeliers om de tafel gaan zitten en open en eerlijk praten over de kosten en
kostenbesparing die zij verwachten, dan kunnen zij 1) hun kostenbesparing maximaliseren;
2) voorkomen dat de één meer informatie heeft dan de ander en 3) voorkomen dat één van
hen gratis meelift op het werk en geld van een ander.
Met betrekking tot de omvang van de maximale kostenbesparing kun je dan concluderen
dat er vijf bewakers nodig zijn:
Berekening:
Aantal Totale marginale kosten- Marginale kosten
beveiligers besparing alle drie gezamelijk
1 1.000 + 850 + 200 = € 2.050 € 700
2 900 + 800 + 150 = € 1.850 € 700
3 800 + 650 + 100 = € 1.550 € 700
4 650 + 500 + 0 = € 1.150 € 700
5 500 + 350 + 0 = € 850 € 700
6 300 + 150 + 0 = € 450 € 700 (onrendabel)
Bij asymmetrische informatie beschikken de partners niet over gelijke informatie. Met
betrekking tot dit aspect van asymmetrische informatie kun je daarom stellen dat door het
samenwerken de asymmetrie van informatie opgevangen kan worden, waardoor zij de
kosten op een eerlijke manier kunnen verdelen.
Tenslotte met betrekking tot het aspect van het freerider-gedrag kun je zeggen dat dit niet
zal optreden, omdat alle drie de winkeliers hun winst zien toenemen in verhouding tot hun
bijdrage aan de betaling voor beveiliging.
107

Samenwerken en onderhandelen deel 1: Spel / Experiment 7.1
Docentenhandleiding ‘Het gevangenenprobleem’
Leerdoelen:
• Illustratie van het gevangenenprobleem en het verschil tussen individuele en collectieve
rationaliteit.
• Illustratie van de begrippen meeliftgedrag, zelfbinding en geloofwaardigheid.
• Illustratie van het effect op de uitkomsten van het gevangenenprobleem indien het spel
meerdere ronden wordt gespeeld.
• Maken van de vertaalslag van het gevangenenprobleem naar praktijksituaties.
Achtergronden
Contexten, wapenwedloop, kartelvorming, prijzenoorlog, maatschappelijk verantwoord
ondernemen (mvo), exportsubsidies en importheffingen.
Voorbereiding
Leg, wanneer de leerlingen allemaal binnen zijn en zitten, de leerlingnummers op de tafels (1, 2,
enz.). Wanneer u meer stoelen dan leerlingen heeft, kunt u eventueel eerst de leerlingen over de
beschikbare stoelen verspreiden om de mogelijkheden voor communicatie tijdens het experiment
zo klein mogelijk te houden.
Het is de bedoeling dat de leerlingen tijdens het spel steeds een andere tegenstander ontmoeten.
Dit kan onder andere worden bereikt door de helft van de leerlingen een vaste plek te geven en de
andere helft van de leerlingen steeds een of meerdere plaatsen op te laten schuiven.
Leerlingeninstructie
We spelen een aantal ronden achter elkaar een kaartspel waarin je in iedere ronde wordt
gekoppeld aan een willekeurig ander persoon in de klas. Van te voren weet je nooit wie dit zal
zijn. In iedere ronde vindt een nieuwe koppeling plaats. Dan speel je dus weer met iemand
anders. Deze koppeling gebeurt via je identificatienummer. Dit nummer ligt voor je op tafel en
zal tijdens het experiment niet veranderen. Schrijf dit nummer nu op in de linker bovenhoek van
de opbrengstentabel. Zie de bijlagen bij dit experiment.
Iedereen krijgt nu twee speelkaarten uitgedeeld, een rode kaart (harten of ruiten) en een zwarte
kaart (schoppen of klaver). Het cijfer of de kaartsoort maakt niet uit; alleen de kleur telt.
De spelleider gaat je nu vragen om in iedere speelronde één van deze kaarten ‘te spelen’ door
hem tegen je borst te houden met de neutrale kant boven. Zo kan iedereen zien dat je hebt
besloten welke kaart je zult spelen, maar nog niet welke van de twee.
In iedere speelronde noemt de spelleider telkens achter elkaar twee identificatienummers. Als jij
jouw nummer hoort, moet je jouw kaart meteen omdraaien. Iedereen kan dan zien welke kleur je
hebt gekozen.
Opbrengsten
Jouw opbrengst in een speelronde wordt bepaald door de kaart die je hebt gekozen (zwart of
rood) én door de kaart die je tegenspeler heeft gekozen.
De opbrengst die je krijgt per speelronde is als volgt:
• Als je allebei de zwarte kaart speelt, dan verdien je allebei 2 punten.
• Als je allebei de rode kaart speelt, dan verdien je allebei 8 punten.
• Als jij je rode kaart speelt en de ander speelt de zwarte kaart, dan verdient de ander 10 punten
en verdien jij niets.
108

• Als jij je zwarte kaart speelt en de ander speelt de rode kaart, dan verdient de ander niets en
verdien jij 10 punten.
Hieronder zijn je eigen opbrengsten nog eens schematisch weergegeven:
JIJ
rood
jij verdient 8
punten
jij verdient 0
punten
zwart
jij verdient 10
punten
jij verdient 2
punten
TEGENSPELER
rood
zwart
Je houdt je eigen verdiensten bij in de tabel die je ontvangt van je leraar. Tijdens het
experiment mag er niet worden gepraat. Als je nog een vraag hebt, dan moet je die nu stellen.
Als er geen vragen zijn, dan begint nu de eerste ronde door het noemen van de eerste twee
identificatienummers.
Verwachte uitkomst
Ongeacht de keuze van de tegenspeler levert het spelen van een zwarte kaart meer op dan het
spelen van een rode kaart. Wanneer de ander een rode kaart speelt, kan worden meegelift en een
uitbetaling van 8 worden getoucheerd; wanneer de ander zwart speelt, is het voor jou het beste
om zelf ook zwart te spelen.
Het individuele belang van iedere speler is dus om altijd de zwarte kaart te spelen. De verwachte
uitkomst wanneer iedere speler onafhankelijk een beslissing neemt, is daarom zwart-zwart.
In dit geval zijn de netto baten voor elke speler 2 punten. Dit is echter niet de situatie die beide
spelers samen de maximale opbrengst oplevert. Immers, wanneer beide spelers een rode kaart
spelen, ontvangen ze samen 16 punten in plaats van 4. Hier is dus sprake van een situatie waarin
individuele rationaliteit niet genoeg is om collectieve rationaliteit tot stand te brengen.
De ervaring is dat leerlingen in ongeveer 75-80% van de gevallen kiezen voor een zwarte kaart.
Het aantal zwart-zwartparen is circa 60% en het aantal rood-roodparen is 10% of minder.
Samenwerking komt niet van de grond. Overigens is het aantal leerlingen dat rood speelt in de
eerste ronden groter dan in latere ronden van het spel, mogelijk door leereffecten. Vaak zijn het
ook dezelfde leerlingen die vasthouden aan een rode kaart, zelfs wanneer hun dat niets oplevert.
Een verklaring hiervoor is dat de beslissing van deze leerlingen wordt bepaald door de sociale
norm om samen te werken.
Vragen na afloop:
• Waarom werd er voor een bepaalde kaartkleur
gekozen?
• Is het mogelijk om tot een hogere opbrengst te komen
als er mag worden overlegd?
• Is het nodig om bindende afspraken te maken?
• Is het van invloed op je keuze dat je niet vooraf weet
wie je tegenspeler is?
• Stel dat je weet tegen wie je deze ronde speelt en dat
je tegenspeler vooraf aankondigt dat ‘hij/zij zeker de
rode kaart speelt.’ Beïnvloedt dit je beslissing?
• Heeft de kaartkeuze van andere spelersparen invloed op jouw kaartkeuze?
• Ken je praktijksituaties die overeenkomen met het spel?
109

Bijlagen
Leerlingkaart
identificatienummer
…...............................
ronde jouw kaart (Z of R)* kaart tegenspeler
(Z of R)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
jouw opbrengst
Verzamelkaart per speelronde
rondenummer
….......................
leerlingnummer leerlingnummer Z - Z* R – Z (Z – R) R - R
* Z = zwart; R = rood.
110

Uitwerkingen VIII Concept 5-2 Samenwerken en onderhandelen deel 2
8.1 Het arbeidsvoorwaardenoverleg
1a
b
2a
b
c
3a
b
Bij een krappe arbeidsmarkt kunnen bedrijven moeilijk geschikt personeel vinden. Er is een
tekort aan personeel. Vakbonden zullen deze machtspositie gebruiken om hogere lonen te
eisen.
Werkgevers zullen wijzen op het gevaar dat hogere lonen zullen leiden tot hogere kosten
en daarmee tot hogere prijzen van Nederlandse producten. Dat komt de concurrentiepositie
van het Nederlandse bedrijfsleven niet ten goede. Neemt daardoor de export af
en de import toe, dan is dat niet alleen slecht voor de winstgevendheid van de bedrijven,
maar ook de werkgelegenheid zal dan afnemen en dat is vervelend voor de vakbonden
(werknemers).
Zonder promotie zou de ontwikkeling van zijn salaris gelijk zijn aan die van het prijspeil
(cpi). De cpi is van 2002 naar 2003 verandert van 122,1 naar 125,7. Dat is een stijging met
3,6 procentpunt. Als je nu uitrekent hoeveel procent dat is, heb je het gevraagde antwoord.
De stijging van het salaris is 2,9% zijn.
Berekening: (125,7 – 122,1) / 122,1 × 100% = 2,9%.
Uit de tabel blijkt dat de prijsstijging een rol heeft gespeeld bij de salarisonderhandelingen,
maar ook de krapte op de arbeidsmarkt. Daarnaast heeft de promotie natuurlijk ook een
belangrijke rol gespeeld bij het salaris van Jansen in het bijzonder. Compensatie voor de
gestegen prijzen heet prijscompensatie. De arbeidsmarktsituatie maakte het mogelijk dat
de vakbonden hogere looneisen stelden dan nodig was voor deze prijscompensatie.
De stijging van de koopkracht noem je een initiële loonstijging. En dan heb je natuurlijk de
loonstijging die het gevolg is van bepaalde speciale gebeurtenissen, zoals overwerk en
promotie; die stijging heet een incidentele loonstijging.
Kortom: Jansen heeft te maken gehad met prijscompensatie, een incidentele loonstijging
en een initiële loonstijging.
De tabel doet een uitspraak over onderwijsvacatures in procenten van het aantal voltijdbanen.
Je weet dan wel hoeveel procent van de voltijdbanen niet zijn ingevuld. Maar
je weet niets over het aantal voltijdbanen en dus ook niets over het aantal vacatures.
Uitspraak 1 is daarom onjuist. Uitspraak 2 is ook onjuist. De arbeidsmarkt voor onderwijsgevenden
is steeds krapper aan het worden. De onderwijsvakbonden zullen deze situatie
juist gebruiken om hun looneisen kracht bij te zetten.
Het overleg vindt plaats tussen vakbonden en werkgeversorganisaties en niet tussen
de centrales van de twee sociale partners (werkgevers en werknemers). Het gaat dus
niet om een Centraal Akkoord, maar om een cao. In een Centraal Akkoord maken de
centrales van werkgevers en werknemers trouwens geen concrete afspraken over
de arbeidsvoorwaarden. Het is meer een zogenaamde raamovereenkomst, waar
alle vakbonden en werkgeversorganisaties in het land zich op baseren bij hun caoonderhandelingen
die betrekking op hebben op één bedrijfstak. Hier gaat het om
onderhandelingen voor een bedrijfstak. Het betreft dus een cao-onderhandeling.
De winstmarge kan onder druk komen te staan:
1) Als de stijging van de arbeidsproductiviteit in de bedrijfstak achterblijft bij die van het
Nederlandse gemiddelde en de loonstijging gebaseerd is op dat landelijke gemiddelde.
In dat geval stijgen in de bedrijfstak de loonkosten per product. En als vanwege
concurrentieoverwegingen deze gestegen loonkosten niet in de prijs kunnen worden
doorberekend (afgewenteld), dan daalt de winstmarge.
2) Als de arbeidsproductiviteitsgroei in de bedrijfstak lager is dan die van de buitenlandse
concurrenten. Het buitenland kan dan goedkoper produceren tegen scherpere prijzen,
waardoor de Nederlandse bedrijven gedwongen worden hun winstmarge te verkleinen,
om concurrerend te blijven.
111
VIII Concept 5-2

c
d
4a
b
3) Door de stijging van de dollarkoers worden importgoederen die in dollars zijn geprijsd
duurder. Vooral grondstoffen verhandelt men op internationale markten in dollars. En
met name de industrie heeft veel grondstoffen voor het productieproces nodig. Denk
maar aan de kosten voor brandstof (olie). Door deze geïmporteerde inflatie stijgen de
kosten voor de Nederlandse industrie. En ook nu weer geldt dat wil het bedrijf kunnen
blijven concurreren, het de winstmarge moet verlagen.
De werkgevers willen alleen maar prijscompensatie geven: een loonstijging waardoor
de koopkracht behouden blijft. Dat is dus een loonstijging van 2,25%. De kosten van het
levensonderhoud stijgen immers met 2,25%.
Nee, de loonruimte voor de werkgevers bestaat immers uit hun extra opbrengst als gevolg
van hogere prijzen (1,40%) en de extra productie van hun werknemers.
De arbeidsproductiviteit is met 1,75% gestegen. Bij elkaar bedraagt de loonruimte dus
3,15%. Dat is meer dan de 3% die de vakbonden eisen.
Ja, er is sprake van een initiële loonstijging, omdat de stijging van het cao-loon groter is dan
de inflatie.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
103,5
101,8
× 100 = 101,669 → 1,67%
c
Nee, de gegeven loonstijging zal niet de winstmarge doen dalen. Door de loonstijging
stijgen de kosten per product met: 0,75 × 1,67% = 1,25%. Dit is minder is dan de stijging
van de verkoopprijs (1,5%).
8.2 Welke rol speelt de overheid in de loonvorming?
5 Het minimummaandloon voor een 17-jarige bedraagt: 0,395 × € 1.416 = € 559,32.
Sven heeft een (9/36 × 100% =) 25%-baan. Hij moet dus: € 545,57 / 4 = € 139,83
verdienen. Met zijn € 230,40 heeft hij een ‘riant’ salaris.
6a
b
c
Door het bevriezen van lonen blijven de loonkosten beperkt voor de bedrijven. Dat komt
de internationale concurrentiepositie ten goede, waardoor onze export naar verwachting
toeneemt en onze import afneemt.
De tegenstander kan wijzen op een dalende koopkracht van de burgers (en daardoor
minder consumptieve bestedingen) die de economie verslechtert.
Als ambtenaren er niet op vooruit gaan, kan dat voor vakbonden aanleiding zijn om uit
solidariteit ook geen (al te hoge) looneisen te stellen in de particuliere sector.
7a De loonruimte is de mogelijkheid om de lonen te verhogen zonder dat de loonkosten per
product stijgen. Deze ruimte bestaat uit twee onderdelen. In de eerste plaats is dat de
stijging van de prijzen. Als een arbeider 5% meer kost, maar de producten leveren ook
5% meer op, dan blijven de loonkosten per product gelijk. Het tweede onderdeel van de
loonruimte is de gestegen arbeidsproductiviteit. Als een werknemer 4% meer produceert,
kan hij 4% meer verdienen zonder dat de loonkosten per product stijgen. De loonruimte is
dus de som van de stijging van het prijspeil en de stijging van de arbeidsproductiviteit.
b De loonruimte voor 2008 bedraagt dan: 1,2% (arbeidsproductiviteit) + 2,1% (cpi) = 3,3%.
8 In de SER is de overheid vertegenwoordigd door de door haar gekozen ‘specialisten’. Ook
al zitten er weinig politici in de SER, toch heeft de overheid door deze vertegenwoordigers
een directe invloed op de rapporten van de SER. In de Stichting van de Arbeid is de
overheid geen partij. Zij heeft hooguit een bemiddelende en adviserende functie.
9a
Bereken eerst het minimumloon in Spanje. Daarna kun je met behulp van de gegevens uit
de tabel het gemiddelde loon berekenen.
112

c
d
Het minimumloon in Spanje bedraagt: € 12.781 × 0,396 = € 5.061,28.
Het gemiddelde loon is: € 5.061,28 / 0,32 = € 15.816,50.
Een verhoging van het minimumloon kan leiden tot meer werkloosheid als de extra loonkosten
voor een werkgever bij het in dienst nemen / houden van een werknemer met een
lage arbeidsproductiviteit hoger zijn dan de opbrengsten van de werknemer, wat kan leiden
tot niet in dienst nemen / uitstoot van deze arbeidskrachten.
Uitspraak 1 is niet juist. Er zijn in de eerste figuur één of meerdere landen aan te
wijzen waarvoor geldt dat een hoge / lage Kaitz-index samengaat met een lage / hoge
werkloosheid onder arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit.
Voorbeelden hiervan zijn: Spanje, Italië en Oostenrijk.
Je kunt ook zeggen dat indien deze uitspraak juist zou zijn, de puntenwolk langs een lijn
zou moeten liggen en dat is zeker niet het geval.
Het algemeen verbindend verklaren van cao’s kan leiden tot een relatief hoog gemiddeld
loon, waardoor bij een gelijk minimumloon de Kaitz-index relatief laag is.
10 Bij deze vraag moet je kiezen of je als voorstander van de maatregel of als tegenstander
van de maatregel reageert. Maar je moet altijd uitleggen op welke wijze het wettelijk
minimumloon (wml) de vrijemarktwerking van de arbeidsmarkt beperkt.
a Het wml beperkt het proces van vrijemarktwerking, omdat de wettelijke minimale
prijs voor arbeid meestal boven de marktprijs ligt. Dit zal leiden tot een vraagtekort /
aanbodoverschot. Er zal dus geen evenwichtsprijs tot stand komen. Het gevolg van deze
beperking van de marktwerking is werkloosheid.
Minimumloon beperkt de werking van een vrije arbeidsmarkt
loon
vraag (werkgevers)
aanbod (werknemers)
minimumloon
arbeid
aanbodoverschot
b
Indien je kiest voor afschaffing van het wettelijk minimum loon kun je bijvoorbeeld drie van
de volgende zes aspecten behandelen:
1) De personele inkomensverdeling in Nederland zal schever worden, doordat de
werknemers die nu het wml ontvangen dan een lager inkomen zullen ontvangen,
terwijl de relatief krappe arbeidsmarkt voor hoogopgeleiden kan leiden tot (verdere)
stijging van de hogere (primaire) inkomens.
2) De structurele werkloosheid van laaggeschoolden zal dalen, doordat de daling van
het loonniveau van laagopgeleiden kan leiden tot een toename van de vraag naar
ongeschoolde arbeid / substitutie van kapitaal door arbeid.
3) De internationale concurrentiepositie van Nederland zal verbeteren, doordat de loonkosten
per eenheid product kunnen dalen door afschaffing van het relatief hoge wml.
4) De deelname aan betaalde arbeid neemt toe, doordat (meer) tweeverdieners / parttimers
meer uren gaan werken om daling van het inkomen door een lager uurloon op
te vangen met meer uren werken, of de daling van de hoogte van sociale uitkeringen
(gekoppeld aan de hoogte van het wml) is voor uitkeringsgerechtigden een prikkel tot
versnelde terugkeer naar / intrede in het arbeidsproces.
Z.o.z.
113

5) De loonkosten van geregistreerde arbeid (formele sector) dalen als gevolg van de
afschaffing van het wml. De werkgevers zijn dan minder snel geneigd mensen nietgeregistreerde
arbeid te laten verrichten / zwart te laten werken.
6) De gemiddelde scholingsgraad van de beroepsbevolking stijgt, doordat de grotere
primaire inkomensverschillen tussen laaggeschoold en hooggeschoold werk een
prikkel zou kunnen zijn tot meer / betere scholing.
c
Indien je kiest voor handhaving van het wml kun je bijvoorbeeld drie van de volgende vijf
aspecten behandelen:
1) De personele inkomensverdeling in Nederland mag niet (nog) schever worden.
Het wml kan voorkomen dat werknemers in de laagste loonschalen en uitkeringsontvangers
hun inkomen zien dalen, terwijl de krappe arbeidsmarkt voor hoger
opgeleiden kan leiden tot (verdere) stijging van de hogere inkomens.
2) Het risico op conjuncturele werkloosheid neemt af, doordat het wml (en de koppeling
aan enkele sociale uitkeringen) zorgt voor een zeker bestaansminimum, wat de koopkracht
en daarmee de effectieve vraag op peil houdt.
3) De nadelige gevolgen van het hoge Nederlandse niveau van het wml voor de internationale
concurrentiepositie zijn beperkt, doordat je dit loon vooral in dienstverlenende
sectoren tegenkomt, die doorgaans minder exporteren dan andere sectoren.
4) De handhaving van het wml kan voorkomen dat werkzoekenden eerder kiezen voor
niet-geregistreerde betaalde arbeid / zwart werken (informele sector), omdat deze bij
afschaffing van het wml netto meer zouden kunnen opleveren.
5) De handhaving van het wml kan gunstig zijn voor de mate van innovatie, omdat
bedrijven / werkgevers eerder zullen kiezen voor diepte-investeringen.
8.3 Europese integratie – geschiedenis
11a Binnen het EGKS werkten landen die kort daarvoor regelmatig oorlog met elkaar voerden
samen op het gebied van kolen en staal. Dit betreft vooral de zware industriesector en
dat is juist de sector, waarop de oorlogsindustrie voortbouwt. Liever samenwerking dan
oorlogvoering.
b Alle activiteiten van de EGKS zijn door andere EU-instellingen overgenomen. De EGKS is
vanwege haar eigen succes overbodig geworden.
12 De interne markt omvat een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van
personen, diensten, goederen en kapitaal is gewaarborgd in overeenstemming met de
Grondwet.
a Het begrip ‘interne markt’ heeft alleen betrekking op de handel binnen de Europese Unie
en niet op de handel met derde landen.
b Verschillen van btw-tarieven en accijnzen leiden tot prijsverschillen. Vooral de handel in
grensstreken kan daardoor negatief worden beïnvloed.
c Verschillen in btw-tarieven maakt voor de nationale handelaar niet uit, want ook over
ingevoerde goederen moet hetzelfde percentage worden betaald. Verschillen in
vennootschapsbelasting beïnvloeden de grootte van de netto winsten. Bedrijven kunnen
zich dan verplaatsen van landen met een hoog vennootschapsbelastingtarief naar landen
met een lager tarief.
d Het hier bedoelde verdrag heet het ‘Akkoord van Schengen’. Aan de binnengrenzen
zijn in principe de controles komen te vervallen, maar aan de buitengrenzen van de EU
controleert men nog steeds. De buitengrenzen zijn niet alleen de landsgrenzen van de
landen aan de buitenkant van de EU, zoals die van Polen. Ook op vliegvelden vinden om
die reden nog steeds controles plaats.
e Bekende voorbeelden zijn blokkades van wegen, waar met name een land als Frankrijk
berucht om is. Om vrijheid van goederenverkeer te waarborgen is men op dit moment in de
EU ook aan het onderzoeken of het mogelijk is om andere ‘vrijheden’,’ zoals blokkades in
het algemeen belang, te verbieden.
114

13 Een hier bedoelde handeling is bijvoorbeeld abortus bij ongewenste zwangerschappen.
Abortusschepen die hun ankers uitgooien voor de kust van landen waar abortusprovocatus
verboden is, of busreizen van zwangere vrouwen naar landen waar zij een
abortus kunnen krijgen. Een ander voorbeeld is het sluiten van een homohuwelijk in een
EU-land, waar dat wettelijk mogelijk is.
14a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• extra groei bbp: 0,0015 × € 450 miljard = € 675 miljoen;
extra afdracht plus gederfde inkomsten: € 1 miljard + € 0,3 miljard = € 1,3 miljard.
• per saldo gaat de toetreding Nederland geld kosten (€ 625 miljoen).
Berekening: € 1,3 miljard – € 675 miljoen = € 625 miljoen.
b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de toetreding
aanleiding zal zijn voor de landbouwproducenten in de EU-landen tot verlaging van hun
prijzen om de prijsconcurrentie met de MOE-landen aan te kunnen.
c Berekening:
Nederland:
0,02 × 450 = 1,8
0,05 × 100
Toetredingslanden:
0,07 × 450 = 0,315
0,20 × 500
Index toetredingslanden: 0,315 × 100 = 17,5
1,8
d
Uit je antwoord moet blijken dat een lage bruto toegevoegde waarde per werkzame
persoon het gevolg kan zijn van een geringe inzet van kapitaalgoederen in combinatie met
een grote inzet van arbeidskrachten.
8.4 Europese integratie – hoe vindt de besluitvorming binnen de EU plaats?
15a Deze organisaties kijken veel vaker naar de wijze waarop bedrijven met de concurrentie
omgaan. Hun primaire taak is zorg te dragen voor een gezonde concurrentie en op te
treden tegen concurrentiebeperkende maatregelen.
b Hier ligt een taak voor de Europese Commissie omdat veel van de zaken waar
consumenten last van hebben grensoverschrijdend zijn. Dat varieert van het opleggen van
gedragsregels aan de genoemde loterijen tot het opsporen van diefstal van auto’s en het
terugvinden daarvan door voertuigenregisters in de lidstaten aan elkaar te koppelen. Door
de aansluiting van Polen bij de EU verwacht de politie bijvoorbeeld veel gestolen auto’s te
kunnen opsporen.
16 In de Raad van de Europese Unie (kortweg de Raad van Ministers of nog korter de Raad)
zijn de regeringen van de 25 lidstaten vertegenwoordigd. De Raad oefent samen met het
Europees Parlement de wetgevings- en begrotingstaak uit. Ook neemt zij de beslissingen
over het buitenlands en veiligheidsbeleid.
De Raad vergadert in wisselende samenstelling, al naar gelang het beleidsterrein waarover
zij vergadert. Zo zullen bijvoorbeeld – als het over landbouw gaat – de 25 ministers van
Landbouw aan de vergadering deelnemen. We spreken dan van de Landbouwraad.
Voor economische en financiële onderwerpen kennen we de Ecofinraad, voor het milieu de
Milieuraad, enz.
De variatie in samenstelling en benaming van de diverse raden doet niets af aan het
feit dat het steeds blijft gaan om één en dezelfde Raad als instelling: alle besluiten zijn
besluiten van de Raad van de Europese Unie. In de praktijk is er echter sprake van negen
verschillende Raden.
115

17a De EU bestaat uit 27 landen.
b Raad van Ministers, Europees Parlement, Hof van Justitie en de Europese Rekenkamer.
c Als de grenzen verdwijnen, zullen de consumenten de aangeboden producten kopen met
de laagste prijs. Deze producten kunnen nu ook gemakkelijker uit het buitenland komen.
Producten uit landen met een laag btw-tarief zijn relatief goedkoper. Vooral de inwoners uit
de grensstreken in landen met hoge btw-tarieven zullen vaker ‘de grens oversteken’.
d De btw-opbrengst zal alleen stijgen als de prijsgevoeligheid van de vraag naar dit product
elastisch is. De procentuele afzetstijging is dan groter dan de procentuele prijsdaling, die
het gevolg is van de btw-verlaging, zodat de btw-opbrengsten zullen toenemen.
e Vooral multinationals kunnen hiervan profiteren, omdat:
• zij al vestigingen hebben in andere landen;
• zij vaak kapitaalkrachtig genoeg zijn om de concurrentie aan te kunnen;
• zij de productie relatief gemakkelijk kunnen verplaatsen naar andere Europese landen
waar de loonkosten lager zijn; ze zitten daar namelijk al;
• zij de markten in het buitenland al kennen.
f Door de relatieve hoge collectieve lastendruk zullen de lonen als gevolg van looneisen ook
hoog zijn. Deze hoge loonkosten worden door de producenten doorberekend in de prijzen,
wat de Nederlandse producten relatief duur maakt. De concurrentiepositie van Nederland
verslechtert dan en de werkloosheid zal stijgen.
g Een monetaire unie heeft alle kenmerken van een economische unie plus dat er één
gemeenschappelijke munt is die een overkoepelende Centrale Bank in omloop brengt.
18a Een garantieprijs werkt als een minimumprijs. Deze treedt in werking als de evenwichtsprijs
onder deze garantieprijs komt. Als producenten een gegarandeerde prijs krijgen, is er voor
hen geen prikkel om hun productie te verminderen, wanneer de vraag naar hun product
afneemt. Omdat de ‘wetgever’ de prijs ‘kunstmatig’ hoog houdt, neemt ook nog eens de
vraag af. Daardoor ontstaat er een situatie, waarbij overschotten ontstaan (V < A).
Bij een goed werkend prijsmechanisme, waar een evenwichtsprijs (Pe) tot stand komt, zul
je geen tekorten of overschotten tegenkomen. Daar geldt V = A.
Een en ander wordt in onderstaande grafiek verduidelijkt.
P
vraag
aanbod
garantieprijs
Pe
V-A (p e)
Q
V
A
overschot bij een garantieprijs
18b Hier is sprake van een verordening. De boeren zullen zich met onmiddellijke ingang aan
het quotum moeten houden.
c Het melkquotum moet de overproductie van melk tegen gaan. Als de EU een melkprijs van
20 eurocent vaststelt, kun je uitrekenen hoe groot de vraag naar melk is.
116

d
Door deze vraag te delen door het aantal melkveehouders (bron 13) krijg je de gemiddelde
omvang van het productiequotum per melkveehouder.
De totale vraag naar melk (Qv) is: –250 × 20 + 15.000 = 10.000 miljoen liter.
Er zijn 20.000 melkveehouders, dus de gemiddelde omvang van het quotum is 500.000
liter. Berekening: 10.000 miljoen / 20.000 = 500.000 liter.
Na invoering van de minimumprijs en het productiequotum van 10.000 miljoen liter is het
producentensurplus aanzienlijk toegenomen. Het productiequotum leidt tot een verticale
stijging van de aanbodIijn boven een productie van 10 miljoen. De garantieprijs is de
horizontale grens tussen consumentensurplus en producentensurplus. In onderstaande
figuur is het surplus van beide partijen getekend voor zowel de evenwichtssituatie als voor
de door de EU gewenste situatie. In één oogopslag zie je de verschillen. Het is dan niet
meer moeilijk om te begrijpen dat het antwoord op deze vraag ‘grafiek 4’ moet zijn.
Consumenten - en producentensurplus
P
P
aanbod
vraag
aanbod
vraag
15 Pe
15
20
Pe
garantieprijs
Pe
10 miljoen
figuur a: evenwichtssituatie
Q
10 miljoen
figuur b: door de EU gewenste situatie
Q
e
Als er geen productiequotum was ingesteld, maar alleen een garantieprijs, hadden de
melkveehouders meer melk aangeboden en verkocht. Het overschot was dan weliswaar
verkocht aan de EU, maar daarover hadden zij ook een surplus ontvangen.
Het driehoekje ABC had dan ook nog tot het surplus behoord. Daarom heeft invoering van
het quotum ‘negatieve’ gevolgen gehad voor het producentensurplus.
vraag
aanbod
A
B
garantieprijs
C
f
Eigenlijk geeft de opgave zelf al hints. We doen dus wat daar staat. De marginale
kosten zijn de kosten van de laatst geproduceerde liter melk. De marginale kosten zijn
in feite niets anders dan de variabele kosten per liter. De constante kosten zijn namelijk
onafhankelijk van de geproduceerde hoeveelheid. De marginale kosten zijn dus € 0,15.
117

g
Berekening: MK = € 0,08 + € 0,02 + € 0,005.
Daarnaast kun je ook de superheffing, het boetebedrag per liter, tot de MK rekenen.
Om dumping te voorkomen moeten de marginale kosten niet hoger zijn dan de marginale
opbrengsten van melk, dat is de prijs van de melk. MO = € 0,18.
Bij een superheffing van € 0,03 zijn de MK gelijk aan de MO en vindt er geen dumping
meer plaats. De superheffing moet dan dalen van € 0,28 naar € 0,03.
Een gevangenendilemma ontstaat altijd als er geen goed overleg plaats kan vinden
tussen de partijen, Als de EU na 2015 de marktregulering stopzet, zijn de individuele
melkveehouders ieder voor zich geneigd zoveel mogelijk melk aan te bieden, om de
omzet te verhogen. Maar als ze dat allemaal gaan doen, zal het aanbod van melk zo
sterk toenemen dat de tot stand te komen evenwichtsprijs erg laag zal zijn, waardoor
de winst gering is, als er al winst wordt gemaakt. De melkveehouders komen dan in
grote problemen. Verstandiger is het om gezamenlijk te komen tot productiebeperkende
afspraken. De vraag is echter of de EU deze kartelvorming zal willen accepteren. Immers
productie- en prijsafspraken om de concurrentie te beperken zijn binnen de EU verboden.
8.5 Europese integratie – wat is de Europese Monetaire Unie?
19a Met deze maatregel breekt de EU de machtspositie van autofabrikanten die willen dat hun
merk als enige bij een autohandelaar wordt verkocht, zodat zij het beleid van die handelaar
(met hun machtspositie) in hun eigen voordeel kunnen beïnvloeden.
b Voor kleine handelaren was het moeilijk om allerlei merken te verkopen. Vaak moest dat
via de ‘merkdealers’. Nu kunnen zij zelf bij de importeur de auto’s bestellen. Ook was het
voor kleinere bedrijven vaak lastig om meer merken te verkopen, vanwege de toename
van elektronische apparatuur in en mogelijkheden van de auto’s. Het onderhoud, de
controle en de reparatie van auto’s vergt tegenwoordig steeds meer specifieke kennis en
apparatuur. Kleinere bedrijven kunnen nu auto’s aan particulieren tegen concurrerende
prijzen verkopen, terwijl de consumenten deze bij de grotere merkdealers kunnen laten
onderhouden.
20a In 2005 was de koers van de dollar volgens de eerste grafiek € 0,81. Je kreeg dus 81
eurocent voor een dollar. In 2007 kreeg je nog maar € 0,73 voor een dollar. De koers van
de dollar is gedaald. Maar let op, het gaat bij deze vraag om de koers van de euro ten
opzichte van de dollar.
2005: $ 1 = € 0,81 → € 1 = 1 / 0,81 $ = 1,23 dollar (afgerond).
2007: $ 1 = € 0,73 → € 1 = 1 / 0,73 $ = 1,37 dollar (afgerond).
De euro is dus ten opzichte van de dollar met 11,4% gestegen.
Berekening: (1,37 – 1,23) / 1,23 × 100% = 11,4%.
b Door de koersstijging van de euro moet een Amerikaan meer dollars betalen voor dezelfde
hoeveelheid euro’s. Hoewel de Europese producten helemaal niet in prijs gestegen hoeven
te zijn, zal de Amerikaan toch ervaren dat hij meer moet betalen voor deze producten
vanwege de koersstijging van de euro. De concurrentiepositie van Europese bedrijven
verslechtert daardoor ten opzichte van Amerikaanse bedrijven.
c De Europese bedrijven kunnen door de hoge eurokoers niet alleen te maken krijgen met
afzetproblemen op de Amerikaanse markt, maar ook op de eigen Europese markten.
Amerikaanse concurrenten zullen immers vanwege de goedkope dollar aantrekkelijker zijn
voor de Europese kopers. Kortom de Europese bedrijven zullen ook op de thuismarkt meer
concurrentie ondervinden.
d Sarkozy pleit voor een renteverlaging. Bedenk, als je voor zijn standpunt kiest, daarvoor
goede argumenten. Trichet gaat voor een renteverhoging. Ook daarvoor kun je eventueel
een argument bedenken.
Argumenten als je kiest voor het standpunt van Sarkozy, dus voor een renteverlaging zijn:
• Argument 1: door een renteverlaging kunnen mensen goedkoper geld lenen, wat kan
leiden tot toenemende bestedingen, waardoor de daling van de productiegroei afremt.
118

• Argument 2: door een renteverlaging zal de koers van de euro afnemen, omdat er
minder vraag naar de valuta zal zijn door buitenlandse beleggers. Door de koersdaling
verbetert de concurrentiepositie van Europese producenten.
e
Een argument als je kiest voor het standpunt van Trichet, dus voor een renteverhoging
(de ECB had immers de rente met een kwart procentpunt verhoogd tot 4%, omdat de
inflatie bleef stijgen) is dat:
• de in de tekst genoemde oplopende inflatie in de EMU het streven naar prijsstabiliteit
van de ECB onder druk kan zetten. Door een renteverhoging wordt sparen
aantrekkelijker en lenen minder aantrekkelijk. Hierdoor nemen de bestedingen af en
daardoor kan de inflatie afnemen.
Uit je antwoord moet blijken,
• dat Trichet aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als president van de
politiek onafhankelijke ECB formeel verantwoordelijk is voor het monetaire beleid
binnen de EMU;
• Sarkozy aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als regeringsleider van
een van de lidstaten van de EMU verantwoordelijk is voor een economische politiek,
gericht op de welvaart van Europese burgers.
21a Met reële binnenlandse inkomens bedoelt de econoom de koopkracht van deze inkomens.
De binnenlandse koopkracht blijft behouden als de gebruikte omrekenkoers niet alleen
geldt voor de goederen en diensten, maar ook voor de inkomens die mensen verdienen.
Stel een product kost 100 gulden. Na omrekenen (met een koers van 50 eurocent) kost het
50 euro. Iemand die duizend gulden verdient, ontvangt dan na omrekening met dezelfde
koers 500 euro. De koopkracht blijft behouden. Als de producten waren omgerekend
met de koers van 50 eurocent en het loon echter met de koers van 45 cent, dan was de
koopkracht gedaald. Je zou dan 450 euro hebben verdiend.
b Een hogere omrekenkoers maakt producten duurder. Ga maar na wat de nieuwe europrijs
is van een artikel dat oorspronkelijk 100 gulden kostte.
Bij een omrekenkoers van 45 eurocent kost het artikel dan 45 euro (100 × € 0,45).
Bij een omrekenkoers van 50 eurocent kost het artikel dan 50 euro (100 × € 0,50).
De hogere omrekenkoers van € 0,50 zou dus hebben geleid tot een verslechtering van de
internationale concurrentiepositie van Nederland.
c De onderwaardering van de Nederlandse gulden (45 cent) is dus gunstig voor onze
concurrentiepositie (zie vraag 6). De overwaardering van de Duitse mark is juist ongunstig
voor de Duitse concurrentiepositie. De gevolgen van deze ontwikkeling zijn:
1) De export van relatief goedkope Nederlandse producten naar Duitsland (en andere
landen die voorheen in Duitsland kochten) neemt toe. Dit kan leiden tot bestedingsinflatie.
Dat is prijsstijging die ontstaat als de vraag naar goederen groter is dan het
aanbod daarvan.
2) De import van relatief dure Duitse producten leidt tot kosteninflatie op de Nederlandse
markt. Importeurs zullen de hogere importprijzen namelijk proberen af te wentelen op
de consumenten door deze prijsstijging van Duitse importgoederen in de verkoopprijs
door te berekenen.
d Uit het antwoord op de vorige vraag bleek al dat de te lage omrekenkoers waarschijnlijk
geleid heeft tot inflatie. Inflatie maakt geld minder waard. Je kunt voor dezelfde
hoeveelheid geld dan namelijk minder kopen. Niet alleen het uitgeleende geld daalt in
waarde, ook het bedrag dat je geleend hebt en terug moet betalen, daalt in waarde.
Dat is gunstig voor mensen met schulden, maar ongunstig voor mensen die spaargeld
hebben. De lagere rente betekent voor mensen met schulden dat zij ook minder rente
hoeven te betalen. Dat is voor hen gunstig. Maar mensen met spaargeld ontvangen dan
minder rente. En dat is voor hen ongunstig. Kortom: inflatie gecombineerd met een lage
rente is gunstig voor mensen met schulden en ongunstig voor mensen met spaargeld.
119

8.6 Maatschappelijk verantwoord ondernemen
22a De overheid kan besluiten om zelf alleen nog maar duurzaam geproduceerde goederen
aan te schaffen. De overheid kan besluiten om alleen met een keurmerk gecertificeerde
producten op de markt toe te laten. De overheid kan mvo-bedrijven en/of hun producten
subsidiëren. De overheid kan ideële reclame maken voor mvo-producten.
b De wet WOK is bedoeld om bedrijven openheid te laten geven met betrekking tot de
wijze waarop hun producten zijn geproduceerd. De consumenten kunnen dan controleren
of deze producten zijn voortgebracht met bijvoorbeeld behulp van niet-gecontroleerd
hardhout of met behulp van kinderarbeid.
c Mvo-bewuste consumenten en producenten kunnen dan gemakkelijk mvo-producten
onderscheiden van niet-mvo-producten, om vooral de eerste categorie aan te schaffen.
23a Als je meer rijdt, verbruik je meer benzine. Benzine is belast met een aanzienlijk bedrag
aan accijns en over de prijs (inclusief accijns) betaal je ook nog eens btw. Van deze twee
soorten belastingen betaal je dus meer, naarmate je de auto meer gebruikt. Je kunt ook
nog denken aan tolgelden, die hier en daar worden geheven. Mensen die weinig rijden,
zullen veelal minder met deze (weinig voorkomende) belastingheffing in aanraking komen.
b De redenering luidt als volgt:
(1) Als de overheid de voorgestelde kilometerheffing invoert, zal (3) het gebruik van de
auto duurder worden, waardoor (5) het gebruik van de auto zal afnemen. De (2) vraag
naar autobrandstoffen daalt, zodat (4) de olievoorraden minder snel slinken. Kortom (6):
duurzame economische groei wordt bevorderd.
De volgorde is dus: 1 - 3 - 5 - 2 - 4 - 6.
c Camiel overweegt de aankoop van de benzineversie van de Wave. In het oude systeem
betaalt Camiel bpm en mrb. Dit is voor deze auto samen € 900. Bij rekeningrijden hoeft
Camiel deze € 900 niet meer te betalen. Hij betaalt dan per kilometer. De hoogte van deze
heffing is afhankelijk van de classificatie van de Wave.
De benzinemotor valt in categorie C en dat betekent een heffing van € 0,05 per kilometer.
Camiel rijdt 12.000 km per jaar. De heffing die hij moet betalen bedraagt dus € 600.
Berekening: € 0,05 × 12.000 = € 600.
Voor Camiel is het voorstel van de minister dus voordelig. Hij gaat € 300 per jaar minder
betalen (900 – 600 = € 300).
d Een dagje in een Nederlands pretpark wordt voor buitenlanders wel erg duur als zij voor
dat dagje uit ook nog eens een vergunning voor een vaste prijs moeten kopen, waarvan de
prijs gebaseerd is op een jaargebruik van Nederlandse wegen. Veel buitenlanders zullen
om die reden de Nederlandse pretparken gaan mijden. Het standpunt van Paul Pieck is
dan ook goed begrijpbaar.
e De bpm schrijft de koper van een auto in 10 jaar af. Verkoopt hij de auto eerder dan zit het
resterende bedrag van de bpm verwerkt in de prijs van tweedehandse auto’s. Afschaffing
van de bpm voor nieuwe auto’s maakt bestaande tweedehands auto’s dus relatief duur.
De vraag naar tweedehandse auto’s zal daarom naar verwachting afnemen.
Een alternatief voor de verkopers van tweedehandse auto’s is dat zij de prijzen daarvan
verlagen om beter te kunnen concurreren met nieuwe auto’s. In feite betekent dit dat zij de
bpm niet meer (of nog maar gedeeltelijk) in de verkoopprijzen doorberekenen. Het gevolg
is wel dat hun winstmarges daardoor afnemen.
24a Maatschappelijk verantwoord ondernemen is met zorg voor mens en natuur produceren.
b Bijvoorbeeld: Het geheel van (geschreven of ongeschreven) regels met betrekking tot wat
in een bepaalde kring als geoorloofd of ongeoorloofd geldt.
c Met de gedragcodes wil men tegengaan dat:
1) fondsen of bedrijfsmiddelen van het bedrijf worden aangewend voor doelen die
een schending zouden inhouden van wet- of regelgeving. Denk bijvoorbeeld aan
omkooppraktijken.
120

2) er door of namens het bedrijf giften worden gegeven aan een politieke kandidaat,
politieke partij of politieke campagne.
3) sommige fondsen en bedrijfsmiddelen van het bedrijf niet in de boeken en archieven van
het bedrijf zijn opgetekend (zoals bij fraude of zwartwerk).
4) er valse, fictieve of misleidende posten worden opgevoerd in de boeken en archieven
van het bedrijf (bedrog).
5) in hun omgang met leveranciers, klanten, ambtenaren of andere personen directieleden
en medewerkers van het bedrijf zaken oneerlijk regelen (vertrouwen).
6) kinderarbeid wordt voorkomen en dat – als jongeren bij de productie betrokken zijn –
het bedrijf voor scholing zorgt.
25a Volgens bericht 1 is de gemiddelde wereldprijs van voedingsgewassen in de betreffende
periode met 45% gestegen. In dezelfde periode is de prijs van maïs gestegen van 3,8
dollar naar 6,0 dollar. Dat is een stijging van 57,9%. De prijsstijging van maïs is dus groter
geweest dan die van voedingsgewassen in het algemeen.
b a (hoeveelheid landbouwgrond) = aanbod;
b (gebruik voor brandstof door consumenten en bedrijven) = vraag;
c (hogere inkomens, waardoor de consumptie toeneemt) = vraag;
d (droogte, waardoor de oogst slecht is) = aanbod;
e (aanleggen van een extra maar tijdelijke voorraad) = aanbod;
f (meer gebruik als autobrandstof) = vraag.
c Handelaren in maïs rekenen dit product op de wereldmarkt om in dollars. De prijsstijging
van maïs is dan ook in dollars. Eurolanden moeten eerst hun euro’s omwisselen in dollars,
voordat zij maïs kunnen kopen. Omdat de dollarkoers daalt – je ontvangt in 2008 maar
liefst 1,51 dollar voor één euro –, blijft de prijsstijging van maïs in het eurogebied enigszins
beperkt. Kortom: de prijsstijging van maïs in dollars wordt gedeeltelijk gecompenseerd
door de lage dollarkoers.
d Het dilemma bestaat uit de vraag of landbouwgrond moet worden gebruikt voor duurzame
brandstof, of voor voedsel waaraan steeds meer behoefte is.
Voorbeelden van juiste antwoorden zijn dan ook:
• Een beschrijving waaruit blijkt dat bij meer gebruik van biobrandstoffen de vraag
naar maïs stijgt, waardoor de prijs van maïs sterk toeneemt. De sterk gestegen
maïsprijs belemmert de beschikbaarheid van (basis)voedsel voor de bevolking in
arme landen.
• Een beschrijving waaruit blijkt dat bij meer gebruik van biobrandstoffen de vraag
naar maïs stijgt en daardoor meer landbouwgrond wordt gebruikt voor maïsteelt en
minder grond voor andere gewassen, waardoor de beschikbaarheid van (andere)
voedingsgewassen in gevaar kan komen.
121

Samenwerken en onderhandelen deel 2: Spel / Experiment 8.1
Docentenhandleiding: ‘Samen bouwen’
Aandachtspunten:
• De spelregels moeten van tevoren worden uitgedeeld en bestudeerd. Er mogen geen
onduidelijkheden over bestaan, want dat beïnvloedt het spel.
• Het is van belang dat het spel twee keer wordt gespeeld en de klas in tweeën wordt opgesplitst.
De ene helft van de klas speelt het spel (variant 1), terwijl de andere helft op de gang moet
wachten zonder dat zij horen of zien wat er gebeurt.
• Vervolgens kan de andere groep het spel spelen (variant 2) en moet de eerste groep aan de
kant gaan zitten en zich op geen enkele wijze bemoeien met het spel. Zij mogen alleen
observeren.
Gewenst aantal ronden: 2
Benodigdheden:
Onderstaande benodigdheden gaan uit van de situatie waarin er geen computer voor handen
is waarmee willekeurige getallen getrokken kunnen worden en de experimentresultaten direct
ingevoerd kunnen worden.
• variantenoverzicht speler A en speler B;
• 4 euro;
• twee tafels per duo.
Contexten:
• bouwfraude;
• kartels;
• supermarktoorlog;
• loononderhandelingen.
Concepten:
• asymmetrische informatie;
• verdeling consumentensurplus en producentensurplus;
• reputatie;
• afschrikking.
Instructie voor de docent
In dit experiment gaan leerlingen met elkaar onderhandelen om een zo goed mogelijk resultaat
binnen te halen voor het ‘bedrijf’ waar zij voor werken.
Voordat er gespeeld gaat worden, moet u de klas opsplitsen in twee groepen.
Beide groepen spelen hetzelfde spel, maar dan net iets anders.
De eerste groep speelt het neutrale spel, waarbij consensus op het gebied van onderhandelen
soelaas biedt. Twee leerlingen krijgen namelijk een A4-tje waar de opbrengsten van drie projecten
zijn gegeven (zie de leerlingeninstructies).
Belangrijk is dat beide leerlingen elkaars blaadje niet inzien. Elk van deze projecten toont
namelijk een aantal ‘mogelijkheden’ met voor beide onderhandelaars verschillende opbrengsten.
Zo zal voor onderhandelaar A het eerste project, in combinatie met mogelijkheid C, een
bedrag van € 60.000 opleveren. Terwijl dit voor handelaar B een bedrag van € 7.000 oplevert.
Aanmerkelijk minder dus!
122

Spelvariant 1
Waar het nu om gaat, is dat elke onderhandelaar een maximaal resultaat probeert binnen te
halen voor het bedrijf waar zij voor werken. Onderhandelaar A en B zullen per project moeten
bepalen welke mogelijkheid voor beiden bevredigend is: onderhandelen dus. Indien bijvoorbeeld
overeenstemming is bereikt over de drie projecten zou een volgend beeld kunnen ontstaan:
Onderhandelaar A Onderhandelaar B
Project 1, mogelijkheid A € 60.000 € 7.000
Project 2, mogelijkheid T € 10.000 € 20.000
Project 3, mogelijkheid T € 17.000 € 18.000
Totaal: € 87.000 Totaal: € 45.000
Onderhandelaar A Onderhandelaar B
Project 1, mogelijkheid A € 80.000 € 7.000
Project 2, mogelijkheid T € 0 € 70.000
Project 3, mogelijkheid T € 12.000 € 40.000
Totaal: € 92.000 Totaal: € 117.000
Spelvariant 2
Vervolgens komt de volgende groep aan bod. De eerste groep mag toekijken maar mag zich
absoluut niet bemoeien met de spelers. Zij moeten hun mond houden. Het spel (dat op exact
dezelfde manier wordt gespeeld) wordt nu uitgebreid met een echte winst. Degene die het hoogste
resultaat binnenhaalt, wint 4 euro (ongetwijfeld van het sectiebudget te betalen). Dat verhoogt
de druk op de onderhandelingen. Het spel kan beginnen en de volgende vier scenario’s gaan zich
voordoen:
1) Men komt er niet uit. De spelers willen zo graag de 4 euro, dat na een kwartier het spel
moet worden gestaakt.
2) Men komt er uit, maar op het sociaal wenselijke (en dus erbarmelijke) niveau, met een
opbrengst van om en nabij de € 40.000 à € 50.000 euro. Men heeft het niet begrepen.
Jammer maar helaas.
3) Een speler verliest, maar spreekt af dat de ander de 4 euro moet delen. Dat kan maar
op één manier, namelijk door of speler A of speler volledig B tegemoet te komen in de
onderhandelingen (€ 180.000).
4) Men verliest een beetje, de spelers willen de spelleider niet tegen zich in het harnas
jagen door volmondig toe te geven dat ze ‘vals’ hebben gespeeld. Zij komen uit op
bedragen die net iets onder de € 180.000 liggen, zodat het lijkt alsof er een heel goed
heeft onderhandeld.
Instructie voor leerling A
De instructie kan van te voren worden uitgedeeld, maar de mogelijkhedenlijst absoluut niet!
Stel je wordt ingehuurd door een groot bedrijf om de onderhandelingen te voeren over drie
projecten waar twee partijen bij betrokken zijn. Drie projecten die echter met verschillende
mogelijkheden kunnen worden uitgevoerd. Elke mogelijkheid levert een verschillend bedrag op.
Z.o.z.
123

Indien wordt gekozen voor project 1, met mogelijkheid C, dan levert dit het bedrijf waar jij voor
onderhandelt € 60.000 op.
Zoals gezegd wordt dit project uitgevoerd in samenwerking met een andere partij. Ook zij
hebben een onderhandelaar ingehuurd (je buurman of buurvrouw). Zij bouwen mee aan dezelfde
projecten en hebben evenveel mogelijkheden, alleen andere opbrengsten per mogelijkheid per
project! Je weet echter niet wat zijn of haar opbrengst per project is en dat mag je elkaar niet
vertellen ook. In de ‘echte’ wereld weet je dit ook niet.
Probeer nu met elkaar overeenstemming te bereiken over de verschillende mogelijkheden per
project en wel zodanig dat je opdrachtgever tevreden is met je onderhandelingsresultaat!
Onderhandelaar A
Investeringsmogelijkheden (opbrengsten × € 1000)
Mogelijkheid Project 1 Project 2 Project 3
A 80 30 50
B 70 28 47
C 60 26 43
D 50 26 37
E 40 20 33
F 30 18 27
G 25 10 25
H 20 10 23
I 19 9 20
J 19 7 18
K 18 7 17
L 17 5 17
M 17 5 16
N 16 3 15
O 15 3 15
P 14 2 14
Q 14 1 13
R 13 0 13
S 13 0 12
T 12 0 12
Instructie voor leerling B
Stel je wordt ingehuurd door een groot bedrijf om de onderhandelingen te voeren over drie
projecten waar twee partijen bij betrokken zijn. Drie projecten die echter met verschillende
mogelijkheden kunnen worden uitgevoerd. Elke mogelijkheid levert een verschillend bedrag op.
Indien wordt gekozen voor project 1, met mogelijkheid C, dan levert dit het bedrijf waar jij voor
onderhandelt € 7.000 op.
Zoals gezegd, wordt dit project uitgevoerd in samenwerking met een andere partij, ook zij
hebben een onderhandelaar ingehuurd (je buurman of buurvrouw). Zij bouwen mee aan dezelfde
124

projecten en hebben evenveel mogelijkheden, alleen andere opbrengsten per mogelijkheid per
project! Je weet echter niet wat zijn of haar opbrengsten per project zijn en dat mag je elkaar niet
vertellen ook. In de ‘echte’ wereld weet je dit ook niet.
Probeer nu met elkaar overeenstemming te bereiken over de verschillende mogelijkheden per
project en wel zodanig dat je opdrachtgever tevreden is met je onderhandelingsresultaat!
Onderhandelaar B
Investeringsmogelijkheden (opbrengsten × € 1000)
Mogelijkheid Project 1 Project 2 Project 3
A 7 12 5
B 7 14 6
C 7 15 7
D 8 16 7
E 10 17 8
F 11 18 9
G 11 20 9
H 11 22 10
I 12 22 13
J 13 24 15
K 13 26 17
L 14 28 18
M 16 30 18
N 20 40 19
O 25 45 19
P 30 50 20
Q 35 55 25
R 40 60 30
S 45 65 35
T 50 70 40
Vragen na afloop voor spelvariant 1:
• Waarom is er voor een bepaalde mogelijkheid per project gekozen?
• Wiens belangen werden hierbij vooral behartigd?
• Hoe had je een hoger resultaat kunnen bereiken?
• Hoe komt het begrip asymmetrische informatie hierin terug en hoe hebben jullie dat in dit
geval ‘overwonnen’?
• Welke onderhandelingsrol heb jij gespeeld in dit spel?
Vragen na afloop voor spelvariant 2:
• Waarom werd er een bepaalde mogelijkheid gekozen?
• Wiens belangen werden hierbij behartigd?
• Welke invloed hebben je medeklasgenoten gehad in dit spel?
125

• Hoe had je het geld kunnen winnen?
• Zijn er praktijksituaties te bedenken die overeenkomen met dit spel?
• Welke onderhandelingsrol heb jij gespeeld in dit spel?
Variaties
Op dit spel zijn vele variaties mogelijk. We bespreken er hier twee.
In spelvariant 1 kan het onderhandelen scherper worden gesteld door te veronderstellen dat de
opdrachtgever minstens een bepaald bedrag wil ontvangen. Dat haalt het sociaal wenselijke
aspect eruit.
In spelvariant 2 kan ervoor gekozen worden om een strafelement in te voeren. De verliezer
betaalt de winnaar. Dat maakt de onderhandelingen nog harder, maar vergt een bepaalde mate van
‘volwassenheid’. De docent kan achteraf de verliezer compenseren.
126

Uitwerkingen IX
Concept 6 Risico en informatie
9.1 Inleiding
1 In het begin is het afslaan van de biedingen van de bank nog weinig risicovol. Totdat de
grote bedragen beginnen weg te vallen. Dan kan de kandidaat besluiten om het bod van
de bank te accepteren om te voorkomen dat deze blijft zitten met een koffer waar weinig
geld in zit.
9.2 Risico in je levensloop
2 Risico’s waar je je voor wil beschermen zijn bij:
– het kopen van een huis: (vooral) brandschade, waardoor je jouw huis kwijt kunt raken.
– op vakantie gaan: het verlies van bezittingen; en autoschade, waardoor je mobiliteit
wordt beperkt.
– trouwen en samenwonen: het eigendom van de bezittingen. Beide partners worden
voor 50% eigenaar als ze trouwen in gemeenschap van goederen; bij trouwen op
huwelijkse voorwaarden blijft ieder eigenaar van zijn/haar inbreng. Dit laatste is vooral
van belang voor mensen met een eigen bedrijf. Als je failliet gaat, ben je als partner
niet meer met je privébezit aansprakelijk. Ook mensen die veel vermogen inbrengen,
kunnen besluiten op huwelijkse voorwaarden te trouwen, bijvoorbeeld de prins die met
een burgermeisje trouwt.
– kinderen krijgen: kinderen kunnen (on)bewust schade veroorzaken, waartegen ouders
zich verzekeren (WA-verzekering tegen wettelijke aansprakelijkheid).
– gezondheidszaken: ziekenhuisopname is duur en een zorgverzekering dekt deze
kosten.
– overlijden: een begrafenis kost veel geld, daarom sluiten veel mensen een uitvaartsverzekering
af.
– pensionering: veel mensen hebben tijdens hun werkzame leven een aanvullende
pensioenverzekering afgesloten.
– het kopen van een auto wil je je ook indekken tegen schades. Autoschade kan namelijk
behoorlijk prijzig zijn. Een all risk-verzekering dekt de kosten.
– het krijgen van conflicten, bijvoorbeeld op het werk, met je buren, enz. Hiervoor kun je
een rechtsbijstandsverzekering afsluiten.
3a Katja en Wendy betalen de maatschappij € 16,83.
Berekening: [2 (personen) × 0,77 (per dag) × 8 (dagen) + 3,40 (poliskosten)] × 1,07
(belasting).
b Muziekinstrumenten worden tot maximaal € 454 vergoed. Dus de € 199 voor de gitaar
wordt uitbetaald. Foto- en video-apparatuur wordt vergoed tot een maximum van € 1.135.
De reisverzekering keert dus ook dit bedrag uit. Totaal bedraagt de uitkering dus € 1.334.
IX Concept 6
4a WA is alleen Wettelijke Aansprakelijkheid. De schade bij anderen die jij veroorzaakt is bij
de verzekeringsmaatschappij verzekerd. Je eigen schade niet. Dat gebeurt bij een cascoverzekering
wel. Een WA- + cascoverzekering is daarom duurder dan alleen een WAverzekering.
b Andere factoren zijn:
• de leeftijd van de bestuurder;
• de regio waarin de bestuurder woont;
• de verzekeringsmaatschappij die je kiest;
• de hoogte van de cataloguswaarde van de auto.
c Omdat de WA-verzekering alleen de schade van de andere brommer vergoedt.
d De afschrijving per maand is: 2% van € 2.000 = € 40; 10 maanden: 10 × € 40 = € 400.
127

e
De restwaarde van de scooter is: € 2.000 – € 400 = € 1.600. Het eigen risico is € 400.
De schadeuitkering is: € 1.600 – € 400 = € 1.200.
Uit je antwoord moet blijken dat Zomerdeur een hogere premie vraagt voor de scooter van
Jasper, maar een veel hogere schade-uitkering verstrekt bij diefstal.
9.3 Verzekeren en solidariteit
5a
b
6a
b
c
d
e
7a
b
c
d
8a
b
9a
b
c
Hier is sprake van averechtse selectie, omdat dit ‘schijngedrag’ wordt vertoond voordat
werkgever en werknemer het arbeidscontract afsluiten.
Je eigen voorbeeld (ter beoordeling aan je docent).
De algemene acceptatieplicht houdt in dat verzekeraars geen averechtse selectie kunnen
toepassen. Ze moeten iedereen accepteren. Ze kunnen mensen met bepaalde ziekten
of kwalen niet weigeren. Ook mogen ze geen mensen weigeren die ongezond leven
(vet eten, roken enz.) of mensen uitsluiten die veel risico’s nemen (diepzeeduikers,
bergbeklimmers, enz.).
De overheid vindt het belangrijk dat kinderen en jeugdigen opgroeien met een goed gebit.
Een goed gebit in de jeugdjaren geeft meer kans op het behoud van een goed gebit als je
ouder wordt. Vanaf 18 jaar (sinds 2009 22 jaar) moeten mensen zelf de keuze maken / hun
verantwoordelijkheid nemen.
De verzekeraar hoopt op een voorzichtiger gedrag en op minder claims (bijvoorbeeld geen
bezoek meer aan de huisarts voor elk wissewasje). De verzekerde komt in aanmerking
voor een lagere premie en hoopt zo ook kosten te besparen.
De kosten en de premies voor ziektekosten lopen steeds verder op. Op deze manier werd
geprobeerd elke Nederlander kostenbewuster te maken. Ook werd gehoopt op een wat
voorzichtiger gedrag (vermijden van moral hazard).
Hier komt het begrip averechtse selectie weer om de hoek kijken, maar dan vanuit de
positie van de verzekerde. Mensen met een slecht gebit zullen zich eerder verzekeren voor
de tandarts dan mensen met een goed gebit. Of sporters zullen zich eerder verzekeren
voor fysiotherapie. Verzekeraars van hun kant proberen hier door hoge premies, extra
eigen risico en het inbouwen van een maximale uitkering wat aan te doen. Daarnaast
zullen ouderen zich niet zo snel verzekeren voor de orthodontist of voor hulp bij
zwangerschap, die tijd hebben ze gehad.
De werkgever wil graag goed personeel, maar wil niet te veel betalen. Voor het geboden
salaris lopen de goede werknemers weg. De werkgever betaalt dan wel minder, maar heeft
ook minder goed personeel.
De werkgever kan de sollicitant psychologisch laten testen.
Deze testen kosten extra geld bovenop het salaris (de prijs) dat de werkgever moet betalen.
Extra kosten die je moet maken om een transactie af te sluiten, noem je transactiekosten.
Nee, bij volkomen concurrentie zou de markt volkomen transparant moeten zijn en heb je
dus geen transactiekosten. Dat gebeurt nu wel.
Nu is er sprake van moral hazard, slecht gedrag. Dit nalatige gedrag vertoont de ondernemer
nadat de verzekering is afgesloten.
Je eigen voorbeeld (ter beoordeling aan je docent).
Elke speler ziet bij het eerste spel wie welke kaarten heeft. Volkomen transparant dus of in
termen van deze vraag: volledige informatie.
Ja, dat klopt. Iedereen weet namelijk wie er gaat winnen. Dus alleen de winnaar zal
waarschijnlijk inzetten.
Alle spelers zien de open kaarten en niemand ziet de omgekeerde kaarten, ook niet de
eigen omgekeerde kaarten. Iedereen heeft dus dezelfde informatie.
128

d
e
Bij het derde spel kent iedereen alleen de eigen kaarten. Nu is er dus sprake van
symmetrische informatie.
Je eigen antwoord (ter beoordeling aan je docent).
10a Door risicoselectie probeert de verzekeraar zicht te krijgen op de hoogte van het risico.
In sommige regio’s is het dievengilde actiever dan in andere regio’s. Dit risico verrekent
de verzekeraar in de hoogte van de premie. De bedoelde zin waaruit blijkt dat VEA
risicoselectie toepast, luidt dan ook: ‘Daarnaast moet ze allerlei aanvullende informatie
opgeven, zoals gezinssamenstelling, postcode, huisdieren en type woning.’
b Uit het onderzoek (zie bron 2) blijkt dat ‘een inbreker geen voorkeur heeft voor een
bepaald type woning’. Men denkt echter vaak dat er in vrijstaande woningen vaker wordt
ingebroken. Hoewel dit niet waar blijkt te zijn, berekent VEA in de premie een opslag van
10% voor vrije woningen.
c Moreel wangedrag houdt hier in dat de verzekerde slordig omgaat met zijn bezit, omdat
dit toch goed is verzekerd. Dit gedrag kan op allerlei manieren worden tegengegaan.
Voorbeelden daarvan die VEA toepast zijn:
– Het instellen van een eigen risico (paragraaf 3).
– Het niet uitbetalen als de schade het gevolg is van onvoldoende zorg of nalatigheid van
de verzekerde (paragraaf 2).
– Bij onderverzekering keert de verzekeraar een lagere uitkering uit. De verzekerde
waarde moet in overeenstemming zijn met de betaalde premie. Bewust opgeven
van een lagere verzekerde waarde verlaagt immers de premie, maar dan moet de
verzekerde ook geen hoge uitkering verwachten als de werkelijke waarde hoger is dan
de verzekerde waarde.
d Els verzekert haar kunstcollectie voor € 150.000. De (basis)premie bedraagt 1,85% van
de verzekerde waarde (zie paragraaf 3). De in rekening gebrachte eenmalige poliskosten
zijn € 15. Tenslotte dien je nog rekening te houden met de assurantiebelasting. Dit is een
kostprijsverhogende belasting die je met de btw zou kunnen vergelijken.
Dus de premie is € 2.985,30.
Berekening: € 150.000 × 0,0185 = € 2.775 (= basispremie).
Premie + poliskosten = € 2.775 + € 15 = € 2.790.
Te betalen premie: premie + poliskosten + belasting = € 2.790 × 1.07 = € 2.985,30.
e Hoewel Els voor € 150.000 is verzekerd, keert de maatschappij niet dit hele bedrag
uit vanwege het feit dat Els onderverzekerd is. Zij heeft geen gebruik gemaakt van de
mogelijkheid elk kwartaal de verzekerde waarde te laten herberekenen. Deze waarde is
wel flink gestegen (van € 150.000 naar € 200.000). In feite is de verzekerde waarde 75%
van de werkelijke waarde en zal VEA daarom maar 75% van de schade uitkeren.
Ook heeft Els nog te maken met een eigen risico van € 650, omdat zij in Tilburg (regio 5)
woont. De schadeuitkering bedraagt daarom € 51.850.
Berekening: 0,75 × € 70.000 – € 650 = € 51.850.
f De kans op een inbraak is 1 op 6 in tien jaar tijd. In deze kansberekening zijn ook de
woningen betrokken van mensen die hun deuren niet op slot doen. Dus bij een goed
beveiligde woning is de kans nog kleiner. In die tien jaar betaalt zij ongeveer € 30.000
premie. Berekening: 10 × € 2.970. Het maximaal uit te keren bedrag is € 149.350.
Weegt het risico op tegen de kosten van de verzekering?
Als je voor ja kiest, kun je wijzen op het feit dat mensen verschillen in hun risicoaversiteit.
Mensen met een hoge risicoaversie zullen er € 30.000 voor over hebben om een
kunstcollectie met een waarde van € 150.000 te verzekeren.
Kies je voor nee, dan heb je te maken met mensen die hun woning goed afsluiten en
beveiligen of een lage risicoaversie hebben en die willen deze € 30.000 liever niet
uitgeven. Bij een goed beveiligde woning is immers de kans op een inbraak nog kleiner
dan 1 op 6.
11a De kenmerken van volkomen concurrentie zijn: veel aanbieders, homogene producten,
vrije toetreding en een volkomen transparante (= doorzichtige) markt.
129

c
Veel aanbieders klopt wel op de taximarkt, maar elke chauffeur en taxi is verschillend.
Er is dus geen sprake van homogene goederen. De chauffeurs hebben een vergunning
nodig. Er is dus ook geen sprake van vrije toetreding. En tenslotte is de markt voor de
consument ook erg ondoorzichtig vanwege alle regelingen rondom prijsvorming voor extra
diensten, routes, rijtijden en dergelijke. Kortom: er is op de taximarkt geen sprake van
homogene goederen,vrije toetreding en volkomen transparantie.
Volgens het moral hazard-principe kunnen personen van gedrag veranderen als ze niet
direct risico lopen door hun gedrag. In de nieuwe situatie levert filerijden nog maar heel
weinig op. De taxichauffeur zal zijn werkwijze aanpassen en veel meer omrijden en kiezen
voor ‘binnenwegen’. Zo zorgt hij voor extra inkomsten voor zichzelf. De klant kan dit
moeilijk controleren en is de dupe van een hogere rekening.
Gevolgen van het risico van asymmetrische informatie kun je lezen in de reacties van:
1) Michel. Uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat het voor een klant
onduidelijk is wat nu precies het begrip starttarief inhoudt en dat een taxi-aanbieder
blijkbaar vrij kan bepalen wat daar onder valt.
2) Jan-Willem. Uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat een klant pas bij het
uitkiezen van een taxi verneemt dat er vóór het rijden al een apart bedrag in rekening
wordt gebracht, terwijl nog onduidelijk is wat de rit zelf gaat kosten / welke verdere
kosten er nog in rekening worden gebracht.
12a Bereken eerst hoeveel premie Janssen meer moet gaan betalen als hij geen bonusbeschermer
neemt en hoe groot dat bedrag is, als hij dat wel doet.
Zonder bonusbeschermer en twee schades gaat Janssen van trede 18 (75% korting) naar
trede 8 (55% korting). Stel dat de basispremie € 1.000 bedraagt. De korting daalt dan van
€ 750 tot € 550. Hij betaalt dus € 450.
Met bonusbeschermer daalt de korting van trede 18 naar trede 17. Zijn korting blijft dan
75%. Hij betaalt wel 3% van de basispremie extra (= € 30). De premie is dan:
€ 250 + € 30 = € 280. Hij bespaart dus € 170. Dit bedrag is 37,8% van de premie zonder
bonusbescherming. Berekening: (280 – 450) / 450 × 100% = 37,8%.
Een andere manier:
De premie zonder bonusbeschermer is: 100% – 55% (korting) = 45%.
De premie met bonusbeschermer is: 100% – 75% + 3% = 28%.
De besparing is 37,8%. Berekening: (45 – 28) / 28 × 100% = 37,8%.
b Van een nieuwe klant die al een flink stuk op de bonus-malusladder is geklommen, weet
je dat deze zonder bonusbeschermer waarschijnlijk tot de ‘goede’ risico’s behoort. Met
een nieuwe klant, die de bonusbeschermer had, weet je het nooit. Hij kan bijvoorbeeld op
trede 16 staan en toch de afgelopen jaren veel schade hebben veroorzaakt. Om toch deze
informatie in te kunnen winnen, zal de verzekeraar extra onkosten moeten maken. Deze
extra kosten noem je transactiekosten. De bonusbeschermer maakt het verband tussen
korting en schade namelijk minder duidelijk.
c Averechtse selectie komt voort uit gedrag dat ontstaat als partijen niet beschikken over
dezelfde informatie (asymmetrische informatie). Mensen die voorzichtig rijden, zullen de
bonusbeschermer niet willen. Dit betekent voor de verzekeraar, die de bonusbescherming
aanbiedt, dat alleen de ‘slechte’ risico’s overblijven. De verzekeraar zal dan veel geld
kwijt zijn aan deze kleine groep, waardoor hij de premie moet verhogen. Steeds meer
verzekerden zullen de bonusbescherming dan te duur gaan vinden.
d Mensen met de bonusbeschermer zien de premielasten weinig dalen, wanneer zij schade
veroorzaken. De financiële prikkel om voorzichtig te rijden en minder (lichamelijke) schade
te veroorzaken ontbreekt. Dit kan leiden tot onverantwoord gedrag (moreel wangedrag
of ook wel moral hazard genoemd). En dat is precies wat de politieke partij wil met de
afschaffing / het verbieden van de bonusbeschermer.
13a Een zzp-er werkt uitsluitend voor zichzelf. Alle inkomsten vallen hem toe en daaruit
moet hij of zij de winst verkrijgen. De prikkel om efficiënt te werken, is daarom bij een
130

zzp-er groter dan bij een gewone werknemer. Dat is de reden van de toegenomen
arbeidsproductiviteit.
b Een hoge arbeidsproductiviteit is gunstig voor de concurrentiepositie van het bedrijf en
goede werknemers denken dat wat die zzp-er kan, kan ik ook. Je moet in je antwoord dus
wijzen op het feit dat de hogere arbeidsproductiviteit tot lagere kosten per product leidt,
waardoor de concurrentiepositie verbetert, evenals de werkgelegenheid van het bedrijf.
Dit alles verhoogt de continuïteit van het bedrijf en biedt werknemers daardoor meer
zekerheid. Een ander argument dat deze groep werknemers misschien voor ogen heeft,
is dat zij zelf zzp-er willen worden. De zelfstandigheid trekt hen misschien wel aan, of
misschien zien zij wel extra winstkansen.
c De gemakkelijkste manier is om gebruik te maken van kolom 5. Daar staat dat bij 20%
afzetdaling de winst met 68% daalt.
Een afzetdaling met 40% (= 2 × 20%) leidt dan tot een winstdaling van: 2 × 68% = 136%.
Een iets uitgebreidere techniek is om de oude situatie te vergelijken met de nieuwe
situatie. In de oude situatie bedraagt de winst van Mulder € 100.000. Omdat de variabele
kosten proportioneel (rechtlijnig stijgend) zijn, weet je dat de gemiddelde variabele kosten
bij elke afzet gelijk zijn. Dus de variabele kosten zullen dan ook met 40% zijn gedaald.
Ook de prijs is constant, ongeacht de productiegrootte. Je spreekt hier van constante
meeropbrengsten. Dus de omzet zal eveneens 40% afnemen.
De variabele kosten waren: € 400.000 – € 240.000 = € 160.000.
De variabel kosten dalen met: 0,4 × € 160.000 = € 64.000. De omzet was € 500.000 en
deze daalt ook met 40%. De nieuwe omzet is dus € 200.000 minder dan de oude.
€ 200.000 minder omzet tegen € 64.000 minder kosten betekent een verslechtering van
het bedrijfsresultaat met € 136.000. Dit is een daling van 136% ten opzichte van de oude
situatie (winst € 100.000). Het bedrijf maakt nu zelfs een verlies van € 36.000.
d De loonkosten behoren deels tot de constante kosten (kantoorpersoneel) en deels tot de
variabele kosten (productiepersoneel). Mulder heeft verhoudingsgewijs erg veel constante
kosten. De inzet van zzp-ers kan de constante kosten doen dalen. Gedurende een
recessie zullen daardoor de kosten van Mulder sterker dalen, waardoor de winst minder
sterk afneemt.
e Moral hazard of moreel wangedrag houdt in dit geval in dat werknemers of zzp-ers het niet
zo nauw nemen met de uitvoering van hun werkzaamheden. Dit probleem ontstaat omdat
werkgever en werknemer niet over dezelfde informatie beschikken. De werkgever weet
niet of het werk naar behoren is uitgevoerd. De werknemer of zzp-er wel. Hij kan kwalitatief
minder werk leveren of meer gewerkte tijd opvoeren, dan hij in werkelijkheid nodig
heeft gehad, enz. De werkgever kan dit informatieverschil verkleinen door bijvoorbeeld
opzichters toezicht te laten houden op het werk van de werknemers. Deze mensen
kosten extra geld (transactiekosten). En in het geval van zzp-ers kunnen zij achteraf
hun werk laten controleren. Ook dat kost natuurlijk geld. Om te voorkomen dat zzp-ers
teveel tijd in rekening brengen, kunnen zij contracten afsluiten waarin vastligt hoeveel
geld zij per productie-eenheid ontvangen. Ook het opstellen van een contract kost geld
(transactiekosten). Voor het kunnen uitvoeren van een cao voor de eigen werknemers,
maakt een bedrijf ook extra kosten. De benodigde juridische competenties zal de werkgever
moeten inhuren of in dienst nemen.
9.4 Is onze sociale zekerheid ook een verzekering?
14a Prikkel 2. Werkgevers zullen vanwege deze ‘no-riskpolis’ eerder mensen in dienst nemen
die ziek zijn geweest.
b De werkgever krijgt korting op de te betalen premies, naarmate deze minder minder
mensen naar de WAO/WIA laat afvloeien (prikkels 2 en 3).
c Om in aanmerking te kunnen komen voor deze no-claimkorting zal de werkgever zoveel
mogelijk mensen ‘gezond’ willen houden.
131

15a De overheid neemt dan in feite de verantwoordelijkheid op zich om haar burgers vanaf de
geboorte te beschermen tot aan het moment dat zij komen te overlijden (van de wieg tot
het graf).
b Nadelen zijn bijvoorbeeld de hogere belastingen en premies, waardoor je zelf minder kunt
besteden en de loonkosten toenemen, waardoor de concurrentiepositie van bedrijven
verslechtert. Een derde nadeel is wellicht dat mensen minder snel zelf initiatief nemen om
werk te zoeken of om zich te verzekeren tegen inkomensverlies of hoge kosten.
16 Onder de werknemersverzekeringen vallen b, c en d. De freelance producer en de
makelaar werken als zelfstandigen en niet als werknemers. Werknemers dienen een
arbeidscontract te hebben met een werkgever.
17a Kenmerk van een sociale voorziening is dat de overheid deze financiert uit de algemene
middelen, dus voornamelijk uit de belastingopbrengst. In de tekst staat dat de AKW uit de
algemene middelen wordt betaald.
b
Er waren in 2000 1.850.000 huishoudens met kinderen. Gegeven is dat het totaalbedrag
aan uitgaven voor de kinderbijslag 3 miljard euro bedroeg. Gemiddeld is dat € 1.621,62 per
huishouden. Berekening: € 3 miljard / 1,850 miljoen huishoudens = € 1.621,62.
c In de tabel kun je aflezen dat er 200.000 huishouden zijn met een inkomen van € 40.000
of meer. De rest van de huishoudens heeft dus minder dan € 40.000. Dat aantal bedraagt:
1.850.000 − 200.000 = 1.650.000.
9.5 Op welke wijze financieren wij de sociale zekerheid?
18a Doordat de pensioenpremie niet meer aftrekbaar is, stijgt het belastbare inkomen. Je moet
dan over een groter bedrag belasting betalen. Logisch dat je dan netto minder overhoudt.
b Het oude systeem maakt het mogelijk dat de betaalde pensioenpremies aftrekbaar zijn van
de belasting. Dat voordeel kan oplopen tot 52% van het betaalde bedrag.
Als je pensioen krijgt, moet je daarover wel belasting betalen, maar dat is ‘weinig’.
Vaak kom je dan al niet meer in de eerder bereikte hogere schalen vanwege het lagere
pensioen (maximaal 70% van je loon). Je betaalt dan het marginale tarief van de lagere
schijven. Voor 65-plussers is het tarief in de eerste twee schijven in ieder geval al veel
lager dan voor gewone werkenden. Het voordeel is dan misschien 15%. Dat is dus veel
minder dan in het oude systeem. In het nieuwe systeem is de premie niet meer aftrekbaar,
maar is de uitkering belastingvrij. Uiteindelijk pakt dat onvoordeliger uit.
c Werknemers met 40 pensioenjaren mochten voorheen op hun 62e met vervroegd
pensioen, nu een jaar later op hun 63e.
19a Een progressieve toename betekent dat de groei meer dan evenredig is. Bijvoorbeeld het
eerste jaar is de groei 5%, het tweede jaar 6%, het derde jaar 7%, enz.
b Je spaart elk jaar een vast bedrag. Dat levert rente en/of beleggingswinst op. Deze
opbrengst van het spaargeld gaat ook tot het spaargeld behoren. Omdat elk jaar het
gespaarde vermogen toeneemt door de inleg en door de steeds grotere opbrengst,
ontstaat de genoemde progressie. In de
grafiek kun je zien dat de inleg elk jaar gelijk
is. Maar de renteopbrengst neemt jaarlijks toe.
c Als je de figuur goed bestudeert, zie je dat
na 35 jaar pas 65% van het totale vermogen
bijeen is gespaard. Dat komt juist door de
progressie. De uitkering op basis van deze
65% is te laag om van te leven. Daarom moet
je in principe voor de volle 40 jaar gaan.
Zie de figuur op de volgende pagina.
132

gespaard bedrag
100%
65%
10 20 30 35 40 gespaarde tijd
20a De pensioenen voor Franse ambtenaren worden op den duur onbetaalbaar, omdat het een
grote groep mensen betreft (25% van alle werkenden), die zelf voor een volledig pensioen
minder jaren hoeven te werken dan werknemers in de particuliere sector.
Ook de gemiddelde sterfteleeftijd van Fransen stijgt, zodat de Franse regering de
uitkeringen langer moet blijven doorbetalen. De stijgende kosten zal zij proberen te halen
uit de algemene middelen, maar daar zullen de particuliere werknemers tegen protesteren,
omdat ze alleen voor ambtenaren willen betalen, als deze net zo lang doorwerken als
zijzelf doen.
b Dit is ter beoordeling aan je docent.
21a De AOW-uitkeringen dienen te worden omgeslagen over 6.510.000 mensen.
Berekening: 0,6 × 10.850.000 = 6.510.000 personen.
In totaal moet er 19 miljard euro worden uitbetaald. Dat is een premie per premieplichtige
van € 2.918,59. Berekening: 19.000.000.000 euro / 6.510.000 = € 2.918,59.
b Het prijspeil is in 2040 naar verwachting 201,% hoger dan in 2000. De AOW-uitkering is
waardevast en stijgt dus gelijk met het prijspeil. in de periode 2000-2040 is dit gestegen
met: (26.000 – 8.636,36) / 8.636,36 × 100% = 201,1%.
c De benodigde bedrag voor de AOW-uitkeringen in 2040 bedraagt 88,4 miljard euro.
Berekening: 3.400.000 × 26.000 euro = € 88.400.000.000.
Het aantal premieplichtigen in 2040 is: 0,6 × 11.550.000 = 6.930.000.
De AOW-premie per premieplichtige in 2040 bedraagt € 12.756,13.
Berekening: 88.400.000.000 euro / 6.930.000 = € 12.756,13.
De AOW-premie is in de periode 2000-2040 gestegen met 337,1%.
Berekening: (12.756,13 – 2.918,59) / 2.918,59 × 100% = 337,1%.
d De benodigde AOW-premies bij een welvaartsvaste uitkering zouden hoger zijn. Gezien
de stijging van de koopkracht van het gemiddelde inkomen is er extra AOW-premie nodig
doordat de AOW-uitkeringen in dit geval meer stijgen dan het prijspeil.
22 De cartoon maakt duidelijk dat de AOW een onbetaalbare sociale verzekering dreigt te
worden.
23a De vijver is na 39 weken halfvol. Het aantal bladeren verdubbelt namelijk elke week.
Na 40 weken is de vijver helemaal vol. Deze was dus de week daarvoor nog maar voor de
helft met bladeren gevuld.
b Het raadsel maakt duidelijk wat exponentiële groei concreet betekent.
De grootste groei zit aan het einde (in de staart).
133

9.6 Wat maakt ons sociale verzekeringsstelsel kwetsbaar?
24a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de sociale
premies kunnen stijgen en dat door een stijging van de loonkosten (bij doorberekening in
de verkoopprijs) Nederlandse producten ten opzichte van buitenlandse duurder kunnen
worden.
b Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met het
bereiken van de AOW-gerechtigde leeftijd.
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met het
overlijden van de persoon die recht had op een WAO-uitkering.
c Een voorbeeld van een juiste berekening is: 306.940 + 32.240 − 50.420 = 288.760.
d In 2001.
e
Groter. Uit je verklaring moet blijken dat een grotere instroom in personen gepaard gaat
met een gelijkblijvende instroom in procenten van de vrouwelijke beroepsbevolking.
25a Nettoloon: € 40.000 – 40% van € 40.000 = 0,60 × € 40.000 = € 24.000.
b Loonkosten: 1,15 × € 40.000 = € 46.000.
c De wig: € 46.000 – € 24.000 = € 22.000.
d De wig in % van het brutoloon is: € 22.000 / € 40.000 × 100% = 55%.
26a Marjelle’s nettoloon is 60% van de loonkosten.
De loonkosten bedragen dus: € 18.000 × 100 / 60 = € 30.000. De loonkosten zijn 18%
hoger dan het brutoloon. Het brutoloon van Marjelle bedraagt daarom € 25.423.
Berekening: € 30.000 × 100 / 118 = € 25.423.
b Marjelle betaalt aan belasting en premies € 7.423.
Berekening: € 25.423 – € 18.000 = € 7.423.
Marjelle’s belastingdruk is 29,2%.
Berekening: € 7.423 / € 25.423 × 100% = 29,2%.
c
d
Marjelle kan dan aanzienlijk meer gaan verdienen dan de € 18.000 die zij nu heeft.
Als Marjelle op het voorstel ingaat, heeft zij weliswaar per maand meer te besteden, maar
is zij niet verzekerd tegen ziekte, arbeidsongeschiktheid of werkloosheid.
27 Te beoordelen aspect:
a De wijze waarop de verhoging van de AOW-premies tot verslechtering van de internationale
concurrentiepositie kan leiden, moet je correct hebben uitgewerkt.
Te denken valt aan een beschrijving waaruit blijkt dat hogere AOW-premies via hogere
loonkosten (per product) tot verhoging van de productiekosten en exportprijzen van
Nederlandse bedrijven kunnen leiden.
b De wijze waarop verhoging van de AOW-gerechtigde leeftijd kan bijdragen aan de
betaalbaarheid van de AOW moet je correct hebben uitgewerkt.
Te denken valt aan stijgende inkomsten doordat het premie-inkomen hoger is / meer
mensen premie betalen en dalende uitgaven doordat het aantal AOW-gerechtigden daalt.
Ook het gekozen aspect dien je correct te hebben uitgewerkt.
Te denken valt aan:
1) Een stijging van de arbeidsproductiviteit van oudere werknemers waardoor het voor
werkgevers aantrekkelijker wordt oudere werknemers in dienst te nemen.
2) Een stijging van het nettoloon van ouderen waardoor het aantrekkelijker wordt aan het
werk te gaan / blijven.
3) Het bevorderen van activiteiten die de gezondheid van ouderen verbeteren / maatregelen
die de werkdruk voor ouderen verminderen / maatregelen die de arbeidsomstandigheden
voor ouderen verbeteren, waardoor ouderen gemakkelijker in het
arbeidsproces kunnen blijven functioneren.
134

28a Gevolgen van fraude zijn: stopzetting of verlaging van de uitkering, boete, taakstraf,
gevangenisstraf en terugvordering van het teveel ontvangen geld.
b Fraude rekenen we tot de categorie misbruik. Er staat immers dat je er rekening mee moet
houden dat je het ten onrechte ontvangen geld moet terugbetalen.
c Door een taakstraf kweek je een stukje maatschappijbewustzijn. Bij een gevangenisstraf
gebeurt dat niet en een gevangenisstraf is voor de maatschappij duur. Je moet de
gevangenen voeden, ‘woonruimte’ aanbieden en kleden. Een dag van een gevangene in
de gevangenis kost de overheid meer, dan jij betaalt voor een nachtje in een hotel op je
vakantieadres.
9.7 Hoe tracht de overheid het draagvlak van de sociale zekerheid te versterken?
29a Bereken eerst het aantal AOW-ers en het aantal WAO-uitkeringen aan het begin van de
maand.
WAO-ers: 914.500 + 2.700 = 917.200.
WAO-uitkeringen: 782.500 + 3.400 = 785.900.
Het aantal arbeidsongeschikten dat begin mei stond tegenover één volledige WAOuitkering
is (in drie decimalen): 917.200 / 785.900 = 1,167 WAO-er per volledige uitkering.
b Het aantal mensen dat één volledige uitkering deelt, is wat toegenomen. Dat houdt in dat
iedere uitkeringsgerechtigde wat minder krijgt. Dit komt omdat men gemiddeld voor een
lager percentage is afgekeurd. De hoogte van de uitkering hangt namelijk af van de mate
van arbeidsongeschiktheid.
c Na eventuele (gedeeltelijke) goedkeuring moet de ex-WAO-er weer werk gaan zoeken.
Dat heeft deze niet direct en hij/zij wordt daarom werkloos.
d Een daling van het aantal WAO-ers betekent minder collectieve uitgaven. Daardoor
kunnen belastingen en premies dalen en hoeven de lonen minder omhoog om dezelfde
koopkracht te behouden. Dat betekent lagere loonkosten en daardoor kunnen de prijzen
dalen. De internationale concurrentiepositie verbetert, de productie stijgt en daarmee de
werkgelegenheid. Kortom: de werkloosheid neemt af.
30a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Totale kosten per jaar € 4.200
Bijdrage gemeente: 0,15 × € 4.200 = € 630
Bijdrage werkgever: 0,35 × € 4.200 = € 1.470,
met een maximum van € 1.200 +
€ 1.830 –/–
Bijdrage van de ouders € 2.370
b De grafieken hebben betrekking op de arbeidsmarkt. Op deze markt zijn de werkgevers
de vragers en de werknemers (gezinnen) de aanbieders. Door een deel van de kosten
van kinderopvang voor hun rekening te nemen, hopen de werkgevers meer mensen op de
arbeidsmarkt aan te kunnen trekken. Dat betekent dat de aanbodcurve naar rechts schuift.
Grafiek 3 brengt dus de verwachting van de werkgevers juist in beeld.
c Argument 1: kinderopvang vergroot het draagvlak van de sociale zekerheid.
Meer kinderopvang maakt het voor de groep mensen met kinderen aantrekkelijker om
te werken. Als de werkende beroepsbevolking toeneemt, zal er ook meer aan belasting
en premies worden afgedragen. De groep betalers vormt het draagvlak van de sociale
zekerheid. Dit draagvlak groeit. Bijkomend voordeel is dat er nu minder mensen een
uitkering of subsidie nodig hebben.
Argument 2: kinderopvang is een middel om de kosten van vergrijzing op te vangen.
65-plussers ontvangen AOW. Deze AOW-uitkering brengt de actieve beroepsbevolking
via premies bijeen. Vergrijzing betekent dat er meer 65-plussers komen en dat er dus
meer geld voor deze AOW-uitkering nodig is. Kinderopvang maakt het mogelijk dat meer
mensen gaan werken en daardoor meehelpen het noodzakelijk AOW-bedrag bijeen te
brengen.
135

31a Door de vergrijzing neemt het aandeel van de groep jonger dan 65 jaar af. Voor deze
groep moet je dus collectieve uitgaven noemen, die dan naar verhouding kunnen dalen.
De absolute uitgaven hoeven dus niet te dalen. Naar verhouding zal de overheid minder:
1) studiefinanciering hoeven te geven;
2) bijstandsuitkeringen hoeven te verstrekken;
3) uitgaven aan onderwijs kwijt zijn, omdat er relatief minder jongeren zullen zijn;
4) minder aan kinderbijslag kwijt zijn, enz.
b Door het terugdringen van de staatsschuldquote, dat is de verhouding tussen de grootte
van de staatsschuld en het nationaal product, dalen in verhouding bepaalde verplichtingen
van de overheid. Dat zijn de rentelasten. Een daling van deze rentelasten betekent dat de
overheid relatief meer geld overhoudt voor andere zaken, zoals de stijgende kosten van de
vergrijzing.
c Een verkleining van de i/a-ratio betekent dat er relatief minder inactieven zijn en meer
actieven, die op hun beurt sociale premies en inkomstenbelasting betalen. Door de relatief
hogere collectieve ontvangsten kunnen de premies per persoon dalen. De pijler die hier
bedoeld wordt, is die van de AOW-uitkeringen, die we via het omslagstelsel financieren.
Door verkleining van de i/a-ratio verbreedt het draagvlak van de AOW.
32 Door het bestaan van inkomensafhankelijke regelingen is het voor huishoudens met
een laag inkomen vaak moeilijk hun inkomenssituatie te verbeteren. Van een bruto
inkomensverbetering blijft netto soms maar weinig over, doordat belastingen en
premies beslag leggen op een deel van het bruto inkomen, en doordat het recht op
inkomensondersteunende regelingen vermindert of verdwijnt.
33a Het gevolg voor de loonontwikkeling en de internationale concurrentiepositie dien je correct
te hebben uitgewerkt. Te denken valt aan loonmatiging door toename van het aanbod van
arbeid, waardoor de internationale concurrentiepositie verbetert.
b Het gevolg voor de secundaire inkomensverdeling dien je correct te hebben uitgewerkt.
Te denken valt aan nivellering van secundaire inkomens doordat het inkomen nu boven het
niveau van de bijstandsuitkering uitkomt.
c Het gekozen aspect dient te passen bij het voorafgaande betoog en dien je correct te
hebben uitgewerkt. Te denken valt aan:
Bij 1: toename van het aantal actieven, waardoor het aantal AOW-premieplichtigen stijgt.
Bij 2: daling van de i/a-ratio, doordat het aantal actieven stijgt en het aantal inactieven daalt.
Bij 3: toename van de belastingontvangsten als gevolg van een toename van het inkomen.
136

Risico en informatie: Spel / Experiment 9.1
Docentenhandleiding ‘Brokkenpiloot of voorzichtige rijder’
Leerdoelen:
Duidelijk maken hoe het verzekeren van een auto in z’n werk gaat. Ook tracht het spel duidelijk
te maken wat verzekeraars doen om automobilisten voorzichtiger te later rijden: hoe bereik je een
systeem, waarin het in beider belang is dat er zo weinig mogelijk schades ontstaan.
Bij het experiment gaan we uit van twee typen automobilisten:
1) de voorzichtige rijder (met een kleine kans op schades);
2) de brokkenpiloot (met een veel grotere kans op schades).
Daarnaast gaan we ervan uit dat alleen schades worden aangerekend, die veroorzaakt zijn door
de automobilist (verzekerde). Schades die kunnen worden verhaald op de tegenpartij zijn niet van
belang.
Daar waar schadebedragen zijn vermeld, gaan we ervan uit dat dit de totale schade per ongeluk is
(dus de eigen schade plus de schade van de tegenpartij).
Tenslotte wordt uitgegaan van een bonus-malusladder zoals op de volgende pagina is afgebeeld
en uitgelegd. Bron: www.voorbeginners.info/autoverzekering/bonusmalus-ladder.htm.
Voor het spel/experiment zijn nodig:
• een muntstuk;
• een dobbelsteen;
• de bonus-malusladder (zie op de volgende pagina);
• overzichtstabellen.
Het spel wordt gespeeld in tweetallen die samen beslissingen nemen en de financiële
consequenties doorrekenen. Dit zowel voor zichzelf, als voor de verzekeringsmaatschappij.
De klas wordt verdeeld in twee groepen van tweetallen. De ene groep wordt gevormd door de
voorzichtige rijders, de andere groep door de brokkenpiloten.
Het spel wordt gespeeld in drie varianten:
1) de eenvoudige variant;
2) de variant met een eigen risico;
3) de variant met een eigen risico en een ‘no claim’-beschermer.
Bonus-malusladder
Om de premie voor jouw autoverzekering vast te stellen, gebruiken autoverzekeraars een systeem
dat officieel de ‘bonus-malusladder’ heet, maar dat in de volksmond veelal ‘no-claimkorting’
wordt genoemd. Dit systeem gaat uit van een basispremie waarop je, afhankelijk van het aantal
jaren dat je schadevrij hebt gereden, een korting (‘bonus’) krijgt die kan oplopen tot zo’n 75%
van de premie (bij sommige verzekeraars zelf 80%).
Hoe werkt de no-claimkorting?
De volgende (fictieve) tabel illustreert, hoe het bonus-malussysteem werkt. Er is een ‘ladder’
met 20 ‘treden’. Laten we eens aannemen dat je je nu op trede 12 bevindt. In de tabel kun je dan
aflezen dat je een korting van 65% krijgt op de eerder genoemde basispremie.
Indien je in een verzekeringsjaar bij de verzekeraar geen schade claimt, dan stijg je één trede op
de ladder. In ons voorbeeld zou je je volgend jaar dus op trede 13 bevinden, en zou de korting
daardoor volgend jaar toenemen tot 70%. Zoals je in de tabel op de volgende pagina kunt aflezen.
137

Trede Korting Trede na
nul claims
Trede na
één claim
Trede na
twee claims
Trede na drie of
meer claims
20 80% 20 15 8 1
19 80% 20 14 7 1
18 75% 19 13 6 1
17 75% 18 12 5 1
16 75% 17 11 4 1
15 72,5% 16 10 4 1
14 72,5% 15 9 3 1
13 70% 14 8 3 1
12 65% 13 7 2 1
11 62,5% 12 6 2 1
10 60% 11 5 1 1
9 55% 10 4 1 1
8 50% 9 3 1 1
7 40% 8 2 1 1
6 30% 7 1 1 1
5 20% 6 1 1 1
4 10% 5 1 1 1
3 0% 4 1 1 1
2 10% toeslag 3 1 1 1
1 20% toeslag 2 1 1 1
Claim je echter wel schade, dan zak je een of meer treden op de ladder, afhankelijk van het aantal
schades dat je claimt, maar ongeacht de hoogte van de claims!
Indien je tijdens het verzekeringsjaar één enkele schade claimt, dan zak je naar trede 7, en
bedraagt de korting volgend jaar nog maar 40%.
Claimt je twee schades, dan zak je naar trede 2, wat betekent dat je volgend jaar een toeslag
(‘malus’) van 10% op de basispremie gaat betalen, en claim je drie of meer schades, dan zak je
naar trede 1 en ga je zelfs een toeslag van 20% betalen.
Verder met het spel
Het spel/experiment wordt per variant gespeeld in 20 rondes. Dit is nodig omdat de opbouw van
de bonus (korting) erg lang duurt. Op zich kunnen de rondes vrij snel worden gespeeld.
Elke ronde komt overeen met één jaar.
De kans op een ongeluk wordt per ronde bepaald door middel van muntstuk en dobbelsteen.
Indien de uitkomst is dat er één of meerdere accidenten hebben plaatsgevonden. wordt door
opnieuw met de dobbelsteen te gooien bepaald wat de hoogte van het schadebedrag is (zie de tabel).
Stappen
Gooi met de munt (tossen). De uitkomst ‘kop’ wil zeggen: geen schade(s).
Ga door naar de volgende ronde. De uitkomst ‘munt’ betekent: er is een kans op schade(s).
Werp opnieuw de dobbelsteen.
De uitslag van de worp geeft weer aan of er wel of geen schade is. Of zelfs meer schades.
Zie de tabel en toelichting op de volgende pagina.
138

1 2 3 4 5 6 Uitslag
dobbelsteen
0 0 0 0 0 1 veilige rijder
0 0 0 1 1 2 brokkenpiloot
aantal
schades
aantal
schades
aantal
schades
aantal
schades
aantal
schades
aantal
schades
Wanneer je met de dobbelsteen een ‘vier’ of een ‘vijf’ gooit, gooi je opnieuw met de dobbelsteen
om de hoogte van de schade te bepalen. Wanneer je een ‘zes’ gooit, wordt er twee maal met de
dobbelsteen gegooid. De eerste schade is voor zowel de veilige rijder als de brokkenpiloot. De
brokkenpiloot kent twee schadegevallen. Deze dus afzonderlijk bepalen en eventueel (afhankelijk
van gespeelde variant) bij elkaar optellen.
Schadebedragen
Uitkomst van de worp met de
dobbelsteen
Hoogte van het schadebedrag
in euro’s
1 200
2 300
3 500
4 800
5 1.200
6 3.000
Wanneer zich een schadegeval voordoet, mogen spelers zelf bepalen of ze zelf de schade betalen
(de no-claim gaat dan niet verloren) of dat ze de verzekering ervoor laten opdraaien. Dan zijn
er voor de verzekerde geen extra kosten, behalve het eigen risico zoals zich dat voordoet in de
varianten 2 en 3.
Bij elke variant wordt gestart vanuit de uitgangspositie: trede 3. Dus geen korting, maar ook geen
toeslag. De nominale premie (trede nul) bedraagt bij variant 1 steeds € 1.500.
In de varianten 2 en 3 is sprake van een eigen risico, daar is de nominale premie lager.
Variant 2
Variant 2 wordt op dezelfde wijze gespeeld als variant 1. De hoogte van de nominale premie
bedraagt bij deze variant € 1.400. Er is echter een verplicht eigen risico van € 200 per jaar.
Dat betekent dat wanneer zich een schade voordoet, er in ieder geval 200 euro voor rekening van
de verzekerde komt. De verzekeraar betaalt dan de totale schade minus die 200 euro. Het eigen
risico telt maar één keer per jaar. Dus indien zich twee schadegevallen per jaar voordoen, moet je
maar één keer het eigen risico toepassen.
Variant 3
Variant 3 is een uitbreiding op variant 2. Alle bepalingen van variant 2 blijven gelden, alleen
hebben de verzekerden een optie tot uitbreiding. De uitbreiding houdt in dat de verzekerden een
‘no-claimbeschermer’ kunnen afsluiten. Deze no-claimbeschermer kost € 80 per jaar.
Vooraf moeten de teams besluiten of ze deze beschermer willen gebruiken.
139

De nominale premie is ook hier weer € 1400. Bereken hierover de korting of toeslag.
Over de eventueel bijkomende € 80 wordt geen korting berekend, die komt er gewoon bovenop.
Als teams besluiten gebruik te maken van deze optie, dan is dat wel voor de hele duur van het
spel. De no-claimbeschermer zorgt ervoor dat de eerste schade per jaar geen invloed heeft op de
no-claimkorting. De korting telt dan gewoon door. Wel moet de verzekerde opdraaien voor het
eigen-risicogedeelte.
Tabelvariant 1: premietrede 3 € 1.500
brokkenpiloot / veilige rijder (omcirkelen wat van toepassing is)
Ronde Trede Schades
0 / 1 / 2
Premie
verzekerde
(1)
Eigen risico
plus door de
verzekerde zelf
betaalde
schades (2)
Totale
kosten
verzekerde
(1 + 2)
Netto opbrengst
verzekeraar = premies
– schadebedragen
voor rekening van de
verzekeraar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
140

Tabelvariant 2: premietrede 3 € 1.400 en eigen risico per jaar € 200
brokkenpiloot / veilige rijder (omcirkelen wat van toepassing is)
Ronde Trede Schades
0 / 1 / 2
Premie
verzekerde
(1)
Eigen risico
plus door de
verzekerde zelf
betaalde
schades (2)
Totale
kosten
verzekerde
(1 + 2)
Netto opbrengst
verzekeraar = premies
– schade-bedragen
voor rekening van de
verzekeraar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
Toelichting: Kenmerkend voor dit soort bonus-malusladders (en nogmaals, de tabel in het
voorbeeld is fictief, maar vormt wel een goede illustratie van het onderliggende principe!) is dat
de stijging heel langzaam gaat (je kunt slechts één trede per jaar stijgen, en je kunt niet hoger
komen dan trede 20), terwijl de daling juist heel snel kan gaan, zeker als je in een jaar meerdere
schades claimt!
Het systeem maakt het dan ook onaantrekkelijk om veel te claimen en zeker in het geval van
een kleine schade kan het de moeite waard zijn om die niet te claimen, omdat de uitkering
van de verzekering niet opweegt tegen de consequenties die een en ander op de toekomstige
premies heeft.
N.B. Als je verzekeraar de schade kan verhalen op een schuldige wederpartij, daal je niet op de
bonus-malusladder!
141

Tabelvariant 3: premietrede 3 € 1.400 en eigen risico per jaar € 200.
Optie ‘no-claim’-beschermer € 80 wel / niet
brokkenpiloot / veilige rijder (omcirkelen wat van toepassing is)
Ronde Trede Schades
0 / 1 / 2
Premie
verzekerde
(1)
Eigen risico
plus door de
verzekerde
zelf betaalde
schades (2)
Totale
kosten
verzekerde
(1 + 2)
Netto opbrengst
verzekeraar = premies
– schadebedragen
voor rekening van de
verzekeraar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
totaal
Opmerkingen / vragen:
Lees eerst het afsluitende stukje op de vorige pagina van de site over de bonus-malusladder.
1) In hoeverre lopen de belangen van de verzekerden en de verzekeraar parallel?
2) Bespreek het hierboven aangehaald stukje.
3) Is er hierbij verschil tussen de voorzichtige rijder en de brokkenpiloot?
4) Welke leerlingen (rijders) besluiten de schade zelf te betalen en waarom?
5) Komt de verzekeraar uit met de premie? Bekijk dit voor alle varianten. Ga er hierbij
vanuit dat de verzekeraar minimaal 40% van de ingelegde premie moet overhouden voor
administratie, winst en de opvang van calamiteiten (bij dit experiment houden we daarmee
geen rekening).
6) In hoeverre verschilt het gedrag van de spelers in variant 2 ten opzichte van variant 1?
En in hoeverre veranderen de uitkomsten?
7) In hoeverre verschilt het gedrag van de spelers in variant 3 ten opzichte van variant 2 en 1?
En in hoeverre veranderen de uitkomsten?
8) Zouden notoire brokkenpiloten door de verzekeraars uitgesloten mogen / kunnen worden?
9) Kun je nog meer mogelijkheden bedenken dan de in het experiment genoemde, die
verzekeraars kunnen toepassen om het gedrag van automobilisten te beïnvloeden?
142

Risico en informatie: Spel / Experiment 8.2
Docentenhandleiding ‘Maak je huiswerk een keer niet!’
Concepten/contexten:
• informatie;
• samenwerken;
• kartelvorming.
Instructie
De leraar roept de leerlingen op voor één keer tegen hem (het huiswerk) samen te spannen.
De oproep is het huiswerk een keer niet te maken. Huiswerk niet maken levert de hele klas één
euro op. Huiswerk wel maken (ongeacht de kwaliteit van het werk) levert alleen wat op als een
klein aantal leerlingen het huiswerk wel maakt. Het voordeel is er dan alleen voor de leerlingen
die het huiswerk wel maken. Het al dan niet gemaakte huiswerk leveren de leerlingen altijd bij de
docent in een gesloten envelop.
Een voorbeeld van uitbetaling is in onderstaande tabel opgenomen.
Ingeleverd huiswerk
Uitbetaling
0 (niemand) de hele klas ontvangt € 1
1 persoon 1 leerling ontvangt € 20,00
2 personen 2 leerlingen ontvangen ieder € 10,00
3 personen 3 leerlingen ontvangen ieder € 5,00
4 personen 4 leerlingen ontvangen ieder € 4,00
5 personen 5 leerlingen ontvangen ieder € 3,00
6 personen 6 leerlingen ontvangen ieder € 2,00
7 personen niemand ontvangst iets
Vragen na afloop (controle huiswerk):
– Wat was de meest gunstige keuze voor de hele klas?
– Waarom wordt dit niet bereikt?
– Indien dit wel bereikt is: is er dwang / dreiging gebruikt?
– Waarom lukt samenwerking tussen bedrijven vaak niet?
Soms lukt samenwerking tussen bedrijven wel. Denk maar aan het bestaan van kartels.
– Wat is een kartel?
– Waarom is een kartel in de EU en in de VS (meestal) verboden?
Het belangrijkste kartel in de wereld is de OPEC (olieproducerende landen).
Spreek met elkaar over deze samenwerking en geef aan wat de consequenties zijn voor deze
samenwerking als niet alle olieproducerende landen meedoen of zich houden aan de afspraken.
Bron: ‘Collusion in the classroom’ (Bryan Caplan).
143

© Uitgeverij L & M Educatief - Zeist, 2012
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand
of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door middel van fotokopieën, opnamen of op welke wijze ook, zonder dat daartoe
voorafgaand schriftelijke toestemming van de uitgever is verkregen.
Uitleen of verhuur van deze uitgave met het oogmerk economisch of commercieel voordeel te
behalen, is verboden, tenzij hiervoor voorafgaand schriftelijk toestemming van de uitgever werd
verkregen.
Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Desondanks kan voor de
afwezigheid van (druk)fouten niet worden ingestaan en aanvaarden auteurs en uitgever geen
aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventuele fouten en/of onvolkomenheden.
Internet heeft een rol gespeeld bij de samenstelling van deze uitgave. Wij hebben daarbij getracht
alleen gebruik te maken van rechtenvrij materiaal. Mocht u desondanks van mening zijn dat inbreuk
is gemaakt op bij u berustende rechten, dan verzoeken wij u hierover contact met ons op te nemen
binnen zes maanden na verschijning van deze uitgave.
Wij houden ons aanbevolen voor suggesties en opmerkingen die kunnen leiden tot verbetering van
deze uitgave.
Contactgegevens: Uitgeverij L & M Ecucatief, Slotlaan 210-c, 3701 GT Zeist; telefoon: 030-6932445;
fax: 030-6918837; e-mailadres: info@examentrainingen.nl; website: www.examentrainingen.nl
144