Toetsboek EmjD deel 1 antwoorden

Antwoorden toetsboek hoofdstuk 3 Markt – vraag en aanbod
1a/b
c
Uit je betoog moet blijken dat de stijging van de welvaart te zien is in het driehoekje in de
eerste grafiek. De stijging van het consumentenvoordeel is namelijk groter dan de daling van
het producentenvoordeel, waardoor per saldo de welvaart stijgt.
De oppervlakte van dat driehoekje bedraagt ongeveer 0,5 x 20 x 30 (x 1.000) = € 300.000
2a,b
2b/c/d
2c
2d
Door de lagere prijs stijgt de vraag en daalt het binnenlandse aanbod. Er ontstaat toch geen
tekort, omdat met dit verschil nu eenvoudig kan importeren.
De gearceerde driehoek in de rechter figuur stelt de welvaartsvergroting voor.
3a Q v = – ⅓P + 30 à ⅓P = –Q v + 30 à P = –3 Q v + 90
3b Q v = – ⅜P + 48 à ⅜P = –Q v + 48 à P = – 8 / 3 Q v + 128
1

3c Q v = – 4P + 16 à 4P = –Q v + 16 à P = – 1 / 4 Q v + 4
4a P = – ⅔ Q v + 18 à ⅔ Q v = –P + 18 à Q v = – 3 / 2 P + 27
4b P = – 5Q v + 25 à 5Q v = –P + 25 à Q v = – 1 / 5 P + 5
4c P = – 2Q v + 40 à 2Q v = – P + 40 à Q v = – ½ P + 20
5a
Bij een prijs van € 100 is de vraag niet groter dan de productiecapaciteit, maar er bestaat
wel consumentensurplus (zie grafiek hieronder). Dit betekent dat er inderdaad geen
zwarte markt meer zal zijn. Maar de winst is niet maximaal. Er waren immers nog
mensen die bereid waren meer dan € 100 voor een kaartje te betalen. De organisator had
dus bij dezelfde kosten een hogere omzet kunnen realiseren.
5b
De veiling zorgt er voor dat iedereen
de prijs biedt die hij of zij er voor over
heeft. Het consumentensurplus wordt
dan volledig afgeroomd. Daarnaast
ontvangt de organisator ook nog de
“gewone winst”. Deze gewone winst is
niets anders dan omzet minus kosten.
Deze kosten bedragen € 1.500.000 en
moet je zien als verzonken kosten:
kosten die al zijn gemaakt. Voor het
concert zijn dus geen andere kosten
meer nodig. Omdat er 30.000
toeschouwers komen die € 100 betalen
voor een kaartje bedraagt de omzet €
3.000.000.
Berekening TO = € 100 x 30.000 = € 3.000.000
De normale winst bedraagt dan 3 miljoen – 1,5 miljoen = 1,5 miljoen euro.
De maximale winst staat in onderstaande grafiek gearceerd en bestaat uit het afgeroomde
surplus plus de normale winst.
2

5c
5d
6a
6b
De manager verwacht dat iedere fan, om de kans op het verkrijgen van een kaartje zo
hoog mogelijk te maken, de prijs zal bieden die hij of zij bereid is te betalen. Een enkele
fan zal dus zelfs € 159 willen betalen en biedt dat ook. In feite betaalt vrijwel elke
toeschouwer (fan) die komt dus meer dan de € 100 die nodig is om de zwarte handel te
voorkomen.
De bandleden zijn bang dat de fans misschien boos worden en de financieel manager
zegt niet van hen afhankelijk te zijn. In je antwoord kun je daarom met betrekking tot de
fans stellen dat zij zouden kunnen proberen een boycot van het concert te organiseren
waardoor A&C vanwege de verzonken (reeds gemaakte) kosten met een groot verlies te
maken zou krijgen. Het argument van de manager is dat er bij een prijs van € 60
voldoende vraag is om het stadion vol te krijgen en de boze fans geen machtsmiddel
hebben om fans met een hoge betalingsbereidheid van een bod te laten afzien
De secretaris stelt een prijs van € 25 voor (bron 2). De vraagfunctie staat in die zelfde bron.
Bron 1 vermeldt nog dat er 3.500 kaartjes in de vrije verkoop gaan.
Vraag (Q) = – 50P + 5.000 → Q = – 50 x 25 + 5.000 = 3.750
Er zijn echter maar 3.500 kaartjes beschikbaar. De club verkoopt dus alle kaartjes.
Bepaal eerst de prijs prijsafzetfunctie. Als deze functie de y-as boven de € 25 snijdt, zijn er
voetballiefhebbers die bereid waren een hogere prijs te betalen, dan de € 25 die ze moeten
betalen. Er is dan sprake van een consumentensurplus. De hoogte van dat surplus staat
aangegeven in onderstaande grafiek.
Q = – 50P + 5.000
50P = – Q + 5.000 → P = -1 / 50 Q + 100
6c
6d
De voorzitter wil alle kaartjes verkopen tegen een zo hoog mogelijke prijs. Vul dan in de
prijsafzetfunctie voor de hoeveelheid (Q) 3.500 in.
P = -1 / 50 x 3.500 + 100 → P = 30 euro
Als de wedstrijd live op TV wordt uitgezonden, kun je deze ook thuis vanuit je luie stoel
bekijken. Een aantal potentiële bezoekers zal daarom geen kaartje kopen. Dit betekent dat de
club bij elke prijs minder kaartjes verkoopt. Grafisch komt dit tot uitdrukking in een naar links
schuiven van de vraaglijn. Lijn b2 in bron 3 geeft dus de veranderde betalingsbereidheid weer
volgens de penningmeester.
7a
In deze opgave is de verhouding aanbod/verkoop(vraag) weergegeven. Dit verhoudingscijfer
daalt gestaag in de periode 2004-2006. Dit kan betekenen dat het aanbod afneemt (aanbodlijn
3

7b
7c
schuift naar links) of dat de verkoop toeneemt (vraaglijn schuift naar rechts). Beide
ontwikkelingen hebben een prijsopdrijvend effect. De prijs zal dan ook zijn gestegen.
Een verlaging van de rentestand zal de jaarlijkse woonlasten doen afnemen. Het kopen van een
huis wordt daardoor goedkoper/aantrekkelijker. De vraagcurve zal daardoor naar rechts
verschuiven. De vraag neemt dus toe.
Een verlaging van de huursubsidie maakt het huren van een huis duurder. Kopen van een huis
wordt daardoor relatief goedkoper. De vraagcurve zal dan ook naar rechts verschuiven. Ook nu
neemt de vraag toe.
8a Een veiling is een concrete markt. Het gaat om een plaats waar vragers en aanbieders elkaar
feitelijk ontmoeten.
8b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
P in de eerste week: −100.000P + 750.000 = 400.000 →
100.000P = 350.000 → P = € 3,50
8c • P in de tweede week = 0,7 × € 3,50 = € 2,45
• omzet in de tweede week: (−100.000 × € 2,45 + 750.000) × € 2,45 = € 1.237.250
9a
9b
9c
Door overbevissing verdwijnen vissoorten. In dit geval betreft het kabeljauw. Je
antwoord moet berusten op economische argumenten. Als deze vis verdwijnt, heeft dat
gevolgen voor de inkomens van vissers. Deze zullen dalen en daarom gaan zij
waarschijnlijk vissen op andere vissoorten, waardoor die wellicht ook zullen verdwijnen.
De accijns op kabeljauw maakt de vis duurder (kostprijsverhogende belasting). Een
aantal consumenten zal niet bereid zijn de hogere prijs te betalen. De prijs overtreft hun
betalingsbereidheid. Daardoor ontstaat er vraaguitval en hoeven de vissers minder
kabeljauw te vangen.
Bereken eerst de nieuwe aanbodfunctie. Bepaald dan de nieuwe evenwichtsprijs en op
basis daarvan de nieuwe evenwichtshoeveelheid. Daarna kun je de procentuele
verandering van de kabeljauw vangst berekenen.
Qa = 2P – 2 à de prijsaanbodfunctie luidt: (2P = Qa + 2) à P = 0,5Qa + 1
In de grafiek zie je dat de accijns één euro bedraagt. De nieuwe aanbodlijn ligt namelijk
één euro hoger dan de oude (naar links geschoven).
De nieuwe prijsaanbodfunctie luidt daarom: P = 0,5Qa + 2. Hier hoort de aanbodfunctie
bij die luidt: (0,5Qa = P – 2) à Qa = 2P – 4
Nieuwe evenwichtsprijs bij Qa = Qv à 2p – 4 = –P + 4 à 3P = 8 à P = 2,67 (euro)
Nieuwe evenwichtshoeveelheid: Qa = 2 x 2,67 – 4 = 1,33 (miljoen stuks)
Qv = – 2,67 + 4 = 1.33 (miljoen stuks).
Conclusie: de kabeljauwvangst is afgenomen met 33,5%.
(Qn-Qo) / Qo x 100% = (1,33 – 2,0) / 2,0 x 100% = 33,5%
9d
In je antwoord moet duidelijk uitkomen dat economen twee soorten welvaartsbegrippen
kunnen hanteren: welvaart in enge zin en welvaart in ruime zin. Bij welvaart in enge zin
kijken we naar de ontwikkeling van het reële inkomen en bij welvaart in ruime zin
hanteren we ook de kwaliteit van de leefomgeving tot welvaart. Denk daarbij aan zaken
als milieu, gezondheidszorg, onderwijs, vrede, enz.
4

De economen die de welvaart zien afnemen denken dat de accijns zal leiden tot minder
vraag, tot minder werkgelegenheid en daarmee tot inkomensverlies en minder
consumptie.
In de figuur hieronder zie je de economische bewijsvoering van dit welvaartsverlies.
De economen die de welvaart zien toenemen, zullen wijzen op het meer duurzame
karakter van de productie en consumptie. De mens zal daardoor het biologische
evenwicht in de oceanen minder verstoren.
10 Door de heffing op tropisch hardhout, stijgt de prijs daarvan. De vraag naar kunststof
neemt dan toe bij een zelfde prijs. De vraaglijn naar kunststof schuift dan naar rechts.
De lijn verschuift dus van A naar B.
11a De grootte van de vraag daalde van D naar B.
11b Het effect van de dreiging en de recessie was de daling van D naar B (verschuiving van
de vraagcurve). Het effect van de stijgende brandstofkosten en daarmee de prijs was een
daling van B naar A (verschuiving langs de vraagcurve).
Het totale effect is een afname van de vraag ter grootte van D naar A.
12a Dat is het gevolg van vraag- en aanbodfactoren.
12b Nee, want het is goed mogelijk dat de verandering van de prijs op de huishoudelijke
markt pas een aantal maanden later plaats vindt dan de peildatum. Dit kan betekenen
dat de huishoudelijke energie prijs stijgt (daalt), terwijl de olieprijs al weer aan het
dalen (stijgen) is.
12c Een vrije marktwerking is efficiënt. Er zullen geen tekorten en overschotten zijn.
12d De nadelen komen voort uit de hoogte van de evenwichtsprijs. Deze kan te laag zijn
(arbeidsmarkt) of te hoog (woningmarkt). In beide gevallen grijpt de overheid dan in
door een minimumprijs dan wel een maximumprijs in te stellen. Het marktmechanisme
houdt ook geen rekening met collectieve goederen, zoals wegen, dijken, politie, enz.
Als alleen het marktmechanisme zou bestaan, dan zouden dit soort goederen geen
bestaansmogelijkheid hebben.
13a De belastingopbrengst in 2005 bedroeg:
€ 7,50 x 8.000.000 = € 60.000.000.
5

13b Po = 12
Qo = 8 miljoen
Pn = 12,60 ∆P = 0,60
EPV = –0,8
EPV > – 1. Volgens de regering is er sprake van een prijselastische vraag.
13c De %∆P = 0,60 / 12 x 100% = 5%
De %∆Qv = – 0,8 x 5% = 4%
Qn = 0,96 x 8.000.000 = 7.680.000
De belastingopbrengst in 2006 bedraagt volgens de regering € 62.208.000.
Berekening: 7.680.000 x (7,50 + 0,60) = 62.208.000 (euro).
13d In 2006 was de belastingopbrengst € 58.320.000 en de belasting per fles was € 8,10.
De totale afzet was dus 58.320.000 / 8,10 = 7.200.000 flessen.
13e ∆Q = – 800.000. Dat is een daling met 10%
De werkelijke prijselasticiteit (EPV) was dus –10% / 5% = – 2
13f De tegenvaller in de belastingopbrengst is in dit geval het verschil tussen de verwachte
opbrengst (€ 62.208.000) en de werkelijke opbrengst (€ 58.320.000). De tegenvaller
bedroeg € 3.888.000.
14a De zakelijke reiziger is meer afhankelijk van het luchtvervoer dan de recreatieve
reiziger. Die laatste kan een vakantiebestemming dichterbij zoeken en met trein of auto
gaan.
14b De procentuele verandering van de vraag naar reizigersverkeer bedraagt -8,5%.
(-1,7 x 5% = -8,5%). De vraag naar het recreatieve reizigersverkeer daalt met 8,5%
De procentuele verandering van de vraag naar zakelijk verkeer bedraagt -4%
(-0,8 x 5% = -4%). De vraag naar zakelijke reizigerskilometers daalt met 4%.
14c De omzet in het recreatieve reizigersverkeer is gedaald? Hoewel de prijzen met 5% zijn
gestegen is de vraag sterker en wel met 8,5% gedaald.
15a
∆Q 1 P 2
EKV = –––– x –––
∆P 2 Q 1
Invullen van Q 1 = –5P 1 + 3P 2 + 152 levert Q1 = -5 x 20 + 3 x 16 + 152 = 100
∆Q1 / ∆P2 x P2 / Q1 = 3 x 16 / 100 = 0,48
15b Als mensen gemakkelijk overstappen van het ene artikel naar een ander concurrerend
artikel, dan zal de kruiselingse prijselasticiteit hoog zijn. Bij merkbinding zal deze
overstap veel minder snel plaatsvinden.
15c Let op! Een prijsverlaging met € 20 = € 2 (x € 10). Voor P1 vul je dan € 18 in en voor P2 €
14.
Q 1 = –5P 1 + 3P 2 + 152.
Q1 = –5 x 18 + 3 x 14 + 152 = –90 + 42 + 152 = 104
De afzet van aanbieder 1 zal stijgen van 100 (x 1.000) tot 104 (x 1.000) stuks.
6

16a
%∆Qv
De formule voor de prijselasticiteit luidt: EPV = ———— x 100
%∆P
Eerst zet je alle voor 2003 relevante gegevens bij elkaar.
%∆P = 2,5% (P = prijs)
%∆TO = -8,0% (TO = totale omzet)
TO Index TO 92
TO = P x Q à Q = —— à Index Q = ————— x 100 = ——— x 100 = 89,8
P Index P 102,5
Conclusie: %∆Qv = 89,8 – 100 = -10,2%
Nu heb je alle gegevens die nodig zijn om voor 2003 de prijselasticiteit van de vraag
naar muziek-cd’s te bepalen.
%∆Qv -10,2
De prijselasticiteit bedraagt: EPV = ——— x 100 = ——— = -4,1
%∆P 2,5
16b CD’s en muziekbestanden zijn concurrerende goederen. Zij kunnen elkaar immers
vervangen. We spreken in dat geval ook wel van substitutiegoederen.
Dit betekent dat als de prijs van muziek-cd’s stijgt, de vraag naar muziek-cd’s zal
afnemen, maar de vraag naar muziekbestanden via internet juist zal toenemen. De
kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar muziekbestanden voor de prijs van
muziek-cd’s is dus positief.
16c Probeer te bedenken waarom een fusie tussen de bedoelde detailhandelaren en
aanbieders van internetdiensten voor beide voordelig kan zijn.
De detailhandelaren zien hun omzet en daarmee ook hun winst drastisch afnemen. Zij
zullen proberen dit verlies op te vangen door nieuwe activiteiten te ontwikkelen. Dit kan
heel goed door ook inkomsten uit de downloadrechten te genereren. Dit kunnen ze
realiseren door de bedoelde fusie. Daarentegen kunnen de wat ongrijpbare
internetaanbieders profiteren van het goede imago, de ervaringen en kennis en het
distributienetwerk van de detailhandelaren.
17a Door een heffing met een vast bedrag schuift de aanbodfunctie evenwijdig naar links.
De verticale afstand tussen de oorspronkelijke en de nieuwe aanbodlijn vormt de
heffing. Stel Po = 2Qa + 10. Bij een heffing van € 2 luidt de nieuwe aanbodfunctie: Pn =
2Qa + 12
Bij een procentuele heffing gaat de nieuwe aanbodlijn steiler lopen. De verticale afstand
tussen beide lijnen is dan overal gelijk aan het heffingspercentage bij de oude prijs. Een
heffing van 10% levert: Pn = 1,1(2Qa + 10) → Pn = 2,2Qa + 11
Hier is sprake van een vast bedrag, omdat de verticale afstand tussen de oude en de
nieuwe aanbodlijn overal even groot is. Deze afstand (heffing) bedraagt 750 euro. De
oorspronkelijke evenwichtsprijs bedroeg € 2.500. Na verschuiving va de aanbodlijn
bedraagt deze € 3.000. De prijs van de bromscooters stijgt met € 500. De producenten
wentelen de heffing dus voor 66,7% af in de verkoopprijs.
Berekening: 500 / 750 x 100% = 66,7%.
17b Teken eerst eens met een rechthoek de omzet (P x Q) bij de oorspronkelijke
evenwichtsprijs. Door de heffing stijgt de evenwichtsprijs, terwijl de verkoop van
7

omscooters daalt. Teken daarna de rechthoek van de nieuwe omzet. Let op! De
heffingsopbrengst is niet voor de producenten. Zij moeten dat deel afdragen aan de
overheid.
Het gearceerde oppervlak geeft de afname van de omzet weer.
17c
Door de stijging van de brandstofprijs daalt de verkoop van bromscooters. Het betreft
hier zogenaamde complementaire goederen, die elkaar aanvullen. De vraaglijn schuift
dan naar links. De aanbodlijn blijft ongewijzigd. De oude evenwichtsprijs is 2.500 euro
bij een verkoop van 2 miljoen bromscooters. Na verschuiving van de vraaglijn is de
nieuwe evenwichtsprijs 2.000 euro bij een verkoop van 1,5 miljoen scooters. Bereken
de procentuele prijsverandering van de brandstof (%∆Pb) met behulp van de
kruiselingse prijselasticiteit (EKV) en de procentuele verandering van de vraag naar
bromscooters (%∆Qs).
EKV = %∆Qs / %∆Pb
%∆Qs = (1,5 – 2,0) / 2,0 x 100% = -25%
EKV = -0,625
%∆Pb = %∆Qs / EKV = -25% / -0,625 = 40%
17d Als de producenten het effect van de prijsverhoging van brandstof willen afzwakken,
zullen ze er voor moeten zorgen dat de bromscooters minder brandstof gaan verbruiken.
De productinnovatie heeft dan ook betrekking op technieken die de scooters zuiniger
laten rijden.
18a
Groep 2 rijdt veel kilometers. Dit is voornamelijk het zakelijke verkeer. Voor hen is de
auto belangrijker en noodzakelijker dan voor mensen die de auto alleen privé en voor
woon-werk-verkeer gebruiken. Zakelijke rijders zullen eerder een prijsstijging van
diesel accepteren dan de rijders uit groep 1, ook al omdat de werkgever de kosten van
de brandstof betaalt. Voor rijders uit groep 1 zijn meer alternatieven mogelijk bij een
prijsverhoging van diesel. Ze kunnen bijvoorbeeld de fiets, de bus of de trein pakken.
Dit is de reden dat de prijsgevoeligheid (prijselasticiteit) bij groep 2, de zakelijke
reizigers kleiner is.
8

18b
18c
Een lagere kruiselingse prijselasticiteit betekent dat mensen minder snel overstappen
naar benzine auto's, wanneer de prijs van diesel stijgt. Dat deze Ek voor groep 1
kleiner is, komt doordat de financiële voordelen voor rijders uit groep 1 kleiner zijn,
dan voor rijders uit groep 2. Die laatsten rijden meer en het levert dan vooral hen
relatief veel voordeel op. Relatief, omdat de kosten voor de nieuwe auto voor beide
groepen even hoog zijn.
Bij de vraag gaat het om personenauto's. De prijs van diesel stijgt 15%. Dat betekent
minder dieselverbruik en meer benzineverbruik bij personenauto's. Met behulp van de
gegeven elasticiteiten kun je de nieuwe CO 2 -uitstoot berekenen. De oude uitstoot
bedroeg 16,6 miljoen ton CO 2 .
Het benzineverbruik stijgt. %ΔQb = Ek x %ΔPd = 0,08 x 15% = 1,2%
Qb was 5.505 miljoen liter. → Qb wordt 1,012 x 5.505 = 5.571,1 miljoen liter.
De uitstoot van CO 2 is rechtevenredig met het brandstofverbruik. Deze uitstoot is
daarom als gevolg van het gestegen benzineverbruik tot 11,33 miljoen ton toegenomen.
Berekening: 5..571,1 / 5..505 x 11.2 = 11.33 (miljoen ton)
Het dieselverbruik daalt echter. %Δqd = Ep x %Δpd = – 0,25 x 15% = –3,75%
Qd was 2.154 miljoen liter. → Qd wordt 0,9625 x 2.154 = 2.073,2 miljoen liter
De uitstoot van CO2 bedraagt na de dieselprijs verlaging nog maar 5,2 miljoen ton.
Berekening: 2.073,2 / 2.154 x 5,4 = 5,2 (miljoen ton).
Na de prijsstijging van diesel met 15% zal de uitstoot van CO 2 16,53 miljoen ton
bedragen (11,33 + 5,2 = 16,53). Dit is een daling van de uitstoot met 0,42%.
Berekening: (16,53 – 16,6) / 16,6 x 100% = -0,42%
18d
Afschaffen van de motorrijtuigenbelasting maakt het bezit van een auto duurder.
Verhogen van de accijnzen maakt het gebruik duurder. Als je beide brandstoffen extra
belast met accijnzen voorkom je het substitutie-effect, waarbij mensen voor een andere
auto kiezen. Tevens zal het gebruik van beide brandstoffen dan afnemen door een
verminderd auto-gebruik. Een ander gevolg van de duurdere brandstof is dat men
zuiniger gaat rijden. Dit alles leidt tot minder uitstoot van CO 2 .
19a Het artikel over personenluchtvervoer heeft betrekking op een luxe goed. De
inkomenselasticiteit is namelijk groter dan 1. Dit betekent dat de relatieve verandering
van de vraag groter is dan de inkomensverandering die daar de oorzaak van was.
19b Voor zakelijke reizigers is luchtvervoer vaker noodzaak dan luxe.
20
Inkomen
Uitgaven (Q)
Noodzakelijk
goed (A)
%∆I
(A)
%∆Q 1
(A)
Uitgaven (Q)
Luxe goed
(B)
%∆I
(B)
%∆Q 1
(B)
20.000 8.000 50% 12,5% 800 50% 175%
30.000 9.000 2.200
EIV (A) = 12,5% / 50% = 0,25
9

EIV (B) = 175% / 50% = 3,5
21a Q v = −3P + 1.800
(P in centen per kroket, Q v in duizenden kroketten).
Po = 120 cent à V
Pn = 150 cent stijgt.
Qo = -3P + 1.800 = -3 x 120 + 1.800 = 1.440
De prijselasticiteit van de vraag naar kroketten = -3 x 120 / 1.440 = -0,25
211b Bij P = 150 geldt Q = -3 x 150 + 1.800 = 1.350
De prijselasticiteit van de vraag naar kroketten = -3 x 150 / 1.350 = -0,33
21c
De eerste prijsstijging van 120 naar 150 was een stijging met 25%. De hoeveelheid daalde
daardoor van 1.400 naar 1.350. Dat is een daling met 3,6%
In de tweede situatie daalde de prijs weer van 150 naar 120. Dat is een daling met 20%. De
hoeveelheid neemt dan weer toe van 1.350 naar 1.400. En dat is een stijging met 3,7%.
Het verschil in prijselasticiteit hangt af van de grootte van de relatieve veranderingen. De
formule was immers: EPV = %∆Q / %∆P
In de uitgangssituatie is de prijs van een kroket 150 cent en die van een flesje cola 80 cent.
21d Qvk = -3 x 150 + ½ x 80 + 1.500 = -450 + 40 + 1.500 = 1.090
EKV = ½ x 80 / 1.090 = 0,037
15e Qvk = 0,005 x 1.600 + 2 = 10
EIV = 0,005 x 1.600 / 10 = 0,8
21f Kroketten vormen voor Marian geen luxegoed? De EIV is kleiner dan 1
21g Het antwoord op vraag f geldt niet voor alle consumenten die net als Marian een inkomen van €
1.600 per maand hebben. Het bestedingspatroon van mensen verschilt namelijk.
22a Kenmerk van inferieure goederen is dat men er minder geld aan besteedt, naarmate het
inkomen hoger is. Dat binnenlandse vakantiereizen inferieur is blijkt dus uit het feit dat
hoewel de inkomens zijn gestegen de vraag naar binnenlandse vakanties is gedaald.
22b Er zijn verschillende redenen te noemen waarom Delta last heeft van de invoering van
de euro.
1. Na de invoering van de euro zijn de valuta-aankoopkosten en valutarisico=s verdwenen.
Het is daarom goedkoper en makkelijker geworden om een buitenlandse reis te boeken.
2. Door de invoering van de euro kan de consument ook beter de prijzen van buitenlandse
en binnenlandse vakanties vergelijken.
22c De prijselasticiteit is de mate waarin de vraag reageert op prijsveranderingen. Dat die
elasticiteit voor buitenlandse reizen groter is kan komen door:
1. Het feit dat veel consumenten een buitenlandse reis luxe vinden en bij een prijsstijging
van die reis er eerder op bezuinigen.
2. Het feit dat een dure buitenlandse reis bij een prijsstijging een grotere invloed heeft op
het te besteden budget van de consument.
22d Delta levert uitsluitend binnenlandse reizen!
10

Als buitenlandse reizen 5% goedkoper worden zal Delta haar afzet zien dalen met 4%.
Dit reken je uit met behulp van de formule van de kruiselingse prijselasticiteit:
EKV = % Qbi / % Pbu
Berekening: % Qbi = -5% x 0,8 = -4%.
Om daarna de afzet weer met 4% te doen stijgen door een prijsdaling van de prijzen van
binnenlandse vakanties is een prijsdaling daarvan met 6,7% vereist. Dit bereken je met
behulp van de formule van de prijselasticiteit: EPV = % Qbi / % Pbi
Berekening: 4% = -0,6 x % Pbi ! % Pbi = 4% / -0,6 = -6,7%
22e Omzet = prijs x hoeveelheid (TO = P x Q)
Ja de stelling van de financieel-directeur is juist. Als Delta niets doet (de prijs blijft dan
gelijk), dan zal door de prijsdaling van buitenlandse vakanties de afzet van delta en dus
ook haar omzet Αslechts≅ 4% dalen. Immers afzet en omzet veranderen op dezelfde
wijze als de prijs gelijk blijft.
Wil Delta de afzetdaling echter compenseren dan is een prijsdaling van 6,7% nodig.
Omdat de afzet dan gelijk blijft zal deze prijsdaling tevens tot een omzetdaling van 6,7%
leiden.
23 Tussen inkomen A en B stijgt de lijn vanuit de
oorsprong naar punten op de grafiek progressief.
De hellingshoek van deze lijn is gelijk aan de
uitgavenquote (uitgaven gedeeld door inkomen).
Tussen A en B zie je dat deze uitgavenquote stijgt
bij een steeds hoger inkomen. Hier vormen
binnenlandse vakanties dus een luxe goed. Bij een
wat hoger inkomen (BC) daalt deze lijn. De
uitgavenquote neemt af, maar de engelkromme blijft (degressief) stijgen. Bij deze
inkomens zijn de binnenlandse vakantie noodzakelijk geworden. Bij een inkomen dat
hoger is dan C vindt men de binnenlandse vakantie inferieur. Dat zie je aan de daling
van de kromme.
24a Omdat voor Pbi een positief getal staat. Als de prijs van een binnenlandse vakantiedag
stijgt, zal men meer vakantiedagen in het buitenland doorbrengen. Dit is precies het
kenmerk van subsitutiegoederen.
24b Een drempelinkomen wil zeggen dat men pas begint met uitgaven te doen als men meer
dan een bepaald inkomen heeft. In dit geval moeten we dus kijken bij welk inkomen
Vbu positief wordt. We stellen Vbu dan op 0.
Vbu = -0,02 x Pbu + 0,03 x Pbi + 0,002 x I - 39 →
0 = -0,02 x 200 + 0,03 x 100 + 0,002 x I - 39 = -4 + 3 + 0,002 x I - 39 →
0,002 x I = 0 + 4 – 3 + 39 = 40 à I = 40 / 0,002 = 20.000
dus het drempelinkomen bedraagt € 20.000.
24c EKV = (∆Vbu /∆Pbi) x (Pbi / Vbu); uitrekenen van de diverse onderdelen levert op:
Vbu = -0,02 x 200 + 0,03 x 100 + 0,002 x 40.000 - 39 = 40.
Pbi = 100.
EKV = 0,03 x (100 / 40) = 0,075.
11

24d Voor de inkomens tussen A en B. De lijn vanuit de oorsprong is van inkomen A tot
inkomen B stijgend, dus het aandeel is dan ook stijgend.
24e Naar rechts. Er zullen nu bij iedere hoogte van het inkomen minder vakantiedagen
gekocht worden. De koopkracht voor wat betreft de buitenlandse vakantiedagen wordt
minder. Tevens zal men meer binnenlandse vakantiedagen consumeren.
24f Vanaf inkomen C, omdat men pas dan op vakantie gaat naar het buitenland (C =
drempelinkomen). Vanaf inkomen C werkt de vraag naar buitenlandse vakantiedagen
als een substituut voor binnenlandse vakantiedagen.
25a Bij een prijs van € 0,20 zal de vraag naar rkm 6 miljoen bedragen. Het capaciteitstekort
bedraagt dan 2 miljoen rkm.
25b De overheid wil kostendekkend produceren. Bij een zo groot mogelijke afzet (4 miljoen
rkm) is de kostprijs € 0,15. Dit is de GTK bij 4 mln rkm.
25c De bijbehorende vraag bedraagt dan 6,5 miljoen rkm. Het tekort stijgt dan tot 2,5
miljoen rkm.
25d De directie streeft naar maximale winst. Dat is wanneer MO=MK.
MK = 0,10 à Q = 3,5 mln en P = 0,45
Om de prijs bij die productie te vinden trek je bij dat snijpunt een lijn loodrecht omhoog
totdat deze de GO-lijn snijdt. De bijbehorende prijs lees je dan af. Dat is in dit geval
een prijs van € 0,45 per rkm. De bijbehorende vraag is 3,5 miljoen rkm. Het tekort is
dan in één klap omgeslagen in een overschot van 0,5 miljoen rkm.
12

26a De prijs bij het rentabiliteitsoptimum bedraagt € 1,20. Zoek snijpunt MO=MK en trek
vandaar een verticale lijn naar de GO-lijn (vraaglijn). Lees op de y-as e bijbehorende
prijs af.
26b De gevraagde hoeveelheid die bij dit rentabiliteitsoptimum hoort is 100 miljoen
eenheden.
26c De bijbehorende omzet bedraagt € 1,20 x 100 miljoen = € 120 miljoen
27a
27b
Als je de gevraagde hoeveelheid uitrekent bij de minimumprijs en dat vergelijkt met de
aangeboden hoeveelheid vind je het aanbodoverschot. De aangeboden hoeveelheid ligt
is constant en is gegeven. Deze bedraagt 275 (x 100.000 kilogram per jaar) = 27,5
miljoen kilo.
Bij de ingestelde minimumprijs van € 1,25 bedraagt de gevraagde hoeveelheid 200 (x
100.000 kg) = 20 miljoen kilo.
Berekening: Q v = -200 x 1,25 + 450 = 200
Het aanbodoverschot bedraagt dan 75 (x 100.000 kg) = 7,5 miljoen kilo.
Berekening: Q a – Q v = 275 – 200 = 75
Om deze hoeveelheid op te kunnen kopen heeft de overheid € 9.375.000 nodig. Immers
voor elke kilogram die de overheid opkoopt, betaalt zij de door haar zelf ingestelde
minimumprijs.
Berekening kosten opkoop = 75 x 100.000 x € 1,25 = € 9.375.000
Bereken eerst met formule 3 hoeveel geld de consumenten in de nieuwe situatie
(hogere besteedbare inkomen) aan Tarso besteden. Daarna bereken je de gevraagde
hoeveelheid. De prijs blijft gelijk en het oorspronkelijke inkomen was € 25.000.
De uitgaven (U) in de nieuwe situatie bedragen € 26.875.000
Berekening: U = 1.500 x (1,05 x 25.000) – 12.500.000 = 26.875.000 euro
13

Deel dit totaalbedrag door de prijs per kilo en je weet de nieuwe afzet (vraag).
Q v (n) = € 26.875.000 / € 1,25 = 21.500.000
Het nieuwe aanbodoverschot [Q a – Q v (n)] bedraagt 27,5 miljoen – 21,5 miljoen = 6
miljoen kilo.
Het aanbod overschot is blijkbaar gedaald met 1,5 miljoen kilo (7,5 – 6)
27c
De lagere minimumprijs zal de vraag naar Tarso doen toenemen. Het op te kopen
overschot neemt daardoor ook af (zie grafiek hieronder). De overheid hoeft dus
behalve 10% minder te betalen ook minder op te kopen. Daarom dalen de kosten met
meer dan 10%.
27d
Bereken bij de nieuwe minimumprijs eerst de gevraagde hoeveelheid. Vergelijk dan de
procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid met de procentuele
prijsverandering die daarvan de oorzaak was.
De nieuwe minimumprijs = 0,9 x € 1,25 = € 1,125
Qv(n) = -200 x 1,125 + 450 = 225 (x 100.000 kilo)
De procentuele verandering van Qv = (225 – 200) / 200 x 100% = 12,5%
EPV = %∆Qv / %∆P = 12,5% / -10% = -1,25
Een prijselasticiteit van -1,25 is prijselastisch. Dit wil zeggen dat de procentuele
verandering van de vraag groter is dan de procentuele verandering van de prijs die deze
vraagverandering heeft veroorzaakt. Of de teller van de elasticiteitsformule is groter
dan de noemer.
28a Factoren als mode, wensen, behoeften en dergelijke vallen allemaal onder Αvoorkeuren
van scholieren≅. Er blijven nog twee belangrijke vraagbepalende factoren over, die nog
niet zijn genoemd. Dat zijn de prijzen van andere goederen, bijvoorbeeld concurrerende
goederen en natuurlijk het aantal scholieren.
28b Als de vraag minder sterk reageert op de prijs, betekent dit dat de prijselasticiteit in
absolute zin kleiner is dan -0,2, de prijselasticiteit van meisjes zonder kleedgeld. De
bedoelde elasticiteit voor jongens zonder kleedgeld kan dan elke waarde hebben tussen -
2 en 0. De genoemde waarde -0,1 is dus heel goed mogelijk.
28c De prijs wordt verhoogd met 10% en de prijselasticiteit van meisjes met kleedgeld is
eveneens gegeven. Deze bedraagt -0,8.
14

De vraag verandert met -0,8 x 10% = -8%. Dit betekent dat de gevraagde hoeveelheid
met 8% daalt. Omdat de prijsstijging leidt tot een minder dan evenredige daling van de
afzet, zal de totale omzet toenemen.
29a Afschaffen van de gratis openbaarvervoerkaart leidt tot een stijging van de reiskosten
voor studenten, waardoor het aantrekkelijker wordt woonruimte in een studentenstad te
huren. Daardoor neemt de vraag naar kamers voor studenten toe.
29b Het scheppen van extra aanbod van kamers voor studenten vergt enige tijd vergt in
verband met de nodige bouwtijd / tijd voor aanpassing van de woning.
29c Het aanbod is prijsinelastischer, omdat het aanbod van kamers voor studenten door het
instellen van de maximumprijs minder terugloopt dan verwacht.
30a De prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid sigaretten is elastischer (-0,5) dan die
van shag ((-0,23). Dit betekent dat de vraag naar sigaretten sterker verandert bij een
prijsstijging van sigaretten dan de vraag naar shag. Stel dat beide artikelen 10% in prijs
stijgen, dan zal de vraag naar sigaretten met 5% dalen (-0,5 x 10 = -5). terwijl de vraag
naar shag maar daalt met2.3% (-0,23 x 10 = -2,3).
30b Substitutie wil hier zeggen dat je het ene product verwisselt voor het andere. Bij een
prijsstijging van rookwaren zullen sommige rokers, die eerst sigaretten uit een pakje
rookten, overstappen op de goedkopere shag.
30c
Het rookverbod leidt tot een kleinere vraag naar sigaretten bij dezelfde prijs. Met
behulp van bron 2 kun je aflezen dat het rookverbod de vraagfunctie naar links doet
verschuiven. Bij een prijs van € 5 daalt daardoor de vraag van 20 sigaretten per dag
naar 16 sigaretten. Dit is een daling van 20%. Berekening:
(nieuw – oud) / oud x 100% = (16 – 20) / 20 x 100% = -20%
Bij een gegeven prijselasticiteit van -0,5 zou een prijsstijging van 40% inderdaad het
zelfde hebben kunnen bereiken.
%Δqv = EPV x %ΔP = -0,5 x 40% = -0%
30d
15

De nieuwe prijs is volgens Victor 40% hoger. In de rechter grafiek kun je zien dat het
consumentenvoordeel is afgenomen. De afname is ook in die grafiek weergegeven.
Zoals je kunt zien komt dat overeen met het werk van Eva. Eva heeft de opdracht dus
juist uitgevoerd.
30e
De drie in deze opgave genoemde partijen zijn: de collectieve sector, de
ziektekostenverzekeraars en de vakbonden voor horecapersoneel.
Standpunt
collectieve sector: nadeel
collectieve sector:
voordeel
ziektekostenverzekeraars:
nadeel
ziektekostenverzekeraars:
voordeel
vakbonden voor
horecapersoneel:
nadeel
vakbonden voor
horecapersoneel:
voordeel
Argument
Doordat er minder gerookt wordt, nemen de accijnsontvangsten
af. Doordat meer mensen langer leven, nemen de uitgaven voor
de AOW toe.
De afname van de gezondheidsschade kan de
arbeidsproductiviteit in het land verhogen, hetgeen via hogere
economische groei kan leiden tot meer belastinginkomsten.
Door het rookverbod zal de levensverwachting toenemen en
komen er meer ouderen die relatief hogere zorgkosten kennen,
waardoor kosten voor de verzekeraar toenemen.
Door het rookverbod zal er minder gerookt worden en dus minder
gezondheidsschade optreden en dat verlaagt kosten voor de
verzekeraars.
Het rookverbod kan leiden tot minder omzet in de horeca en
daardoor tot verlies aan werkgelegenheid. Onze leden raken
werkloos.
Het rookverbod zal tot minder gezondheidsschade onder het
personeel leiden en vormt dus een verbetering van de
arbeidsomstandigheden en vermindering van de productie-uitval.
31a Stel dat het aantal auto’s dat per dag de brug gebruikt stijgt van 40.000 naar 80.000. Wat
kun je dan zeggen over de ontwikkeling van de files. Maar je kunt ook in de tabel kijken
naar de situatie waarin het aantal het aantal auto’s stijgt van 80.000 naar 160.000. In
beide gevallen is de lengte van de file meer dan het dubbele.
31b Zoek eerst op hoeveel kilometer file er ontstaat bij een toltarief van € 2,50. Daarna kun
je met de tabel aflezen hoeveel automobilisten gebruik willen maken van de brug.
Bij een toltarief van € 2,50 ontstaat drie kilometer file (zie de figuur). Uit de tabel kun je
afleiden dat er dan 80.000 auto’s gebruik maken van de brug. De totale tolopbrengst per
dag bedraagt dan € 2,50 x 80.000 = € 200.000.
31c Zonder tol is de file 8 kilometer. Dan rijden
180.000 auto’s per dag over de brug. Om het
doel te bereiken moet de file 75% korter zijn.
De filelengte mag daarom maar 0,25 x 8 = 2
kilometer bedragen. Volgens de tabel zullen er
in die situatie 60.000 auto’s van de brug
16

gebruik maken. Om dit doel te bereiken zal het toltarief € 3 moeten bedragen. Trek in de
figuur vanaf de x-as bij 2 kilometer file een rechte lijn omhoog. Dan zie je dat deze de
prijsafzetlijn snijdt bij een tarief van € 3.
31d Uitspraak 1 is onjuist. Een negatief extern effect wil zeggen dat er door dit gebruik iets
gebeurt dat later geld gaat kosten. Daarvan is hier een sprake.
Uitspraak 2 is onjuist. Kenmerk van schaarse goederen is dat ze geld kosten. Dat je er
een prijs voor moet betalen. Ook als er geen files zijn, zal de brug onderhoud blijven
vergen.
Uitspraak 3 is onjuist. Kenmerk van collectieve goederen is juist dat je er geen prijs
voor kunt vragen en dat je dus niemand van het gebruik kunt buitensluiten. Door de
tolheffing vraag je wel een prijs. De brug was dus een collectief goed en is nu door de
heffing een quasi-collectief goed geworden.
32a De benzineprijs was 7,8% hogere. Berekening:
1,25 / 1,16 x 100% = 107,759% Dat is een stijging met 7,8%
32b Eerst moet je de daling van de hoeveelheid berekenen. Dan kun je daarna de
prijselasticiteit bepalen.
Daling hoeveelheid = 402.000 / 412.000 x 100% = 97,573%.
Dat is een daling met 2,4%
De prijselasticiteit is –2,4% / 7,8% = –0,308 = –0,3
32c uitspraak 1 juist
uitspraak 2 onjuist
32d Deze invloed is juist weergegeven in grafiek 3. Bij een verandering van de prijs
verschuift de vraaglijn niet.
32e
33a Een elasticiteit van 0,3 betekent dat de vraag relatief minder verandert dan de
prijsverandering die daaraan ten grondslag lag. Blijkbaar gaan consumenten maar
weinig minder gebruiken als de prijs stijgt.
De vraag naar aardgas is dan prijsinelastisch (1). En daarmee hebben we aardgas dan
tevens gedefinieerd als een primair (noodzakelijk) goed.
17

33b Om deze vraag te kunnen berekenen moet je niet alleen de prijselasticiteit kennen, maar
ook de procentuele verandering van de prijs. De eerste van de twee noodzakelijke
gegevens is bekend. De EPV bedraagt 0,3. De procentuele prijsverandering kun je
berekenen met behulp van de gegevens uit de figuur.
De prijs is in 2001 gestegen van € 0,313 naar € 0,395. Dit is een stijging met 26,2%.
Berekening: (0,395 – 0,313) / 0,313 x 100% = 26,2%
De verandering van de gevraagde hoeveelheid = 0,3 x 26,2% = 7,9%.
Het verbruik neemt dus af met 7,9%.
33c In 2000 verbruikte een gemiddeld gezin 2.200 m;. Sindsdien is het verbruik met 7,9%
gedaald (zie vraag b. In 2001 bedroeg het verbruik 0,921 x 2.200 m; = 2.026,2 m;.
De prijs van het aardgas bedroeg in 2001 € 0,395 per m;.
Een gemiddeld gezin geeft aan aardgas € 800,35 uit. Berekening:
2.026,2 m; x € 0,395 / m; = € 800,35
34a Door die groeiende twijfel neemt de voorkeur voor vlees af en die voor vis toe. Dit heeft
tot gevolg dat de vraag naar vis bij elke prijs groter is dan voorheen dus de vraaglijn van
vis verschuift naar rechts.
34b De voorkeur voor vis. De betere informatie zorgt ervoor dat meer mensen vis kunnen
klaarmaken waardoor de behoefte aan vis bij deze mensen zal toenemen.
34c Bij een prijs van €5 per kilo is qv = −4 × 5 + 60 = 40 →
Epv = (∆q / ∆p) × (p / q) = −4 × (5 / 40) = −0,5.
34d De %∆qv = –0,5 x %∆P = –0,5 x 4% = –2%. De gevraagde hoeveelheid daalt als gevolg
van de prijsstijging met 2%.
34e Bij een prijs van vlees van € 8 per kilo is de gevraagde hoeveelheid vis qv = 8 + 40 = 48
EKV = (∆q v / ∆p vl ) × (p vl / q v ) = 1 × (8 / 48) = 0,17.
34f De kruiselingse prijselasticiteit is positief, dus het gaat om substitutiegoederen.
35a Bereken met behulp van de vraagfunctie de gevraagde hoeveelheid voor en na de
accijnsverhoging. De prijs voor de accijnsverhoging bedroeg € 3. Na de prijsverhoging
was de prijs € 3,67.
Qo = -10 x 3 + 150 = 120 (miljoen pakjes)
Qn = -10 x 3,67 + 150 = 113,3 miljoen pakjes.
Conclusie: de gevraagde hoeveelheid pakjes sigaretten daalt met 6,7 miljoen pakjes.
35b Bereken eerst met behulp van de gegevens welk bedrag de accijns uitmaakte van de
oorspronkelijke prijs van € 3. De accijns bedroeg voor de verhoging € 1,95.
Berekening: 0,65 x € 3 = € 1,95
Na de verhoging is de accijns € 1,95 + € 0,75 = € 2,70.
Dit is 73,6% van de nieuwe prijs.
Berekening: € 2,70 / € 3,67 x 100% = 73,6%.
18

35c Als de overheid het verwachte resultaat overschat, betekent dit, dat de vraag blijkbaar
minder daalt dan zij verwachtte. De prijselasticiteit van de vraag is dan kleiner dan de
geschatte -0,25. Het ligt dan voor de hand te kiezen voor het antwoord -0,1.
35d Door het verbod op roken zal de vraag naar sigaretten bij elke prijs minder zijn. De
vraagcurve schuift dan naar links. De curve snijdt dan dichter bij de oorsprong de beide
assen. Mogelijkheid A: Qv = -10P + 120 is dan de enige juiste mogelijkheid.
36a De prijs is voor de consument in feite gedaald met € 45 en de gevraagde hoeveelheid is
toegenomen 10.000. Voor de prijselasticiteit heb je relatieve veranderingen nodig. De
prijsdaling is 7,63%.
Berekening: -45 / 590 (P o ) x 100% = -7,63%
De gevraagde hoeveelheid is gestegen met 17,86%.
Berekening: 10.000 / 56.000 (Qo) x 100% = 17,86%
De prijselasticiteit van de vraag naar wasmachines bedraagt -2,34.
%∆Q 17,86%
EPV = —— = ——— = -2,34
%∆P -7,63%
36b Bereken eerst het verbruik in de situatie zonder premie en daarna met premie. Het
verbruik van een A-label machine is 70% van dat zonder A-label.
Voor de premie:
56.000 x 200 x (0,7 x 2) + 122.000 x 200 x 2 =
15.680.000 + 48.800.000 = 64.480.000 kilowattuur
Na de premie:
66.000 x 200 x (0,7 x 2) + 115.000 x 200 x 2
18.480.000 + 46.000.000 = 64.480.000
Het totale verbruik is gelijk gebleven. De onderzoeker heeft dus gelijk.
36c Door het instellen van de subsidie zal de vraag naar wasmachines zonder A-label
afnemen. Dit heeft consequenties voor de prijs en de kostprijs.
Ten eerste zal de fabrikant door de dalende vraag gedwongen worden om zijn prijzen te
verlagen wil hij de toenemende concurrentie aan kunnen.
Ten tweede zal een kleinere productie tot gevolg hebben dat zijn constante kosten per
product toenemen. Dat betekent bij gelijkblijvende variabele kosten per product een
hogere kostprijs.
Beide gevolgen (de lagere prijs en de hogere kostprijs) hebben een kleinere winst tot
gevolg.
37a Een prijsverhoging van duurdere auto's zal minder invloed hebben op de verkoop van de auto's.
Mensen die de duurdere auto’s kunnen betalen hebben accepteren makkelijker een
prijsverhoging dan dat zij dit model niet meer kopen.
19

37b Invullen van de gegevens in de collectieve vraagfunctie levert op:
37c
60.000 = ( 1,5 × 20.000) – (1,0 × 35.000) – (0,8 × 40.000) – (0,5 × 55.000) + (0,000003 × 60
miljard) + q vo à q vo = 4.500.
Voorbeelden van goede antwoorden:
• De vraag kan afnemen. De hogere inkomens gaan er bij nivellering op achteruit en deze
nivellering tast de koopkracht van deze groep aan. Hogere inkomensgroepen kopen eerder een
nieuwe auto dan lagere inkomensgroepen. Zodoende zal de vraag naar nieuwe auto's vanuit deze
groep dalen.
• De vraag kan toenemen. De lagere inkomens gaan er bij nivellering op vooruit. Dit leidt tot een
grotere koopkracht. Hierdoor zullen de mogelijkheden tot de aanschaf van een nieuwe auto
toenemen. Dit zal de vraag naar nieuwe auto's doen toenemen.
• De vraag kan gelijk blijven. Hogere inkomens hebben minder koopkracht en lagere inkomens
meer koopkracht gekregen door de nivellering. Hogere inkomensgroepen zullen nu minder snel
een nieuwe auto aanschaffen, terwijl lagere inkomensgroepen nu makkelijker een nieuwe auto
kunnen aanschaffen. De afname en de toename van de vraag zullen elkaar in evenwicht houden.
37d De vraag zal meer dan evenredig toenemen. Met behulp van de inkomenselasticiteit van de
gevraagde hoeveelheid kun je een berekening uitvoeren:
EIV = (∆q v / ∆i) × (i / q v ). Invullen van i = 60 miljard en q v = 60.000 levert op:
EIV iv = 0,000003 × 60 miljard / 60.000 = 3.
Een inkomensstijging van 1 procent leidt dus tot een vraagstijging van 3 procent.
37e
Een substitutiegoed.
De kruiselingse prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid E kv = %∆q v / %∆p G .
%∆q v = [(60.540 – 60.000) / 60.000] × 100% = 0,9%.
%∆p G = 6%
E kv = 0,9% / 6% = 0,15.
De kruiselingse prijselasticiteit is een positief getal dus is er sprake van een substitutiegoed.
38a
Qv = -4P + 2000 (vraagfunctie)
4P = -Qv + 2000 à P = - ¼ Qv + 500 (prijsafzetfunctie)
38b
Bij een prijs van € 300 geldt Qv = -4 x 300 + 2000 = 800 (miljoen stuks)
EPV = -4 x 300/ 800 = - 1 ½
20

38c
38d
38e
38f
De EPV is elastisch. De prijsverhoging zal daarom leiden tot een relatief sterke afzetdaling. De
omzet zal dalen.
Berekening; TO (o) = 300 x 800 = 240000 (miljoen euro)
Pn = € 320 à Qn = -4 x 320 + 2000 = 720
TO (n) = 320 x 720 = 230400 (miljoen euro)
Minder concurrenten betekent dat Lunix bij een zelfde prijs meer gaat verkopen. De collectieve
vraaglijn van Lunix PX zal naar rechts verschuiven.
Minder concurrentie betekent dat klanten minder snel zullen overstappen. De prijselasticiteit is
dus kleiner geworden.
De lijn zal naar rechts verschuiven. De constante zal dan ook hoger zijn dan 2.000. Omdat de
elasticiteit afneemt, zal de richtingscoëfficiënt van de vraagfunctie kleiner zijn.
39a
39b
39c
39d
39e
Mensen willen het WK meemaken. Daardoor neemt de behoefte aan vliegreizen naar Nieuw-
Zeeland enorm toe. Dat betekent dat mensen bij elke prijs van de vliegreizen veel meer willen
vragen dan in normale tijden. De vraaglijn van tickets naar Nieuw-Zeeland verschuift dus een
flink stuk naar rechts.
Bij de normale prijs is het vliegtuig niet vol. De goedkope stoelen leveren daarnaast extra
inkomsten op voor de vliegmaatschappijen, terwijl de kosten nauwelijks stijgen. De goedkope
stoelen doen de winst dus stijgen.
Dat zal sterk gedaald zijn (waarschijnlijk tot nul). Omdat mensen zo graag het WK willen
bezoeken, zijn zij bereid veel meer voor een kaartje te betalen.
Dan geldt q v = 0 = 0,002i − 20 → 0,002i = 20 → i = 20 / 0,002 = 10.000 → het drempelinkomen
bedraagt dus € 10.000.
Sportliefhebbers willen het WK zo graag meemaken, dat zij zijn gaan sparen om de reis te
kunnen betalen. Daardoor wordt het drempelinkomen lager.
40a
40b
Indien door de maatregel het forensenverkeer afneemt, wordt het in de spits minder druk op de
wegen. De tijdwinst die dat het zakelijk verkeer oplevert is een kostenbesparing en daar hebben
veel bedrijven wel de extra kilometerheffing voor over. Voorheen ging dit zakelijk verkeer
wellicht met andere vervoermiddelen of pas na de spits.
Je moet eerst uitrekenen wat de procentuele prijsverandering is. Daarna kun je de
prijselasticiteitsformule toepassen.
De prijs is 43,75% gestegen.
Prijsstijging = (€ 0,46 - € 0,32) / € 0,32 x 100% = 43,75%
EPV = %∆Qv / %∆P à -0,57 = %∆Qv / 43,75% à %∆Qv = -0,57 x 43,75% = -25%
40c
Vergelijk van beide maatregelen de kosten. Die van het vignet zijn gegeven. De kosten van het
spitstarief voor de forens kun je vrij eenvoudig uitrekenen.
Kosten spitstarief: 52 weken x 4 dagen x € 3,5 = € 728.
Het spitstarief is dus goedkoper dan het vignet, want dat kost € 742.
21

40d
41a
41b
41c
De minister wil dat de automobilist elke spitsrit in zijn portemonnaie voelt. Toepassing van het
spitstarief betekent elke keer voor de automobilist € 3, 50 aan marginale kosten (tarief). Als de
automobilist een vignet moet kopen, dan behoren deze kosten tot de constante kosten. Dan
maakt het niet uit hoe vaak je door de spits rijdt. Elke keer bedraagt het marginaal tarief dan nul
euro. Maar ook mensen die maar een paar keer per jaar in de spits rijden zijn dat geld voor het
vignet dan kwijt. In wezen maakt het vignet het autobezit duurder, terwijl de minister juist wil
dat het autorijden zelf wordt aangepakt.
Wanneer het reële nationale product (koopkracht) als maatstaf voor welvaart wordt gebruikt
blijft een aantal belangrijke zaken buiten beschouwing. Daarbij kunje denken aan:
- de verdeling van het inkomen over de bevolking;
- de grootte van een eventueel aanwezig officieus (zwart) circuit;
- de mate waarin mensen zelfvoorzienend zijn;
- de omvang en de aard van de behoeften. De één is sneller tevreden dan een ander en voelt
zich dus eerder rijk.
De stijging van de productie leidt tot negatieve externe effecten zoals water-, lucht- en
bodemverontreiniging. Allerlei in te voeren milieuheffingen kunnen de koopkracht van een
bevolking dan doen dalen.
Voor de heffing is de aardgasprijs € 0,45 per m3en wordt 2,34% van het inkomen aan aardgas
besteed. De 6 miljoen huishoudens consumeren dan ook 15,6 miljard m 3 .
Berekening: (6 miljoen x (0,0234 x € 50.000) / 0,45 = 15,6 miljard
Na invoering van de heffing bedraagt de prijs € 0,90 en besteden de 6 miljoen huishoudens
3,60 % van het inkomen aan aardgas. Dat is een totaal verbruik van 12,0 miljard m 3 .
Berekening: (6 miljoen x (0,036 x € 50.000) / 0,90 = 12,0 miljard
Het aardgasverbruik daalt met 3,6 miljard m 3 .
Het gestelde doel van 4 miljard m 3 wordt dus niet bereikt.
41d
De prijselasticiteit kan met behulp van de onderstaande formules worden berekend.
41e
Dan zou de doelstelling inderdaad gemakkelijker bereikt zijn, omdat de gevraagde hoeveelheid
aardgas dan sterker had gereageerd op de prijsverhoging.
42a Een interventieprijs is hier een minimumprijs waaronder niet aangeboden mag worden.
22

42b Wil een interventieprijs effectief zijn dan dient deze hoger te zijn dan de evenwichtsprijs met als
gevolg dat a. de gevraagde hoeveelheid afneemt, en b. de aangeboden hoeveelheid stijgt, zodat er
een aanbodoverschot ontstaat.
42c De interventieprijs (50 cent) ligt beneden de evenwichtsprijs (60 cent) en treedt dus niet in
werking.
42d
42e De nieuwe evenwichtsprijs bedraagt € 0,70
42f De welvaart is afgenomen met het oppervlak ABCD.
43a
43b Bij Q = 18 dan P = -3 x 18 + 69 = 15 dollar per vat
43c Bij Q = 17 dan P = -3 x 17 + 69 = 18 dollar per vat.
De omzet was 18 mln vaten x 15 dollar = 270 mln dollar
De omzet wordt 17 mln vaten x 18 dollar = 306 mln dollar
De omzet is toegenomen met 36 mln dollar.
23

43d Toename omzet door hogere prijs = 17 mln vaten x 3 dollar = 51 mln dollar
Afname omzet door lagere afzet = 1 mln vaten x 15 dollar = 15 mln dollar
Omzettoename = 36 mln dollar
43e
43f Een individueel OPEC-land zal behoefte hebben aan een grotere binnenkomende
dollarstroom. Dit is mogelijk door bij de afgesproken prijs een grotere afzet te
realiseren. Verschillende redenen zijn hiervoor aan te voeren: (keuze uit)
- land wil een exportgeleide groei ontwikkelen.
- land heeft behoefte aan stabiele exportinkomsten.
- land heeft deviezen nodig voor de economische ontwikkeling.
- land heeft deviezen nodig voor de aflossing van schulden.
- land is in oorlog en heeft deviezen nodig.
43g/h
Zie grafiek. De prijs bij b berekend bedroeg 15 dollar. 20% minder is 12 dollar. De prijs
wordt nu bepaald door het marktmechanisme. De aanbodlijn snijdt dus de vraaglijn bij
een prijs van 12 dollar. Daar hoort een afzet bij van 19 mln vaten per dag.
De Lijn loopt dan door het coördinatenpunt (19, 12).
De lijn begint bij het punt (0 mln, 5 dollar) = bodemprijs.
24

Toetsboek 4 Markt – toetreding en marktstructuur
1a
1b
1c
Uit de figuur blijkt dat de zaterdag het meest populair is bij de bezoekers. Dat zie je omdat de
vraaglijn van de zaterdag meer naar rechts ligt dan die van de zondag. Dat heeft natuurlijk
met de programmering van de zaterdag te maken. Die dag is er een concentratie aan
topartiesten.
Je zult eerst moeten weten hoeveel mensen voor die kortingsregeling in aanmerking komen.
Dat is het vraagoverschot op zaterdag. Daarna moet je bepalen hoeveel mensen
daadwerkelijk een kortingkaartje kunnen krijgen. Dat is namelijk het aanbodoverschot op
zondag.
Uit de figuur blijkt dat bij een prijs van € 50 op zaterdag 75.000 bezoekers het festival willen
meemaken. Dat is een vraagoverschot van 15.000 (75.000 60.000)
Op zondag zullen er voor die prijs maar 55.000 mensen komen. De organisatoren hebben dan
een aanbodoverschot van 5.000 (60.000 55.000).
Voor 5.000 mensen is er dus een kortingkaartje beschikbaar. 10.000 belangstellenden kunnen
uiteindelijk geen toegangskaartje voor de zondag krijgen.
Maak voor de berekening van de begrote totale winst een overzichtelijk schema van de
opbrengsten en de kosten. Let daarbij ook op de kortingkaartjes van de zondag.
Opbrengst:
Zaterdag: 60.000 x € 50 = € 3.000.000
Zondag: 55.000 x € 50 = € 2.750.000
5.000 x € 40 = € 200.000
Televisierechten = € 400.000
Totale opbrengst = € 6.350.000
Kosten:
Variabele: 60.000 x € 10 x 2 = € 1.200.000
Constante: = € 3.500.000
Totale kosten =€ 4.700.000
Totale begrote winst = € 6.350.000 € 4.700.000 = € 1.650.000
1d
Het gaat uitsluitend om de opbrengst van de zaterdag. Organisator A wil de prijs dan
ongewijzigd laten maar het aantal bezoekers uitbreiden, terwijl organisator B de capaciteit
gelijk laat, maar de prijs laat afhangen van de gevraagde hoeveelheid.
Voorstel A: opbrengst € 50 x 75.000 (zie figuur 1) = € 3.750.000
Voorstel B: opbrengst € 80 (zie figuur 1) x 60.000 = € 4.800.000
Het voorstel van organisator B levert voor de zaterdag de hoogste opbrengst op.
2a
Een arbeider is zijn loon waard. Door de in ons land relatief hoge lonen voor laaggeschoold
werk, zullen bedrijven juist deze productie willen verplaatsen naar landen met lagere lonen.
De productie, waarvoor je hoger geschoold personeel nodig hebt blijft in ons land bestaan.
Omdat de productie van laagproductieve arbeid dus verdwijnt, zal de gemiddelde
arbeidsproductiviteit in de lidstaat toenemen.
25

2b Bij offshoring blijft de gehele bedrijfsvoering in handen van het bedrijf zelf. Bij outsourcing
schakelt het bedrijf een ander bedrijf in om voor haar de producten goedkoper te maken. De
voordelen van offshoring zijn:
* Het bedrijf houdt nog zeggenschap over de wijze van produceren, bijvoorbeeld
maatschappelijk verantwoord.
* Het bedrijf is minder afhankelijk van andere partijen en meer verzekerd van een
gewaarborgde levering van het product.
* Er komt in de bedrijfskolom waar dit bedrijf werkzaam is geen extra schakel bij, die zelf ook
waarde wil toevoegen aan de productie. De prijs kan daarom bij offshoring lager zijn en dat
is goed voor haar concurrentiepositie.
2c
2d
Door outsourcing verdwijnen arbeidsplaatsen. Dat is op de korte termijn ongunstig voor de
werkgelegenheid. Bedrijven kunnen daardoor echter wel goedkoper produceren, waardoor
lagere prijzen tot stand komen. Dit is gunstig voor de internationale concurrentiepositie. Een
betere concurrentiepositie leidt tot meer productie en dus ook meer werkgelegenheid.
Door outsourcing verbetert ook de economie en koopkracht in het lagelonenland. Op termijn
kunnen de inwoners van dit land dan meer kopen/importeren, waar ook de EU-lidstaat van
kan profiteren.
Uit figuur 2 kun je afleiden dat de toegevoegde waarde (productie) van de industriële
productie in het lagelonenland gestaag stijgt en dat die in de EU-lidstaat afneemt. Dit kan het
gevolg zijn van outsourcing: verplaatsen van de productie.
Uit figuur 3 kun je afleiden dat de industriële export van het lagelonenland belangrijker
wordt, terwijl dit bij de EU-lidstaat juist voor de import geldt. De oorzaak daarvan kan zijn
dat het lagelonenland de door outsourcing geproduceerde industriële goederen naar het EUland
exporteert. De EU-lidstaat importeert dus steeds meer industriële goederen in plaats van
deze zelf te maken.
3a
3b
Ya* = € 100.000 x 12 miljoen = € 1.200 miljard
Yk* = 1,4 x € 800 miljard = € 1.120
De productiecapaciteit bedraagt € 1.120 miljard.
Als EV = PC dan geldt Av = € 1.120 miljard / € 100.000 = 11,2 miljoen
De werkloosheid U bedraagt dan 0,8 miljoen (12 miljoen – 11,2 miljoen)
Bij een nationaal inkomen van € 900 miljard bedraagt de arbeidsvraag (Av) 9 miljoen
Berekening: € 900 miljard / € 100.000 = 9 miljoen
De conjuncturele werkloosheid (Uc) bedraagt dan 2,2 miljoen (11,2 – 9).
3c De structurele werkloosheid (Us) bedraagt 0,8 miljoen (12 – 11,2).
3d Bij een volledig ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad bedraagt het nationale product €
1.120 miljard (zie a).
3e
3f
3g
Bij inschakeling van de gehele beroepsbevolking zou het nationale product € 1.200 miljard
bedragen (zie a).
Kapitaal is de knelpuntfactor
De hoeveelheid ingeschakeld productiefactor kapitaal (K) = € 900 miljard / 1,4 = € 642,86 miljard.
De bezettingsgraad bedraagt dan 642,86 / 800 x 100% = 80,4%.
26

4 Bestudeer de tabel hieronder en beantwoord de volgende vragen.
2010 2011
Structuurwerkloosheid 2,6 miljoen 3,8 miljoen
Arbeidsaanbod 12,4 miljoen 12,6 miljoen
Kapitaalgoederenvoorraad € 300 miljard € 325 miljard
Productiecapaciteit € 270 miljard € 295 miljard
4a
Kapitaal is de knelpuntfactor. Er is immers sprake van structuurwerkloosheid. Dat wil zeggen dat de
beroepsbevolking (Aa) groter is dan de werkgelegenheid bij volledige ingeschakelde
kapitaalgoederenvoorraad (Av*).
4b
4c
4d
4e
In dit land is in beide jaren sprake van een volledig ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad. Dat
betekent dat Yk = Y
In 2010 was de kapitaalproductiviteit (k) = Y/K = € 270 miljard / € 300 miljard = 0,90
In 2011 bedraagt k = 295 / 325 = 0.91
De procentuele verandering van de kapitaalproductiviteit van 2010-2011 = 1,11%
Berekening: 0,01 / 0,90 x 100% = 1,11%
Een verklaring voor deze stijging vormen eventuele diepte-investeringen die het gevolg zijn van
technische verbeteringen/vernieuwingen.
Twee mogelijke oorzaken voor de toename van het arbeidsaanbod zijn het aanzuigeffect als gevolg
van de economische groei. De kans op een baan neemt dan toe. Het kan ook veroorzaakt zijn door
demografische ontwikkelingen (migratie, geboorteoverschot, minder vergrijzing, enz).
de werkelijke productie bedraagt in 2011 € 266,175 miljard.
Berekening 0,91 x (90% van 325) = 266,175 (miljard euro)
Daarvoor heb je 7.957.399 werknemers nodig.
Berekening Av = € 266,175 miljard / € 33.450 = 7.957.399.
De maximale productie in 2011 (op basis van kapitaal) bedraagt 0,91 x 325 = 295,75 (€ miljard)
Av* = € 295,75 / € 33.450 = 8.841.554
De conjunctuurwerkloosheid in het jaar 2011 bedraagt
8.841.554 – 7.957.399 = 884.155 (= 900.000)
5a
In de grafiek kun je aflezen dat de totale opbrengst met de maximumprijs bij de verhuur van
1000 kamers gelijk is aan € 160.000. Je kunt dan eenvoudig berekenen dat de gehanteerde
maximum huurprijs gelijk is aan € 160.
€ 160.000
Berekening: maximum huurprijs = —————— = € 160
1.000 kamers
5b
Bij het break-even-punt geldt dat de totale opbrengst (TO) en de totale kosten (TK) aan
elkaar gelijk zijn. De gemiddelde variabele kosten kun je berekenen met behulp van de TVKlijn
en de totale constante kosten kun je gewoon aflezen aan de hand van de TCK-lijn.
VK € 40.000
GVK = —— = ————— = € 40 (GVK = v)
Q 1.000
TCK = € 80.000 (aflezen uit grafiek)
TO = P x Q à TO = 160.Q
27

Immers P is hier gelijk aan de maximumprijs die je bij vraag 25 hebt berekend. Had je bij
vraag 25 een andere prijs gevonden, dan had je die hier moeten gebruiken. Dan ontstaat er
een doorwerkfout, die de corrector dan niet meer mag fout rekenen.
TK = GVK x Q + CK à TK = 40.Q + 80.000
TO = TK à 160.Q = 40.Q + 80.000 à 120.Q = 80.000 à Q = 666,67
Het break-even-punt ligt dus bij 667 kamers.
5c
Het Studiehuis lijdt verlies als de prijs lager is dan de kostprijs. Bereken dus eerst de
kostprijs van het Studiehuis bij de verhuur van 1.000 kamers.
TK = € 40 x 1.000 + € 80.000 = € 120.000
Kostprijs per kamer (GTK) = € 120.000 / 1.000 = € 120.
Het Studiehuis lijdt verlies bij een prijs die lager ligt dan € 120.
6a
Voorbeelden van vervuilende kapitaalintensieve bedrijfstakken zijn de chemische industrie,
de staalindustrie, auto-industrie, de landbouw tegenwoordig (mest overschotten), enz.
6b Andere oorzaken van structurele werkloosheid zijn dat:
* Vraag en aanbod van arbeid niet goed op elkaar aansluiten (een slecht werkende
arbeidsmarkt),
* Concurrentie uit lagelonenlanden.
* Fusies van bedrijven (en overnames)
* "verdwijnen" van bedrijfstakken, zoals in Nederland de mijnbouw de textiel en de
scheepsbouw.
6c
nationaal product (Y) = 200 miljard euro
Arbeidsproductiviteit (a) = 50.000 euro
Beroepsbevolking (N) = 4,4 miljoen
Werkgelegenheid (Av) = Y/a = 200 mld / 50.000 = 4 miljoen
Werkloosheid (U) = 400.000
doelen: 1 Groei van Y met 0,8%
2 Daling werkloosheid (U) met 200.000
Beide doelen zijn gerealiseerd als de gemiddelde arbeidsproductiviteit (a) = € 48.000.
1 Y = 200 x 1,08 = 201,6 mld
2 Av = 4,2 miljoen
a = Y/Av = € 201,6 miljard / 4,2 miljoen = € 48.000
6d De arbeidsproductiviteit daalt met 2.000 euro (= 20 x 100)
Het productieverlies in de kapitaalintensieve sector bedraagt 3.000 euro per man.
Berekening: 20 x 150 = 3.000 euro
Het totale productieverlies bedraagt 12,6 miljard euro.
Berekening: 4,2 miljoen x 3.000 = 12,6 miljard.
28

6e
1) milieuvervuilende productie tegengaan door het invoeren van milieuheffingen.
2) milieuvervuilende producten tegengaan door het geven van wettelijke normen en
kwaliteitseisen of door voorzichtig te zijn met het verstrekken van vergunningen. Vooral de
hinderwet biedt hiertoe mogelijkheden.
3) premies geven op schonere producten of de ontwikkeling daarvan.
7
Q VK GVK CK GCK TK GTK TO TW*
1 50 50 150 150 200 200 100 -100
2 100 50 150 75 250 125 200 -50
3 150 50 150 50 300 100 300 0
4 200 50 150 37,5 350 87,5 400 50
5 250 50 150 30 400 80 500 100
6 300 50 150 25 450 75 600 150
Omdat de CK altijd gelijk zijn, kun je in deze kolom overal 150 invullen.
Omdat de prijs = € 100, kun je de TO-kolom invullen.
Bij Q = 5 geldt GVK = 50 à VK (bij Q = 5) = 5 x 50 = 250
8a
8b
De prijs is gegeven. De aanbieder is dan hoeveelheidaanpasser. De GO- en MO-lijn van de
individuele aanbieder vallen dan samen en zijn gelijk aan de prijs. Uit de collectieve
vraaglijn blijkt dat als je 200 miljoen liter wilt verkopen, je een prijs kunt vragen van € 8,-.
De P=GO=MO-lijn voor Shiraz Cape teken je dan ook ter hoogte van € 8,-. Shiraz cape
behaalt maximale winst als de marginale opbrengst gelijk is aan de marginale kosten. Deze
situatie kun je dan makkelijk uit de grafiek aflezen. Dat is namelijk het geval bij een
hoeveelheid van 80 miljoen liter.
De meest eenvoudige manier om de omvang van de maximale te berekenen is:
TW = TO − TK
TO = 80 miljoen x € 8 = € 640 miljoen
TK = 0,05 x 80 2 + 180 = € 500 (miljoen)
9a De gemiddelde variabele kosten per product bedragen f 4,50.
Berekening:
2 kilo grondstof 2 euro = € 4,-
overige variabele kosten per produkt = € 0,50 +
Gemiddelde variabele kosten = € 4,50
9b
9c
Daar de GVK altijd f 4,50 bedragen ongeacht de productiegrootte, hebben we te maken met
constante fysieke meeropbrengsten.
q CK VK TK GTK
x 1.000 x 1.000 x 1.000 x 1.000
10 50 45 95 9,5
20 50 90 140 7
30 50 135 185 6,2
40 50 180 230 5,8
50 50 225 275 5,5
60 50 270 320 5,3
70 50 315 365 5,2
80 50 360 410 5,1
90 50 405 455 5,1
29

100 50 450 500 5
9d
9e
Vanaf het breakeven-punt (waar TO=TK of P=GTK) is de prijs eigenlijk altijd hoger dan de
kostprijs. De winst neemt alleen maar toe bij uitbreiding van de productie. De
productiecapaciteit (hier 100.000 stuks) is in deze situatie de winstbeperkende factor.
De maximale winst bedraagt € 100.000 gulden.
Berekening:
TO = 6 x 100.000 = € 600.000
VK = 4,50 x 100.000 = € 450.000
CK = € 50.000
TK = € 500.000 -/-
TW = € 100.000
4.4 Hoe zien de kostenfuncties er uit bij toe- en afnemende meeropbrengsten?
10
Q VK GVK CK GCK TK GTK MK TO TW
1 30 30 40 40 70 70 30 25 -45
2 50 25 40 20 90 45 20 50 -40
3 60 20 40 13 100 33 10 75 -25
4 64 16 40 10 104 26 4 100 -4
5 75 15 40 8 115 23 11 125 10
6 90 15 40 7 130 22 15 150 20
7 128 18 40 6 168 24 38 175 7
8 200 25 40 5 240 30 72 200 -40
11abc
30

12a TO = (-3Q + 9)Q = -3Q 2 + 9Q
12b GO = (-3Q2) + 9Q) / Q = -3Q + 9
12c MO = TO’ = -6Q + 9
12d GO = 0 als -3Q + 9 = 0 à 3Q = 9 à Q = 3
12e TO = maximaal bij –b/2a
-b = -9 en 2a = 2 x -3 = -6 à -b/2a = -9/-6 = 1,5
12f De maximale opbrengst = -3 x 1,5 2 + 9 x 1,5 = -3 x 2,25 + 13,5 = 6,75
12g P = -3.Q + 9 à 3.Q = -P + 9 à Q = -⅓P + 3 = -⅓ x 6 + 3 = 1
EPV = ∆Q/∆P x P/Q De prijselasticiteit bij een prijs van € 6 = -⅓ x 6/1 = -2
13a TO = (–⅓.Q + 12)Q = -⅓.Q 2 + 12Q
13b GO = . -⅓.Q2 + 12.Q / Q = -⅓.Q + 12
13c MO = TO’= -⅔Q + 12
13d GO = 0 als -⅓.Q + 12 = 0 à ⅓.Q = 12 à Q = 36
13e TO = maximaal bij –b/2a.
-b = -12 en 2a = 2 x -⅓ = -⅔ à -b/-2a = -12/-⅔ = 18
13f De maximale opbrengst = -⅓ x 18 2 + 12 x 18 = -⅓ x 324 + 216 = 108
13g P = -⅓Q + 12 à ⅓Q = -P + 12 à Q = -3P + 36 à Q = -3 x 4 + 36 = 24
EPV = ∆Q/∆P x P/Q De prijselasticiteit bij een prijs van € 4 = -3 x 4/24 = -0,5
14 Voor deze vraag moet je aan zeven voorwaarden voldoen. De eerste vijf hebben betrekking
op de kosten en opbrengsten van de omschakeling en de laatste twee op de argumentatie van
de juistheid van deze bedrijfsstrategie. Daarbij moet je twee van de drie genoemde
argumenten bespreken. Er kan een punt afgaan als je teveel woorden gebruikt of als je
verhaal niet goed loopt.
1. De constante kosten zullen stijgen door de overschakeling op een nieuwe productietechniek,
waarvoor het bedrijf investeringen moet doen in nieuwe machines.
2. De variabele kosten zullen in eerste instantie ook stijgen omdat de milieuvriendelijke
techniek naar alle verwachting duurdere grondstoffen vereist.
3. De opbrengsten zullen toenemen, omdat de vraagcurve naar rechts verschuift.
Marktonderzoek wijst uit dat de consumenten in grotere aantallen zullen kiezen voor de
31

milieuvriendelijke producten. Dat betekent dat het bedrijf bij elke prijs meer producten zal
verkopen.
4. Bij het arceren van de winst of verlies zul je rekening moeten houden met de volgende zaken.
De juiste productie (Q) is die waar de MO en de MK elkaar snijden (= maximale winst of
minimale verlies). De daarbij behorende prijs lees je af m.b.v. de GO-lijn. De gemiddelde
opbrengst (GO) is immers niets anders dan de prijs. De daarbij behorende kostprijs (GTK)
lees je natuurlijk af m.b.v. de GTK-lijn. De afstand tussen de GO en de GTK is de
gemiddelde winst (GW). De totale winst is GW x Q. Dat zijn de in de bijlage gearceerde
oppervlakten.
5. De conclusie is dat op korte termijn de huidige winst (grafiek 1) zal veranderen in een klein
verlies (in grafiek 2 ligt de GTK immers boven de GO), maar dat op langere termijn dit
verlies weer zal omslaan in een winst (grafiek 3), die zeker net zo hoog is als de huidige
winst.
Behalve deze vijf aspecten moet je nog twee van de volgende drie aspecten hebben verwerkt.
a. Als bedrijven niet vrijwillig hun productie aanpassen, zou de overheid ze wel eens kunnen
dwingen dat te doen. En dan moet alles op korte termijn gebeuren.
b. Als het bedrijf nu de productie aanpast krijgt het een voorsprong op eventuele concurrenten
die gaan volgen. Die voorsprong kan zich uiten in het behalen van een groot marktaandeel op
de afzetmarkt.
c. Als de concurrenten besluiten te volgen hebben ze al een voorsprong en wellicht daardoor de
mogelijkheid om marktleider te worden.
32

15a Bij prijsdiscriminatie wordt hetzelfde product tegen verschillende prijzen aangeboden. Dit is
alleen mogelijk indien de markt in deelmarkten is verdeeld. Scheiding kan worden gemaakt
33

naar land, tijd en leeftijd. Het betreft hier weliswaar dezelfde voorstelling, maar niet
hetzelfde aangeboden product. Eersterangs plaatsen zijn luxer en geven een beter zicht op de
voorstelling. Er is dus geen sprake van prijsdiscriminatie, maar van rijsdifferentiatie.
15b De constante kosten vind je door de variabele kosten af te trekken van de totale kosten.
Gegeven zijn de gemiddelde variabele en de gemiddelde totale kosten bij elke
productiegrootte (aantal kaartjes). Neem nu een willekeurig aantal kaartjes en lees de daarbij
behorende GVK en GTK af.
Voorbeeld: bij 900.000 kaartjes geldt: GTK = 60 gulden GVK = 40 gulden
De gemiddelde constante kosten bedragen bij 900.000 kaartjes dus 60 40 = 20 gulden per
kaartje. De totale constante kosten zijn dus 18 miljoen gulden, namelijk:
CK = 20 " 900.000 = 18.000.000
Deze berekening kun je voor elke hoeveelheid kaartjes uitvoeren en telkens levert dat 18
miljoen gulden op.
15c
Bij het break-even-punt zijn de totale kosten gelijk aan de totale opbrengst. Het aan te
bieden product is hier een voorstelling. De prijs (opbrengst) per voorstelling is 105.000
gulden, namelijk:
opbrengst eerste rang: 600 stoelen x 100 = 60.000
opbrengst tweede rang: 900 stoelen x 50 = 45.000
De variabele kosten per voorstelling bedragen 60.000 gulden, namelijk:
1.500 stoelen x 40 gulden per stoel = 60.000 gulden.
De constante kosten bedragen 18.000.000 gulden (zie vraag 2).
TO = TK
105.000 Q = 60.000 Q + 18.000.000 Q = aantal voorstellingen
105.000 Q - 60.000 Q = 18.000.000
45.000 Q = 18.000.000 Q = 400
Het break-even-punt is dus 400 voorstellingen.
15d Wanneer eersterangs stoelen worden omgebouwd tot tweederangs stoelen zal de totale
opbrengst per voorstelling dalen. Je ontvangt immers minder >honderdjes= en meer
>vijftigjes=. Omdat de totale opbrengst per voorstelling daalt en de kosten onveranderd
blijven, zal >Het Fantoom= meer voorstellingen moeten geven om de kosten te kunnen
dekken. Het break-even-punt wordt dus pas bereikt bij een groter aantal voorstellingen.
15e
15f
Het enige wat je hier hoeft te doen is de twee vraagfuncties in te vullen, de totale vraag te
bepalen en te concluderen dat de totale vraag groter is dan de capaciteit van het theater
(1500).
Qv1 = -2 x 100 + 650 = 450
Qv2 = -4 x 50 + 1.400 = 1.200
De totale vraag (Qv1 + Qv2) = 450 + 1.200 = 1.650. Dit is groter dan de capaciteit.
Om het antwoord te vinden moet je goed realiseren dat:
1) Qv1 + Qv2 = 1.500
2) de prijs van een tweederangs kaartje nog steeds de helft moet zijn van een eersterangs
kaartje, dus: P2 = 2 P1
1) Qv1 + Qv2 = 1.500
(-2P1 + 650) + (-4P2 + 1.400) = 1.500
-2P1 + 650 - 4P2 + 1.400 = 1.500
34

2) -2P1 + 650 - 4 x 2 P1 + 1.400 = 1.500
-2P1 - 2P1 + 2050 = 1.500
-4P1 = -550
P1 = 137,50
P2 = 2 P1 = 68,75
Qv1 = -2 x 137,50 + 650 = 375
Qv2 = -4 x 68,75 + 1.400 = 1.125
Qv = Qv1 + Qv2 = 375 + 1.125 = 1.500
Qv2 was 900 en moet dus worden uitgebreid met 225 stoelen.
15g Het bij vraag 6 besproken prijsbeleid moet je nu vergeten. We gaan reclame maken voor de
eersterangs plaatsen. Dat betekent dat de vraag daarna gaat toenemen.
In de oude situatie gold: Qv1 = -2 x 100 + 650 = 450. In de nieuwe situatie zal Qv1 bij
dezelfde prijs groter zijn. Dat kan alleen maar als de coëfficiënt groter wordt, bijvoorbeeld -
1. -1 is immers groter dan -2. Bewijs: Qv1 = -1 x 100 + 650 = 550
In de opgave wordt echter gesproken over de absolute waarde van de coëfficiënt.
-1 > -2, maar -1 < -2 . Absoluut wil zeggen, dat je het negatieve getal als positief
moet lezen. 1 wordt dus 1. -2 wordt 2.
Het antwoord is dus dat de absolute waarde van de coëfficiënt kleiner moet worden.
16a Normaal gesproken heeft een monopoliepositie nadelen voor consumenten. Het ontbreken
van concurrentie leidt vaak tot:
- hogere prijzen -minder service
- lagere kwaliteit
Juist bij een noodzakelijk goed als water is een goede kwaliteit en een niet al te hoge prijs
belangrijk. Van de overheid mag je verwachten dat zij voor dit soort zaken oog heeft.
16b De vergelijking van de marginale opbrengst moet je volgens de vraagstelling uit de
prijsafzetfunctie afleiden. Voor een grafische afleiding krijg je dus geen punten.
- Denk eraan dat de marginale opbrengst een functie van de hoeveelheid (Q) is en niet van
de prijs.
- De marginale opbrengstfunctie is de eerste afgeleide van de totale opbrengstfunctie.
Q = -2P + 10, dus:
P = - 0,5Q + 5
TO = P x Q
TO = (- 0,5Q + 5) x Q
TO = -0,5Q2 + 5Q
MO = -Q+5
16c
Bij deze vraag wordt geen berekening gevraagd. Je kunt het antwoord dus met behulp van de
figuur verklaren.
De winst is maximaal bij die hoeveelheid waarbij MO = MK. Dat is het geval bij Q = 4
miljoen en P = 3 euro. De prijs bepaal je met behulp van de prijsafzetfunctie (=
vraagfunctie).
Uiteraard is een berekening ook goed:
MO = MK
-Q + 5 = 1
Q = 4 (miljoen)
Invullen van Q in de prijsafzetfunctie levert:
P = -0,5 x 4 + 5 = 3 (euro).
35

16d Bij kostendekking heb je te maken met een break-even-punt. Voor de break-evenproductie
geldt: TO = TK of GO = GTK
We hebben hier dus te maken met twee break-even-punten. Het break-even-punt met de
laagst mogelijke prijs ligt bij een productie van 7 miljoen met een bijbehorende prijs van €
1,50. De omzet daarbij bedraagt 7 miljoen x € 1,50 = 10,5 miljoen euro.
16e
16f
De 80.000 huishoudens in Slot moeten met elkaar de omzet van 10,5 miljoen euro en de
zuiveringskosten opbrengen (4 miljoen). Gemiddeld betaalt een huishouden dus € 181,25.
Berekening:
(€10.500.000 + €4.000.000) / 80.000 = € 181,25
Bij een prijs van € 2,50 zal er 5 miljoen m 3 water worden verkocht (zie prijsafzetfunctie).
De daarbij behorende gemiddelde totale kosten per m 3 water bedragen € 1,70 (aflezen uit de
grafiek). Het verschil tussen de prijs en de GTK moet de heffmg zijn:
P - GTK= €0,80.
17a De TK bij een productie van 50.000 stuks = 15 x 50.000 = € 750.000
GVK = € 5,- à VK = 5 x 50.000 = € 250.000.
CK = TK - VK
CK = 750.000 - 250.000 = 500.000 euro
17b Nee, deze wet geldt niet, omdat de GVK constant zijn, ongeacht de productiegrootte.
17c/d De breakeven productie is 100.000 stuks.
Berekening: TO = TK TO = 10q
TK = 5q + 500.000
TO = TK
10q = 5q + 500.000
5q = 500.000
q = 100.000
17e Berekening bedrijfsresultaat voor de productie van deze extra 8.000 stuks.
TO = 10 x 50.000 = 500.000
TK = 5 x 50.000 + 500.000 = 750.000 -/-
TW = = - 250.000 (verlies)
Berekening bedrijfsresultaat na de productie van deze extra 8.000 stuks:
TO = 10 x 50.000 + 8 x 5.000 = 540.000
TK = 5 x 55.000 + 500.000 = 775.000 -/-
TW = = - 235.000 (verlies)
Het bedrijfsresultaat verbetert. Het verlies van € 250.000 kan door deze extra verkoop terug
worden gebracht tot € 235.000.
17f De verklaring voor dit verschijnsel is dat de extra opbrengst van deze laatste 8.000 stuks (8
euro per stuk) groter is dan de extra kosten van deze 8.000 stuks (5 euro per stuk). Zolang dat
het geval is, zal uitbreiding van de productie het bedrijfsresultaat doen verbeteren.
18a Variabele kosten zijn kosten die afhangen van de productiegrootte. Hoe zit het met de kosten
van Sport Totaal. In de tekst kun je lezen dat Sport Totaal twee soorten kosten heeft
(uitzendrechten en productiekosten Tv-uitzendingen). Beide kostenposten zijn niet
36

afhankelijk van het aantal betalende kijkers. Dus meer betalende kijkers leveren geen extra
kosten op.
18b De reclameopbrengsten zijn niet constant. Deze zijn positief afhankelijk van het aantal
betalende kijkers. Een toenemend aantal kijkers maakt adverteren voor de bedrijven
natuurlijk aantrekkelijk en daarmee stijgen ook de prijzen (opbrengst) van de
reclamezendtijd. Je zou kunnen zeggen dat elke volgende 1.000 extra betalende kijkers per
minuut meer reclameopbrengst voor Sport Totaal oplevert. Vandaar de positieve MOrec.
18c Een bedrijf behaalt maximale winst als de marginale opbrengst (MO) gelijk is aan de
marginale kosten (MK). Immers zolang de marginale opbrengst groter is dan de marginale
kosten is uitbreiding van de productie winstgevend. Zodra de MK hoger worden dan de MO,
daalt de winst. In dit geval is er sprake van MO=MK bij een productievolume (aantal
betalende kijkers) van q4. Voor de MO-lijn neem je de MOtot en de MK-lijn valt samen met
de x-as.
18d Sport Totaal kan natuurlijk altijd winst behalen als de totale reclameopbrengsten maar groter
zijn dan de totale kosten voor uitzendrechten en productie van de uitzendingen.
19a Kolster is prijszetter omdat de prijs niet gegeven is. De prijs en daarmee de ontwikkeling van
de omzet hangen af van de hoeveelheid die Kolster aanbiedt. In de onderste grafiek herken je
dat in de dalende prijsafzetlijn = GO-lijn. In de bovenste grafiek door het feit dat de TO geen
rechte is, maar een parabool.
19b Er is sprake van constante meeropbrengsten omdat de variabele en totale kosten beide
rechtlijnig verlopen en in de onderste grafiek is daarvoor kenmerkend dat GVK=MK en dat
de GTK een hyperbool is.
19c De opbrengst is maximaal als de MO = 0. Dat is bij een productie van 3.000 eenheden.
19d Kolster heeft twee breakeven punten vanwege de paraboolvormige TO-functie.
19e Het bedrijfsoptimum, daar waar GTK = minimaal, ligt bij een oneindig grote afzet. De GTK
blijft maar dalen.
19f Zoek het snijpunt MO=MK. Dat ligt bij 2.500 eenheden. Daar is de winst maximaal.
19g In de bovenste grafiek ligt de productie met maximale winst daar waar de verticale afstand
tussen de TO en de TK het grootst is. Leg een liniaal evenwijdig aan de TK en schuif deze
omhoog tot die de TO raakt. De Q-waarde behorend bij dit raakpunt is het bedrijfsoptimum.
19h Snijpunt MO=MK ligt bij 2.500 eenheden. De bijbehorende prijs lees je af met de GO-lijn.
Dat is een prijs van € 17,50
19i De kostprijs lees je af met behulp van de GTK-lijn. Deze bedraagt ongeveer € 8,50
19j De gemiddelde winst (GW) = € 17,50 - € 8,50 = € 9.
De totale winst = € 9 x 2.500 = € 22.500
19k De maximale winst in de onderste grafiek is de rechthoek ABCD.
20a Omdat melk een vrijwel homogeen product is, is het verstandig om als producenten
gezamenlijk voor dit product reclame te maken.
20b Om in aanmerking te komen voor een succesvolle individuele reclame moet het product zich
duidelijk onderscheiden van dat van concurrenten.
20c Collectieve reclames kom je vooral tegen bij homogene goederen. Het is dan niet nuttig om
voor je eigen product reclame te maken, omdat de consument toch geen verschil ziet.
20d Vaak zijn het de bedrijfschappen die deze collectieve reclames betalen.
20e Bekende oude collectieve reclames zijn:
37

“Kip: het meest veelzijdige stukje vlees”,
“Kijk eens wat vaker in de spiegel van de kapper”,
“Bloemen houden van mensen” of een andere bloemencampagne: “zeg het met bloemen”
21a Het “nationaal” maakt gebruik van prijsdifferentiatie. De bezoekers kunnen kiezen tussen
luxe en minder luxe plaatsen.
21b Er is sprake van een heterogeen oligoplie, omdat er sprake is van maar acht aanbieders, die
elke van elkaar verschillend vanwege het gebouw / de akoestiek, waardoor ieder orkest uniek
is.
21c Minder subsidies betekent dat het GSO een hogere prijs voor zijn concerten zou kunnen gaan
vragen en als ’Het Nationaal’ die hogere kosten niet (volledig) aan de bezoekers kan
doorberekenen kunnen problemen ontstaan.
21d oude opbrengst minder luxe plaatsen: 100 × (0,70 × 1.500 × € 50) € 5.250.000
nieuwe opbrengst minder luxe plaatsen: 100 × (0,90 × 1.500 × € 40) € 5.400.000
toename opbrengst € 150.000
Aangezien de kosten gelijk blijven en er in de uitgangssituatie sprake was van
kostendekking, is dit tevens de (toename van de) winst.
21e Het verhogen van de naamsbekendheid gebeurt hier door met parallellisatie. De nieuw te
ontwikkelen activiteiten behoren tot een andere bedrijfskolom.
22a De collectieve aanbodfunctie geeft aan hoeveel de gezamenlijke aanbieders van een bepaald
goed zullen aanbieden bij verschillende prijzen. (Het verband tussen de prijs en de
aangeboden hoeveelheid)
22b Het verband tussen de prijs en de gevraagde hoeveelheid is negatief. Dat wil zeggen dat als
de prijs stijgt de gevraagde hoeveelheid daalt en als de prijs daalt, de gevraagde hoeveelheid
stijgt. Vandaar het minteken in de collectieve vraagfunctie.
22c Qv = Qa
- ½ P + 10 = P - 5
1½ P = 15
P = 10
22d De totale omzet bedraagt dan 5 miljoen euro.
Berekening:
Qa = 10 - 5 = 5 (x 100.000 stuks)
TO = P x Q = 10 x 500.000 = 5.000.000 euro.
22e De evenwichtsprijs van 10 euro blijkt voor de producenten ontoereikend te zijn. De
benodigde prijs dient dus hoger te liggen. Het is dus een minimumprijs, een bodemprijs.
22f Qa – Qv = 3
38

P – 5 – (-½P + 10) = 3
1½P – 15 = 3
1½P = 18
P = 12
Blijkbaar was de minimumprijs € 12.
23a De overheid verschaft dit wettelijk monopolie om controle te kunnen blijven uitoefenen over
deze voor een land zo belangrijke markt. Daarbij spelen zaken als prijsstelling,
beschikbaarheid consument, innovatie (schonere energie) en continuïteit een rol.
23b Een bedrijf behaalt maximale winst als haar marginale opbrengst (MO) gelijk is aan de
marginale kosten (MK). De MK bedragen _ 0,05.
De MO bereken je in twee stappen:
Bepaal de TO. TO = GO x q = (Β0,1q + 17) x q = Β0,1q5 + 17q
Bepaald de MO. Dit is de afgeleide van de TO. MO = dTO/dq = Β0,2q + 17
MO = MK
Β0,2q + 17 = 5 à Β0,2q = Β12 à q = 60 (miljard kwu)
p = GO = 0,1 x 60 + 17 = 11 eurocent.
Monergie zal dus moeten kiezen voor de maximale prijs van 10 eurocent per kwu. Bij die
prijs verkoopt Monergie 70 miljard kwu.
Berekening: 10 = 0,1 x q + 17 à 0,1q = 7 # q = 70 (miljard kwu)
TO = p x q = 0,10 x 70 = € 7 (miljard)
TK = 0,05 x 70 + 2,8 = € 6,3 (miljard)
TW = TO TK = € 7 (miljard) € 6,3 (miljard) = € 0,7 (miljard)
23c De Europese Commissie denkt dat meer concurrentie zal leiden tot lagere prijzen, meer
innovatieve ontwikkelingen op de energiemarkt (schonere energie) en een betere service en
kwaliteit die de producenten op deze markt leveren. Hier staan drie argumenten genoemd. Op
het examen had je er maar één hoeven noemen.
23d Door onderscheid te gaan maken tussen kleinverbruikers en grootverbruikers is er sprake van
prijsdiscriminatie. Immers hetzelfde product wordt op beide deelmarkten voor een
verschillende prijs verkocht. Maar ook nu dien je op beide deelmarkten de MO=MK regel toe
te passen. Omdat de MK gelijk is aan _ 0,05 kun je de snijpunten gewoon uit de grafieken
aflezen.
Deelmarkt 1: bij snijpunt MO = MK geldt q = 20 (miljard kwu) en p = € 0,15
Deelmarkt 2: bij snijpunt MO = MK geldt q = 40 (miljard kwu) en p = € 0,10
TO = 20 x 0,15 + 40 x 0,10 = 7 (miljard euro)
TK = 60 x 0,05 + 2,8 = 5,8 (miljard euro)
TW = 7 5,8 = 1,2 (miljard euro)
23e Het verschijnsel waarbij producenten verschillende varianten van hun product op de markt
brengen tegen eveneens verschillende prijzen, noem je productdifferentiatie. Een mooi
voorbeeld is de auto-industrie. Van elk merk bestaan allerlei typen en varianten. Welke de
consument kiest hangt af van gewenste status, prijskaartje, model, kleur, enz.
39

23f Overheidsmaatregelen die de prijs ontzien, maar waarbij zij wel invloed uitoefent op het
consumptiegedrag van de energieverbruiker zijn bijvoorbeeld:
- het opleggen van productiebeperkingen aan de producent (Monergie),
- het verstrekken van subsidies voor onderzoek naar en gebruik van schonere energievormen,
- het voeren van voorlichtingscampagnes die gericht zijn op de energieverbruikers
24a Directielid A kiest dus eigenlijk voor het breakevenpunt. Dat is de productie waar de totale
opbrengst gelijk is aan de totale kosten. Megasol kent twee brekevenpunten. Dat is bij een
productie van 10.000 stuks en bij een productie van 70.000 stuks.
Bij 10.000 stuks is de opbrengst € 225.000. De prijs daarbij is dan € 225.000 / 10.000 = € 22,50.
Bij 70.000 stuks is de opbrengst € 525.000. De prijs daarbij is dan € 525.000 / 70.000 = € 7,50.
Directielid A stelt voor om een prijs vast te stellen van € 7,50.
24b De omzet is maximaal bij 50.000 stuks. Je kunt dan uitrekenen of de gemiddelde winst wel
of niet 30% van de verkoopprijs is. De totale omzet bedraagt bij een productie van 50.000
stuks € 625.000 (zie grafiek). De winst is het verschil tussen kosten en opbrengst. De kosten
bedragen bij 50.000 stuks € 425.000. De totale winst is € 625.000 - € 425.000 = € 200.000.
€ 200.000 is inderdaad 32% van de omzet.
Berekening: 200.000 / 625.000 x 100% = 32%.
Andere manier:
Prijs = € 625.000 / 50.000 = € 12,5
Gemiddelde winst = € 200.000 / 50.000 = € 4
4 / 12,5 x 100% = 32%.
24c Bepaal de prijs en afzet bij de introductie en doe dat ook na de prijsverhoging. Bereken dan
de procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid en die van de prijs. Dan kun je de
prijselasticiteit berekenen. Is deze kleiner dan -1, dan is prijselasticiteit elastisch. Zo niet, dan
is de EPV inelastisch.
Bij Introductie: afzet = 70.000 stuks à omzet = € 525.000 à prijs = € 7,5.
Na verhoging: afzet = 50.000 stuks à omzet = € 625.000 à prijs = € 12,5.
%∆Qv = (50.000 – 70.000) / 70.000 x 100% = – 28,6%.
%∆P = (12,5 – 7,5) / 7,5 x 100% = 66,7%.
EPV = %∆Qv / %∆P = –28,6 / 66,7 = –0,4
Er is dus sprake van een prijsinelastische vraag.
40

25a Monopolistische concurrentie; eventueel: (aanbod)oligopolie.
Er zijn meerdere/enkele aanbieders, die onderling met elkaar concurreren met een heterogeen
produkt.
25b Zie bijlage.
25c
Zie bijlage.
25d 4 miljoen stuks; bij p = 30 volgt: 30 = - 5 qv + 50.
5 qv = 50 - 30 = 20. dus volgt: qv = 20 : 5 = 4 (x 1 mln stuks).
25e
a. 25 euro; TO = 4 mln x 30 = 120 mln euro; TW = 20 mln euro, waaruit volgt:
TK = 120 – 20 = 100 mln euro en GTK = € 100 mln : 4 mln = 25 euro.
b. 10 euro; bij maximale winst geldt: MK = MO; bij 4 mln stuks is MO 10 euro.
c. Ev = - 6/4 of – 30/20 = - 1,5.
25f Bij een dvd-prijs van 25 euro. De prijsafzetcurve snijdt de qv-as bij qv = 10; hieruit volgt: MO = 0,
d.w.z. maximale omzet, bij qv = 5 mln stuks; uit qv = 5 volgt: p = - 5 x 5 + 50 = - 25 + 50 = 25 euro.
25g 5 mln x 25 euro = 125 mln euro.
25h qv = 5 mln stuks; dan volgt: p = 25 euro; qv = 6 mln stuks; dan volgt: p = 20 euro.
De prijsdaling van cd's in % bedraagt dus: 5/25 x 100% = 20%
De gevraagde uitkomst voor Ek is dus: -12 / -20 = 3/5 of 0,6
26a Monopolie, nl. één aanbieder en geen bruikbare substitutiegoederen.
26b t/m e Zie grafiek
26f MO = MK in de grafiek geeft q = 70
q = 70 invullen in de prijsafzetcurve geeft p = 97,50
26g Opbrengst: 70.000 x 97,50 = € 6.825.000,
Variabele kosten: 70.000 x 45,- = € 3.150.000,
Vaste kosten: 150.000 x 20,- = € 3.000.000,
41

€ 6.150.000,
Winst € 675.000,
26h − 97,50 / (150 – 97,50) = –1,86
26i
Maximale productie mits voldaan aan subsidievoorwaarden.
Maximale productie = 150.000 stuks à verkoopprijs = € 37,50
Subsidievoorwaarden laten een verkoopprijs toe van € 45 – € 10 = € 35.
Conclusie: Stichting stelt verkoopprijs op € 37,50.
26j Totale subsidie 3.000.000 + 150.000 x 7,50 = € 4.125.000,-.
26k Nevengevolgen van economisch handelen die buiten de markt om invloed uitoefenen op het
productie- en/of consumptieniveau.
2 6l - lager benzineverbruik, dus verminderde olie-importen.
- behoud werkgelegenheid.
- nieuwe technologie.
27a Bij de maximale totale winst geldt MO=MK. Deze situatie tref je aan bij een productie van
100 miljoen eenheden energie. De daarbij behorende prijs lees je af met behulp van de GOlijn.
De gemiddelde opbrengst (GO) is namelijk niets anders dan de prijs. GO = P = TO / Q .
Bij 100 miljoen eenheden bedraagt de prijs € 1,20 (aflezen).
Bij 100 miljoen eenheden bedraagt de kostprijs (GTK) € 0,95 (aflezen).
De winst per eenheid bedraagt € 1,20 - € 0,95 = € 0,25
De totale winst = € 0,25 x 100 miljoen = € 25 miljoen.
42

27b De eis van de gemeente is gebaseerd op het breakeven-punt. Kostendekkend is de productie
waarbij TO=TK, maar ook de productie waarbij de GO=GTK. Dit laatste kun je aflezen in de
grafiek. Het BEP ligt bij 150 miljoen eenheden. De bijbehorende prijs (P=GO) = € 0,70.
27c Door de campagne schuift de vraaglijn naar energie naar links. Daardoor zal het
energiebedrijf minder produceren, terwijl de constante kosten gelijk blijven. Deze verdeelt
het bedrijf dan over een kleinere hoeveelheid, waardoor de kostprijs per eenheid energie
stijgt.
Dit kun je ook verklaren met behulp van de grafiek. Als de GO-lijn naar links schuift zal het
snijpunt GO=GTK (kostendekking = breakeven-punt) zich naar links en omhoog verplaatsen.
Ook daaruit kun je dan concluderen dat de kostprijs (GTK) stijgt.
27d Schuif met behulp van een liniaal en een potlood de GO-lijn 15 (miljoen) eenheden naar
links. Dat zijn drie hokjes. Vergelijk dan de oude kostprijs van € 0,70 met de nieuwe
kostprijs. De nieuwe kostprijs ligt bij € 0,80 per eenheid energie. De prijs moet dus met €
0,10 per eenheid energie omhoog.
28a
Oligopolie, nl. voor elk type Fiat is een qua model en type vergelijkbare auto van andere merken
leverbaar, en de individuele aanbieders houden rekening met elkaar.)
28b t/m d
Zie grafiek.hieronder.
28e
Maximale winst waar MO = MK, dus bij een hoeveelheid van 25.000 stuks met een bijbehorende
prijs van € 22.500,-.
28f 25.000 x (€ 22.500 – € 18.750)= € 93.750.000,-.
28g
28h
Zie grafiek.
om een betere bezetting van de productiecapaciteit in de fabrieken te krijgen;
om de dealerorganisatie in beweging te houden;
om het marktaandeel te vergroten.
43

28i
Er staat: “En zodoende maken de meeste fabrikanten geen winst meer”. Je zoekt dus naar het
breakeven-punt. Daarvoor geldt TO=TK, maar daar kun je hier niets mee. Je kunt ook zoeken naar
GO = GTK. Daar blijken twee situaties van te zijn. Fiat wil een zo groot mogelijk marktaandeel en
kiest dus voor het BEP dat bij de hoogst mogelijke productie ligt. Dat ligt bij 47.500. de prijs die
hierbij hoort bedraagt
P = -0,5 x 47.5 x 35 = 11,25 (X 1.000)
In de tekst staat ook “uitgaan van de normale kostprijsberekening. Want in vele gevallen wordt net
onder de gemiddelde kosten, maar nog wel boven de marginale kosten (wat het maken van één auto
extra kost) gecalculeerd” Je mag dus ook antwoorden net boven MK, maar net onder GTK op de
vraagcurve, dus tussen € 10.000 en € 11.250.
Afgerond € 11.000.
28j
11,25 = –0,5qv + 35 à qv = 48 x 1000 st. = 47.500 st.
28k 47.500 / 460.000 x 100% = 10,33%
29a De genoemde vijf autofabrikanten hebben in 2005 samen al een marktaandeel van 47,2%. Je
kunt hier dus wel spreken over een oligopolie, een marktvorm met relatief weinig aanbieders,
die elkaar goed in de gaten kunnen houden.
29b De prijselasticiteit van de vraag verschaft informatie over de prijsgevoeligheid van de vraag
naar een bepaald product.
29c Als Ford haar prijzen verlaagt, zullen de concurrenten onmiddellijk volgen. Zij zullen
daardoor allemaal iets meer gaan verkopen. Maar de afzetstijging zal relatief veel kleiner zijn
dan de prijsdaling, met als gevolg dat de omzet van Ford en die van haar concurrenten zal
dalen.
44

29d Een individuele autofabrikant kan trachten zijn marktaandeel te vergroten door:
- meer reclame te maken,
- meer service te verlenen,
- meer verkooppunten te scheppen,
- zijn bereikbaarheid te vergroten,
- de kwaliteit van zijn product te verhogen.
30a Prijsconcurrentie leidt bij een oligopolistische marktvorm al snel tot een prijzenoorlog.
Daarom zullen oligopolisten liever kiezen voor andere concurrentiemiddelen. Daarbij kun je
denken aan service, kwaliteit, assortiment, zegeltjes, cadeaus, enz.
30b Breng eerst even orde aan in de gegevens.
Snelweg (pompomzet 5 x hoger) Overige wegen
Grote vier 80% = 200 verkooppunten 60% = 2250 verkooppunten
Overige 20% = 50 verkooppunten 40% = 1500 verkooppunten
[200 x 5 + 2250 x 1] / [250 x 5 + 3750 x 1] x 100% = 65%
30c In Nederland concurreert men minder met de verkoopprijs omdat daar de marges van de
verkoper en de oliemaatschappijen het hoogst zijn, namelijk respectievelijk 6 en 9 cent per
liter. En prijsconcurrentie gaat nu immers ten koste van de marges van de verkoper en de
oliemaatschappij.
30d Voor deze vraag moet je de prijselasticiteit berekenen. Gegeven is dat de prijs daalt van 107
naar 98 eurocent. Deze daling van 9 cent is een prijsdaling van 8,4% ten opzichte van de
oude prijs van 107 cent.
De vraag stijgt echter maar met 4%. De vraag is dus prijsinelastisch. De prijsdaling leidt dus
tot minder BTW opbrengsten.
Een andere manier is om de oude en nieuwe BTW per liter met elkaar te vergelijken.
De BTW (oud) = 16 eurocent
De BTW (nieuw) = 14,596 eurocent.
Berekening: 98 (prijs inclusief BTW) = 117,5 →
Prijs exclusief BTW = 98 x 100 / 117,5 = 83,404
BTW per liter = 98 – 83,404 = 14,596 eurocent.
Dit is een daling van de BTW opbrengst per liter met 8,775%. Immers 16 – 14,596 = 1,404
en dat is 8,775% van 16.
De BTW opbrengst per liter daalt sterker dan de verkochte hoeveelheid liters stijgt. De
BTW-inkomsten van de overheid nemen dus af.
30e Om het benzinegebruik niet te laten toenemen zal door de maatregel van de NS de vraag naar
benzine ook met 4% moeten dalen. Dit is de noodzakelijke compensatie van de 4% stijging,
die het gevolg was van de lagere prijs (98 eurocent).
EKV = %∆Q(benzine) / %∆P(spoorwegen)
%∆P(spoorwegen) = −4% / 0,12 = − 33,3%.
De NS zal dan haar prijs met 33,3% per reizigerskilometer moeten laten dalen.
31a De tekst vermeldt zelfs twee aspecten, die voor Omnifoon aanleiding kunnen zijn om
parallellisatie (branchevervaging) na te streven.
45

In de eerste plaats is dat het naderende verzadigingspunt. Dat betekent dat er geen groei meer
op deze markt is. Omnifoon zal daarom willen zoeken naar alternatieve markten en daarbij
behorende producten.
Het tweede punt vormt de hoge constante kosten. Omnifoon zal proberen haar
kapitaalgoederenvoorraad beter en efficiënter te benutten. Door uitbreiding van het
assortiment kan Omnifoon haar bestaande productiemiddelen beter benutten, waardoor de
constante kosten per product kunnen dalen.
31b Prijsdifferentiatie is het aanbieden van verschillende producten tegen verschillende prijzen.
Een voorbeeld daarvan is het eerste- en tweedeklas reizen per trein. Verwar dit niet met
prijsdiscriminatie. Daar betaal je voor hetzelfde product verschillende prijzen. Denk maar
aan dag- en nachttarief van het elektriciteitsbedrijf, maar ook van telecombedrijven als
Omnifoon.
Het betreft hier twee verschillende producten: abonnement en prepaid.
De totale omzet bereken je door de prijs te vermenigvuldigen met de afzet.
Wanneer een abonnee gemiddeld zes keer zo lang belt dan een prepaid-beller, dan verwacht
je normaal gesproken dat de omzet per abonnee ook zes keer zo hoog is.
De omzet van de abonnee zou dan 6 x € 168 = € 1.008 moeten zijn. Dat is veel meer dan de €
768 volgens de tabel. Abonnees betalen per minuut blijkbaar minder.
Je kunt ook zeggen dat de prepaid-beller zes keer zo weinig zou moeten betalen.
De omzet van een prepaid-beller zou dan € 768 / 6 = € 128 moeten zijn. Maar volgens de
tabel is die hoger, namelijk € 168. Kortom Omnifoon hanteert een verschillende prijs voor
abonnees en prepaid-bellers. Er is dus sprake van prijsdifferentiatie.
31c Reken eerst uit wat de totale kosten zijn. Omdat je weet dat de constante kosten 88%
uitmaken van de totale kosten, heb je daarna snel het gevraagde antwoord.
Om de totale kosten uit te rekenen, maak je gebruik van de formule TW = TO – TK.
TO = 768 x 660.000 + 168 x 2.640.000 = € 950.400.000
TK = =
TW = = - € 10.000.000
TK = € 950.400.000 + € 10.000.000 = € 960.400.000
CK = 0,88 x € 960.400.000 = € 845.152.000
31d De mededingingsautoriteit maakt bezwaar tegen concurrentiebeperkende afspraken tussen
bedrijven. In dit geval betreft het de in de tekst genoemde besprekingen met de andere
aanbieders op deze markt om de maximale geldigheidstermijn voor prepaid bellen stap voor
stap te halveren.
32a Een oligopolie betekent weinig aanbieders, die elkaar scherp in de gaten houden. Heterogeen
wil zeggen dat consumenten verschillen zien tussen de producten van de verschillende
aanbieders. Met deze kennis zal het niet moeilijk zijn om de twee zinnen te citeren.
Oligopolie: de markt voor Triple Play wordt beheerst door enkele bedrijven.
Heterogeen: twee technieken adsl en kabel, die ook nog eens verschillen wat betreft
verbindingssnelheid en stabiliteit.
32b De prijs waarbij Cassandra maximale winst behaalt ligt bij de hoeveelheid, waarbij de
marginale opbrengst (MO) en de marginale kosten (MK) aan elkaar gelijk zijn. Deze
productie is met behulp van de grafiek snel af te lezen. Het rentabiliteitsoptimum ligt bij een
46

afzet van 3 miljoen aansluitingen en een prijs van € 140. Let op dat je de prijs afleest uit de
GO-grafiek. De gemiddelde opbrengst (GO) is immers per definitie altijd gelijk aan de prijs
(P).
Po = 160 (gegeven) en Qo = 2 miljoen (aflezen)
Pn = 140 (MO=MK) en Qn = 3 miljoen (aflezen)
%ΔP = -12,5% %ΔQ = 50%
EPV = %ΔQ / %ΔP = 50% / -12,5% = -4
En een EPV van -4 is prijselastisch. Dat wil zeggen dat de procentuele verandering van de
gevraagde hoeveelheid vier keer groter is dan de procentuele verandering van de vraag.
32c Bij een prijs van 140 euro had Cassandra een maximale totale winst. Dat is niet hetzelfde als
een maximale totale omzet. De grafiek van de totale opbrengstfunctie is een parabool (een
tweedegraads functie). De omzet is maximaal bij de top en dat is dezelfde productie waarbij
uitbreiding van de afzet geen hogere omzet meer kan opleveren. Oftewel; de maximale
omzet behaalt Cassandra als MO=0. Dat is bij een prijs van € 100 en een afzet van 5 miljoen
aansluitingen.
Bij deze prijs bereken je achtereenvolgens de omzet van Cassandra en de overige aanbieders.
Daarna kun je het marktaandeel van Cassandra berekenen.
Qvca = -5Pca + 3Pov + 520 = -5 x 100 + 3 x 160 + 520 = 500 (x 10.000)
Qvov = -3Pov + 2Pca + 480 = -3 x 160 + 2 x 100 + 480 = 200 (x 10.000)
Totale afzet = 700 (x 10.000)
Marktaandeel = eigen afzet als percentage van de totale afzet = 500 / 700 x 100% = 71,4%. Dit is
groter dan de oorspronkelijke 38%.
De gestelde randvoorwaarde was dat Cassandra geen verlies mag maken.
TO = P x Q = € 100 x 5 miljoen = € 500 miljoen
TK = 80 x 5 miljoen + 50 miljoen = € 450 miljoen
TW = TO – TK = € 500 miljoen – € 450 miljoen = € 50 miljoen.
Cassandra voldoet daarmee aan de gestelde randvoorwaarde.
32d Dat de concurrenten van Cassandra wel zullen reageren is natuurlijk een kenmerk van een
oligopolie. Je kunt het eigenlijk al aflezen vanuit de de vraagfunctie van Cassandra en haar
concurrenten. Bij de concurrenten zie je dat hun afzet afhankelijk is van de prijs van
Cassandra (2Pca).
De stijging van het marktaandeel van Cassandra van 38% naar 71,4% zullen de andere
aanbieders nooit accepteren. Zij zullen daarom reageren op het prijsbeleid van Cassandra.
32e Als de andere aanbieders ook hun prijs verlagen zal Cassandra ervaren dat haar afzet bij
iedere prijs lager is. De overige aanbieders behouden dan immers een deel van het
marktaandeel of verhogen dat zelfs nog. In ieder geval zal de vraaglijn van Cassandra door
deze reactie van de concurrenten naar links schuiven.
Het gevaar van prijsconcurrentie op een oligopolistische markt is het ontstaan van een
prijzenoorlog. Het is dus maar de vraag of een prijsdaling van Cassandra slim is.
33a Pion streeft naar maximale winst en die behaalt het bedrijf bij een prijs van € 190 (zie tekst).
Kenmerk van de maximale winst situatie is dat de marginale opbrengst (MO) gelijk is aan de
marginale kosten (MK).
47

Bij een prijs van € 190 hoort volgens de prijsafzetfunctie een afzet van 55 miljoen (zie in de
figuur hieronder). De daarmee overeenkomende marginale opbrengst is € 80. Omdat deze
MO bij maximale winst gelijk is aan de marginale kosten, bedragen deze dus ook € 80.
33b In de tekst staat dat de variabele kosten proportioneel zijn. Je hebt hier daarom te maken met
een kostenplaatjes dat overeenkomt met “constante meeropbrengsten”. Dit betekent dat de
variabele kosten per product (GVK) en de marginale kosten (MK) altijd aan elkaar gelijk zijn
en ook bij elke productiegrootte dezelfde waarde hebben. De GVK=MK is dus een
horizontale lijn ter hoogte van € 80
GVK = € 80
GCK = CK / Q = € 4,9 miljard / 70 miljoen = € 70
GTK = GVK + GCK
GTK = € 80 + € 70 = € 150
33c Bij een afzet van 70 miljoen hoort een prijs van € 160. Dat kun je aflezen in de grafiek (zie in
de figuur hieronder) of je vult bij de prijsafzetfunctie (P = -2Q + 300) voor Q = 70 in. P = -2
x 70 + 300 = 160.
Je weet nu dat bij een afzet van 70 miljoen de prijs € 160 bedraagt en de kostprijs € 150
(vraag b). De winst per product is € 10. De totale winst bedraagt dan € 10 x 70 miljoen = €
700 miljoen (€ 0,7 miljard). Dat is gelijk aan het grijze oppervlak in de grafiek.
33d Bij strategie B is er sprake van twee onderscheiden markten, waarop zowel de
prijsafzetfunctie, de MO-functie en de MK van elkaar verschillen. Bereken eerst voor beide
markten het rentabiliteitsoptimum. Dat zijn de productiegrootten waarbij de winst maximaal
is. Bereken daarna de daarbij behorende prijzen.
Markt 1:
TO = P x Q = (-4Q + 300) Q = -4Q 2 + 300Q à MO = TO’ = -8Q + 300
MO = MK à -8Q + 300 = 100 à 8Q = 200 à Q = 25
P = -4 x 25 + 300 = € 200
Markt 2:
TO = P x Q = (-Q + 150) Q = -Q 2 + 150Q à MO = TO’ = -2Q + 150
MO = MK à -2Q + 150 = 40 à 2Q = 110 à Q = 55
P = -55 + 150 = € 95
48

GVK = MK (zie antwoord vraag 11)
TO = (€ 200 x 25 miljoen) + (€ 95 x 55 miljoen)
= 10,225 miljard
TK = (€ 100 x 25 miljoen) + (€ 40 x 55 miljoen) + 4,92 miljard = 9,62 miljard -
TW =
= 0,605 miljard
33e Je kunt hier verschillende verklaringen geven. Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een nieuw product kan een innovatie zijn die een technologische voorsprong biedt op
mogelijke nieuwe concurrenten, waardoor zij (nog) niet aan de specifieke vraag naar dit
product kunnen voldoen.
• Een product wordt tegen een dusdanig lage prijs aangeboden dat het voor nieuwe
concurrenten moeilijk zal zijn, mede gezien hoge startinvesteringen, tegen diezelfde prijs
rendabel te produceren.
• Door meer soorten producten aan te bieden neemt het marktaandeel toe en daarmee de
naamsbekendheid. Ook dat maakt het lastiger voor nieuwkomers op deze markt.
34a De totale winst op beide deelmarkten samen bedraagt 700.000 euro.
TO deelmarkt 1 100 x 25.000 = 2.500.000
TO deelmarkt 2 100 x 20.000 = 2.000.000
= 4.500.000
CK = 2.000.000
VK = 40 x 45.000 = 1.800.000
TK = 3.800.000
-
TW
= 700.000 euro
34b De marginale kosten zijn gelijk aan de gemiddelde variabele kosten, daar het bedrijf te
maken heeft met constante meeropbrengsten. Dat weet je omdat de variabele kosten per
product constant zijn.
34c In de uitgangssituatie wordt op deelmarkt 1 een maximale opbrengst bereikt, omdat bij de
afzet van 25.000 stuks de marginale opbrengst nihil is.
34d Snijpunt MO = MK (rentabiliteitsoptimum) ligt bij 40.000 stuks. De getekende lijn die het
verband weergeeft tussen de prijs en de afzet is immers de GO-lijn, met behulp waarvan je de
MO-lijn kunt tekenen.
34e De maximale totale winst bedraagt 1.200.000 euro
TO deelmarkt 1 120 x 20.000 = 2.400.000
TO deelmarkt 2 80 x 40.000 = 3.200.000 +
= 5.600.000
49

CK = 2.000.000
VK = 40 x 60.000 = 2.400.000
TK = 4.400.000
-
TW
= 1.200.000 euro
34f Op deelmarkt 1 vinden we het snijpunt MO = MK bij 20.000 stuks. De bijbehorende prijs
bedraagt volgens de prijsafzetlijn 120 euro. De prijs zal door de monopolist op deelmarkt 1
dus worden verhoogd van 100 euro tot 120 euro.
35a Bij de door de overheid vastgestelde eenheidsprijs van € 1.000 horen een marginale
opbrengst van nul en marginale kosten van € 400. Omdat MO < MK heeft Fantasia Air bij
deze prijs geen maximale winst. De prijs van € 1.000 levert een marginale opbrengst op van
nul euro. Kenmerkend voor deze situatie is wel dat de omzet maximaal is.
Had Fantasia Air echt de maximale winst willen hebben, dan zou de prijs bepaald zijn met de
gelijkheid MO=MK. Dat punt tref je aan bij een bezetting van 40 stoelen. De daarbij horende
prijs lees je af op de prijsafzetlijn. Deze bijbehorende prijs bedraagt € 1.200. (Zie grafiek)
35b Maximumscore 2p
Tussen beide “zakenmens-stoelen” zit een verschil van € 1.100 (1.800 – 700). Dat is wel erg
veel. De zakenmensen zullen dan ook kiezen voor de stoelen tegen de lage prijs, omdat hun
financiële voordeel dan groter is dan het verschil in betalingsbereidheid tussen een stoel met
en een stoel zonder overnachtingverplichting (€ 1.800 - € 700 = € 1.100).
35c Maximumscore 2p
De maatschappij weet van te voren niet of een klant toerist of zakenmens is. Een zakenmens
kan dus ook een toeristenkaartje kopen. Dat scheelt € 500. Fantasia moet ervoor zorgen dat dit
niet gebeurt. In je antwoord moet je duidelijk maken dat voor een toeristentarief van € 200 een
zakenmens een dienst koopt die voor hem € 700 waard is (€ 500 meer) of een dienst koopt
tegen het zakentarief van € 1.300 die hem € 1.800 waard is. Het verschil van € 500 is deze
genoemde besparing.
Boven een prijs van 1.300 koopt de zakenmens een kaartje van € 200 (het toeristentarief) en
een losse overnachting van maximaal € 1.100, die de zakenmens dan weliswaar niet gebruikt.
Per saldo wil deze dan ook maximaal € 1.300 betalen.
35d Maximumscore 4p
50

Het consumentensurplus ontstaat als de betalingsbereidheid hoger is dan de prijs. De
marginale kosten zijn afhankelijk van de kosten per stoel. Je kunt de gevraagde vier effecten
dan als volgt beschrijven:
• Het consumentensurplus zal afnemen, omdat Fantasia Air een deel van het surplus afroomt,
doordat zij verschillende prijzen in rekening brengt voor verschillende klantengroepen
(prijsdiscriminatie).
• Het consumentensurplus zal toenemen als gevolg van de prijsverlaging die te verwachten is,
vanwege de toegenomen concurrentie.
• De marginale kosten zullen afnemen, doordat meer concurrentie Fantasia zal dwingen tot
efficiënter produceren en/of bezuinigen op de kosten per stoel.
• De marginale kosten zullen toenemen als Fantasia Air een deel van de markt verliest en
daardoor minder schaalvoordelen realiseert.
36a TO = P x Q = (–⅓Q + 20) x Q = –⅓Q 2 + 20Q à MO = –⅔Q + 20
MK = 4
MO = MK = –⅔ Q + 20 = 4 à Q = 24 (x 1 miljoen tikken)
P = –⅓ x 24 + 20 = 12 eurocent
36b TW = TO – TK
TW = (24 miljoen x € 0,12) – (€ 1,8 miljoen + € 0,04 x 24 miljoen) à
TW = € 2.880.000 – € 2.760.000 = € 120.000
36c € 120.000 / € 2.880.000 x 100% = 4,2%
36d Nee er is geen sprake van prijsdiscriminatie. KPQ biedt immers twee verschillende producten aan.
Prepaid en abonnement is niet hetzelfde.
36e Deelmarkt I: EPV = r.c. x P/Q =
Q1 = -2 x 12 + 28 = 4 à EPV = -2 x 12/4 = –6
Q2 = -12 + 32 = 20 à EPV = -1 x 12/20 = –0,6
36f
Je hebt te maken met twee verschillende prijsafzetfuncties.
36g Deelmarkt 1: Q1 = -2.P1 + 28 à P1 = -½.Q1 + 14
Deelmarkt 2: Q2 = -P2 + 32 à P2 = -Q2 + 32
36h Deelmarkt 1: TO1 = -½.Q1 2 + 14.Q1 à MO1 = -Q1 + 14
MO1 = MK = -Q1 + 14 = 4 à Q1 = 10 (miljoen tikken).
P = -½ x 10 + 14 = 9 cent à
TO1 = € 0,09 x 10 miljoen = € 900.000
Deelmarkt 2: TO2 = -Q2 2 + 32.Q2 à MO2 = -2.Q2 + 32
MO2 = MK = -2.Q2 + 32 = 4 à Q2 = 14 (miljoen tikken).
P2 = -14 + 32 = 18 cent à
TO2 = € 0,18 x 14 miljoen = € 2.520.000
TW = (€ 900.000 + € 2.520.000) – € 2.760.000 = € 660.000
37a -uit het gemeentefonds: - algemene uitkering
- Uitkeringen van het Rijk: - doeluitkeringen
- heffingen zoals: - reinigingsrechten
51

- leges
- gemeentelijke belastingen zoals: - onroerendgoed-belasting
- hondenbelasting
- toeristenbelasting
- inkomsten uit bedrijfsmatige aktiviteiten zoals: - gemeentelijk energiebedrijf
- gemeentelijk woningbedrijf
37b
37c
Hier is sprake van een quasi-collectief goed of individueel goed; het gebruik is per individu meetbaar
zodat men iedere gebruiker van zo'n goed ervoor kan laten betalen.
Privatisering heeft betrekking op individuele goederen.
Deze kunnen in afzonderlijke eenheden verkocht worden.
Of: Collectieve goederen kunnen niet worden toegerekend aan de individuele consument enjof de
particuliere bedrijven zullen geen individuele goederen voortbrengen, omdat de burgers dan gratis
van het gebruik kunnen meeprofiteren.
37d Het tarief zal met 20% stijgen; hierdoor daalt de afzet met 8%.
Opbrengst na verhoging 46.000 x € 3 = € 138.000,
Opbrengst voor verhoging 50.000 x € 2,50 = € 125.000 -/-
Toename opbrengst = afname tekort = € 13.000
37e Extra kosten = € 5.000
extra opbrengst door hoger tarief = € 13.000 +/+
Door groter aantal bezoekers = € 18.000
€ 18.000 / € 2,50 = 7.200 extra bezoekers.
37f
Het bezoekersaantal mag maximaal met 20% dalen.
Hierdoor is een stijging van het tarief mogelijk van -20% / -0,4 = + 50%.
Het gemiddelde tarief wordt dan maximaal 150% van € 2,50 = € 3,75.
37g De opbrengst wordt dan 40.000 x € 3,75 = € 150.000
De "oude" opbrengst was = € 125.000 -/-
Extra opbrengst = € 25.000,
Besparing onkosten = € 150.000 +/+
= € 175.000,
Het tekort van het zwembad à € 250.000,- wordt niet gecompenseerd door de extra opbrengsten en
de kostenbesparing. Voor het particuliere bedrijf is overname niet aantrekkelijk omdat ook bij het
hoogst mogelijke tarief het zwembad verlies blijft lijden.
37h
Ja, omdat de gemeente nu niet zelf het exploitatietekort van het zwembad hoeft te dekken. Daardoor
ontstaat er meer financiële armslag voor de gemeente. De gemeente kan meer voor de inwoners doen
ofwel de inwoners hoeven minder aan de gemeente via (belasting)heffingen af te dragen.
38a
38b
38c
Keuze uit:
- Aflezen € 1.500,
- Via verhoudingen van lijnstukken: 3/4 x f 2.000,- = € 1.500,
- via de te bepalen funktie van de grafiek:
p = – 12,5 q + 2000. Bij q = 40 st. wordt p = € 1.500,
Keuze uit:
- Via verhoudingen van lijnstukken: Ev = -3.
- Kandidaat moet bij p = 1500 en q = 40 een verandering van de p en q aannemen en dan via de
gebruikelijke formules de Ev = -3 bepalen.
Elastische vraag want: (keuze uit)
- EPV is kleiner dan -1
52

- Gevraagd punt ligt op de bovenste helft van de vraagcurve.
- % verandering van de q > % verandering van de p.
38d Maximale omzet bij EPV = -1.
Dan is de prijs van € 1.000 direkt af te lezen.
38e EPV = %∆Q (f) / %∆P (f) = - 3
Omdat %∆P = -10% wordt de %∆Q = +30%. Dus er worden nu 40 + 30% = 52 fietsen verkocht.
38f
EKV = %∆Q (b) / %∆P (f) = + 1 5
Omdat %∆P (f) = -10% wordt de %∆ Q (b) = -15%. Dus er worden nu 20 - 15% = 17 bromfietsen
verkocht.
Zie grafiek.
38g
- 8 /20 of 2/5 x 120 = 48 stuks.
- via een opnieuw te bepalen funktie:
p = -16 2/3 q + 2000. Bij P = € 1.200,- wordt q = 48 st.
38h Oude omzet: 40 x € 1.500 = € 60.000
Nieuwe omzet: 48 x € 1.200 = € 57.600,
Omzetdaling van € 2.400 = 4%
39a
39b
39c
Zie grafiek.
De kosten van elk extra te verkopen kaartje bedragen telkens € 4,- drukkosten en € 1, verkoopkosten
à MK = € 5,-.
Zie grafiek.
53

39d Zie grafiek à prijs = € 40,
(Controle:
Vraagcurve: P = -0,5 Qv + 75
MO-curve : P = - Qv + 75
MK = 5 à p = 5 invullen in MO à Qv = 70
Qv = 70 invullen in vraagcurve à p = 40).
39e Opbrengst 70.000 x 40 = € 2.800.000
Constante kosten: € 250.000,
€ 200.000,
€ 800.000,
€ 1.250.000
Variabele kosten: 70.000 x 5 = € 350.000,
Totale kosten € 1.600.000 -/-
Totale winst € 1.200.000
39f
Prijs blijft gelijk, nl. noch MO, noch MK verandert.
40g Idem 3a.
39h
Prijs zal lager zijn. Doordat MK daalt zal het snijpunt van MO = MK naar rechts verschuiven
waardoor de hoeveelheid kaartjes waarbij de winst maximaal is groter wordt. Dit grotere aantal
kaartjes kan alleen maar verkocht worden indien de prijs lager is.
39i MO = MK levert een prijs op van € 40,- en een gevraagde hoeveelheid kaartjes van 70.000.
Aangezien het een eenmalig concert is en het stadion slechts plaats biedt aan 50.000 personen wordt
de prijs bepaald door deze maximale capaciteit. Invullen Qv = 50 in de vraagcurve à p = € 50,-.
54

39j
39k
Kosten die als gevolg van het bedrijfsmatig handelen van een bedrijf gemaakt (moeten) worden,
maar welke in eerste instantie niet door het bedrijf betaald (hoeven) worden.
Bijvoorbeeld: - kosten van het extra inzetten van politie,
- extra kosten afdeling gemeentereiniging,
enz.
De belastingbetaler.
40a
40b
Medicam is BV monopolist op de verkoopmarkt; dat wil zeggen dat hij zelf de prijs kan bepalen, de
monopolist is prijszetter. Op de inkoopmarkt is Medicam B.V. hoeveelheidsaanpasser, hij heeft daar
geen invloed op de prijs die door vraag en aanbod wordt bepaald (volkomen concurrentie).
Zie bijlage.
In een situatie van proportioneel variabele kosten zijn de MK gelijk aan de GVK. De GVK bedragen
hier: Inkoop perziken: 3 kg x € 2 = € 6
Opbrengst vruchtvlees: 2 kg x € 1 = € 2 -/-
Overige variabele kosten: = € 2 +/+
GVK = € 6
40c
Maximale totale winst wordt bereikt bij MO = MK.
In de bijlage kunnen we zien dat de hoeveelheid dan 1.000.000 potjes is en de daarbij behorende
prijs € 9.
Totale opbrengst verkoop: 1.000.000 x € 9 = € 9.000.000
Totale kosten:
Variabel: 1.000.000 x € 6 = € 6.000.000
Constant: = € 2.400.000
Totaal = € 8.400.000
Totale maximale winst = € 600.000,
55

40d
40e
40f
40g
40h
Meer. Doordat de opbrengst van het vruchtvlees hoger is zullen de marginale kosten (MK) lager
worden. Het snijpunt MO = MK ligt dan verder naar rechts. Dus Medicam B.V. zal meer potjes
Pêcha aanbieden.
Keuze uit:
- De kandidaat moet bij q = 1.000.000 en p = € 9 een verandering van p en q aannemen en dan
via de gebruikelijke formule de Ey = - 3 berekenen.
- Via verhouding van lijnstukken: Ey = - 3
P-as: Ey = -(9 : 3) = -3.
Q-as: Ey = -(12 : 4) = -3.
Vraagcurve: Ey = -(15 : 5) = -3.
De totale omzet (= opbrengst) is maximaal als de marginale opbrengst nul of Ey = - 1 is. Dit is het
geval bij een hoeveelheid van 2.000.000 potjes en een prijs van € 6,- (zie grafiek).
Zie bijlage.
Maximale totale winst wordt bereikt bij MO = MK.
Door de verschuiving van de vraagcurve naar rechts verschuift de MO-curve ook naar rechts. De
MK-curve blijft gelijk. In de bijlage kunnen we zien dat de hoeveelheid dan 1.250.000 potjes is en de
daarbij behorende prijs € 9.
Totale opbrengst verkoop: 1.250.000 x € 9 = € 11.250.000
Totale kosten:
Variabel: 1.250.000 x € 6 = € 7.500.000
Constant: = € 2.400.000
Reclamekosten: = € 800.000
= € 10.700.000 -/-
Totale maximale winst = € 550.000
De reclamecampagne heeft in deze periode tot een lagere maximale totale winst geleid: € 600.000 - €
550.000 = € 50.000 lager.
40i
Bij de introductie van een nieuw product kan een monopolist uit commerciële overwegingen een
andere prijs hanteren. Voorbeelden van zulke overwegingen zijn: het verkrijgen van
naamsbekendheid, het kweken van behoefte bij de consument, het opbouwen van een voorsprong ten
opzichte van toekomstige concurrenten enz.
Vergroten van het marktaandeel mag hier niet genoemd worden, een monopolist heeft namelijk per
definitie een marktaandeel van 100%.
41a
De GO = P. Omdat we hier te maken hebben met een hoeveelheidaanpasser, de prijs wordt immers
bepaald door het marktmechanisme, is de prijs gegeven en wel 60 cent.
41b Maximale winst bij MO=GO. Dat is bij 12.000 kg. (zie grafiek punt R = rentabiliteitsoptimum).
41c Winst = 12.000 x (GO – GTK) = 12.000 x (0,60 - 0,45) = € 1.800,-.
41d Constante kosten =12.000 x (GTK - GVK) = 12.000 x (0,45 - 0,35) = € 1.200,-.
41e
Zie grafiek, oppervlak ABCD.
42a Mondpolie; "IEP" B.V. is als eerste en enige gekomen met een unieke reis naar de Costa Brava..
56

42b Een (grafische) weergave van het verband tussen de prijs van een goed en de daarbij behorende
gevraagde hoeveelheid.
42c
Indien MO > MK dan is MW positief en stijgt de totale winst. Indien MO < MK dan is MW negatief
en daalt de totale winst. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de winst maximaal is als MO =MK.
42d -2Qv + 1000 = 100 à Qc = 450 en P = 550.
De prijs die "IEP" B.V. zal vaststellen bedraagt € 550,-.
42e Omzet 450 x € 550 = € 247.500,-
Kosten: variabel 450 x 100 = 45.000
vast 9 x 6000 = 54.000
totaal € 99.000,-
Winst € 148.500,-
Of 450 x (550 - 220) = € 148.500,-
42f Er zijn 15 bussen beschikbaar; er kunnen dus maximaal 15 x 50 = 750 betalende passagiers
vervoerd worden.
Als Qv = 750 dan valt uit de vraagfunctie te berekenen dat p = 250.
De verkoopprijs die "IEP" B.V. in dit geval vaststelt is € 250,-.
42g -2Qv + 1000 = 120 à Qv = 440 en p = 560.
De verkoopprijs die "IEP" B.V. in deze situatie vaststelt bedraagt € 560,-.
42h De winst in deze situatie bedraagt:
Omzet 440 x 560 = € 246.400
Kosten: variabel 440 x 120 = 52.800
vast 11 x 6.250=68.750
totaal € 121.550,-
Winst € 124.850,-
De winst in deze situatie is € 23.650,- lager dan in de vorige situatie (vraag e). Het is dus niet
verstandig van "IEP" B.V. comfortabele slaapbussen met video aan te bieden.
42i Men mag verwachten dat in het geval van een comfortabele reis per slaapbus met DVD-speler
de voorkeur van de consument zal veranderen en de vraagcurve zal doen verschuiven.
(afhankelijk van de reacties van de consumenten naar links of rechts).
43a (TK = 0,2q + 15).
43b TO = TK à 0,6q = 0,2q + 15 à 0,4q = 15 à q = 37,5 miljoen stuks.
Of: BEP = C / (p-v) à B = 15.000.000 / (0,60 - 0,20) = 37,5 miljoen stuks.
43c Boven de 37,5 miljoen wordt op elke baksteen verdiend. Hoe meer bakstenen er
geproduceerd worden, des te hoger is dus de winst. De maximale winst zal dus liggen bij de
maximale productiecapaciteit = 100 miljoen stuks.
43d 2 punten ter keuze, bv.:
q = 20 à P = - 0,02 x 20 + 2,2 à P = 1,80 à TO = 20 x 1,80 = 36 miljoen euro.
q = 90 à P = - 0,02 x 90 + 2,2 à P = 0,40 à TO = 90 x 0,40 = 36 miljoen euro
43e De variabele kosten blijven gelijk namelijk 0,2q.
57

De overige ( = constante) kosten stijgen met 20% en komen dus op 15 + 20% = 18 miljoen
gulden.
De TK-curve wordt dus: TK = 0,2q + 18.
43f TO = TK komt resp. voor bij q = 10 en q = 90
q = 10 resp. 90 invullen in vraagfunktie
p = - 0,02 x 10 + 2,2 = € 2,- en
p = - 0,02 x 90 + 2,2 = € 0,40.
Of:
TO = TK komt resp. voor bij q = 10 en q = 90 miljoen stuks.
Uit de grafiek valt af te lezen dat dan TO resp. gelijk is aan 20 miljoen en 36 miljoen euro.
De prijzen waarbij TO = TK zijn dus resp.:
20 miljoen gulden: 10 miljoen stuks = € 2,- en
36 miljoen gulden: 90 miljoen stuks = €0,40.
43g De totale winst is maximaal waar de afstand tussen TO en TK maximaal is. Dat is bij q = 50
(zie grafiek). (Ter controle:
TO = p x q -->TO = -0,02q2 + 2,2q
TK = 0,2q + 18 -
Winst = W = -0,02q2 + 2,0q - 18
De winst is maximaal indien dW/dq = 0 à
Maximale winst indien - 0,04q + 2,0 = 0 à 0,04q = 2 à q = 50).
43h Totale opbrengst 50 miljoen x € 1,20* = € 60
Variabele kosten 50 miljoen x € 0,20 = € 10
Constante kosten = € 18
Totale kosten € 28
Totale maximale winst = € 32 miljoen
` * (via invullen in vraagcurve of via aflezen uit grafiek).
43i In de nabije toekomst zal bij volledige overschakeling naar de nieuwe baksteen de
werkgelegenheid binnen Steenbakkers B.V. dalen. Het oude personeelsbestand was afgestemd op
een productie van 100 miljoen stuks. Het nieuwe productievolume waarbij maximale winst wordt
behaald ligt slechts op de helft, waardoor een aantal mensen overbodig wordt.
58

Toetsboek hoofdstuk 5 Antwoorden concept ruilen over de tijd
1a
1b
1c
Jaarlijks moeten ze € 30.000 / 15 = €2.000 sparen
Dat is per maand € 2.000 / 12 = € 167 per maand
De € 5.000 blijft 18 jaar staan. 5% rente komt er elk jaar bij.
Na 18 jaar heb je dan 30.000 x 1,05 18 = € 72.199 (afgerond)
Dat bijbaantje is nodig om de studie en de kosten van levensonderhoud te betalen. Deze
kosten zijn aanzienlijk in deze fase.
2a
2b
2c
2d
De periode voor het werkzame leven, de periode van het werkzame leven en de periode na
het werkzame leven.
In levensfase I en III is een mens van anderen afhankelijk, omdat het eigen inkomen lager is
dan het bedrag dat nodig is om de kosten van levensonderhoud te financieren.
Omdat je in levensfase III AOW ontvangt, die door de werkende mensen in de vorm van
premies wordt betaald.
Tijdens het werkzame leven zou je kunnen zorgen voor een aanvullend oudedagspensioen.
Voor veel werknemers is dit trouwens ook verplicht.
3a
De cijfers in de grafiek zijn “saldi % positieve en negatieve antwoorden”. Het saldo van
zinvol en niet zinvol bedraagt in 2008 65% (zie bovenste lijn)
100% - 65% = 35%. De helft daarvan bedraagt 17,5%
82,5% zinvol en 17,5% niet zinvol. Samen is dat 100% en het saldo van deze twee getallen
bedraagt 82,5% -17,5% = 65%
of iets wiskundiger:
Zinvol = X en niet zinvol = (100 – X)
X – (100 – X) = 65
X – 100 + X = 65 à 2X = 165 à X = 82,5%
3b
3c
De crisis leidde tot onzekerheid in die periode. En daarom gingen meer mensen uit voorzorg
geld op zij leggen.
Nee, je kunt wel zeggen dat meer mensen sparen, maar per spaarder kan het bedrag wel
kleiner zijn dan in 2005
4a
28 miljard euro / 6,7 miljoen = 4.179,10 à 4.200 (euro krediet per huishouden)
4b Ze hadden op het laatste rekeningafschrift een debetsaldo (tekort) van € 1.524.
- 1.524 – 100 – 128 = - 1752. Het tekort is toegenomen
Het chippen heeft geen invloed op het saldo van de bankrekening.
4c
B is het juiste antwoord
59

4d
4e
4f
Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
• de hoogte van hunmaandelijkse inkomens,
• of er nog andere schulden zijn en hoe hoog die zijn,
• of ze tijdelijk werk of vast werk hebben,
• of er promotiekansen zijn, waardoor de meer gaan verdienen,
• de leeftijden van Els en Wim
Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
* Als de rent stijgt, blijft er voor deze mensen minder geld over om te besteden,
* Een terugval in inkomen (ontslag, korter werken) kan er toe leiden dat deze mensen geld
tekort komen voor de rente en aflossing.
32 / 22,3 x 100 = 143,5
5a
5b
Een balans bevat voorraadgrootheden, omdat het van deze grootheden de waarde op één
bepaald moment betreft
De grootheden op een resultatenrekening betreffen waarden die gedurende een jaar
(periode) zijn gerealiseerd. Dit zijn stroomgrootheden.
6a
6b
6c
6d
De eerste 20 jaar is een groot deel van het betaalde bedrag aftrekbaar van de belastingen
De annuïteitenhypotheek is aantrekkelijk voor mensen die starten met een laag salaris, maar
na zo’n 15 jaar aan hun top zitten. In het begin is vrijwel het gehele aan de bank betaalde
bedrag aftrekbaar van de belastingen.
Je betaalt elk jaar hetzelfde bedrag . En ook het spaarbedrag en het rentebedrag blijft
jaarlijks gelijk. Van begin tot eind heb je dan ook dezelfde belastingaftrek
Je ziet in beide figuren dat het bedrag dat je gedurende de aflossingsperiode aan rente
betaalt, hoger is dan het oorspronkelijk geleende bedrag.
7a
7b
7c
7d
8a
Sparen is niet-consumeren
Als een kleiner deel van het nationaal inkomen wordt geconsumeerd dan stijgen de
bestedingen (effectieve vraag) en daarmee ook de productie.
Om economische groei te realiseren zullen bedrijven moeten investeren en daarvoor moeten
zij geld lenen. Dat geld komt grotendeels bij de gezinnen vandaan als zij tenminste sparen.
Bij toenemende inflatie(verwachtingen) daalt de waarde van het geld. Sparen is dan minder
aantrekkelijk. Je kunt dan beter nu kopen, dan straks als de producten in prijs zijn gestegen.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
0,20 x 15,5 – 0,05 x 11,5 / 0,05 x 11,5 x 100% = 439,13%
b
beheer van vermogen
60

c
d
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om
pensioenfondsen.
De rente was lager dan de opbrengst die met aandelen behaald kon worden. Vandaar de
interesse voor aandelen.
9a
9b
9c
De hoogst haalbare rente voor Laura is 5% (bij de bank). De obligaties leveren maar 4% op.
Dat is 0,04 x € 30.000 = € 1.200. Laura wil dus minder betalen dan € 30.000. Het effectieve
rendement op de obligaties moet namelijk ook 5% zijn. Het bedrag dat Laura jaarlijks aan
rente zal ontvangen als zij de obligaties koopt (de € 1.200) moet dan ook 5% zijn van het
bedrag dat zij bereid is te betalen.
Laura wil dus 1.200 x 100 / 5 = € 24.000
Economen zeggen dan dat de koers van deze staatsobligaties 80 is.
Berekening 24.000 / 30.000 x 100 = 80
Dus 20% lager dan de uitgegeven koers (waarde)
Laura kan winst maken op haar obligaties als de huidige rente lager is dan de 4% op haar
obligaties. Haar obligaties zijn dan populair vanwege de hogere nominale rente.
10a Bij een renteverlaging gaan gezinnen en bedrijven meer lenen om meer te open.
10b Kapitaalmarkt; je sluit ze voor een lange periode (20-30 jaar) af
10c
Als de rente daalt, nemen de financieringskosten af, De vraag naar huizen kan stijgen en
daarmee de prijs van huizen.
10d Mensen hebben geld nodig en dat gaan ze lenen vandaar de toename van de
kredietverlening.
10e
Onder de voorwaarde dat de prijzen procentueel evenveel dalen als de rente
11a Lage rente, gemakkelijk bijlenen, a de studie pas later terugbetalen en de aflossings-bedragen
zijn afhankelijk van het inkomen.
11b In de eerste plaats omdat een studie veel geld kost en in de tweede plaats omdat er grote
behoefte is aan hoog opgeleid personeel. En op deze wijze wil de overheid studeren
stimuleren.
11c 4 jaar 800 euro per maand = € 38.400 (= 4 x 12 x 800)
11d jaar 1: 12 x 800 = 9600 à schuld = € 9.600 à (rente = 96 x 4 = 384)
jaar 2: 12 x 800 = 9600 à schuld = € 19.200 à (rente = 192 x 4 = 768)
jaar 3: 12 x 800 = 9600 à schuld = € 28.800 à (rente = 288 x 4 = 1.152)
jaar 4: 12 x 800 = 9600 à schuld = € 38.400 à (rente = 384 x 4 = 1.536)
Schuld na 4 jaar bedraagt 4 x 9.600 + 384 + 768 + 1.152 + 1.536 = € 42.240
11e De student denkt meer met het geleende geld te kunnen verdienen op de aandelenbeurs, dan
hij aan rentekosten moet betalen. Het belegde geld kan hij later altijd weer in geld omzetten
en daarmee de ib-groep aflossen.
61

11f Het risico dat de beleggingen minder waard blijken dan hij dacht. Bijvoorbeeld door een
instorting van de aandelenkoersen.
12
a 5.000 x 1,035 4 = 5.738 à rente = €738
b 5.000 x 1,06 3 = 5.955 à rente = € 955
c 5.000 x 1,075 6 = 7.717 à rente = € 2.717
13a Dat zijn beleggingspolissen, waarbij de belegger hoge kosten in rekening worden gebracht,
waardoor maar een relatief klein gedeelte van de betaalde premie daadwerkelijk wordt
belegd.
13b Verzekeringsmaatschappijen, banken en andere particuliere beleggingsmaatschappijen.
13c Natuurlijk omdat men verwachtte door deze belegging “rijk” te worden. Het was ook een
tijd, waarin de aandelenkoersen bleven stijgen en veel mensen dachten dat dit door zou
blijven gaan. Men vergat dat een aandeel een winstuitkering moest opleveren en dat de
bedrijven dus wel winst moeten maken. Het aandeel zelf is alleen maar een stukje papier.
Toen de bedrijven inderdaad vrijwel geen winst meer maakten (rond 2001 en rond 2008)
stortten de aandelen koersen in en verdween het opgebouwde vermogen als sneeuw voor de
zon.
13d Er is er sprake van misleiding door de aanbieder als ze hoge rendementen en uitkeringen
voorspiegelen. Dat kun je bij aandelen nooit met zekerheid van te voren zeggen.
13e ‘resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst’. Je kunt dus nooit met
zekerheid zeggen dat de voorgespiegelde resultaten ook zullen worden behaald.
14a Uit het antwoord moet blijken dat het gaat om het verschil in looptijd van de verhandelde
vermogenstitels.
14b voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om termijndeposito’s.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om spaartegoeden.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om aandelen.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om obligaties.
14c Hoger, voorbeelden van juiste verklaringen:
• Een verklaring waaruit blijkt dat het inflatierisico op langere termijn groter is.
• Een verklaring waaruit blijkt dat de hypotheekgever voor meer zekerheid extra moet
betalen.
14d Gestegen, een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
kapitaalmarktrente in die periode ongewijzigd blijft terwijl het prijsniveau in die periode
daalt.
15a Door deze leningen stijgt de geldhoeveelheid. Er komt immers nieuw geld bij. En volgens de
verkeersvergelijking van Fisher (M x V = P x T) zal een stijging van de geldhoeveelheid
62

kunnen leiden tot een stijging van de prijzen. Op voorwaarde dat de productiecapaciteit
volledig is bezet.
Leningen die de bank doet vanuit aangetrokken spaargeld, laat de geldhoeveelheid constant.
Het geld wordt alleen verplaatst over de tijd.
15b Door dit beleid stijgt de staatsschuld en wie moet dit terugbetalen? De belastingbetaler nu of
die van de toekomst?
15c
Dit geld bijdrukken leidt tot inflatie, waardoor de reële waarde van de schuld afneemt.
15d Door een renteverlaging stijgen de bestedingen van gezinnen en bedrijven, wat de economie
weer stimuleert.
15e
15f
Omdat bij hyperinflatie niemand meer het geld als betaalmiddel wil accepteren.
Men gaat weer over op de ouderwetse ruilhandel zonder geld. De arbeidsspecialisatie neemt
af. Het kost weer moeite een ruilpartner te inden. De waardebepaling van te ruilen goederen
levert veelal problemen. Kortom de handel daalt sterk en daarmee eveneens het BBP
16a Index waarde geld = 100 / 110 x 100 = 90,9 à geldontwaarding = 9,1%
16b Index aarde geld = 100 / 200 x 100 = 50 à geldontwaarding = 50%
16c Index waarde geld = 100 / 1100 x 100 = 9,1 à geldontwaarding = 90,9%
17a Afnemen. Dat blijkt uit de zin ‘Het rentepercentage van de lening ligt een aantal jaren vast
terwijl het inkomen wordt aangepast aan de inflatie.’
17b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een toename van
het inkomen een hoger (marginaal) belastingpercentage van toepassing kan worden en dat
van het rentebedrag dan een groter deel wordt terugontvangen.
17c Uit het antwoord moet blijken dat de (nominale) rente lager is dan de inflatie.
17d Een voorbeeld van een juiste berekening is:
€ 200.000 x 1,024 3 = € 214.748,36
17e Uit het antwoord moet blijken dat inflatie geen invloed heeft op de hypotheekschuld zodat
het verschil tussen de waarde van het huis en de hypotheekschuld (= het vermogen) zal
toenemen.
18a Omdat elke consument een ander uitgavenpatroon heeft.
18b Dat een pakket consumptiegoederen dat de “gemiddelde” consument koopt 27% duurder is
geworden.
18c Als je de consumentenprijsindex begin augustus op 100 stelt, was deze eind augustus gelijk
aan 100 + 15% = 115.
En eind september 115 + 27% = 146,05 (115 x 1,27)
63

De prijzen zijn in die twee maanden dus met 46,05% gestegen
18d Bij een hoge inflatie daalt de koopkracht van je spaargeld. Spaarders zullen dus alleen bereid
zijn hun geld uit te lenen als ze die koopkrachtdaling vergoed krijgen via een hogere rente.
18e Dan is het inflatiepercentage hoger dan het rentepercentage.
18f Bij een negatieve reële rente zullen de besparingen opdrogen en kunnen bedrijven dan niet
meer aan middelen komen om te investeren. De productiecapaciteit veroudert dan drastisch
en de concurrentiepositie verslechtert.
19a Prijspeil stijgt 123,9 / 119,1 x 100 – 100 = 4,0%
19b Het inkomen is gestegen met € 4.500. Dit is een stijging met
Berekening 4.500 / 20.000 x 100% =22.5%
19c Index reëel inkomen = Index nominaal inkomen / Index cpi x 100
122,5 / 104 x 100 = 117,8 à reëel inkomen stijgt 17,8%
Van tijd tot tijd verlegt men het basisjaar.
19d Omdat het consumptiepatroon in de tijd verandert (wegingsfactoren). Dit als gevolg van
veranderende behoeften en prijsveranderingen.
20a De prijsindex voor de horeca bedraagt 107
20b Het citaat luidt: “Terwijl het volume van de totale consumptieve bestedingen in 2002 stijgt,
daalt het volume van de bestedingen van consumenten in de horeca.” De consumptieve
bestedingen nemen wel degelijk toe. Dat wijst niet op de teruglopende economische groei.
Maar de consumptieve bestedingen lopen wel terug in de horeca. Dat moet dus een andere
oorzaak hebben. De econoom zegt dat de horeca gewoon de rekening gepresenteerd krijgt
van haar eigen prijsbeleid.
21a Je berekent de consumentenprijsindex (CPI) door de partiële prijsindexcijfers van de
verschillende bestedingscategorieën te vermenigvuldigen met de wegingsfactor van die
groepen. Dat is het deel van het totale inkomen dat aan die groepen is besteed. De som van
deze producten deel je dan door 100, het totaal van de wegingsfactoren. Bij deze opgaven
zijn de uitgaven in drie categorieën verdeeld. Bereken eerst de ontbrekende wegingsfactor en
voer daarna de hier besproken berekening uit. Het CPI bedraagt 104,2.
Berekening ontbrekende wegingsfactor recreatie, cultuur en overige: 100 – 25,0 – 44,6 =
30,4
Berekening CPI:
[(25,0 x 105,4) + (44,6 x 104,0 + 30,4 x 103,4)] / 100 = 104,2
21b De procentuele verandering van de koopkracht kun je berekenen met behulp van de
koopkrachtindex. Deze koopkrachtindex bereken je door de index van het nominale
inkomen (wat je verdient) te delen door de consumentenprijsindex. Bereken eerst met behulp
van tabel 2 deze twee laatste indices.
64

Nominale inkomensindex 2003 t.o.v. 2002 = 115,0 / 112,9 x 100 = 101,86
Prijsindex 3002 t.o.v. 2002 = 110,7 / 107,6 x 100 = 102,88
Koopkracht index = nominale inkomensindex / prijsindex x 100
Koopkracht index = 101,86 / 102,88 x 100 = 99,01
De koopkracht is gedaald met 0,99% (99,01 – 100 = - 0,99)
21c
Als gevolg van het kwaliteitseffect zijn de goederen die je koopt en die het Centraal Bureau
voor de Statistiek dus opneemt in haar budgetonderzoek misschien wel duurder, maar in
ieder geval beter. De prijsstijging van deze goederen neemt het CBS op in haar CPI. Het
CBS onderzoekt de stijging van het prijspeil bij eenzelfde levensstandaard. Maar door het
kwaliteitseffect ontstaat een hogere levensstandaard en een hoger niveau van
behoeftebevrediging. Je kunt dus concluderen dat de prijsstijging deels veroorzaakt is door
meer behoeftebevrediging. Als je dat meetelt, blijkt het prijspeil minder gestegen te zijn, dan
uit het CPI af te leiden is.
21d Het budgetonderzoek moet de wegingsfactoren opleveren, die het CBS gebruikt bij de
berekening van het CPI. Naarmate er meer tijd zit tussen de budgetonderzoeken, zullen de
verschillen in uitgavenpatroon groter zijn. Het substitutie-effect is dan groot. Door een
jaarlijks budgetonderzoek kan het CBS veel sneller veranderingen in het uitgavenpatroon
vaststellen, die ontstaan zijn door vervanging van bepaalde goederen door andere. Het
substitutie-effect is dan veel kleiner en de noodzaak voor het CBS de CPI te corrigeren
neemt af.
22a Een verlaging van de directe belasting kan tot bestedingsinflatie leiden omdat daardoor het
besteedbare inkomen toeneemt, waardoor de bestedingen groter kunnen worden dan de
productiecapaciteit toelaat. En in dat geval zullen de prijzen stijgen.
22b Een krappe arbeidsmarkt kan tot loonstijgingen leiden als bij gebrek aan geschikt nieuw
personeel werkgevers gedwongen zijn het huidige personeel (meer) over te laten werken /
vast te houden door bonussen / extra periodieken en toeslagen te geven.
22c Men hoopte op een stijging van de koers van de euro, omdat daardoor de prijzen van in
dollars genoteerde geïmporteerde producten kunnen dalen waardoor de stijging van het
prijspeil in Nederland wordt afgeremd. Je krijgt namelijk bij een stijging van de koers van de
euro ten opzichte van de dollar meer dollars voor een zelfde hoeveelheid euro’s.
23a In 2001 was de groei van de consumptieve bestedingen maar weinig hoger dan de stijging
van het prijspeil. De groei van de bestedingen werd dan ook voornamelijk veroorzaakt door
de prijsstijging en nauwelijks door een reële groei van de bestedingen.
23b Oplopende inflatie kan oorzaak zijn van stagnerende bestedingen in een open economie
omdat door de hoge inflatie het exportprijspeil relatief stijgt en de exportvraag afneemt zodat
de binnenlandse productie stagneert. Maar ook omdat door de hoge inflatie het
importprijspeil relatief daalt en de importvraag toeneemt, waardoor de binnenlandse
65

productie ook stagneert. Het prijspeil bepaalt dus mede de grootte van de export en de
import.
23c Het buitenland wordt dan in verhouding goedkoper dan het eigen land. De bewoners zullen
dn daar meer kopen. Dat noem je import.
23d De gemiddelde prijsstijging bedraagt 4,6%.
Berekening: (4,4 + 4,7 + 4,6 + 4,5) / 4 = 4,6%
23e In geen enkel jaar bedroeg de groei van de bestedingen minder dan 4,3%. Er was dus altijd
groei in beide jaren. Alleen in 2001-I was de groei van de bestedingen lager dan de
prijsontwikkeling. In dat kwartaal was er sprake van een daling in de reële bestedingen.
24a Dat kun je niet zeggen. In de grafiek staan alleen procentuele veranderingen vermeld. Je
hebt geen absolute waarde gekregen.
24b In geen enkele periodezijn de prijzen van huizen gedaald. De procentuele ontwikkeling is in
elk jaar boven de nul geweest. Je kunt wel zeggen dat in de periode 1999-2003 de groei sterk
is afgenomen, maar er was nog wel groei.
25a De executiewaarde is het bedrag dat het huis bij gedwongen verkoop waarschijnlijk oplevert
en dat de bank kan ontvangen als de hypotheekgever zijn verplichtingen niet meer kan
nakomen.
25b Het voordeel van z’n maatregel is dat mensen niet te veel geld lenen. Als zij hun huis
moeten verkopen, blijven ze niet met de genoemde restschuld zitten.
25c
Bij gedwongen verkoop via een veiling moeten ook de veilingkosten worden betaald. Die
gaan van de verkoopopbrengst af.
25d Je kunt denken aan een inkomensmaatstaf, bijvoorbeeld vier keer het gezamenlijke
jaarinkomen. Ook kun je denken aan het controleren of je eventueel ook nog ergens anders
schulden hebt. Zo ja, dan krijg je die 125% niet.
26a koopsom = € 181.000. Makelaarskosten bedragen 1,25 % van de koopsom. Vergeet niet de
BTW mee te rekenen.
Makelaarskosten = 181.000 x 0,0125 x 1,19 = € 2.692,38
26b Minder dan 10%
Berekening: 6 x € 1.810 + € 966 + € 450 = € 12.276
€ 12.276
/ € 181.000 x 100% = 6,8%
26c
Voorbeelden van juiste redenen zijn:
• de rente op een hypothecaire lening is lager (vanwege het onderpand)
• de looptijd van een hypothecaire lening is langer dan van een persoonlijke lening
• bij een hypothecaire lening is de rente (voor de eerste woning) aftrekbaar va de belasting
en bij een persoonlijke lening niet.
26d Uit je antwoord moet blijken dat:
66

• bij een spaarhypotheek de lasten elk jaar constant blijven, terwijl ze bij de lineaire
hypotheek elk jaar lager worden.
• En dat dit laatste gunstiger is omdat Fank reeds op de helft van de totale looptijd wil
stoppen met werken en dan al bijna 65 is.
26e Uit je antwoord moet blijken dat Frank kostwinner/alleenverdiener is
27a
b
Uit het antwoord moet blijken dat een stijging / daling van de hypotheekrente het lenen van
geld voor de aanschaf van een huis duurder / goedkoper maakt waardoor de vraag naar
koopwoningen afneemt / toeneemt en de gemiddelde verkoopprijs van een koopwoning
daalt / stijgt.
Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• Een uitleg waaruit blijkt dat door de toename van de werkloosheid de bereidheid om risico
te nemen / de hoogte van het besteedbaar inkomen vermindert en de koop van een huis
uitgesteld of afgesteld wordt, waardoor de vraag afneemt.
• en blijkt dat de werklozen moeten bezuinigen op hun uitgaven en hun koopwoning
verkopen, waardoor het aanbod toeneemt
c
d
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat het verband
tussen werkloosheid en prijs van koopwoningen in de hoofdstad minder sterk is doordat
een flexibele arbeidsmarkt, in geval van werkloosheid, de kans vergroot op het (eerder)
krijgen van een baan en dus het werkloos worden minder vlug aanleiding zal zijn tot meer
aanbod van koopwoningen / minder vraag naar koopwoningen.
28a Er komen steeds meer ouderen, die een AOW-uitkering moeten krijgen terwijl het aantal
premieplichtigen met een veel kleiner percentge groeit. Er is straks onvoldoende geld om de
65-plussers van een AOW-uitkering te voorzien.
28b Als mensen langer doorwerken, krijgen ze pas op latere leeftijd een AOW-uitkering,
waardoor deze uitgaven dalen. Ze krijgen niet alleen later de uitkering, maar betalen ook
langer de premie voor deze volksverzekering.
Een alternatieve oplossing is inzetten op een betere studiekeuze en zorgen voor minder
uitval. Elk jaar dat een student te lang studeert kost geld en scheelt de overheid veel
belastinginkomsten. Ook hebben sneller afgestudeerde mensen langer de tijd om hun
pensioen op te bouwen. Misschien hoeven ze dan niet langer door te werken
67

29 Het principe van de hypotheek op basis van een levensverzekering is dat u niets aflost (1).
Aan deze hypotheekvorm is namelijk een zogenoemde gemengde (2) verzekering
gekoppeld, die uitkeert als u in leven (3) bent op de einddatum van de hypotheek of als u
overlijdt (4) vóór die datum. Gedurende de hele looptijd (5) betaalt u rente over de volle
hypothecaire lening (6). De premie voor de verzekering bestaat uit een spaarpremie en een
risicopremie (7). Met de eerste bouwt u een spaarkapitaal op waarmee u aan het einde (8)
van de looptijd de hypotheek aflost. Ervan uitgaande dat u het volledige overlijdensrisico
heeft gedekt, zorgt de risicopremie ervoor dat uw nabestaanden (9), mocht u onverhoopt
eerder komen te overlijden, niet met een schuld (10) blijven zitten. Als u aan een
levenhypotheek begint, moet u er vrij zeker van zijn dat u in een koopwoning (11) wilt
blijven wonen en dat de gekozen verzekeraar de juiste is. Overstappen (12) naar een andere
verzekeraar en een andere hypotheekvorm (13) is namelijk vrijwel altijd ongunstig.
30a Uit je antwoord moet blijken dat internetsparen voor banken minder arbeidsintensief is /
minder papieren rompslomp geeft en daardoor kostenbesparend is.
30b Ties en Saskia hebben € 3.000 om mee te beginnen, terwijl de minimuminleg bij het
spaardeposito € 3.500 is.
30c Voorbeeld van een juiste berekening:
€ 2.250 x 1,25% = € 28,13
€ 750 x 1,7% = € 12,75 +
Totaal = € 40,88
30d Reële rente berekening met indexcijfers:
Index reële rente = 102,5 / 101,5 x 100 = 100,99.
De reële rente bedraagt 0,99%
30e Voorbeelden van een juist argument (één van de volgende):
− Bij sparen ben je in ieder geval verzekerd van de renteopbrengst.
− Bij sparen loop je minder risico.
− Het spaargeld is eventueel vrij opneembaar.
31a Rente is enerzijds een beloning voor het beschikbaar stellen van geld. Maar anderzijds is de
rente ook een vergoeding voor de waardedaling van het geld, gedurende de tijd, dat je jouw
geld hebt uitgeleend. Dalende inflatie zorgt er voor dat de reële waarde (koopkracht) van het
uitgeleende geld minder afneemt. Aanbieders van krediet zullen dan ook genoegen nemen
met een lagere rente.
31b Stel er zijn 100 aanbieders (= 100%) van krediet. 20 daarvan (= 20%) houden hun
voorwaarden constant. 80 (= 80%) veranderen hun voorwaarden.
De aanbieders die versoepelen stellen we gelijk aan X
De aanbieders die verscherpen stellen we gelijk aan Y.
Omdat het verschil tussen beide groepen in 2005-3 30 procentpunten bedraagt, in het
“voordeel” van de versoepelaars (X) kunnen we ook schrijven:
Y = X – 30
X + Y = 80 à X + (X – 30) = 80 à X + X – 30 = 80 à
2X = 110 à X = 55.
68

Het aantal aanbieders dat de voorwaarden in 2005-3 versoepelt is dus 55% van het totale
aantal aanbieders.
31c Uit de grafiek kun je concluderen dat na 2005-3 de vraag naar krediet toeneemt. De
ontwikkeling van de conjunctuur hangt af van de bestedingen. Je moet dus een verklaring
zoeken in de bestedingensfeer. EV = C + I + O + E – M. Volgens de tekst (alinea 1) is er
sprake van een opgaande conjunctuur. Bij een toenemende vraag naar goederen en diensten
door gezinnen (C) en bedrijven (I) tijdens een aantrekkende conjunctuur, zal ook de vraag
naar krediet toenemen, om deze bestedingen te kunnen financieren.
31d De rente is niets anders dan de prijs van geld. De prijs is afhankelijk van vraag en aanbod.
Welke ontwikkelingen zijn daarin waar te nemen. In de eerste plaats zien we dat er steeds
meer aanbieders van krediet na 2005-3 de kredietvoorwaarden versoepelen. Het effect
hiervan zal een renteverlaging zijn.
We zien ook dat na 2005-3 steeds meer bedrijven krediet zijn gaan vragen. Het effect
daarvan zal juist een rentestijging zijn.
Beide ontwikkelingen zullen elkaar dus compenseren, waardoor het niveau van de rente
volgens de centrale bank niet veranderd.
32a Beide instrumenten. Het betreft immers in beide gevallen een transactie tussen twee
geldscheppers (banken en CB)
32b De liquiditeitsquote is een maatstaf voor de verhouding tussen de liquiditeitenmassa en het
BBP. Omdat in alle kwartalen de groei van de primaire liquiditeiten sterker was dan de groei
van het BBP is de liquiditeitsquote gestegen.
Als beide met een zelfde percentage groeien, blijft de liquiditeitsquote gelijk. In een
laagconjunctuur zou deze wel wat mogen groeien, om de bestedingen te stimuleren. Dan
moet de quote echter wel weer dalen in een hoogconjunctuur, om het gevaar van
bestedingsinflatie tegen te gaan.
32c
Als de CB waardepapieren aan particuliere algemene banken verkoopt (dat noem je
openmarktpolitiek), hebben deze laatste minder kasmiddelen (kas en tegoed bij de CB). Hun
liquiditeit daalt en daardoor kunnen ze minder krediet verstrekken, waardoor de groei van de
liquiditeitenmassa beperkt blijft.
32d Een renteverhoging levert beleggingen meer rendement op. De renteverhoging zal om die
reden ook meer buitenlanders aantrekken, die hun geld hier willen beleggen. Zij zullen hun
valuta daartoe willen omruilen voor euro’s. De vraag naar euro’s stijgt en daarmee ook de
koers.
33a Bij ruilen over de tijd kun je denken aan sparen. Op momenten dat je geld over hebt, ruil je
huidige koopkracht in voor toekomstige koopkracht. Dat dit gebeurt, kun je op twee
manieren uit haar grafiek opmaken. Ten eerste zie je dat gedurende het grootste deel van haar
werkzame leven haar inkomsten groter zijn dan haar uitgaven. Zij spaart dus voor later. Dat
sparen voor later brengt ons bij het tweede argument. Tijdens haar werkzame leven betaalt zij
pensioenpremies. Dat geld belegt een pensioenfonds (institutionele belegger) voor Diana, om
haar daarvan na haar pensionering een uitkering te kunnen geven.
33b Een stroomgrootheid heeft betrekking op een verandering gedurende een periode. Een
voorraadgrootheid heeft betrekking op een moment. Door Diana gebruikte stroomgrootheden
zijn haar inkomen, AOW en pensioen. Een voorraadgrootheid is haar spaargeld of vermogen
69

op een bepaald moment. Omdat zij gedurende een aantal jaren meer inkomsten heeft dan
uitgaven groeit haar vermogen. Tijdens jaren waarin haar inkomsten kleiner zijn dan haar
uitgaven, teert zij op haar vermogen in.
33c Een welvaartsvast pensioen stijgt in gelijke mate als het landelijke gemiddelde inkomen. Een
waardevast pensioen is gekoppeld (geïndexeerd) aan het consumentenprijsindexcijfer
(prijspeil ontwikkeling). Bereken wat haar bedrijfspensioen had moeten zijn bij een
waardevaste ontwikkeling. Dan had het pensioen gemiddeld 1,75% jaarlijks moeten stijgen.
Let op! Haar bedrijfspensioen bedraagt op 65 jarige leeftijd € 15.000. (30.000 – 15.000)
Een waardevast pensioen zou op 85 jarige leeftijd dan € 21.222 moeten bedragen. Berekening
€ 15.000 x 1,0175 20 = € 21.222
Samen met het AOW-bedrag van € 18.000 op 85 jarige leeftijd levert dit een totaal inkomen
op van € 18.000 + 21.2222 = € 39.222.
Het inkomen is echter maar gegroeid tot € 38.000. Het pensioen was dus niet waardevast.
33d Een welvaartsvast pensioen levert een hogere uitkering op dan een waardevast pensioen. Dit
betekent dat je gedurende het werkzame deel van je levensloop hogere premies had moeten
betalen, om dat welvaartsvaste pensioen op te kunnen bouwen. Daarom kun je zeggen dat dit
welvaartsvaste pensioen voor de gehele levensloop van belang is.
33e Wijzigingen in de grafiek kunnen ontstaan wanneer Diana gedurende haar levensloop meer
inkomsten of uitgaven heeft, dan zij oorspronkelijk had verwacht. Deze wijzigingen kunnen
zowel voor als na de pensionering plaatsvinden. Welke invloed heeft de studie op deze
inkomsten en uitgaven.
Bij “voor de pensionering” kun je denken aan haar studieplannen. Haar inkomsten ontstaan
dan pas op latere leeftijd. De grafiek begint dus meer naar rechts. Maar zij zal na haar studie
ook meer gaan verdienen, omdat zij dan beter betaalde banen kan krijgen. De grafiek van de
inkomsten en van de uitgaven) ligt dan hoger.
Na het bereiken van de pensioenleeftijd heeft Diana als gevolg van haar studie en daardoor
hogere inkomen een hoger bedrijfspensioen opgebouwd. En ook dit betekent dat haar
uitgaven na pensionering ook hoger kunnen zijn.
34a Voorbeeld van een juiste berekening:
496 - 474,5 / 474,5 x 100% = 4,5%
34b Voorbeelden van een juiste reden:
70

− Hypothecaire leningen zijn leningen met onderpand.
− Het huis dient als zekerheidsstelling voor de lening.
34c Voorbeeld van een juiste berekening:
496 miljard - 410 miljard = 86 miljard
86 miljard / 7,2 miljoen = € 11.944
34d Voorbeelden van juiste redenen (twee van de volgende):
− De consument heeft al te veel leningen/andere schulden.
− De consument heeft een verleden als wanbetaler.
− De consument heeft een te laag salaris.
− De consument heeft geen vaste baan.
34e Voorbeelden van een juist tekstgedeelte (één van de volgende):
− regel 1: We hebben allemaal wel eens meer kosten dan onze bankrekening toelaat.
− regel 6: U betaalt het geleende bedrag gewoon terug.
Voorbeeld van een juiste verklaring is dat de suggestie wordt gewekt dat het gewoon is om
schulden te maken en dat het geen probleem is om ze terug te betalen.
35a Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• bij de bezettingsgraad - een antwoord waaruit blijkt dat de bedrijven hun afzet willen
stimuleren en daartoe de verkoopprijzen verlagen.
• bij de bevriezing van de lonen - een antwoord waaruit blijkt dat de loonkosten (per
product) dalen waardoor bedrijven in staat zijn de verkoopprijzen te verlagen.
• bij de wisselkoers - een antwoord waaruit blijkt dat geïmporteerde goederen goedkoper
worden hetgeen wordt doorberekend aan de consument.
35b
35c Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat mensen bij een
verwachte prijsdaling (grote) bestedingen gaan uitstellen zodat de groei van het nationale
product stagneert.
36a Uit je antwoord moet blijken dat er geen wegingsfactoren zijn gegeven.
36b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
116,8 × 1,012 = 118,2
36c Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
− hogere olieprijzen
− hogere looneisen
− hogere gemeentelijke tarieven
71

36d fragment 2
Uit je verklaring moet blijken dat het bereiken van de capaciteitsgrenzen tot gevolg heeft dat
de prijzen stijgen.
36e uitspraak 1 onjuist
uitspraak 2 onjuist
uitspraak 3 juist
uitspraak 4 juist
37a Ja, de stelling is juist. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• stijging benzineprijs: 1,27 - 1,21 / 1,21 x 100% = 5,0%
• inflatie: 120,5 - 116,4 / 116,4 x 100% = 3,5%
37b Nee, een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
wegingsfactoren betrekking hebben op het aandeel in de bestedingen (in het basisjaar) en niet
op de omvang van de bestedingen.
37c Een voorbeeld van een juiste berekening is: 0,045 x 5,0 = 0,23
38a De wegingsfactoren laten het bestedingspatroon van de gemiddelde consument zien. Het feit
dat deze wegingsfactoren zijn veranderd, betekent dat het bestedingspatroon is veranderd
gedurende het tijdvak 1995-2000.
38b Het bestedingspatroon hangt af van zaken als inkomen, leeftijdssamenstelling en
productontwikkeling (innovatie).
Bij een stijgend inkomen bijvoorbeeld gaan mensen de voorkeur geven aan luxe goederen
boven minder luxe goederen.
Een vergrijzende bevolking heeft andere behoeften dan een relatief jonge bevolking.
Er komen met regelmaat nieuwe producten op de markt (innovatie), waar mensen dan de
voorkeur aan geven boven de bestaande producten.
38c De mate waarin een categorie bijdraagt aan de consumentenprijsindex (CPI) hangt af van de
prijsstijging van die categorie en de wegingsfactor van die categorie. Een hoge prijsstijging
heeft een minder grote invloed op de CPI naarmate de wegingsfactor van die categorie
kleiner is. Als je dat begrijpt is de invulzin niet meer moeilijk.
Een CPI zal lager worden als goederen die veel in prijs zijn gestegen een kleinere (1)
wegingsfactor krijgen en goederen die weinig in prijs zijn gestegen een grotere (2)
wegingsfactor krijgen.
39 Onderneming: appeltje voor de dorst.
a Om na je 65 e voldoende inkomen te hebben.
b Je kunt dan het eigen bedrijf verkopen en van dat geld kun je een aantal jaren leven.
c Door te sparen verklein je jouw huidige koopkracht.
40 180 miljard euro spaargeld
a Bij sparen leg je nu geld opzij voor later.
72

c
Omdat beleggen verliezen had opgeleverd is sparen weer populair.
Door sparen verklein je jouw koopkracht, bij lenen vergroot je deze.
41a Maaike’s salaris in 2006 was 1,035 x € 21.689 = € 22.448
41b Voor behoud van koopkracht had Maaike’s salaris maar 1,021 x € 21.689 = € 22.145 hoeven
te zijn.
41c Maaike’s koopkracht is in 2006 1,4% hoger dan in 2005.
Berekening: 103,5 / 102,1 x 100 = 101,4
41d Het loon van Peter is gestegen met 4,39%.
Berekening: (30.900 – 29.600) / 29.600 x 100% = 4,39%
Peters loon is meer gestegen dan de prijzen. Zijn koopkracht is daarom toegenomen.
Berekening koopkrachtontwikkeling = 104,39 / 101,9 x 100 = 102,44.
Peters koopkracht is met 2,44% toegenomen
41e De looneis bedraagt 4,14%
Berekening: Index loon = (Index koopkracht x CPI) / 100 = (101,9 x 102,2) / 100 = 104,14
42a Bij het gebruik van indexcijfers stel je de basis gelijk aan 100. 1997 moet dus wel het
basisjaar zijn. Alle genoemde grootheden zijn in dat jaar op 100 gesteld.
42b Omdat alleen de indexcijfers van beide jaren ten opzichte van 1997 zijn gegeven, moet je het
indexcijfer van 1999 op 100 stellen.
111 = 100
114 = X
X = 114 / 111 x 100 = 102,7
Het nominale CAO-loon is dus gestegen met 102,7 - 100 = 2,7%.
Of: (nieuw – oud) / oud x 100% =
(114 - 111) / 111 x 100% = 2,7%.
42c Een stijging van 3,85% bovenop de cpi van 1998, die 104 was, levert voor 1999 een cpi op
van 108,0.
1998 = 104 1999 = 104 x 1,0385 = 108,0 (is dus 3,85% meer dan in 1998).
42d Het reële loon (dit is je koopkracht) hangt af van de hoogte van het bedrag dat je verdient
(het nominale loon) en van het prijspeil. Maar voor koopkracht en prijspeil bestaat geen
maateenheid. Je zult dus met indexcijfers moeten rekenen.
De ontwikkeling van dit reële loon (index koopkracht) hangt af van de ontwikkeling van het
nominale loon (INL = 114) en de ontwikkeling van het prijspeil (cpi = 112). Omdat de
koopkracht positief afhangt van wat je verdient en negatief afhangt van de prijsontwikkeling
kun je de volgende formule gebruiken:
INP
Index koopkracht = x 100
cpi
Index koopkracht = 114 / 112 x 100 = 101,8
43a Het onderzoek naar de wegingsfactoren waarmee het CBS het bestedingspatroon van de
gezinnen bepaalt, heet het budgetonderzoek.
73

43b Voor de cpi moet je van alle categorieën de wegingsfactor vermenigvuldigen met de
bijbehorende partiële prijsindex en de som van deze producten moet je dan delen door de
som van de wegingsfactoren. De cpi voor 2002 bedraagt dan 109,5.
Berekening:
43c In 2003 was de consumentenprijsindex op basis van 1995 gelijk aan 113. Deze waarde kun je
aflezen in tabel 1. De familie Kip gaf dus 13% meer uit aan vakantie dan in 1995.
Het bedrag dat de familie uitgaf in 2003 was dus € 3.390.
Berekening: € 3.000 (1995) x 1,13 = € 3.390.
43d Vergelijk de prijzen van het uit-eten-gaan tussen Nederland en Portugal in tabel 2. Het
prijsniveau van de categorie “restaurant” is in Portugal veel lager dan in Nederland. De
familie Kip is dus met eten in een restaurant in Portugal goedkoper uit dan in Nederland.
44a Een van de belangrijkste nadelige gevolgen van inflatie is dat de koopkracht van gezinnen
daalt. De ontwikkeling van de prijzen die gezinnen betalen voor consumptiegoederen, is
daarom maatgevend voor de hoogte van de inflatie.
[Ook de vakbonden zijn geïnteresseerd in de ontwikkeling van de consumentenprijzen in
verband met de te stellen looneisen bij Cao-onderhandelingen.]
44b Elke inwoner van Nederland heeft een ander consumptiepatroon. Dat wijkt af van dat van de
gemiddelde consument uit het budgetonderzoek van het CBS, dat de wegingsfactoren voor
de berekening van de CPI oplevert.
44c Indexcijfer koopkracht van het geld = 100 / 102 x 100 = 98,04, zodat de koopkracht van het
geld met 1,96% is gedaald.
44d Stel de CPI begin 2005 op 100 → CPI eind 2005 = 1,022 × 100 = 102,2.
CPI eind 2006 = 1,02 × 102,2 = 104,24 → er was in totaal 4,24% inflatie.
44e Het bedrijf heeft nu minder werknemers nodig om hetzelfde te kunnen produceren
45a De consumentenprijsindex is in 2006 gelijk aan het gewogen gemiddelde van de drie
gegeven prijsindexcijfers: (0,35 x 140) + (0,2 x 120) + (0,45 x 160) = 145. In 2003 was deze
index 100, zodat er in de periode 2003-2006 45% inflatie is geweest.
45b Een geldontwaarding van 60% betekent dat het indexcijfer van de reële waarde van het geld
daalt van 100 naar 40. De nominale waarde van het geld blijft gelijk.
40 = ( 100 / consumentenprijsindex) x 100 à consumentenprijsindex = ( 100 / 40 ) x 100 = 250 à
150% inflatie.
46a Die kolom geeft informatie over het bestedingspatroon van het gemiddelde huishouden in
Nederland?
46b Gezinnen met lagere inkomens geven een groter deel van hun inkomen uit aan noodzakelijke
goederen en een kleiner deel aan luxe goederen in vergelijking met gezinnen met hogere
inkomens.
74

46c Dat “gezondheid” in maart 2005 4,2% in prijs is gestegen t.o.v. 2002.
46d Geen enkele categorie was in maart 2005 goedkoper dan in 2002. Alle indexcijfers zijn hoger
dan 100.
46e 5,3%
46f Bijdrage “kleding en schoeisel” = 11,2 x 0,061 = 0,68% stijging
Bijdrage “recreatie” = 1,9 x 0,113 = 0,21% stijging
De prijsstijging van “Kleding en schoeisel heeft meer bijgedragen aan de inflatie.
46g (13,7% x 103,6) + (4,0% x 107,7) + enzovoort = 106,1.
46h De CPI is gestegen van 105,3 naar 106,1. Dat is (106,1 - 105,3) / 105,3 x 100% = 0,76%.
Indexcijfer reële waarde van het geld =
(100 / 100,76) × 100 = 99,25. De geldontwaarding is dus 0,75%.
Bij een laag inflatiepercentage is het percentage geldontwaarding vrijwel gelijk aan het
inflatiepercentage. Daarom wordt je meestal gevraagd om het percentage in twee decimalen
te berekenen. Dan zijn beide van elkaar te onderscheiden.
47a 107,6 betekent dat de prijzen in 2002 7,6% hoger waren dan in 2000.
47b Dat we de partiële prijsindex vermenigvuldigen met het aandeel dat die categorie vormt in
het bestedingspatroon.
47c Het CBS
47d 105 – 101,8 / 101,8 x 100% = 3,14%
47e Omdat het consumptiepatroon regelmatig verandert als gevolg van veranderende prijzen en
behoeften.
47f
107,6 – 104,2 / 104,2 x 100% = 3,26%. CPI 2002 = 103,26 (basis 2001)
47g De belangrijkste oorzaak voor de prijsstijgingen was de invoering van de euromunten en –
bankbiljetten op 1 januari 2002. Veel ondernemers in deze sector zagen hierin hun kans voor
forse prijsverhogingen.
47h Nee, in 2001 was communicatie zelfs goedkoper geworden (index = 99,1). 4,2% is een
gemiddelde prijsstijging
47i De consumentenprijsindex bepaalt de grootte van de prijscompensatie, die vakbonden in de
loonontwikkeling terug willen zien.
47j Bij de ontwikkelingen van de uitkeringen.
48a Boeken ( 12,60 / 12 ) x 100 = 105
75

FilmDisco ( 11,55 / 10,50 ) x 100 = 110
Sport ( 15,75 / 15 ) x 100 = 105
Drank ( 2,22 / 1,85 ) x 100 = 120
CD's ( 33,75 / 45 ) x 100 = 75
De indexcijfers 105, 110, 105, 120 en 75 noem je ook wel partiële indexcijfers.
48b (0,3 x 105) + (0,25 x 110) + (0,20 x 105) + (0,15 x 120) + (0,10 x 75) = 105,5
48c Nominale stijging: (90 - 80) / 80 x 100% = 12,5%
48d Reële loonindex = ( 112,5 / 105,5 ) x 100 = 106,6
Dus het zakgeld is reëel gestegen met 6,6%
49a Prijspeil stijgt 114,7 / 109,2 x 100 – 100 = 5,0%
49b € 2.600 / 23.000 x 100% = 11,3%
49c Index reëel inkomen = Index nominaal inkomen / Index cpi x 100
111,3 / 105 x 100 = 106 à reëel inkomen stijgt 6%
49d Van tijd tot tijd verlegt men het basisjaar omdat het consumptiepatroon in de tijd verandert
(wegingsfactoren). Dit als gevolg van veranderingen in de behoeften en van de prijs.
50a Uit je antwoord moet blijken dat een kleine prijsverhoging in euro’s van een artikel dat
dagelijks / regelmatig wordt gekocht op jaarbasis leidt tot meer extra uitgaven dan een
grotere prijsverhoging in euro’s van een product dat eenmalig / incidenteel wordt gekocht/
50b A is juist. Alle andere groepen zijn 4% in prijs gestegen. Omdat huisvesting een groot deel
uit maakt van de totale uitgaven weegt deze prijsstijging (3%) sterker dan die van alcohol en
tabac, die 5% in prijs zijn gestegen.
50c Hoger. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
€ 373 / € 749 x 100% = 49,8%
50d Uit je antwoord moet blijken dat hierdoor de koopkracht van het pensioen van Van der Laan
zal dalen.
51a De hoogte van de staven geeft de procentuele prijsveranderingen weer ten opzichte van het
jaar ervoor. Alleen in 1986 is deze procentuele verandering negatief.
Dus alleen in 1986 zijn de prijzen in Duitsland gedaald.
In de jaren 1983 t/m 1985 waren de prijsstijgingen weliswaar geringer dan in de voorgaande
jaren, maar de prijzen waren wel gestegen.
51b In 1986 waren de prijzen gemiddeld 1% lager dan in 1985.
Het prijsindexcijfer 1986 (op basis van 1985) is 99.
76

In 1987 waren de prijzen gemiddeld 0,5% hoger dan in 1986.
Het prijsindexcijfer 1987 (op basis van 1986) is 100,5.
Voor de berekening van het prijsindexcijfer van 1987 (op basis van 1985) kun je onderstaand
schema gebruiken. De X staat voor het verlangde prijsindexcijfer. Door nu de basis
van het prijsindexcijfer van 1987 te verleggen van 1986 naar 1985 vind je het verlangde
indexcijfer.
Jaar Basis Basis
= 1985 = 1986
1985 100
1986 99 100
1987 X = 99,5 100,5
X =100,5 x 99/100 = 99,5
51c
Als in Duitsland de prijzen stijgen, worden de uit Duitsland geïmporteerde goederen in
Nederland duurder waardoor het prijsniveau in ons land stijgt (geïmporteerde inflatie).
51d Bij toenemende overheidsbestedingen stijgt de effectieve vraag. Als de effectieve vraag de
productiecapaciteit gaat overtreffen ontstaat er (bestedings)inflatie.
51e
De overheid kan in Nederland inflatie veroorzaken door:
- het verhogen van de kostprijsverhogende belastingen;
- het verhogen van de tarieven van overheidsdiensten;
- het (toestaan van het) verhogen van de huren, gasprijzen e.d.
51f Pieters ontvangt € 2.800 rente (= 7% van € 40.000).
Daarvan is € 1.000 belastingvrij. Pieters betaalt dus over de resterende € 1.800
50% belasting. Dat is een bedrag van € 900.
Pieters houdt van zijn € 2.800 dus € 1.900 belastingvrij over.
51g Het netto-rentepercentage van Pieters bedraagt 4,75%. Om dit uit te rekenen moet je zijn
netto rente van € 1.900 uitdrukken in een percentage van zijn geïnvesteerde/ belegde
vermogen (€40.000).
Netto rente = 1.900 / 40.000 x 100% = 4,75%
Daar de inflatie 5% bedroeg is zijn netto-rendement (4,75%) dus kleiner dan de
waardedaling van zijn vermogen.
De netto rente had 5% van € 40.000 = € 2.000 moeten zijn om de koopkracht van de
hoofdsom te handhaven.
51h De schuld blijft in guldens (nominaal) gelijk, maar de guldens worden minder waard. Om de
schuld af te lossen hoeft dan steeds minder koopkracht te worden ingeleverd.
52a • “Door tegenvallende beleggingsresultaten op de ingelegde premies komt de uitbetaling van
de pensioenen in gevaar.”
77

• Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Een verklaring waaruit blijkt dat de ingelegde
premies gebruikt worden om (via beleggingen) pensioenuitkeringen in de toekomst mogelijk
te maken
52b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
0,06 x € 30.000 + 0,12 x (€ 30.000 − € 14.650) = € 3.642
52c
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
In 2003 wordt het tarief van de werkgeverspremie 0,75 x (12 + 2)% = 10,5%.
52d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het besteedbare
inkomen van werknemers zal dalen waardoor de (consumptieve) bestedingen zullen
afnemen.
52e
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat welvaartsvaste
pensioenen gekoppeld zijn aan de loonontwikkeling.
53a Dit kan bijvoorbeeld wijzen op teruglopende economische bedrijvigheid waardoor de vraag
naar werknemers terugloopt. Werknemers en hun vakbonden zullen zich in de CAOonderhandelingen
meer richten op behoud van werk dan behoud van koopkracht, De
nominale lonen zullen daardoor minder hard zijn gestegen dan het gemiddelde prijspeil.
53b Tot 1991 loopt de koopkracht van alle groepen terug. De nominale inkomens en uitkeringen
worden niet gecompenseerd voor de gestegen prijzen. Daarna is er sprake van een
koopkrachtverbetering voor actieven en pensioenontvangers tot boven het niveau van 1983.
Een aantrekkende economie heeft de ruimte vergroot van werknemers en hun vakbonden om
in CAO-onderhandelingen in te zetten op koopkrachtverbetering. De pensioenen zijn vaak
gekoppeld aan de gemiddelde stijging van de lonen.
Voor de sociale minima is er slechts een geringe koopkrachtverbetering en wordt het niveau
van 1983 bij lange na niet gehaald. De politiek heeft het sociale minimum niet zoveel willen
verhogen als het gestegen prijspeil.
53c Voor de sociale minima is de stijging van het prijspeil, d.w.z. de stijging van de CPI, groter
geweest dan de stijging van hun nominale inkomen, want vergeleken met het basisjaar 1983
is de koopkracht met 9% gedaald
53d Index reële inkomen= index nominale inkomen / CPI x 100
Pensioenontvangers : 103,9 = index nominale inkomen / 195 x 100
à index nominale inkomen = (103,9 x 195) / 100 = 202,6
à nominale inkomen is met 102.6% gestegen
Actieven : 103,5 = index nominale inkomen / 195 x 100
à index nominale inkomen = (103,5 x 195) / 100 = 201,8
à nominale inkomen is met 101,8% gestegen
Sociale minima : 91,0 = index nominale inkomen / 195 x 100
à index nominale inkomen = (91,0 x 195) / 100 = 177,5
à nominale inkomen is met 77,5% gestegen
78

54 Zorgen om de rente
a
b
c
d
e
f
Als je inkomen procentueel net zo veel stijgt als de prijzen, kan je makkelijker je schuld
aflossen.
F
Voorbeeld van een juiste berekening:
• 120 x € 134 = € 16.080
• € 16.080 - € 10.000 = € 6.080
Voorbeeld van een juiste uitleg:
Het risico is dat de looptijd van zijn lening langer is dan de levensduur van de auto.
Voorbeeld van een juiste verklaring:
Nee, het maandbedrag dat Hans moet betalen staat voor de gehele looptijd vast. Dit kan de
bank tussentijds niet verhogen.
Voorbeelden van juiste argumenten:
• Voor sparen: Hans houdt koopkracht in de toekomst 1
• Voor lenen: Hans kan nu kopen wat hij wil 1
55 Koopkrachtbehoud
a In 2003. In dat jaar was de looneis 0%, terwijl de verwachte inflatie 2,1% was.
b
c
(1) = kostprijs
(2) = verkoopprijs
Loonprijsspiraal
d Index nominaal inkomen = [Index reëel inkomen x cpi] / 100
Index nominaal inkomen = [101 x 102,5] / 100 = 103,525
Looneis bedroeg 3,525%
e
Voorbeeld van een juiste uitleg: Fors hogere loonstijgingen kunnen tot hogere prijzen en
dus vraaguitval (bijvoorbeeld uit het buitenland) leiden. Dit kan werkloosheid veroorzaken.
Of hogere lonen doen bedrijven besluiten hun productie naar het buitenland
(lagelonenlanden) te verhuizen
56a
voorbeeld van een juiste berekening
(€ 500 + € 10) x 1,038 6 = € 637,90
Aan rente ontvangen 636,90 – 510 = 127,90 euro
b Alleen advies 1
c
d
2001 Uit de toelichting moet blijken dat uit informatie 8 is af te leiden dat er in 2001 sprake
was van een forse (maandelijkse) toename van de tegoeden op spaarrekeningen
januari, februari, maart, april, november, december
e met 11,4%
voorbeeld van een juiste berekening
79

[150,95 - 135,45] / 135,45 x 100% = 11,44333…….%
afgerond op 1 decimaal: 11,4%
f
voorbeelden van een juist argument
* Aandelenkoersen staan nu laag, waardoor je mogelijk veel rendement uit je geld kunt halen
als de koersen straks gaan stijgen.
* Je krijgt op dit moment weinig rente op spaarrekeningen, dus met aandelen kun je wellicht
meer rendement uit je geld halen.
80

Antwoorden toetsboek hoofdstuk 6 Markt – de arbeidsmarkt
1 Werklozen maken deel uit van de beroepsbevolking. De grootte van de beroepsbevolking
bepaalt het aanbod van arbeid in het land. Bij aanbod op de arbeidsmarkt gaat het om het
aanbod van arbeidskrachten. De vraag oefenen werkgevers uit bij hun vraag naar
arbeidskrachten. Het antwoord is dus: aanbod van arbeid
1b Je mag niet zeggen dat het CBS leeftijdsgrenzen hanteert. Dat is immers juist het kenmerk
van de beroepsgeschikte bevolking (iedereen tussen de 15 en 65 jaar) en dit kenmerk staat
genoemd in de tekst. Je moet andere criteria noemen staat er.
Bij “andere criteria” kun je denken aan:
1 het gegeven dat het CBS uitsluitend personen registreert, die op korte termijn beschikbaar
zijn,
2 het gegeven dat het CBS uitsluitend personen registreert, die minimaal 12 uur per week
werk zoeken.
Personen die niet aan deze voorwaarden voldoen telt het CBS niet mee, maar het CWI wel.
Vandaar dat het CWI meer werklozen telt.
1c
1d
Seizoenspatronen leiden tot een tijdelijke toename of afname van de werkloosheid. In de
zomermaanden daalt de seizoensgebonden werkloosheid. Je kunt ook zeggen dat dan de
seizoensgebonden werkgelegenheid stijgt. Veel werklozen vinden dan tijdelijk een baan.
Daarom daalt het aantal werklozen in groep A, dus zowel volgens de definitie van het CBS
als die van het CWI.
Bij deze groep gaat het om schoolverlaters, die volgens het CBS wel en het CWI niet
werkloos zijn. Het CBS rekent de schoolverlaters wel tot de werkloze beroepsbevolking en
het CWI niet. Als je voor een werkloosheidsuitkering in aanmerking wilt komen, moet je
jezelf laten inschrijven bij het CWI. Schoolverlaters hebben geen recht op een
werkloosheidsuitkering, omdat zij nog niet hebben gewerkt. Daarom zullen een aantal
schoolverlaters zich niet inschrijven bij het CWI. Daarom stijgt het aantal werklozen in groep
B (dus wel volgens het CBS maar niet volgens het CWI).
2a
2b
In 2001. Je moet kijken naar een jaar dat zowel links van als onder het jaar daarvoor ligt.
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− meer faciliteiten voor stages,
− de mogelijkheden van internet gebruiken om vraag en aanbod bij elkaar te brengen,
− meer voorlichting geven over de arbeidsmarkt aan schoolverlaters.
Uit je toelichting moet blijken dat door de genoemde maatregel de zoektijd naar een baan
afneemt .
2c
2d
pijl C
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat als
werkzoekenden sneller een baan vinden, zowel het werkloosheidspercentage als het
vacaturepercentage omlaag gaat.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een verlaging van
bijstandsuitkeringen / een verhoging van het minimumloon ertoe kan leiden dat mensen met
een uitkering eerder betaald werk accepteren.
81

2e
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om
(hogere) vergoedingen van reiskosten / verhuiskosten, waardoor het accepteren van een
baan op grotere afstand van de huidige woonplaats minder bezwaarlijk wordt.
3a
3b
De emancipatie heeft geleid dat de laatste decennia relatief meer vrouwen zijn gaan
werken. Veel van hen kiezen voor een parttimebaan, waarmee zij zorgtaken en werk
kunnen verdelen. Ook mannen kiezen om die reden steeds vaker voor een kortere
werkweek.
Bereken voor beide jaren de P/A-verhouding. Als deze toeneemt, is er meer deeltijdwerk.
P/A (2003 3 e kwartaal) = 7.469 / 5.691 = 1,3124
P/A (2004 3 e kwartaal) = 7.360 / 5.593 = 1,3159
Conclusie: er is in het derde kwartaal van 2004 meer deeltijdwerk dan in hetzelfde kwartaal
van 2003.
4a
4b
Uit je antwoord moet blijken dat er bij verkorting van de werkweek per persoon, meer
personen nodig zijn om een gelijkblijvend aantal uren te werken waardoor de
werkgelegenheid in personen minder daalt dan de werkgelegenheid in uren.
Voorbeeld van een juiste berekening:
Het aantal gewerkte uren in 1995 is: 6 miljoen x 1.500 x 1,009 = 9,081 miljard.
Het aantal werkzame personen in 1995 is: 6 miljoen x 1,014 = 6,084 miljoen.
9,081 miljard
Gemiddeld is er in 1995 per persoon = ––––––––––––– = 1.492,6 uur gewerkt.
6,084 miljoen
5a
5b
Marije: een hoger loon is slecht voor de werkgelegenheid. Hogere lonen doen de
arbeidskosten stijgen en dat kan leiden tot (loonkosten)inflatie. Het gevolg daarvan is dat de
concurrentiepositie van de bedrijven verslechtert. De werkgevers zouden kunnen besluiten
arbeid te vervangen door kapitaal of een deel van de arbeidsintensieve productie te
verplaatsen naar een ander land. Dit alles kost banen.
Peter: een hoger loon is goed voor de werkgelegenheid. Als mensen een hoger loon
ontvangen, kunnen ze ook meer kopen. De bedrijven gaan dan meer produceren en dat
levert weer extra banen op.
6a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de instroom 7
miljoen personen bedraagt en dat is meer dan de uitstroom van 6 miljoen personen.
6b
6c
In de periode 2000-2005 zijn 5 miljoen personen van baan veranderd. Een voorbeeld van
een juiste berekening is 0,5 + 1 + 2 + 1,5 = 5 miljoen personen
0,5 miljoen binnen de goederensector
1 miljoen van dienstensector naar goederensector
2 miljoen van goederensector naar dienstensector
1,5 miljoen binnen de dienstensector
De werkgelegenheid in 2005 in de goederensector 9,5 miljoen.
Berekening: 11 + 3 + 1 – 3,5 – 2 = 9,5 miljoen personen
11 miljoen is de oude situatie in 2000.
3 miljoen is nieuwe toetreding tot de arbeidsmarkt.
1 miljoen is toetreding vanuit de dienstensector.
3,5 miljoen is uittreding van de arbeidsmarkt.
2 miljoen is uittreding naar de dienstensector.
82

7a
7b
7c
De werkloosheid hoeft niet te dalen bij een stijging van de werkgelegenheid als de stijging
van de beroepsbevolking groter is dan de toename van de werkgelegenheid. De
beroepsbevolking groeit door bijvoorbeeld schoolverlaters en immigranten. Maar ook omdat
bij een aantrekkende conjunctuur steeds meer mensen hun kansen op de arbeidsmarkt
hoger schatten en zich daarom als werkzoekend aanmelden bij het arbeidsbureau.
In een hoogconjunctuur zijn de bestedingen en daarmee ook de productie hoog.
Bedrijven hebben dan meer mensen nodig om de gewenste productie te kunnen realiseren.
De werkloosheid neemt daarom af.
Door een afnemende werkloosheid krijgen meer mensen een baan en daarmee een
inkomen. De koopkracht in het land stijgt. De vraag naar producten zal dan weer toenemen,
wat de conjunctuur verder versterkt.
7d Om de criteria te vinden gaan we in het schema na hoe dat CBS-getal van 304.000 werkloze
personen tot stand is gekomen. Daartoe redeneren we van onderen naar boven en
ontdekken de volgende vijf kenmerken:
- Zij moeten ingeschreven staan bij het arbeidsbureau.
- Zij moeten de afgelopen 4 weken naar betaald werk hebben gezocht.
- Zij moeten op korte termijn kunnen beginnen.
- Zij moeten betaald werk zoeken voor 12 uur per week of meer.
- Zij moeten tot de beroepsgeschikte bevolking horen, d.w.z. tussen 15 en 65 jaar zijn.
De officiële definitie van de afhankelijke beroepsbevolking luidt: alle mensen tussen de 15
en 65 jaar die bereid en in staat zijn, om minimaal 12 uur per week in loondienst te werken.
7e
7f
De hierboven genoemde definitie omvat dus iedereen die werk heeft en werk zoekt.
Het aantal werklozen volgens de hier bedoelde econoom bedraagt 494.000. Hij hanteert
dezelfde criteria, behalve dan het feit dat iemand bij het arbeidsbureau geregistreerd moet
staan als werkzoekend. Daarnaast behoort ook iedereen tot de beroepsbevolking die
gewoon 12 uur of meer per week werkt. Naast de al genoemde 494.000 werklozen moet je
dus ook de 6.787.000 werkenden meetellen. De beroepsbevolking bestaat volgens deze
econoom dus uit 7.281.000 personen.
De minister vindt blijkbaar dat iedereen die tot de beroepsgeschikte bevolking behoort (allen
tussen 15 en 65 jaar) moet werken. Hij rekent tot de werkloze bevolking dus alle
werkzoekenden plus alle mensen die niet bereid zijn om te werken (huisvrouwen en
huismannen, zeg maar housemanagers, en studenten).
Werkzoekenden (917.000) + overig deel (3.225.000) = 4.142.000 werklozen.
8a
Aan het begin van het jaar bedroeg de werkgelegenheid 7.500.000 mensen. De volgende
ontwikkelingen deden de werkgelegenheid met 490.000 mensen toenemen:
a. Instroom 90.000 mensen (A),
b. 400.000 werklozen vonden een baan (D).
De volgende ontwikkelingen waren verantwoordelijk voor een afname van de
werkgelegenheid met 560.000 mensen:
c. Uitstroom 110.000 mensen (E),
d. 450.000 mensen raakten hun baan kwijt en werden werkloos (C).
De werkgelegenheid nam dus af met 70.000 mensen (560.000 – 490.000).
8b
De beroepsbevolking bestaat uit alle mensen die bereid en in staat zijn om minimaal 12 uur
per week te werken. Dat wil niet zeggen dat zij ook werken. Ook de werklozen reken je tot
83

de beroepsbevolking. De beroepsbevolking bestaat aan het begin van het jaar dus uit
8.000.000 mensen (7.500.000 + 500.000).
Er zijn 500.000 mensen werkloos. Dit is 6,25% van de totale beroepsbevolking. Berekening:
Werkloosheidspercentage = 500.000 / 8.000.000 x 100% = 6,25%.
8c
8d
8e
Verlaging van de i/a-ratio betekent of een kleinere “i” of een grotere “a”. Een kleinere “i” wil
zeggen minder inactieven en er zijn dan minder uitkeringen nodig. Een grotere “a” houdt in
dat er meer mensen werken en dus ook sociale premies betalen. Minder uitgaven en meer
inkomsten maken de sociale zekerheid beter betaalbaar.
Een afname van het aantal arbeidsongeschikten betekent dat er minder werkenden
afvloeien naar de WAO/WIA. De uitstroom (E) van 110.000 zal dan waarschijnlijk kleiner
worden, omdat minder mensen met een betaalde baan arbeidsongeschikt zullen worden.
Als gevolg van strengere eisen bij herkeuringen (re-integratie) zullen meer mensen weer
toetreden tot de arbeidsmarkt. In die situatie zal de instroom van 90.000 (A) stijgen. Maar dit
is niet het antwoord dat bij vraag 4 hoort.
Een arbeidsplek kan in principe maar door één persoon worden bezet. Als speciale
maatregelen ertoe leiden dat arbeidsongeschikten weer aan het werk komen, nemen zij
plaatsen in, die anders door werklozen zouden zijn vervuld. Je spreekt dan over een
verdringingseffect op de arbeidsmarkt. Werklozen hebben dan minder kans op een baan en
het getal bij pijl D daalt.
9a
9b
Als de arbeidsproductiviteit toeneemt, kan een economie hetzelfde voortbrengen met
minder werknemers of het zelfde aantal werknemers is in staat meer te produceren.
Na bestudering van figuur 4 kun je concluderen dat er in de jaren 1999, 2000 en 2002 een
groei plaatsvond van het volume van het bruto binnenlands product. Deze groei is voor een
groot deel mogelijk gemaakt door de toename van de arbeidsproductiviteit (figuur 3). De
productie nam dus toe zonder dat de arbeidsvraag steeg. In 2001 en 2002 was er zelfs
minder werkgelegenheid in arbeidsjaren ten opzichte van de voorafgaande jaren (figuur 1).
Eigenlijk staat de hint al verwerkt in het antwoord van vraag 9a. Je hoeft alleen maar te
kijken naar de ontwikkeling van de werkgelegenheid en de productie, om tot de conclusie te
komen dat de economie groeit zonder extra werkgelegenheid in arbeidsjaren. “Jobless
recovery” is daarom ook te herkennen door de combinatie van de figuren 1 en 4.
Een verklaring was niet nodig geweest.
9c De werkgelegenheid in arbeidsjaren is gedaald (figuur 1) en de beroepsbevolking (figuur 2)
is toegenomen. Dat lijkt vreemd, maar de conclusie van de econoom heeft betrekking op de
werkgelegenheid in personen. Gemiddeld moet men dus korter zijn gaan werken. Je kunt
daarom in je antwoord spreken over een doorgevoerde arbeidstijdverkorting of over de
mogelijkheid dat men meer in deeltijd is gaan werken.
9d
De particuliere consumptie is afhankelijk van het nationaal inkomen/product.
Figuur 4 laat zien dat in 2002 het BBP met 3% is toegenomen. Dit betekent dat het
nationale inkomen in de VS toenam, waardoor de bestedingen kunnen stijgen. Een
belangrijk onderdeel van de bestedingen is de particuliere consumptie en deze is afhankelijk
van het nationale inkomen. Een stijging van de particuliere consumptie voorkomt eerder een
hernieuwde recessie.
10a Een inverdieneffect is een financieel voordeeltje dat ontstaat bij een verhoging van de
overheidsbestedingen of verlaging van de overheidsontvangsten.
84

Nu is de Btw-verlaging geen uitgave, maar het leidt wel tot minder ontvangsten. En in beide
gevallen komt het ten laste van de begroting. Door de Btw-verlaging daalt de prijs van de
diensten, waardoor de vraag ernaar stijgt. Dat levert ook weer Btw-inkomsten op (inverdien
effect).
De Btw-verlaging en de grotere vraag naar deze diensten levert ook weer meer
werkgelegenheid op. Werknemers betalen dan weer meer loonbelasting. Ook dat is een
inverdieneffect.
Tenslotte kan de extra opbrengst van BTW en inkomstenbelasting ook ontstaan, wanneer
(als gevolg van de koopkrachtverbetering) de vraag naar andere goederen en diensten
toeneemt.
10b De kappers hebben de Btw-verlaging voor 100% doorberekend in de prijs. De
fietsherstellers waren in de positie omdat niet volledig te hoeven doen. Dit rechtvaardigt de
conclusie dat de kappers meer concurrentie ondervinden dan de fietsherstellers, die een
deel van de Btw-verlaging in eigen zak stoppen.
10c Om deze vraag te kunnen beantwoorden, bereken je eerst de procentuele prijsverandering,
die het gevolg is van de Btw-verlaging en het gegeven dat deze maar voor 90% is
doorberekend. Daarna kun je met behulp van de gegeven prijselasticiteit de procentuele
verandering van de gevraagde hoeveelheid berekenen. Tenslotte kun je dan met de
gegeven afzetelasticiteit van de werkgelegenheid de procentuele verandering van de
werkgelegenheid berekenen.
De prijsverlaging als gevolg van de BTW-verlaging bedraagt 9,8%.
Berekening: 106 / 117,5 x 100 = 90,2. De prijs daalt met 100 – 90,2 = 9,8%.
De fietsherstellers geven deze prijsdaling maar voor 80% door. De prijs zelf daalt met
7,84%.
Berekening: 0,8 x 9,8% = 7,84%
De afzet stijgt door deze prijsverlaging met 7,13%.
Berekening met behulp van de prijselasticiteit: -0,91 x -7,84 = 7,13%.
Tenslotte kun je dan de verandering van de werkgelegenheid berekenen.
Werkgelegenheid stijgt met 5%.
Berekening: 0,7 x 7,13% = 5%
10d Een hoge p/a-ratio wil zeggen dat mensen relatief veel in deeltijd werken. De stijging van de
vraag naar diensten van kappers en fietsherstellers, en daarmee de toename van de
werkgelegenheid, kunnen deze sectoren dus gemakkelijk opvangen door de beschikbare
mensen (deeltijdwerkers) wat langer te laten werken.
11a De arbeidsproductiviteit in Nederland is minder gestegen dan die in de EU.
Je berekent dit door het indexcijfer van het nationale product te delen doordat van de
werkgelegenheid in arbeidsjaren.
Nederland:
EU:
102,2 / 101,5 x 100 = 100,69. Dit is een stijging met 0,69%
101,5 / 99,5 x 100 = 102,01. Dit is een stijging met 2,01%
11b Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• positieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat een hogere arbeidsproductiviteit kan leiden
tot lagere arbeidskosten per product en tot hogere winsten waardoor de investeringen
toenemen en de vraag naar arbeid stijgt
• negatieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat bij een hogere arbeidsproductiviteit
minder arbeid nodig is om een gelijke productie te realiseren (zodat bij onvoldoende groei
van de productie de vraag naar arbeid afneemt)
85

11c Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij verlenging van
de bedrijfstijd de bestaande kapitaalgoederenvoorraad beter wordt benut en er meer
werknemers nodig zijn terwijl de belastingverlaging leidt tot hogere winsten die het bedrijf
voor diepte-investeringen kan aanwenden of zelfs voor andere doeleinden dan
investeringen kunnen worden aangewend. In deze gevallen levert het niet meer nieuwe
arbeidsplaatsen op.
12a De vakantiegangers zullen het Caribische eiland vooral zullen bezoeken als het in hun eigen
land winter is. Vandaar het mogelijke seizoenskarakter.
12b In 2006 zullen 29.677 onder invloed van het seizoen hun baan kwijtraken. Een voorbeeld
van een juiste berekening is:
Aantal personen met een seizoensbaan eind maart: 60 / 160 x 86.272 = 32.352
Aantal personen met een seizoensbaan eind juni: 5 / 105 x 56.175 = 2.675
Dit betekent dat 32.352 – 2.675 = 29.677 personen hun werk kwijtraken.
12c Voorbeelden van juiste antwoorden op de vraag waarom de geregistreerde werkloosheid
gelijk blijft, terwijl veel mensen werk kwijtraken zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt, dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven, omdat
ze het werk in het toerisme als bijbaan / tweede baan hebben.
• Een antwoord waaruit blijkt dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven, omdat
ze in het seizoen voldoende verdienen om een heel jaar van te leven.
13a Tot de werkloze beroepsbevolking reken je iedereen die bereid en in staat is om minimaal
12 uur per week te werken, maar geen werk heeft. Je hebt dus gegevens nodig met
betrekking tot de werkgelegenheid in personen en niet in arbeidsjaren.
In 1971 wilden er 5.139.000 mensen werken (beroepsbevolking), terwijl maar 5.072.000
mensen werk hebben. 67.000 mensen hebben blijkbaar geen werk. Nu kun je uitrekenen
dat 1,3% van de beroepsbevolking werkloos is.
5.139 – 5.072
Berekening: Werkloosheidspercentage = ——————— x 100% = 1,3%
5.139
13b Het antwoord moet je zoeken in de deeltijdontwikkeling op de arbeidsmarkt. In de tabel kun
je namelijk aflezen dat de groei van het aantal werkzame personen gestegen is van
5.174.000 in 1981 tot 5.594.000 in 1990. Dit is een groei van 420.000 arbeidsplaatsen (in
personen)
De groei van de werkgelegenheid in arbeidsjaren groeide van 4.850.000 naar 5.203.000. Dit
is máár een groei van 353.000 banen.
Uit deze gegevens kun je de conclusie trekken dat de werkgelegenheid in personen sterker
is gestegen dan de groei uitgedrukt in arbeidsjaren. Deze ontwikkeling is tot stand gekomen,
doordat mensen meer in deeltijd zijn gaan werken. Het is de hier genoemde ontwikkeling
van een gestegen P/A-verhouding die je als antwoord moet geven.
13c De economische groei hangt natuurlijk af van de effectieve vraag (de gevraagde
hoeveelheid goederen en diensten die bedrijven moeten produceren). Daarvoor gebruiken
zij productiefactoren. De kwantiteit (hoeveelheid) en de kwaliteit (productiviteit) daarvan
bepalen hoeveel je kunt maken. De gebruikte hoeveelheid (kwantiteit) arbeid druk je
objectief uit in arbeidsjaren. De kwaliteit van de arbeid meet je met de arbeidsproductiviteit.
De werkgelegenheid in arbeidsjaren in de periode 1971-1980 is gestegen met 1,76%.
Berekening:
4.916.000 – 4.831.000
Werkgelegenheid in arbeidsjaren = —————————— x 100% = +1,76%
4.831
86

De reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar is dat tijdvak maar liefst met 30,8% gestegen.
Berekening:
135,4 – 103,5
Reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar = —————— x 100% = +30,8%
103,5
Conclusie 1 is dus juist. De economische groei is vooral veroorzaakt door de sterke groei
van de arbeidsproductiviteit.
13d Als de productiviteit van werknemers stijgt, zou je ook een stijging van de lonen mogen
verwachten. Immers zoals een oud gezegde luidt: een arbeider is zijn loon waard. Nu zien
we dat de reële arbeidsproductiviteit in tijdvak 1981-1990 is gestegen van Indexcijfer 137,8
naar Indexcijfer 170,0. Dit is een stijging met 23,4%. Dat betekent dat een gemiddelde
werknemer 23,4% meer doet. In de tabel kun je verder lezen dat de reële loonkosten
(verrekend met inflatiecorrectie) in dat tijdvak echter zijn gedaald. Bedrijven hebben dus
personeel dat meer heeft geproduceerd en waaraan ze reëel minder hebben uitgegeven.
Dat kan alleen maar betekenen dat conclusie 2 juist is.
13e Bij dit soort vragen is het wel handig als je schematisch kunt denken. Je moet aannemelijk
maken dat banengroei leidt tot meer economische groei en dat omgekeerd economische
groei weer leidt tot banengroei.
Banengroei (A)
Besteedbaar inkomen
Stijgt (B)
Effectieve vraag stijgt (C)
Werkgelegenheid stijgt (F)
Productie stijgt (D)
Economische groei (E)
Oorzaak: A à B à C à D à E
Gevolg: E à C à D à F à A
14a Het verschil tussen de bruto participatie en de netto participatie bestaat uit de werkloze
beroepsbevolking
14b De netto participatiegraad in 2001 bedraagt 67,2%. Een voorbeeld van een juiste
berekening is:
(5.796.000 × 1,26) / 10.864.000 x 100% = 67,2%
14c De p/a-ratio zal stijgen. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit
blijkt dat gehuwde vrouwen in grotere mate dan mannen de voorkeur geven aan een
deeltijdbaan (omdat vrouwen veelal een baan combineren met zorgtaken).
14d De econome stelt dat een toename van participatiegraad nodig is om te voorkomen dat in
de toekomst de internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert. Een
voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring, waaruit blijkt dat een bij de
economische groei achterblijvende arbeidsparticipatie tot een tekort aan arbeidskrachten
kan leiden en daardoor tot een stijging van de loonkosten waardoor het exportprijspeil kan
stijgen.
87

15a In de uitzendbranche werkt men 2.080 uur in een fulltime baan. Een voorbeeld van een
juiste berekening is:
84.760.000 / 163.000 x 4 = 2.080 uur
15b Een andere oorzaak voor dit verschil is dat uitzendkrachten in deeltijd werken.
15c Aan het begin van het derde kwartaal neemt het aanbod van uitzendkrachten toe omdat aan
het einde van het schooljaar het aanbod van schoolverlaters / vakantiewerkers stijgt. En als
tweede argument kun je noemen dat door het aantrekken van de werkgelegenheid als
gevolg van seizoensinvloeden de kans op werk groter wordt, hetgeen een aanzuigende
werking heeft.
15d De samenhang tussen seizoenwerkwerkloosheid en werkgelegenheid via uitzendbureaus
blijkt uit het feit dat ieder jaar de werkloosheid in het vierde / eerste kwartaal toeneemt en de
werkgelegenheid via uitzendbureaus dan afneemt; in het tweede / derde kwartaal zie je de
omgekeerde ontwikkeling.
15e Voor het aflezen van de conjuncturele ontwikkeling is vergelijking met hetzelfde kwartaal
van het voorafgaande jaar het meest geschikt. Deze vergelijking geeft informatie over de
ontwikkeling van de (bestedingen en daarmee de) werkgelegenheid onafhankelijk van
seizoensinvloeden.
16a Volgens de vakbeweging is er sprake van structuurwerkloosheid. Een voorbeeld van een
juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de maatregelen die de vakbeweging
voorstelde, bedoeld zijn om vraag naar en aanbod van arbeid beter op elkaar te laten
aansluiten (= bestrijden van kwalitatieve structuurwerkloosheid).
16b Dat blijkt uit de tekst uit het feit dat werkloosheid en vacatures gelijktijdig voorkomen.
Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een baan enige tijd kost zodat een deel van
de werklozen na verloop van tijd op de bestaande vacatures kan worden ingezet.
• Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een werknemer enige tijd kost zodat een deel
van de vacatures na verloop van tijd door werklozen kan worden bezet.
16c Bij stijgende lonen wordt werken aantrekkelijker, zodat het aanbod van arbeid door
toetreders kan toenemen.
16d Bij dalende lonen wordt het aantrekkelijker om de productie arbeidsintensiever te maken
(vervanging van machines door arbeid), waardoor de vraag naar arbeid kan stijgen.
17a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een toename van
het aantal onvervulde vacatures de kans op een baan vergroot waardoor jongeren eerder
dan in het verleden toetreden tot de arbeidsmarkt.
17b Het aantal onvervulde vacatures bij particuliere bedrijven aan het einde van het eerste
kwartaal van 2005 bedraagt 145.000. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
124.000 + (225.000 – 204.000) = 145.000
17c de beroepsbevolking is ten op opzichte van 2004 gestegen met 12.821. Een voorbeeld van
een juiste berekening is:
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1998: 100 / 4,8 × 40.000 = 833.333
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1999: 100 / 3,9 × 33.000 = 846.154
De toename bedraagt 846.154 – 833.333 = 12.821
88

18a De hier bedoelde werkloosheid is ontstaan als gevolg van onderbesteding. De
productiecapaciteit blijft gedeeltelijk onbenut. Er is dus sprake van conjunctuur-werkloosheid
18b Met een verslechtering van de betalingsbalans bedoelen economen dat de opbrengsten van
de export ten opzichte van de kosten voor de import dalen.
18c Voor het goede antwoord had je de volgende volgorde moeten kiezen:
1 – 5 – 3 – 4 – 2 – 6
Opmerking: bestedingsinflatie ontstaat als de vraag naar goederen groter is dan het aanbod
daarvan. Dat is het geval als de productiecapaciteit ontoereikend is.
19a In personen is deze hoger. Een arbeidsjaar is de hoeveelheid werk die iemand met een
volledige baan verricht. En niet iedereen heeft of had een volledige baan.
19b Het aanbod van arbeid neemt in de zomermaanden toe als gevolg van de schoolverlaters
en studenten en leerlingen die een vakantiebaantje zoeken.
19c De hier bedoelde vorm is frictiewerkloosheid. Als mensen van school komen hebben ze
enige tijd nodig om werk te vinden.
19d De seizoenindex bedraagt in januari 112. De werkloosheid is dus 12% hoger dan wanneer
er geen seizoensinvloeden waren geweest. Omdat de totale werkloosheid in januari
347.200 was kun je nu eenvoudig uitrekenen wat de seizoenswerkloosheid is.
Berekening: 12 / 112 x 347.000 = 37.200 .
19e In de zomermaanden zorgt het seizoen voor veel extra arbeidsplaatsen. Vooral in de
toeristische sector (strand, horeca, enz.)
19f De werkloosheidssituatie is deze maand (februari) verslechterd. De seizoensindex daalde
van 112 naar 108. Je zou dus een daling van de werkelijke werkloosheid verwachten, maar
die bleef gelijk.
20a De werklozen zijn niet geschikt voor de openstaande vacatures. In dit geval spreken
economen over kwalitatieve structurele werkloosheid.
20b Door een toenemend personeelstekort zijn werkgevers bereid hogere lonen te betalen. Door
deze bereidheid verbetert de onderhandelingspositie van de vakbonden en zullen de lonen
stijgen. De werkgevers zullen echter de gestegen loonkosten weer afwentelen
(doorberekenen) in de prijzen. Zo ontstaat de loonprijsspiraal.
20c De beroepsbevolking is kleiner dan de beroepsgeschikte bevolking omdat:
Er mensen vanwege studie niet beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt.
Er mensen zijn die kiezen voor onbetaalde zorgtaken in plaats van betaalde arbeid op de
arbeidsmarkt.
Er mensen zijn die vanwege arbeidsongeschiktheid niet kunnen werken.
21a
De participatiegraad van vrouwen of deelnemingspercentage geeft aan welk deel van de
vrouwen tussen 15 en 65 jaar actief op de arbeidsmarkt is. Voor veel vrouwen met kinderen
is het grote probleem hoe ze de zorgtaken voor hun kinderen kunnen combineren met een
baan. Door uitbreiding van kinderopvang neemt het aantal mogelijkheden toe om deze
combinatie mogelijk te maken. Meer vrouwen met kinderen kunnen dan makkelijker betaald
werk en zorgtaken verrichten. De noodzaak om te stoppen met werken na het krijgen van
89

kinderen daalt dan en daarmee stijgt het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt. De
participatiegraad neemt toe.
21b De emancipatie leidt er toe dat steeds meer mannen ook zorgtaken op zich gaan nemen.
Zij zullen korter gaan werken (deeltijd) om een deel van deze zorgtaken van de vrouwen
over te nemen. Deze stijging van deeltijdwerk onder mannen leidt tot de genoemde
toename van de P/A-ratio van mannen.
21c
De conclusie van Robert-Jan is dat de arbeidsmarkt verruimd. Dat er dus meer aanbod
komt. Eén van de door hem genoemde gevolgen leidt er juist toe, dat het aanbod op de
arbeidsmarkt afneemt. Als mannen korter willen werken, dan neemt het aanbod van arbeid
juist af. In personen blijft het aanbod wel gelijk. Maar een stijging van de P/A-ratio zal juist
het aanbod in arbeidsjaren doen afnemen. Kortom zijn conclusie dat gevolg 2 de
arbeidsmarkt verruimt is onjuist.
22a
Vragers op de arbeidsmarkt zijn de bedrijven. De beroepsbevolking vormt het aanbod op
de arbeidsmarkt. Je moet dus het krantenartikel zoeken waarin de FNV zelf als werkgever
staat afgeschilderd. Dat is het geval in artikel 1.
22b Gezien de noodzakelijke ontwikkelingen op de arbeidsmarkt is aanpassing van de lonen
voor het hogere personeel noodzakelijk. De verschillen met de lonen van hoger personeel
in het bedrijfsleven nemen toe. Dat zou niet gebeuren als er voldoende aanbod van hoger
opgeleid personeel is. Blijkbaar is de arbeidsmarkt verkrapt.
22c
Van denivellering is sprake als de verschillen tussen hogere inkomens en lagere inkomens
toenemen. Dat is het geval als de topsalarissen enorm stijgen zoals in artikel 2 staat
vermeld. De FNV wil dat voorkomen door ook hogere looneisen te stellen bij de komende
CAO-onderhandelingen.
23a
Een voorbeeld van een juiste berekening:
Vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking 1983: 100/35 x 1,8 miljoen = 4,7 miljoen mensen.
Vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking 1997: 100/49 x 2,6 miljoen = 5,3 miljoen mensen.
De toename bedraagt 5,3 – 4,7 = 0,6 miljoen vrouwen.
23b Voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat jongeren sneller toetreden tot de arbeidsmarkt (door
lagere studietoelagen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat mensen langer blijven werken (doordat vervroegde
uittredingsregelingen financieel steeds minder aantrekkelijk worden).
• Een antwoord waaruit blijkt dat arbeidsongeschikten worden goedgekeurd om te werken
(door aanscherping van de keuringen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat steeds meer vrouwen betaald werk gaan verrichten (door
de verdergaande emancipatie).
• Een antwoord waaruit blijkt dat meer mensen zich als werkzoekende laten registreren
(door het aanzuigeffect van een aantrekkende economie).
23c
Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de vervulde vacatures
een volledige werkweek betreffen.
23d Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een extra loonstijging
de mobiliteit (op de arbeidsmarkt) kan stimuleren, bijvoorbeeld via omscholing, verhuizen of
bereidheid tot reizen.
23e
Voorbeelden van juiste antwoorden:
90

• Een antwoord waaruit blijkt dat door toename van het aantal premiebetalers een lager
percentage kan volstaan om hetzelfde bedrag aan sociale premies binnen te halen.
• Een antwoord waaruit blijkt dat door afname van het aantal uitkeringsgerechtigden een
lager percentage kan volstaan om het benodigde bedrag aan sociale premies binnen te
halen.
24a
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
60 - (10 × 0,6) / 100- × 100% = 54%
24b Uit het antwoord moet blijken dat in deze periode de oplopende werkloosheid gepaard gaat
met een dalende participatiegraad van mannen, terwijl de participatiegraad van vrouwen
juist toeneemt.
24c
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• het groeiend aandeel van de dienstensector in de economie
• de toename van het aantal deeltijdbanen (absoluut en relatief)
• de stijging van het gemiddelde opleidingsniveau van vrouwen
25a
25b
de voorwaarden die je kunt noemen zijn:
• ingeschreven zijn bij een centrum voor werk en inkomen (arbeidsbureau),
• tussen de 15 en 65 jaar oud zijn,
• bereid en in staat zijn om minimaal 12 uur per week te werken,
• direct beschikbaar te zijn.
Ongeveer 210.000 personen.
Berekening: 3 / 100 x 7.000.000 = 210.000
25c 107,7. Berekening: 7.000.000 / 6.500.000 x 100 = 107,7
25d Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
ze zoeken vooral mensen voor laag betaald werk tegen het minimumloon en daar komen
mensen niet voor.
Ze bieden vaak deeltijdbaantjes aan en werkzoekenden denken dat ze ook wel voltijdbanen
kunnen vinden.
Het is vaak geen populair werk en werkzoekenden denken leukere banen te kunnen
vinden.
25e
F is het juiste antwoord,
26a
Voorbeelden van juiste redenen zijn:
• ze willen niet in inkomen terugvallen omdat ze financiële verplichtingen hebben,
• ze zien bepaalde carrièremogelijkheden verdwijnen bij keuze voor een deeltijdbaan,
• ze willen/kunnen niet verhuizen naar plekken waar wel deeltijdbanen te krijgen zijn,
• bedrijven/werkgevers bieden onvoldoende mogelijkheden om in deeltijd te gaan werken,
• er zijn geen of onvoldoende opvangmogelijkheden voor kinderen.
26b
91

26c
1986 = 0,30 x 8,2 miljoen = 2,46 miljoen
1998 = 0,56 x 9,6 miljoen = 5,376 miljoen.
Het aantal tweeverdieners is toegenomen met 5,376 miljoen – 2,46 miljoen =
2,916 miljoen
26d Voorbeelden van een juist argument zijn”
• naast werk ook vrije tijd voor beide partners,
• betere verdeling van de huishoudelijke taken,
• minder kans op nadelige gevolgen van een te hoge werkdruk,
27a
B is het juiste antwoord.
27b De kostprijs is € 0,27. Berekening:
Totaal aantal rozen per jaar = 15.000 x 250 x 400 = 1.500.000.000
kostprijs = € 405.000.000 / 1.500.000.000 = € 0,27.
27c
Voorbeelden van juiste verklaringen zijn:
à Concurrentie van andere landen dwingt de overblijvende bedrijven om grootschaliger te
gaan werken.
à De bedrijven die al vertrokken zijn, waren juist de relatief kleine bedrijven die de
concurrentieslag met de grotere kwekerijen in Nederland verloren.
à Schaalvergroting leidt tot lagere kosten, waardoor grotere kwekerijen beter kunnen
concurreren.
27d Voorbeelden van juiste verklaringen:
à Goedkopere arbeid in Kenia,
à Goedkopere grond in Kenia,
à Goedkopere energie in Kenia.
27e
27f
C is het juiste antwoord.
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
à Er komen wellicht goedkopere bloemen op de markt,
à Er komt grond vrij, die weer gebruikt kan worden voor andere activiteiten.
28a
Het aanbod van arbeid in personen is gelijk aan de beroepsbevolking. Deze bedroeg in
1992 6.941.000 mensen.
28b De werkloosheid bedraagt 483.000 mensen. Dat reken je uit door de grootte van de
werkgelegenheid in personen af te trekken van de beroepsbevolking in personen
92

(6.941.000 6.458.000). Het werkloosheidspercentage bedraagt dus 7,0%. Dat reken je
uit door het aantal werklozen uit te drukken in een percentage van de beroepsbevolking:
483.000
6.941.000
_ 100 %=7 %
28c
Het percentage vrouwen dat in deeltijd werkt is groter dan bij de mannen. Indien steeds
meer vrouwen participeren in het arbeidsproces betekent dit dus, dat het percentage
deeltijdwerkers steeds groter wordt.
28d Het aantal actieven en niet-actieven in 1993 verhoudt zich als 100 : 86,2. Indien er
4.110.000 niet-actieven zijn, moeten er dus 4.767.981 actieven zijn geweest. Berekening:
100
Aantal actieven = 4.110.000 _
86,2
= 4.767.981
26e Een groei van het aantal nietactieven
per 100 actieven, betekent dat de werkenden door belasting- en premiebetalingen
meer moeten betalen om deze niet-actieven van een inkomen te voorzien. Hogere
belastingen en sociale premies (collectieve lasten) verlagen het netto-inkomen van de
actieven.
28f
Wanneer de verhoging van de collectieve lasten door de werknemers via hogere looneisen
op de werkgevers worden afgewenteld, dan zullen de loonkosten per product stijgen. Deze
hogere loonkosten per product tasten de internationale concurrentie-positie aan. Ook zal de
vervanging van arbeidsintensieve productietechnieken door meer kapitaalintensieve
productietechnieken toenemen. Beide genoemde consequenties kunnen leiden tot een
verlies aan arbeidsplaatsen (structurele werkloosheid).
29a conjunctuur
29b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de stijgende
werkloosheid in Duitsland leidt tot afnemende bestedingen in dat land waardoor de
Nederlandse export naar Duitsland stagneert en dus ook de productie en de vraag naar
arbeid.
29c uitspraak 1 juist
uitspraak 2 juist
uitspraak 3 onjuist
uitspraak 4 onjuist
30a Uit het feit dat in 2004 het werkloosheidspercentage het laagst was / uit de toename van de
werkloosheid in 2005 / uit het hogere werkloosheidspercentage in 2005
30b 7.444.000 (personen)
30c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• bij (a): 100 / 5,3 x 396.000 = 7.471.698
• bij (b): 7.471.698 − 396.000 = 7.075.698
30d Bart – seizoenwerkloosheid
Meike – structuurwerkloosheid
Saskia – frictiewerkloosheid
Femke – structuurwerkloosheid
Tim – conjunctuurwerkloosheid
93

31a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• werkgelegenheid in personen: 80 + 40 + 20 = 140
• werkgelegenheid in arbeidsjaren: 80 + 40 x 0,75 + 20 x 0,25 = 115
• p/a-ratio: 140 / 115 = 1,22
31b bij (1) afgenomen
bij (2) krapper
bij (3) structuur
bij (4) 8.400.000
31c a - d - e - c - b - f
32a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
856 / 1.894 x 100% = 45,1953537% → 45,2%
32b Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• De participatiegraad van jongeren is gestegen met 45,2 − 39,5 = 5,7 procentpunten.
• De participatiegraad van de totale beroepsgeschikte bevolking is gestegen met 65,4 − 58,7
= 6,7 procentpunten
32c Hoger, uit je toelichting moet blijken dat het werkloosheidspercentage van jongeren met een
havo/vwo-opleiding 10% is en het werkloosheidspercentage van de totale beroepsbevolking
3,5% is.
32d • Uitspraak 1 is onjuist.
Uit je toelichting moet blijken dat de werkloosheid onder jongeren met een hbo/wo-opleiding
groter is dan de werkloosheid onder jongeren met een mbo-opleiding
• Uitspraak 2 is juist. Uit je toelichting moet blijken dat de werkloosheid onder personen 25-
64 jaar met een mbo-opleiding even groot is als de werkloosheid onder personen 25-64 jaar
met een hbo/wo-opleiding
32e Een voorbeeld van een juiste berekening is:
(0,08 + 0,06) x 0,53 x 1.066.000 = 79.097
33a Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• inrichten en onderhouden van een vacaturebank
• meer faciliteiten voor schooldecanen
• de mogelijkheden van internet gebruiken om vraag en aanbod bij elkaar te brengen
• de centra voor werk en inkomen (CWI’s) beter uitrusten
• meer voorlichting geven over de arbeidsmarkt aan schoolverlaters
• het onderwijs beter laten aansluiten op de vraag op de arbeidsmarkt
Uit de toelichting moet blijken dat door de genoemde maatregel de zoektijd naar een baan
afneemt.
33b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
178.400 x 0,52 = 92.768
178.400 x 0,16 = 28.544 -/-
Frictiewerkloze schoolverlaters = 64.224
33c Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de aanzuigende
werking van de arbeidsmarkt afneemt (waardoor meer jongeren voor een verlenging van
hun schoolloopbaan kiezen).
94

33d Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat het aantal
arbeidsplaatsen minder groeit waardoor de kans om binnen een bepaalde periode een baan
te vinden kleiner wordt.
34a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat als mensen
(uit financieel belang) sterker worden aangezet tot het accepteren van een (beter
betaalde) baan die verder van de woonplaats af ligt / noodzaakt tot verhuizen, er een
migratie ontstaat uit gebieden met een hoog werkloosheidspercentage naar gebieden
met een laag werkloosheidspercentage.
34b De zin die je kunt citeren is de laatste zin”: “Een oorzaak die wordt benadrukt is het
geringe verschil tussen de hoogte van de sociale uitkeringen en de hoogte van het
minimumloon.” Hieruit blijkt dat een verlaging van sociale uitkeringen / een verhoging
van het minimumloon ertoe kan leiden dat mensen met een uitkering eerder werk
accepteren.
35a De beroepsbevolking in 2001 is ten opzichte van 1997 gestegen, waardoor bij een dalend
aantal werklozen, het aantal werklozen in procenten van de beroepsbevolking is gedaald.
35b Je kan als antwoorden geven:
1 Dat de 1/a ratio daalt, omdat een daling van het werkloosheidspercentage kan leiden tot
afname van het aantal inactieven (in verhouding tot het aantal actieven).
2 Dat de collectieve lastendruk (vanaf 1999) daalt en de wig (vanaf 2000), omdat een daling
van het werkloosheidspercentage kan leiden tot een daling van sociale premies en belastingen
die nodig zijn voor aan werkloosheid verbonden uitkeringen.
35c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
In 2001 werkt een werknemer gemiddeld 6.587 / 7.303 x 1.600 uur = 1.443 uur per week.
35d Dat er sprake was van een stijging van de loonkosten per eenheid product blijkt uit statistiek
3. De stijging van de loonkosten per werknemer was in ieder jaar groter geweest dan de
stijging van de arbeidsproductiviteit.
35e Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Het indexcijfer voor de toegevoegde waarde bedrijven in 1998 (1997 = 100) bedraagt
263,3 / 249,0 x 100 = 105,743
Het indexcijfer van de werkgelegenheid in arbeidsjaren in bedrijven in 1998 bedraagt
105,743 / 102,3 x 100 = 103,37. De groei bedraagt dus 3,37%.
36a De werkloosheid hoeft niet te dalen bij een stijging van de werkgelegenheid als de stijging
van de beroepsbevolking groter is dan de toename van de werkgelegenheid. De
beroepsbevolking groeit door bijvoorbeeld schoolverlaters en immigranten. Maar ook omdat
bij een aantrekkende conjunctuur steeds meer mensen hun kansen op de arbeidsmarkt hoger
schatten en zich daarom als werkzoekend aanmelden bij het arbeidsbureau.
36b In een hoogconjunctuur zijn de bestedingen en daarmee ook de productie hoog.
Bedrijven hebben dan meer mensen nodig om de gewenste productie te kunnen realiseren. De
werkloosheid neemt daarom af.
95

36c Door een afnemende werkloosheid krijgen meer mensen een baan en daarmee een inkomen.
De koopkracht in het land stijgt. De vraag naar producten zal dan weer toenemen, wat de
conjunctuur verder versterkt.
36d Om de criteria te vinden gaan we in het schema na hoe dat CBS-getal van 304.000 werkloze
personen tot stand is gekomen. Daartoe redeneren we van onderen naar boven en ontdekken
de volgende vijf kenmerken:
- Zij moeten ingeschreven staan bij het arbeidsbureau.
- Zij moeten de afgelopen 4 weken naar betaald werk hebben gezocht.
- Zij moeten op korte termijn kunnen beginnen.
- Zij moeten betaald werk zoeken voor 12 uur per week of meer.
- Zij moeten tot de beroepsgeschikte bevolking horen, d.w.z. tussen 15 en 65 jaar zijn.
De officiële definitie van de afhankelijke beroepsbevolking luidt: alle mensen tussen de 15 en
65 jaar die bereid en in staat zijn, om minimaal 12 uur per week in loondienst te werken.
36e De hierboven genoemde definitie omvat dus iedereen die werk heeft en werk zoekt.
Het aantal werklozen volgens de hier bedoelde econoom bedraagt 494.000. Hij hanteert
dezelfde criteria, behalve dan het feit dat iemand bij het arbeidsbureau geregistreerd moet
staan als werkzoekend. Daarnaast behoort ook iedereen tot de beroepsbevolking die gewoon
12 uur of meer per week werkt. Naast de al genoemde 494.000 werklozen moet je dus ook de
6.787.000 werkenden meetellen. De beroepsbevolking bestaat volgens deze econoom dus uit
7.281.000 personen.
36f De minister vindt blijkbaar dat iedereen die tot de beroepsgeschikte bevolking behoort (allen
tussen 15 en 65 jaar) moet werken. Hij rekent tot de werkloze bevolking dus alle
werkzoekenden plus alle mensen die niet bereid zijn om te werken (huisvrouwen en
huismannen, zeg maar housemanagers, en studenten).
Werkzoekenden (917.000) + overig deel (3.225.000) = 4.142.000 werklozen.
37a Loondifferentiatie maakt grotere verschillen in beloning mogelijk. Dit betekent dat de lonen
meer kunnen stijgen bij mensen die moeilijk vervulbare vacatures gaan bezetten. Dat maakt
de bereidheid van mensen om zich te scholen voor die vacatures groter en daarmee zal de
kwalitatieve structurele werkloosheid afnemen. Of men is bereid om langer te reizen voor
een baan of zelfs te verhuizen als daar een hoger loon tegenover staat. Ook dit leidt dan tot
een daling van de kwalitatieve structuurwerkloosheid.
37b Tabel 3 geeft de gemiddelde brutolonen van het eerste en tiende deciel op basis van de
VS=100. Deze tabel rechtvaardigt de conclusie dat gemiddelde brutoloon van het eerste
deciel lager is dan in de drie EU-landen, terwijl het gemiddelde brutoloon van het tiende
deciel juist hoger is dan in de drie EU-landen. De inkomensverschillen en daarmee de mate
van loondifferentiatie zijn in de VS dus het hoogst en dat kun je dus alleen al uit tabel 3
afleiden. Het antwoord is dus ja.
37c
In land X is de loonverhouding tussen beide decielen gelijk aan 1. Dit betekent dat de
gemiddelde brutolonen in beide decielen aan elkaar gelijk zijn. En dat betekent weer dat
iedereen in land X evenveel verdient. Er zijn dan ook in land X geen brutoloonverschillen en
er is dus ook geen sprake van loondifferentiatie.
37d Je kunt het antwoord op twee manieren vinden. In de eerste plaats door figuur 2 en tabel 3 te
combineren en ten tweede met de gegevens die onder tabel 3 staan.
Manier 1: De loonverhouding in de VS bedraagt 4,5. De teller (10 e loondeciel) in EU 2 zal
25% minder zijn (index = 75), terwijl de noemer (1 e loondeciel) 40% hoger is (index = 140).
96

Loonverhouding EU 2 =
100 x 0,75 75
———— x 4,5 = —— x 4,5 = 2,4 (afgerond)
100 x 1,40 140
Manier 2: vergelijk het gemiddelde brutoloon van het eerste deciel en dat van het tiende
deciel allebei met het mediane brutoloon. Beide gegevens zijn bekend en wel 1,4
respectievelijk 1,72. Het mediane loon is 40% hoger dan het gemiddelde brutoloon uit het
eerste deciel, terwijl brutoloon van het 10 e deciel op haar beurt weer 72% hoger is dan het
mediane loon.
De loonverhouding tiende/eerste deciel is dan 1,4 x 1,72 = 2,4 (afgerond).
37e
De uitzondering is het land dat buiten de puntenwolk valt en dat is EU 1 . Je verwacht bij de
hoge loonverhouding tiende/eerste loondeciel (3,5) juist een lage werkloosheid, terwijl die in
EU 1 juist hoog is (13%). De verklaring van de hoge werkloosheid kan dan bijvoorbeeld
gelegen zijn in relatief hoge loonkosten per product. Deze hoge loonkosten per product
verslechteren de internationale concurrentiepositie van EU 1 en dat kan dan de oorzaak zijn
van de hoge werkloosheid.
38a Voor de berekening van de grootte van de beroepsbevolking moet je weten wat de
participatiegraad is van de beroepsgeschikte bevolking. De actieve bevolking bestaat
uitsluitend uit de werkende beroepsbevolking. Als je deze informatie gebruikt, moet je de
tabel kunnen invullen.
38b Conclusie 1 stelde dat de ontwikkeling van de p/a-ratio heeft geleid tot een daling van de
werkloze beroepsbevolking. Meer mensen hebben blijkbaar werk gekregen doordat het
bestaande werk opnieuw is verdeeld. Meer personen doen nu bij wijze van spreke hetzelfde
werk. Er is dus sprake van meer deeltijdwerk. Kortom de p/a-ratio zal in 2000 groter zijn
geweest dan in 1995.
38c
Bereken de grootte van de daling van de werkloosheid en de stijging van het aantal
arbeidsongeschikten en je weet of de bedoelde conclusie juist is.
De werkloze beroepsbevolking is gedaald van 533.000 in 1995 naar 270.000 in 2000. Dit is
een daling met 263.000 mensen.
Het aantal arbeidsongeschikten in 1995: 11,4% van 6.596.000 (zie antwoord a) = 751.944.
Het aantal arbeidsongeschikten in 2000: 11,1% van 7.187.000 = 797.757.
Het aantal arbeidsongeschikte is gestegen met 45.813 (797.757 – 751.944).
Conclusie 2 is juist!
38d Conclusie drie stelt dat de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt de collectieve lastendruk
hebben doen verlagen. Dit is mogelijk als er door deze ontwikkelingen minder collectieve
uitgaven te doen zijn, maar ook als er meer collectieve ontvangsten zijn.
97

Een ontwikkeling die heeft geleid tot minder collectieve uitgaven is de daling van de
werkloze beroepsbevolking. Een ontwikkeling die heeft geleid tot meer ontvangsten voor de
collectieve sector is de stijging van de participatiegraad.
98

Antwoorden 7 concept samenwerken en onderhandelen
1a
1b
1c
Als Esso niets doet zal het marktaandeel van Esso meer aangetast worden, dan wanneer
Esso de prijsverlaging volgt.
Ja, als Shell verlaagt, zal Esso volgen en als Shell haar prijzen handhaaft, zal Esso geen
aanleiding zien de prijzen te verlagen.
Shell heeft de prijzenoorlog voortgezet, totdat Esso failliet ging. Het sterkere Shell heeft
aangekondigd steeds maar weer de reacties van Esso te zullen beantwoorden met nieuwe
prijsverlagingen. En door dit ook consequent daadwerkelijk te doen (zelfbinding) heeft het
bedrijf Esso op de knieën gekregen.
2 Boeren willen misschien wel overstappen op biologische productie, maar moeten daarvoor
te veel investeren. Boeren die dat niet doen blijven zorgen voor te lage prijzen, waardoor de
goedwillende boeren hun bedrijf niet rendabel kunnen maken. Daarom komt biologische
productie moeilijk van de grond.
3 Als je de mensen met open-TBC niet behandelt, omdat je de kosten daarvan niet vergoed
krijgt, zullen steeds mee mensen besmet en ziek kunnen worden, waardoor de kosten voor
de gezondheidszorg uiteindelijk vele malen hoger komen te liggen. Wel behandelen is
daarom bete dan niet behandelen
4 Als je ziet dat mensen belasting ontduiken en jij daardoor meer moet gaan betalen, krijg je
ook de neiging dat te gaan doen. Maar voor de samenleving als geheel is dat slecht. Met
minder geld kunnen er ook minder voorzieningen tot stand komen. We willen wel betalen,
maar dan moet onze “medegevangene”ook betalen.
5 Voorop rijden kost meer inspanning en gaat ten koste van de krachten, die je nodig hebt in
de eindsprint. Omdat beide renners dat weten, ontstaat er spanning tussen beide renners,
omdat ieder van hen vindt, dat de andere rijder meer voorop moet rijden. Gevolg is
onenigheid en dat het peloton hen uiteindelijk inhaalt.
6 Niet meer meedoen met deze afspraken betekent dat je ook niet meer kunt profiteren van
deze extra winsten. Je kunt wel orders krijgen door de gewone prijs te vragen, maar de
anderen krijgen voor hetzelfde werk een hogere prijs. Verraden heeft geen zin, omdat ze zelf
ook hebben deelgenomen aan deze fraude. Gevolg is dat de bedrijven, ook tegen hun wil,
blijven meedoen.
7a
7b
7c
De angst is dat door de grote hoeveelheid spam het e-mailverkeer minder bruikbaar wordt
als communicatiemiddel.
Het verbod geldt voor alle bedrijven, maar alleen de Europese bedrijven kunnen door de
rechter worden aangepakt. Het verbod zelf is niet in staat om de buitenlandse spam tegen te
houden.
Een verbod op spam betekent volgens sommigen, dat email nauwelijks meer bruikbaar is als
communicatiemiddel. Dat zet de Europese bedrijven op een achterstand. Maar toestaan onder
voorwaarden betekent wellicht dat meer bedrijven spam zullen gaan versturen, waardoor veel
bedrijven meer last hebben van de andere spam dan zij voordeel hebben van hun eigen spam.
99

8a
8b
8c
8d
Een dominante strategie voor A is die strategie die hem het beste resultaat oplevert,
ongeacht wat B doet. Wat is de beste keuze voor A gezien de twee mogelijke keuzes van B.
Als B bekent, is de beste strategie voor A om ook te bekennen, want dan krijgt hij slechts 5
jaar in plaats van 10.
Maar ook als B ontkent, is het voor A beter te bekennen, want dan krijgt hij nul jaar cel in
plaats van 2 jaar. Ongeacht wat B doet, is het voor gevangene A altijd beter om tot een
bekentenis over te gaan. “Bekennen” is voor A een dominante strategie.
Dezelfde redenering geldt voor B en ook hij zal dus bekennen. Uiteindelijk zullen beide
gevangenen dus bekennen. De bereikte oplossing kan als een evenwicht worden gezien
omdat de keuze voor een andere strategie door één van beide partijen een veel langere straf
oplevert. Beiden hebben dus geen prikkel om van strategie te veranderen.
Als één van de bedrijven kiest voor de bestaande chocolade en de ander niet, levert dat het
bedrijf maar weinig winst op (Hema maar 30 en het Kruidvat maar 20). Ze kiezen voor
zekerheid en dus voor eerlijke chocolade. De winst van de Hema bedraagt dan 40 miljoen of
80 miljoen. De winst voor het Kruidvat 50 of 100 miljoen.
Er zijn twee redenen te bedenken. Als de concurrent wel eerlijke chocolade verkoopt, neemt
hun winst aanzienlijk af. Het tweede argument kan zijn dat de keuze is bepaald onder druk
van maatschappelijke ontwikkelingen.
Ja er is sprake van een Nash evenwicht in situatie (E, E). In deze situatie bestaat er geen
reden voor één van beide om te veranderen. Bij (E, E) zal het bedrijf dat over gaat op
bestaande chocolade in omzet achteruit gaan.
Als Kruidvat kiest voor E dan is E voor Hema het best (* bij 40)
Als Kruidvat kiest voor B dan is E voor Hema het best (* bij 80)
Als Hema kiest voor E dan is E voor Kruidvat het best (* bij 50)
Als Hema kiest voor B dan is E voor Kruidvat het best (* bij 100)
Strategie E is dus voor beide dominant. Geen van beide spelers wil afwijken van deze keuze.
Er is daarom sprake van een nashevenwicht.
9a
9b
9c
9d
10
Overleg kan je een behoorlijke winst opleveren. Maar als jij je maat verraadt krijg je
misschien wel het dubbele. Maar als je maat er ook zo over denkt, krijgen jullie allebei niets.
Er is sprake van zelfbinding als beide spelers de splitbal tonen.
Er zal geen sprake zijn van zelfbinding als de spelers elkaar niet vertrouwen.
Als de spelers elkaar niet vertrouwen, zullen ze te allen tijde de stealbal tonen. Dan krijgt de
ander namelijk in ieder geval niet meer dan jij.
100

Als Speler 2 A kiest dan is A voor speler 1 het best (* bij 12).
Als Speler 2 B kiest dan is A voor speler 1 het best (* bij 4).
Als Speler 1 A kiest dan is A voor speler 2 het best (* bij 12).
Als Speler 1 B kiest dan is A voor speler 2 het best (* bij 8).
a
b
Voor beide spelers is A een dominante strategie. Die levert voor beide spelers het meeste op,
ongeacht de keuze van de andere speler.
Een Nash evenwicht tref je aan bij situatie (A, A). In die situatie is het voor geen van beide
spelers aantrekkelijk om de strategie te veranderen, omdat ze er dan op achteruit gaan.
11 Voor de niet-verdelers is tegenstemmen bij voorbaat nuttig. Omdat zij dan hetzelfde bedrag
met minder mensen hoeven te verdelen. Als er uiteindelijk twee mensen overblijven is het
voor de niet-verdeler altijd gunstig om tegen te stemmen, zelfs als de verdeler zichzelf maar
één knikker toewijst. De niet-verdeler heeft dan alles!
12a In welke van de twee scenario’s zijn de consumenten meer bereid een hoge prijs te betalen.
Als je er van uitgaat dat de winst mede wordt bepaald door de prijs, zie je dat uit scenario 1
blijkt dat de winst van Napia bij een hoge prijs groter is dan bij een lage prijs, wat wijst op
een lage prijsgevoeligheid, terwijl in scenario 2 het tegenovergestelde het geval is.
12b De maximale winst die Napia in een monopolie situatie kan behalen is 20 miljard euro. Dit
bereikt Napia met een hoge prijs in scenario 1 en bij een lage prijs in scenario 2. Alleen in
scenario 1 is er echter een situatie denkbaar dat hun gezamenlijke winst hoger is dan deze 20
miljard euro. Dat is als Mioto toetreedt en Napia een hoge prijs vraagt. De maximale winst
van beiden samen bedraagt dan 16 + 8 = 24 miljard euro. Dit betekent dat Napia niet in staat
is alle klanten te bedienen, terwijl dat bij scenario 2 wel mogelijk is.
12c In scenario 1 zal Napia bij toetreding van Mioto altijd een hoge prijs vragen. De winst is dan
immers hoger (16 miljard) dan bij een lage prijs (7 miljard). Dat zou de dominante strategie
voor Napia zijn. In scenario 2 zal Napia een lage prijs vragen. De winst is dan hoger (8
miljard) dan bij een hoge prijs (4 miljard). Napia heeft dus als Mioto toetreedt een maximale
winst bij scenario 1 (16 miljard). En tegelijkertijd is er ook plaats voor Mioto, die dan in staat
is een winst van 8 miljard te realiseren. Alleen als scenario 1 actueel is, zal Mioto toetreden.
12d Het argument “uit de markt” prijzen betekent dat Napia een lage prijs zal stellen om daarmee
te voorkomen dat Mioto toetreedt. Als Napia dat doet in scenario 1 houdt zij weliswaar Mioto
van de markt, omdat Mioto dan niet meer in staat is winst te realiseren (verlies bedraagt 4
miljard). Maar haar eigen winst is 9 miljard lager dan in de situatie met een hogere prijs.
Daarom is het argument in scenario 1 niet geloofwaardig.
In scenario 2 behaalt Napia inderdaad bij een lage prijs de hoogst haalbare winst (8 miljard),
terwijl Mioio met een verlies van 4 miljard ook geen levensvatbaarheid heeft. Alleen In
scenario 2 is daarom het gebruikte dreigement geloofwaardig.
101

12e Je hoeft bij de vraag niet uit te spreken of je voor of tegen de toetreding bent. Je moet alleen
twee argumenten geven voor en twee argumenten tegen toetreding. Argumenten voor
toetreding kunnen zijn:
• Als Napia niet in staat is aan de totale consumentenvraag te voldoen (zie antwoord vraag
20b), zijn consumenten gebaat met een groter aantal aanbieders.
• Toetreding bevordert de concurrentie wat de consument voordeel kan opleveren in de vorm
van lagere prijzen / meer keuze / meer innovatie / betere service en dienstverlening.
Argumenten tegen toetreding kunnen zijn:
• Door het verdelen van de productie over twee aanbieders gaan schaalvoordelen verloren en
kunnen de prijzen stijgen / middelen om te investeren afnemen.
• Als er meer aanbieders komen kunnen er problemen ontstaan bij de standaardisering van de
producten wat de bruikbaarheid kan aantasten. Standaardisering kan bijvoorbeeld betrekking
hebben op oplaadapparatuur (net als bij mobiele telefoons) en de verschillende extensies van
de digitale bestanden, waardoor deze niet onderling verwisselbaar zijn. Dit zie je ook bij de
bestanden van andere computersoftware (doc, docx, pdf, txt, enz)
13a Bereken achtereenvolgens het aantal minuten dat Bedrijf a aan haar klanten in rekening
brengt (Ma). Dan ben je in staat de totale opbrengst en de totale kosten van bedrijf a te
berekenen. De prijzen in de uitgangssituatie kun je aflezen in de TO a en de TO b functie.
P a = 20, P b = 21, P ab = 4 en P ba = 5
1) M a = -30 x 20 + 20 x 21 + 300 = 120
2) TO a = 120 x 20 + 48 x 4 = 2.592
3) TK a = 120 x 3,5 + 32 x 5 + 800 = 1.380
Totale winst = 2.592 – 1.380 = 1.212
13b De tariefsverhoging wordt doorberekend aan de consument. De gestegen prijzen doet de afzet
dalen. Blijkbaar leidt de afzetdaling tot een relatief grote daling van de opbrengst (omzet). De
vraag is bijvoorbeeld prijselastisch. De variabele kosten dalen minder dan de omzet,
waardoor de winst van beide bedrijven afneemt.
13c Met dominante strategie bedoelen we het handelen dat ogenschijnlijk het beste voor een
partij is. Dit begrip komt uit de speltheorie (prisonersdilemma). De dominante strategie is
voor beiden een tariefsverhoging. Er van uitgaande dat de ander dat niet doet, stijgt immers
de winst voor bedrijf a van 1.212 naar 1.379 en voor bedrijf b van 688 naar 970. Maar omdat
beide partijen waarschijnlijk dus kiezen voor een tariefstijging zal dit vooral ten koste gaan
van bedrijf b, de kleinste marktpartij, waardoor bij verdere tariefsverhogingen de marktmacht
van bedrijf a te groot kan worden.
13d Bij deze vraag moet je voor beide soorten maatregelen een voor- en een tegenargument
noemen. Bij het instellen van een maximumtarief zou je als argument voor kunnen zeggen dat
de uitvoering relatief gemakkelijke is (een wet) en dat dit ook eenvoudig te controleren is en
dat het duidelijkheid verschaft aan alle marktpartijen.
Als tegenargument voor het maximumtarief kun je noemen dat een maximumprijs het
marktmechanisme verstoort. Misschien is het tarief zelfs wel te laag. Een maximumtarief ligt
namelijk altijd onder de evenwichtsprijs. Het gevolg daarvan is dat het kan leiden tot een
aanbodtekort.
102

Bij een “beroep op zelfregulering” kun je als argument voor wijzen op het feit dat de
marktwerking blijft bestaan (marktconform) en dat de kosten voor de consumenten lager zijn.
Een argument tegen vormen de problemen die ontstaan bij het overtuigen van de
marktpartijen voor regulering (binding en zelfbinding) en het instandhouden daarvan. De
reputatie van de marktpartijen is in geding.
14a Jullie kunnen er een complete set van maken we en de opbrengst van de set verdelen.
14b Er is sprake van een coöperatief spel. Jullie werken immers samen om een zo hoog
mogelijke opbrengst te behalen. Daarbij maken jullie afspraken.
15a De verhouding in de hoogte van de vordering is 3:4:5. Het resterende bedrag moet dus in 12
brokken worden verdeeld (3+4+5=12). Elk brok heeft een grootte van € 300.000/12 = €
25.000.
Schuldeiser 1 ontvangt 3 x € 25.000 = € 75.000
Schuldeiser 2 ontvangt 4 x € 25.000 = € 100.000
Schuldeiser 3 ontvangt 5 x € 25.000 = € 125.000
15b De verdeling van het resterende vermogen vindt na overleg plaats. Ook hier is sprake van
een soort coöperatief spel.
16 De afvalwarmte is een restproduct van de productie, dat eventueel achteraf nog geld kan
opleveren door het te verkopen aan de huishoudens. We hebben hier dus te maken met een
gevolg van de productie dat niet in de oorspronkelijke prijs is berekend, maar dat achteraf
juist nog geld oplevert.
17 Om dit meeliftprobleem aan te pakken kun je denken aan maatregelen als:
- het geven van zowel een groepscijfer als een individueel cijfer;
- het verdeling van taken over de groepsleden binnen één opdracht;
- het formuleren van individugerelateerde eindopdrachten;
- Intensieve begeleiding;
- spreiding in toetsvormen;
- het laten bijhouden van individuele logboeken;
- de groepspresentatie laten doen door iemand daarvoor op het moment zelf aan te wijzen;
- studenten individueel een verslag te laten maken.
18 Artikel 1 - Je bent volgens de wet verplicht een zorgverzekering af te sluiten. Hier is dus
sprake van collectieve dwang.
Artikel 2 –Geen sprake van collectieve dwang. Zo staat dat ook letterlijk in de tekst zelf.
Artikel 3 – Bij het algemeen verbindend verklaren van een CAO geldt deze voor alle
bedrijven en werknemers, die daaronder vallen. Ook bedrijven en werknemers die geen lid
zijn van werkgeversorganisaties of werknemersorganisaties. Hier is daarom sprake van
collectieve dwang.
19a Het keuzeprobleem ontstaat doordat de menselijke behoeften groter zijn dan de middelen om
hierin te voorzien. Daarom moet je keuzes maken.
19b Voorbeelden van quasi-collectieve goederen zijn: openbaar vervoer, onderwijsinstellingen,
zwembaden, gezondheidszorg, enz.
103

19c Een quasi-collectief goed is via een markt verhandelbaar. Deze goederen zijn te splitsen in
individueel leverbare goederen, waarvoor je moet betalen. Je kunt dus mensen van het
gebruik daarvan buitensluiten. Dat kan bij collectieve goederen niet. Daar kun je geen prijs
voor vragen.
19d De overeenkomst tussen beide is dat de overheid bij de productie van deze goederen
bijdraagt in de kosten daarvan.
19e Wanneer de vraag naar een product stijgt, schuift de vraagcurve naar rechts en daardoor stijgt
de prijs. Doordat de winsten dan zullen toenemen, willen ondernemers meer aanbieden. De
hogere winsten trekken ook nieuwe ondernemers aan. Het resultaat van beide ontwikkelingen
is dat het aanbod toeneemt (aanbodlijn schuift naar rechts) en de prijs weer zal dalen. Totdat
er weer een nieuwe evenwichtsprijs ontstaat.
19f In Nederland bepaalt de overheid hoeveel er van een collectief goed wordt aangeboden.
20a De belangrijkste financieringsbron bestaat uit de belastingopbrengsten.
20b Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
• Sport en cultuur vormen een zinvolle vrijtijdsbesteding,
• Door subsidiëring van sport en cultuur kunnen ook minder draagkrachtige mensen
hiervan profiteren,
• Sport en cultuur verschaffen een land een zekere mate van prestige en aanzien. Denk
hierbij aan de cultus rondom wereldkampioenschappen voetbal.
20c Toepassing van het profijtbeginsel is bij collectieve goederen niet mogelijk, omdat deze niet
zijn te splitsen in individueel leverbare producten.
20d Een ruimere toepassing van het profijtbeginsel maakt de producten voor de gebruikers
duurder.
20e Indien de producten duurder worden, neemt de vraag er naar af. Uiteindelijk zal het aanbod
dan ook afnemen ter voorkoming van overschotten.
20f Een ruimer profijtbeginsel werkt stimulerend op de marktsector omdat:
• de marktsector dan beter kan concurreren met de collectieve sector (particuliere
busonderneming met gemeentelijk vervoerbedrijf)
• de koopkracht van de gezinnen en bedrijven kan toenemen, wanneer de overheid de
belastingen verlaagt. Immers de kosten voor de overheid dalen door een ruimere
toepassing van het profijtbeginsel, waardoor een belastingverlaging gerechtvaardigd lijkt.
21a Verhoging van de benzineaccijns maakt het rijden duurder en daar gaat het om. De verhoging
van de BPM maakt het bezit alleen maar duurder, niet het rijden zelf.
21b Door het feit dat veel mensen in grensstreken dan in het buitenland gaan tanken, loopt de
overheid veel accijnsopbrengsten mis. Ook zullen de pomphouders in deze gebieden nadelige
gevolgen ondervinden van de accijnsverhoging.
21c Redenen om de exploitatie niet aan particulieren over te laten zijn:
104

• Ook in dunbevolkte streken moet een goede infrastructuur zijn. Particuliere en
commerciële investeerders zullen daarin niet zijn geïnteresseerd.
• De overheid dient ook de belangen van het milieu in de gaten te houden. Geen wegen
door belangrijke natuurgebieden.
• De financiering zou bij particulier initiatief door tolheffing en dergelijke moeten
geschieden. De overheid betaalt uit de belastingmiddelen. Dat is voor de omwonenden
goedkoper.
• Voorkomen van machtsmisbruik door particulieren, denk aan hoge tolgelden.
21d Privatiseren van deze voorzieningen betekent natuurlijk minder uitgaven voor de overheid.
De collectieve sector heeft dan ook minder ontvangsten nodig.
21e
In plaats van aan de overheid te betalen, betaalt de burger dan aan particuliere bedrijven.
Maar hij betaalt er nog steeds voor.
22a Economen definiëren schaarste niet als “zeldzaam” of weinig voorkomend. Ook gewoon
keukenzout is voor economen een schaars goed. Schaarse goederen zijn goederen, waar je
een prijs voor moet betalen. Stilte is in dit kader schaars, omdat je er voor moet betalen.
Denk maar aan:
* de kosten voor een eventuele noodzakelijke woningisolatie,
* de hogere prijs die je moet betalen voor een woning buiten de betreffende geluidszones.
22b Om de prijs van stilte per koopwoning in de twee geluidszones te kunnen berekenen, moet je
van beide zones weten hoe groot het totale waardeverlies van de koopwoningen is (tabel 1)
en hoeveel m 2 van die zone is gebruikt voor percelen van koopwoningen (tabel 1).
Oppervlakte percelen
Totaal waardeverlies
Zone 3 0,023 x 28.000.00 = 644.000 m 2 € 60.500.000
Zone 5 0,007 x 1.000.000 = 7.000 m 2 € 1.500.500
Prijs van stilte in zone 3 = € 60.500.000 / 644.000 m2 = € 93,94 per m 2
Prijs van stilte in zone 5 = € 1.500.000 / 7.000 m2 = € 214,29 per m 2
De prijs van stilte per m 2 perceel koopwoning is in geluidszone hoger dan in zone 3.
22c
Een extern effect is een gevolg van de productie dat niet in de verkoopprijs is verrekend. Als
dat gevolg later anderen geld kost, spreek je van een negatief extern effect. Levert dat gevolg
later geld op, dan spreek je over een positief extern effect.
Toegepast op deze situatie (context) zie je dat de productie van Botenberg tot kosten leidt,
die niet in de prijs van het vliegticket zijn verwerkt. Dat maakt dit verschijnsel extern. Omdat
het kosten zijn (isolatie, waardeverlies woningen), die anderen moeten betalen dan de
gebruikers van het vliegverkeer, spreek je over een negatief extern effect.
22d Als de luchthaven het aantal vluchten niet beperkt, zou zij teveel geluidshinder veroorzaken,
waardoor het overheidsingrijpen dichtbij komt. Zij is daarbij niet gebaat en moet voorkomen
dat dit ook daadwerkelijk gebeurd. Daarom moet zij het aantal vluchten vrijwillig beperken.
105

22e
22f
In een vrije markteconomie zal de overheid niet ingrijpen, omdat daar de allocatie van
productiefactoren door de markt (gezinnen en bedrijven) geschiedt. In een centraal geleide
economie of een gemengde economie wel.
Maak een eenvoudig overzichtje van de in geld uitgedrukte positieve effecten en de
negatieve effecten. Deze vraag is eigenlijk een vraag naar het “break-even-punt”. Wanneer
zijn de opbrengsten en kosten van de externe effecten aan elkaar gelijk.
Negatieve externe effecten (x € miljard)
Stilte voor woning oppervlak 0,132
Stilte voor rest oppervlak 6
Andere negatieve externe effecten ……..
Totaal 7,9
Positieve externe effecten
Positie externe effecten 0,6
Toegevoegde waarde Botenberg 5
Toegevoegde waarde toeleveranciers 2,3
Totaal 7,9
De winst van luchthaven Botenberg mag je niet meetellen, omdat deze al deel uitmaakt van
de toegevoegde waarde van Botenberg.
De waarde van de andere negatieve externe effecten bedraagt dan ook € 1,768 miljard.
Berekening: 7,9 – 6 – 0,132 = 1,768.
23a De term oligopolie slaat op de markt voor accountantscontrole, omdat daar maar een beperkt
aantal aanbieders zijn. In ieder geval zijn het de “the Big Four” die de dienst uitmaken.
23b De beperkte marktwerking komt doordat de vier grote bedrijven niet concurreren met de
prijs. Zij binden zichzelf tot zo min mogelijk prijsconcurrentie. De vragers accepteren dat,
omdat zij behoefte hebben aan een controle door één van deze vier grote kantoren. Deze
controle verhoogt de betrouwbaarheid van hun bedrijf.
23c
Het dilemma is de keuze tussen een lage prijs, maar dan controle door een klein en
onbekend bedrijf. Dat kan ten koste gaan van de reputatie van het bedrijf. Of het betalen van
een hoge prijs, maar dan stralen ze meer betrouwbaarheid naar buiten uit, waardoor zij
mogelijk meer orders krijgen.
24a TO = p. q = -0,1q2 + 135q. MO = TO ' = -0,2q + 135.
24b Voor beide boeken is MK = 5.
Bij ‘Beter studeren’ is MO = -2q + 135 =
-2q + 135 = 5 à -2q = -130 à q = 65 à p = -65 + 135 = 70
Bij ‘Tuinieren’ is MO = -0,2q +135.
-0,2q + 135 = 5 à -0,2q = -130 à q – 650 à p = -0,1 x 650 + 135 = 70
24c
Het verlies is de kosten per boek minus de prijs van het boek. De prijs is 70 en de kosten
zijn 5 plus 50.000 / 650 (q luidt in tientallen).
De kosten per boek zijn dus 76,92 + 5 = 81,92. Het verlies per boek is dus 11,92.
24d Via dwingende maatregelenen die de NMA op markten kunnen nemen voert de overheid een
concurrentiebeleid dat ervoor moet zorgen dat een onderneming niet teveel marktmacht naar
zich toe trekt.
106

24e Het is in strijd met de wet op kartelvorming omdat men prijsafspraken maakt. Kartelvorming
heeft als doel de concurrentie te beperken of zelfs uit te sluiten en door middel van
prijsafspraken kunnen andere bedrijven niet concurreren.
24f
Schaalvoordelen bij verkoop. Kunnen lagere prijzen afdwingen bij inkoop.
25a Er was sprake van een monopolie. Naast de veiling zou er meer concurrentie moeten zijn.
25b De derde reden dat er geen volkomen concurrentie kan zijn is dat er geen vrije toetreding
bestaat. De bedrijven moeten een vergunning krijgen om tot de markt te kunnen toetreden.
En nieuwe aanbieders moeten een aanzienlijk (extra) bedrag investeren om op deze markt te
kunnen opereren.
25c De biedingen waren minder hoog omdat nieuwe aanbieders door de hogere kosten die zij
moeten maken voor de aanleg van het netwerk minder ver kunnen gaan in de bieding dan de
bestaande aanbieders die, omdat er evenveel vergunningen als bestaande aanbieders zijn, niet
meer tegen elkaar hoeven op te bieden
25d de prijs per eenheid hoeft niet lager te worden omdat:
• de Nederlandse markt voor UMTS relatief van kleinere schaal is dan die in grote Europese
landen, waardoor de constante kosten over een kleiner aantal eenheden verrekend kunnen
worden.
• de marktpositie van de vijf bestaande aanbieders blijkbaar zo dominant is, dat deze
aanbieders geneigd zullen zijn via kartelafspraken de prijs hoog te houden.
• andere kosten voor het aanbieden van UMTS (bijvoorbeeld arbeidskosten) in Nederland juist
relatief hoog zullen zijn, waardoor de totale kostprijs per eenheid UMTS niet lager hoeft te
zijn dan in andere landen.
26a Als Avantis de boeken koopt, dien je rekening te houden met de variabele kosten en met
constante kosten. Met behulp van bron 17 kun je beide per leerling bepalen.
Variabele kosten per leerling (GVK) = € 100
Constante kosten per leerling (GCK) = CK / Q = € 120.000 / 1.000 = € 120
Totale kosten per leerling (GTK) = € 220
De huurprijs per leerling via Boekhuur bedraagt € 170 exclusief winstmarge van 20%.
De huurprijs per leerling = 1,2 x € 170 = € 204.
Kopen voldoet niet aan de tweede randvoorwaarde, dat de kosten niet de vergoeding mogen
overtreffen. Huren voldoet daar wel aan.
Avantis zal daarom de boeken huren.
26b Boekhuur is monopolist. Dus het volledige marktaandeel van de verhuur is voor 100% in
handen van Boekhuur. 75% van de scholen huurt boeken en doet dus zaken met Boekhuur.
De overige 25% is voor de uitgeverijen zelf. Als je dit bedenkt kun je de volgende
antwoorden geven:
− een antwoord waaruit blijkt dat het grote marktaandeel van Boekhuur op de totale markt
voor schoolboeken (75%) het voor de uitgeverijen noodzakelijk maakt tot een overeenkomst
te komen met deze grote aanbieder.
− Een antwoord waaruit blijkt dat het grote marktaandeel van Boekhuur op de totale markt
voor schoolboeken (75%) het voor de uitgeverijen efficiënt maakt om met deze partij te
onderhandelen en tot een overeenkomst te komen. Leveren aan één koper (Boekhuur) is veel
goedkoper dan aan honderden kopers (de scholen).
107

26c Het gezamenlijke marktaandeel van deze drie uitgeverijen is groot. Boekhuur zal niet in staat
zijn een volwaardig en volledig huurpakket schoolboeken aan te bieden zonder de levering
van deze uitgeverijen.
26d Hier is sprake van een gevangenendilemma (prisonersdilemma). Als Boekhuur een hoge
prijs vraagt (€ 204) en RentA-Book een lage prijs (€ 195) zal de winst van Boekhuur laag
zijn (19 miljoen euro). Boekhuur kan maar beter op safe spelen en dat is een lage prijs
vragen van € 195. Je noemt dat ook wel de dominante strategie. De minimale winst die
Boekhuur dan behaalt is € 31 miljoen. Een winst die nog kan oplopen tot € 42 miljoen als
RAB een hoge huurprijs rekent.
26e Als ze samen een prijsafspraak zouden kunnen maken, dan zou het slim zijn om allebei € 204
euro voor het pakket te rekenen. De winst van beide bedrijven bedraagt dan € 34 miljoen.
27a Ja. uit de resultatenmatrix blijkt dat Laurus door te “volgen” zijn marktaandeel het minst ziet
dalen.
27b
B
volgen
prijshandhaving
C
D
AH wint marktaandeel (60) en
Laurus verliest een beetje (40).
A
prijsverlaging
D
AH wint aanzienlijk (80)
en Laurus verliest (20).
prijshandhaving
Laurus zal geen
neiging hebben de
prijzen te verlagen. De
marktaandelen blijven
gelijk (60,40).
AH
beslist
Laurus
beslist
27c
Zij zullen hun prijzen zo laag maken dat de nieuwkomer zich realiseert dat daardoor zijn
investeringskosten niet kunnen worden terug verdiend. Toetreding wordt op deze wijze
vrijwel onmogelijk gemaakt.
27d Prijzenoorlogen zullen minder snel ontstaan in een markt waar een of meerdere
ondernemingen een reputatie hebben opgebouwd dat zij prijsverlagingen van concurrenten
hardnekkig zullen bevechten.
27e
Oligopolisten zijn gebaat bij stabiele en hoge prijzen. Omdat er maar betrekkelijk weinig
aanbieders zijn is het voor hen heel verleidelijk om concurrentiebeperkende afspraken te
maken. In dit geval spreek je van kartelvorming. De afspraken kunnen betrekking hebben
op de hoogte van de prijs, de grootte van de productie, de regio’s waar zij actief zijn, enz.
Een kartel is dan ook gedefinieerd als een concurrentiebeperkende afspraak tussen
zelfstandig blijvende bedrijven. Maar dit soort afspraken is binnen de EU verboden en de
108

Nederlandse Mededingingsautoriteit (Nma) legt hoge boetes op aan bedrijven, die zich
hieraan schuldig maken.
28a De kosten van een bewaker zijn € 700 per maand. Zou Carant voordeel hebben, wanneer het
bedrijf een bewaker inhuurt? De maximale kostenbesparing voor Carant is maar € 200.
Carant zal dus altijd besluiten nul beveiligers in te huren.
28b Het betreft hier de situatie dat Alberts drie beveiligers inhuurt en Boenders twee. Maar alle
beveiligers bewaken het gehele plein. Dus voor Alberts is het alsof er vijf beveiligers Zijn.
De totale kostenbesparing van Alberts kun je uitrekenen door de marginale kostenbesparing
van deze vijf beveiligers bij elkaar op te tellen. Als je dan daar de kosten voor drie
beveiligers van af trekt houdt je de toename van de winst over.
Totale kostenbesparing = 1.000 + 900 + 800 + 650 + 500 = 3.850 euro.
Extra kosten voor de beveiligers = 3 x € 700 = € 2.100
De toename van de winst bedraagt € 3.850 - € 2.100 = € 1.750
28c Alberts wil natuurlijk zo veel mogelijk kostenbesparing tegen zo weinig mogelijk extra
kosten. De maximale kosten besparing (vergelijk met marginale opbrengst) behaalt hij als hij
0 beveiligers inhuurt. Dan heeft Boenders drie mogelijkheden namelijk 0, 1 of 2 beveiligers.
Voor boenders levert twee beveiligers dan het meeste op (€ 250). Alberts verwacht dat
Boenders dan 2 beveiligers zal aannemen en heeft zelf een kostenbesparing van € 1.900 (€
1.000 + € 900). Boenders kan natuurlijk net als Alberts ook nul beveiligers aannemen. Dan
gaat niemand er financieel op vooruit. We hebben hier te maken met een echt
prisonersdilemma.
28d Als de marginale kostenbesparing van de beveiliger groter is dan de kosten van deze
beveiliger, dan zal het bedrijf deze beveiliger inhuren.
Boenders heeft zich verplicht om 1 beveiliger in te huren. Hier is sprake van zelfbinding,
omdat hij zichzelf deze verplichting oplegt. Alberts heeft voordeel van deze uitspraak, omdat
hij dan de voor hem beste oplossing kan bedenken. Hij is niet bang dat Boenders zijn woord
breekt en de beveiliger niet aanneemt, omdat dit dan reputatieschade oplevert.
Een sluwe tactiek van Boenders was geweest als hij zou hebben gezegd één beveiliger aan te
nemen. Alberts zou er dan twee aannemen, omdat drie beveiligers voor hem optimaal is. Als
Boenders dan meelift op Alberts beslissing door zelf toch maar geen beveiliger in te huren,
zijn er maar twee beveiligers en dat is juist voor Boenders de optimale situatie en dat zou hem
dan ook nog eens geen cent kosten. Boenders zou dan meeliftgedrag vertonen (free rider
problem).
28e Als de drie winkeliers om de tafel gaan zitten en open en eerlijk praten over kosten en
kostenbesparing, die zij verwachten, dan kunnen zij 1) hun kostenbesparing maximaliseren,
2) voorkomen dat de één meer informatie heeft dan de ander en 3) dat één van hen gratis
meelift op het werk en geld van een ander.
Met betrekking tot de omvang van de maximale kostenbesparing kun je dan concluderen dat
er vijf bewakers nodig zijn:
Berekening:
Aantal Totale marginale kostenbesparing Marginale kosten
beveiligers Alle drie gezamelijk
1 1.000 + 850 + 200 = € 2.050 € 700
2 900 + 800 + 150 = € 1.850 € 700
3 800 + 650 + 100 = € 1.550 € 700
4 650 + 500 + 0 = € 1.150 € 700
109

5 500 + 350 + 0 = € 850 € 700
6 300 + 150 + 0 = € 450 € 700 (onrendabel)
Bij assymmetrische informatie beschikken de partners niet over gelijke informatie. Met
betrekking tot dit aspect van asymmetrische informatie kun je stellen dat door het
samenwerken het asymmetrisch zijn van informatie opgevangen kan worden waardoor zij de
kosten op een eerlijke manier kunnen verdelen.
Tenslotten met betrekking tot het aspect van het free rider gedrag kun je zeggen dat dit niet
zal optreden, omdat alle drie de winkeliers hun winst zien toenemen in verhouding tot hun
bijdrage aan de betaling voor beveiliging.
29a Bij een prijs van € 100 is de vraag niet groter dan de productiecapaciteit, maar er bestaat wel
consumentensurplus (zie grafiek hieronder). Dit betekent dat er inderdaad geen zwarte markt
meer zal zijn. Maar de winst is niet maximaal. Er waren immers nog mensen die bereid
waren meer dan € 100 voor een kaartje te betalen. De organisator had dus bij dezelfde kosten
een hogere omzet kunnen realiseren.
29b De veiling zorgt er voor dat
iedereen de prijs biedt die hij
of
zij er voor over heeft. Het
consumentensurplus wordt
dan
volledig afgeroomd. Daarnaast
ontvangt de organisator ook
nog
de “gewone winst”. Deze
gewone winst is niets anders
dan
omzet minus kosten. Deze
kosten bedragen € 1.500.000
en
moet je zien als verzonken
kosten: kosten die al zijn
gemaakt. Voor het concert zijn
dus
geen variabele kosten meer
nodig. Omdat er 30.000
toeschouwers komen die € 100
betalen voor een kaartje
bedraagt de omzet €
110

3.000.000. Berekening TO = € 100 x 30.000 = € 3.000.000
De normale winst bedraagt dan 3 miljoen – 1,5 miljoen = 1,5 miljoen euro.
De maximale winst staat in onderstaande grafiek gearceerd en bestaat uit het afgeroomde
surplus plus de normale winst.
29c De manager verwacht dat iedere fan, om de kans op het verkrijgen van een kaartje zo hoog
mogelijk te maken, de prijs zal bieden die hij of zij bereid is te betalen. Een enkele fan zal
dus zelfs € 159 willen betalen en biedt dat ook. In feite betaalt vrijwel elke toeschouwer (fan)
komt dus meer dan de € 100 die nodig is om de zwarte handel te voorkomen.
29d De bandleden zijn bang dat de fans misschien boos worden en de financieel manager zegt
niet van hen afhankelijk te zijn. In je antwoord kun je daarom met betrekking tot de fans
stellen dat zij zouden kunnen proberen een boycot van het concert te organiseren waardoor
A&C vanwege de verzonken (reeds gemaakte) kosten met een groot verlies te maken zou
krijgen. Het argument van de manager is dat er bij een prijs hoger dan € 60 voldoende vraag
is om het stadion vol te krijgen en de boze fans geen machtsmiddel hebben om fans met een
hoge betalingsbereidheid van een bod te laten afzien
30a
30b
30c
Ja, door te overleggen en productieafspraken te maken zou de situatie voor allen kunnen
verbeteren.
Ongeacht wat B kiest, geeft niet minder produceren voor A de beste winstreseultaten. Door
niet minder te produceren kan A nooit verliezen (dominante strategie)
Ja beide bedrijven kiezen onafhankelijk van elkaar voor niet minder produceren.
31a
31b
31c
'Met name binnen Superunie is altijd al gezegd dat de leden er gezamenlijk voor zouden
zorgen dat Colruyt in Nederland geen voet aan de grond krijgt.”
De eerstgenoemde score is voor C. 50 winst – 10 toetredingskosten maakt 40. Voor A geldt
dat niet
Invullen levert:
C
A
Delen
Prijzenoorlog
starten
Toetreden 40 , 50 -10 , 0
Niet
toetreden
0 , 100 0 , 100
31d
De opbrengst in de cel linksboven valt voor beiden te prefereren boven toetreden (C) en
prijzenoorlog (A). Dus A probeert C ertoe te bewegen de strategie van niet toetreden te
hanteren. Mocht C daar niet gevoelig voor zijn dan kan A het beste de markt delen. Immers
als C toetreedt is het voor A voordeliger te Delen en een prijzenoorlog is dan niet
geloofwaardig.
315e Procederen als Colruyt vergunningen aanvraagt of aantrekkelijke beschikbare locaties
innemen.
111

32a
Nee, geen van de bedrijven heeft een strategie die ze altijd volgen ongeacht wat de ander
doet.
32b In een Nash evenwicht :
speel ik het beste wat ik kan, gegeven wat mijn tegenspeler doet
speelt mijn tegenspeler het beste wat hij kan, gegeven wat ik doe
32c
Groot/klein en klein/groot. Als BMW (1) voor groot kiest, kiest Mercedes (2) voor klein en
andersom.
112

32d
Bedrijf 1
Grote auto
Kleine auto
Bedrijf 2
Bedrijf 2
Grote auto
Kleine auto
Grote auto
Kleine auto
4,4 10,8 8,10 5,5
32e
Omdat BMW nu kan voorspellen hoe Mercedes Benz gaat reageren nav de beslissing van
BMW. BMW zal voor de grote auto kiezen zodat Mercedes Benz op hun beurt voor de
kleine gaat kiezen. GK is nu evenwicht
33a
33b
33c
Ja, voor beide bedrijven is dit de dure reclamecampagne. De beide bedrijven kiezen
onafhankelijk van elkaars keuze voor deze strategie.
Zie a ze kiezen dan voor de dure campagne. Hoewel ze minder winst maken, verliezen ze
niet.
Door te overleggen zouden ze beter kunnen kiezen voor de goedkope oplossing. De
bedrijven moeten elkaar wel vertrouwen. Vooraf zullen ze aangeven dat ze deze
strategie gaan volgen (zelfbinding) en de geloofwaardigheid (reputatie) van de bedrijven
is dan bepalend of het ook gaat werken. Het voordeel is wel dat de bedrijven elkaar
steeds weer tegen komen (vergelijk herhaald spel), dit verkleind de kans dat een bedrijf
z’n belofte niet nakomt.
34a
34b
34c
34d
Niemand wil de eerste zijn die de prijzen fors verhoogt, allemaal kijken ze naar elkaar.
Het risico dat de klanten over zullen stappen naar de concurrenten en hij een “duur imago”
krijgt.
Als het bedrijf de rol van marktleider heeft. De rest volgt dan dit voorbeeld.
Monopolie niet: er is hier (in de supermarktbranche) duidelijk sprake van meerdere
aanbieders.
Volkomen concurrentie niet: er zijn hier niet zoveel aanbieders dat ze individueel geen
invloed hebben op de prijs en het product is niet homogeen te noemen.
Monopolistische concurrentie niet: omdat hier het aantal aanbieders beperkt is, de
concurrentie is daardoor niet anoniem en er wordt wel op elkaar gereageerd.
113

35a
35b
Doordat er relatief weinig aanbieders zijn (vijf), kan overleg snel uitmonden in afspraken
over prijzen die een ruime winstmarge bieden. De consument betaalt dus onnodig hoge
prijzen. Aanpak: Door de NMa, een autoriteit die moet onderzoeken of er prijsafspraken
worden gemaakt en als dit gebeurt, kan ze een aantal maatregelen nemen, bijvoorbeeld
boetes opleggen.
Monopolie niet: er is meer dan 1 aanbieder.
Volkomen concurrentie ook niet: te weinig aanbieders. Geen vrije toe- en uittreding.
Monopolistische concurrentie niet: te weinig aanbieders en te weinig productdifferentiatie.
36a
De dominante strategie is kiezen voor het geboorteverhaal.
36b Ook het geboorteverhaal (70 > 15 en 35 > 30)
36c
Beide bladen kiezen onafhankelijk van elkaar voor geboorte/geboorte
36d De uitkomst voor Story is 40% van 70 = 28%. Die van Privé is 60% van 70 = 42%.
36e
36f
Story: kiest Privé voor moord dan kiest Story voor geboorte; kiest Privé voor geboorte
dan kiest Story voor moord. Merk op: Privé heeft nog steeds een dominante strategie.
Omdat Prive nog steeds geboorte als dominante strategie heeft (en Story dit weet) kiest
Story voor moord: het spelevenwicht is levert dus een payoff op van (30,70).
37 Evelien gaat het liefst met Mark naar Rome. Als Mark niet wil dan gaat zij maar alleen naar
Rome. Zij gaat in geen geval naar Parijs (Parijs is voor Evelien meisje een gedomineerde
strategie). Mark gaat natuurlijk het liefst met Evelien naar Parijs, maar omdat zij voor Rome
kiest, gaat hij met haar mee naar Rome. De uitkomst van dit (onderhandeling)spel is dus
datzij beiden naar Rome gaan. Dit is een Nash evenwicht, want geen van beiden kunnen zij
hun positie verbeteren door eenzijdig af te wijken.
38a
38b
38c
De resultatenmatrix ziet er als volgt uit:
Marcel
Niet Wel
maken maken
Niet
1,1 5,7*
maken
Walter
Wel
7*,5 9*,9*
maken
We kiezen voor de methode van de “best response”. De methode werkt als volgt: Je stelt,
bij elke strategiekeuze van de andere partij, vast wat de beste actie is (dit kunnen er
meerdere zijn). Vervolgens markeer je deze uitkomst met, bijvoorbeeld, een ster. De beste
respons geven die acties, die je het meeste opleveren. De dominante strategie voor zowel
Walter als Marcel is wel maken: het spelevenwicht is dus beiden het cijfer 9.
Ongeacht de strategiekeuze van de ander levert wel maken het hoogste resultaat op en
daarom is dit spel geen gevangenendilemma.
114

38d
Het niet maken door Sylvia heeft minder nadelige gevolgen voor het totaal resultaat dan het
niet maken door Famke.
38e
Famke
Niet
maken
Wel
maken
Sylvia
Niet
maken
Wel
maken
1,1 2,8*
9*,4 7*,7*
Allebei wel maken is dus het Nash-evenwicht.
38f
38g
Geen gevangenendilemma. Ongeacht de strategiekeuze van de ander levert wel maken altijd
het hoogste resultaat op.
De geleverde inspanning levert een cijfer op, maar brengt ook opofferingskosten met zich
mee, zoals bijvoorbeeld de opofferingskosten van het niet kunnen uitgaan of uitoefenen van
het bijbaantje. Voor een leerling die alle zeilen moet bijzetten voor de studie kan de
inspanning voor het verslag van economie ten koste gaan van de resultaten bij andere
vakken en dit dient ook als opofferingskosten beschouwd te worden.
39a Als Media Markt haar prijs verlaagt weet ze zeker (op basis van de laagste prijs garantie van
BCC) dat BCC zal volgen. De vraag is prijsinelastisch, dus een prijsverlaging leidt wel tot
iets meer klanten, maar ook tot minder omzet. Voor Media Markt is het dus niet interessant
de prijs te verlagen.
39b BCC weet dat ze Media Markt zo voldoende afschrikt. Ook voor BCC geldt dat Media Markt
als grote concurrent zal volgen. BCC zal ook geen neiging hebben de prijs te verlagen.
39c
40a
Door de laagsteprijsgarantie van BCC wordt Media Markt ontmoedigd voor consumenten
prijsvriendelijke politiek te bedrijven. Dat is slecht voor de consument. Daarnaast hoor je
Media Markt niet klagen over deze actie van BCC, wat we nu ook kunnen begrijpen: beide
aanbieders handhaven de hoge prijs en laten elkaars marktaandeel ongemoeid.
QS oud = € 104.000,- / € 1,30 = 80.000 liter
QS nieuw = € 169.000,- / € 1,- = 169.000 liter
EPV = [(169.000 – 80.000) / 80.000] / [(1 – 1,30) / 1,30] = - 4,8
40b QS oud = 80.000 liter (zie a)
QS nieuw = € 65.000,- / € 1,30 = 50.000 liter
EKV = [(50.000 – 80.000)/ 80.000] / [(1 – 1,30) / 1,30] = + 1,6
40c
40d
40e
Methode van de best response
Omzet Esso
Als beide een lage prijs stellen lage levert prijs dat een Nash-evenwicht hoge op. prijs Voor beide stations is de dominante strate
lage prijs € 100.000*, € 90.000* € 169.000*, € 65.000
Uitgaande Omzet Shell van een hoge hoge prijs prijs is € het 65.000, verleidelijk € 120.000* om een € lagere 104.000, prijs € te 91.000 vragen. De omzetstijging is in dit voo
115

40f
Er is sprake van een gevangenendilemma, want de hoge prijzen geven beiden een hogere
omzet. Dit zou in het collectieve belang zijn. Het individuele belang is een zo hoog
mogelijke individuele omzet. Als de één kiest voor de lage prijs zal de ander ook geneigd
zijn de prijs te verlagen (immers prijsverlaging is de dominante strategie). Zonder
overlegmogelijkheid zal iedere rationele speler de dominante strategie volgen.
Indien overleg mogelijk is, kunnen beide spelers afspreken de prijs te handhaven. (Eén van)
de spelers (hier het grotere Shell) kunnen zich aan deze afspraak binden door geloofwaardige
bedreigingen of beloftes te doen (bijvoorbeeld de aankondiging doen van het starten van een
prijzenoorlog in geval de tegenspeler afwijkt). Een opgebouwde reputatie van samenwerker
kan zodoende een situatie van hoge omzetten (door prijshandhaving) doen voortduren.
41a (Payoff’s x € 1.000,-)
Harvey
Industry
Hard
onderhandelen
“slap”
onderhandelen
Vakbond
Niet staken
staken
650* , 100 400* , 200*
100 , 400* - 50 , 350
41b
41c
41d
41e
41f
41g
Harvey Industry heeft een dominante strategie van “hard onderhandelen”.
Ja, in dit geval kan de vakbond nagaan wat HI zal doen en daar zijn beslissing op
afstemmen.
“Hard onderhandelen” door HI (want dominant) en “staken” door de vakbond (want niet
staken zou dan een lagere payoff opleveren).
Ja, gegeven de keuze van de ander kan geen van beiden zich verbeteren.
Ja, op het moment dat niet overlegd wordt, kan ieder zijn eigen beste strategie kiezen.
De cao-onderhandelingen zijn een spel dat zowel simultane als sequentiële elementen bevat.
Zolang men onderhandelt is het sequentieel, maar zodra er een ultimatum gesteld wordt,
krijgt het spel meer een simultaan karakter.
42a
42b
42c
Dominante strategie is niet staken. Ongeacht wat de ander doet levert dat de hoogste
opbrengst op.
Dominante strategie is niet betalen. Ongeacht wat de ander doet levert dat het beste resultaat
op.
Er ontstaat een patsituatie, omdat ze er samen niet uitkomen. Volgens de pay off matrix
betalen werkgevers niet en staken de werknemers ook niet. In de praktijk zou een staking
waarschijnlijk zijn, ook al is dat geen rationele beslissing.
42d Dominante strategie is staken. Ongeacht wat de ander doet levert dat de hoogste opbrengst
op.
116

42e Dominante strategie is niet betalen. Ongeacht wat de ander doet levert dat de hoogste
opbrengst op.
42f Er wordt gestaakt omdat de producenten niet willen betalen.
42g Waarschijnlijk zal de onderhandelaar van de studio’s/producenten zich in de toekomst wel
twee keer bedenken voor hij het weer laat uitmonden in een staking omdat een staking vaak
lang duurt en veel geld kost. Er ontstaat geen andere dominante strategie, maar het is de
vraag of deze in de toekomst snel wordt gekozen.
43a
43b
43c
43d
43e
Tegenvallende omzet, overcapaciteit, tegenvallende marktvraag of teveel aanbod in de
markt kunnen voldoende zijn om een prijzenoorlog te starten. Concurrenten komen met een
tegenreactie en verlagen hun prijzen ook, een langdurige prijzenoorlog kan dan het gevolg
zijn.
De sterkste partij met de grootste reserves kan verliezen langer opvangen.
Zeker voor oudere consumenten, die minder mobiel zijn, of consumenten zonder auto kan
het verdwijnen van aanbieders in hun omgeving een probleem worden. Bovendien hebben
de overige aanbieders een sterkere positie als ze hun prijzen verhogen.
De prijzenoorlog bevordert de concurrentie, waardoor consumenten kunnen profiteren van
lagere prijzen.
De prijzenoorlog kan ook ongewenste concentratie opleveren, waardoor overblijvende
supermarkten te veel macht krijgen en in de toekomst juist weer hoge prijzen kunnen
ontstaan.
117

Antwoorden 8 concept samenwerken en onderhandelen (2)
Concept 5 Toetsboek hoofdstuk 8 Samenwerken en onderhandelen (2)
1a
1b
Bij een krappe arbeidsmarkt kunnen bedrijven moeilijk geschikt personeel vinden. Er is een
tekort aan personeel. Vakbonden zullen deze machtspositie gebruiken om hogere lonen te
eisen.
Werkgevers zullen wijzen op het gevaar dat hogere lonen zullen leiden tot hogere kosten en
daarmee hogere prijzen van de Nederlandsen producten. Dat komt de concurrentiepositie van
het Nederlandse bedrijfsleven niet ten goede. Neemt daardoor de export af en de import toe,
dan is dat niet alleen slecht voor winstgevendheid van de bedrijven, maar ook de
werkgelegenheid zal dan afnemen en dat is vervelend voor de vakbonden (werknemers).
2a Zonder promotie zou de ontwikkeling van zijn salaris gelijk zijn aan die van het prijspeil (cpi).
De cpi is van 2002 naar 2003 verandert van 122,1 naar 125,7. Dat is een stijging met 3,6
procentpunt. Als je nu uitrekent hoeveel procent dat is, heb je het gevraagde antwoord.
Salarisstijging = (125,7 – 122,1) / 122,1 x 100% = 2,9%
De stijging van het salaris zou dan 2,9% zijn. Berekening:
2b Uit de tabel blijkt dat de prijsstijging een rol heeft gespeeld bij de salarisonderhandelingen,
maar ook de krapte op de arbeidsmarkt. Daarnaast heeft de promotie natuurlijk ook een
belangrijke rol bij het salaris van Jansen in het bijzonder gespeeld. Compensatie voor de
gestegen prijzen heet prijscompensatie. De arbeidsmarktsituatie maakte het mogelijk dat de
vakbonden hogere looneisen stelden dan nodig voor deze prijscompensatie. De stijging van
de koopkracht noem je een initiële loonstijging. En dan heb je natuurlijk de loonstijging die
het gevolg is van bepaalde speciale gebeurtenissen zoals overwerk en promotie. En die
stijging heet een incidentele loonstijging.
Kortom: Jansen heeft te maken gehad met prijscompensatie, een incidentele loonstijging en
een initiële loonstijging.
2c De tabel doet een uitspraak over onderwijsvacatures in procenten van het aantal voltijdbanen. Je
weet dan wel hoeveel procent van de voltijdbanen niet zijn ingevuld. Je weet niets over het
aantal voltijdbanen en dus ook niets over het aantal vacatures. Uitspraak 1 is onjuist.
Uitspraak 2 is ook onjuist. De arbeidsmarkt voor onderwijsgevenden is steeds krapper aan
het worden. De onderwijsvakbonden zullen deze situatie juist gebruiken om hun looneisen
kracht bij te zetten.
3a
Het overleg vindt plaats tussen vakbonden en werkgeversorganisaties en niet tussen de
centrales van de twee sociale partners (werkgevers en werknemers). Het gaat dus niet om een
Centraal Akkoord, maar om een CAO. In een Centraal Akkoord maken de centrales van
werkgevers en werknemers trouwens geen concrete afspraken over de arbeidsvoorwaarden.
Het is meer een zogenaamde raamovereenkomst, waar alle vakbonden en
werkgeversorganisaties in het land zich op baseren bij hun CAO-onderhandelingen, die
118

etrekking op hebben op een bedrijfstak. Hier gaat het om onderhandelingen voor een
bedrijfstak. Het betreft dus een CAO-onderhandeling.
3b De winstmarge kan onder druk komen te staan:
1 als de stijging van de arbeidsproductiviteit in de bedrijfstak achterblijft bij die van het
Nederlandse gemiddelde en de loonstijging gebaseerd is op dat landelijke gemiddelde. In dat
geval stijgen in de bedrijfstak de loonkosten per product. En als vanwege
concurrentieoverwegingen deze gestegen loonkosten niet in de prijs kunnen worden
doorberekend (afgewenteld), dan daalt de winstmarge.
2 Als de arbeidsproductiviteitsgroei in de bedrijfstak lager is dan die van de buitenlandse
concurrenten. Het buitenland kan dan goedkoper produceren met scherpere prijzen, waardoor
de Nederlandse bedrijven gedwongen worden hun winstmarge te verkleinen, om
concurrerend te blijven.
3 Door de stijging van de dollarkoers worden importgoederen die in dollars zijn geprijsd
duurder. Vooral grondstoffen verhandelt men op internationale markten in dollars. En vooral
de industrie heeft veel grondstoffen voor het productieproces nodig. Denk alleen maar de
kosten voor brandstof (olie). Door deze geïmporteerde inflatie stijgen de kosten voor de
Nederlandse industrie. En ook nu weer geldt dat wil het bedrijf kunnen blijven concurreren,
het de winstmarge moet verlagen.
3c
3d
De werkgevers willen alleen maar prijscompensatie geven, een loonstijging waardoor de
koopkracht behouden blijft. Dat is dus een loonstijging van 2,25%. De kosten van het
levensonderhoud stijgen immers met 2,25%.
Nee, de loonruimte voor de werkgevers bestaat immers uit hun extra opbrengst als gevolg
van hogere prijzen (1,40%) en de extra productie van haar werknemers. Hun
arbeidsproductiviteit is met 1,75% gestegen. Bij elkaar bedraagt de loonruimte 3,15%. Dat is
meer dan de drie procent die de vakbonden eisen.
4a
4b
ja, er is sprake van een initiële loonstijging, omdat de stijging van het CAO-loon groter is
dan de inflatie.
Een voorbeeld van een juiste berekening is
4c
Nee, de gegeven loonstijging zal niet de winstmarge doen dalen. Door de loonstijging stijgen
de kosten per product met 0,75 × 1,67% = 1,25%, hetgeen minder is dan de stijging van de
van de verkoopprijs (1,5%).
5 Het minimummaandloon voor een 17-jarige bedraagt 0,395 x € 1.416 = € 559,32. Sven heeft
een (9/36 x 100% =) 25%-baan. Hij moet dus € 545,57 / 4 = € 139,83 verdienen. Met zijn €
230,40 heeft hij een “riant” salaris.
6a
6b
Door het bevriezen van lonen blijven de loonkosten beperkt voor de bedrijven. Dat komt de
internationale concurrentiepositie ten goede, waardoor onze export naar verwachting
toeneemt en onze import afneemt.
De tegenstander kan wijzen op een dalende koopkracht van de burgers en daardoor minder
consumptieve bestedingen, die de economie verslechteren.
119

6c
Als ambtenaren er niet op vooruit gaan, kan dat voor vakbonden aanleiding zijn om uit
solidariteit ook geen (al te hoge) looneisen te stellen in de particuliere sector.
7a
De loonruimte is de mogelijkheid om de lonen te verhogen zonder dat de loonkosten per
product stijgen. Deze ruimte bestaat uit twee onderdelen. In de eerste plaats is dat de stijging
van de prijzen. Als een arbeider 5% meer kost, maar de producten leveren ook 5% meer op,
dan blijven de loonkosten per product gelijk. Het tweede onderdeel van de loonruimte is de
gestegen arbeidsproductiviteit. Als een werknemer 4% meer produceert, kan hij 4% meer
verdienen zonder dat de loonkosten per product stijgen. De loonruimte is dus de som van de
stijging van het prijspeil en de stijging van de arbeidsproductiviteit.
7b De loonruimte voor 2008 bedraagt daarmee 1,2% (arb. prod.) + 2,1% (cpi) = 3,3%.
8a • initiële loonstijging De loonstijging ... koopkrachtverbetering op.
• incidentele loonstijging
Aangezien ze ... een hoger salaris.
• prijscompensatie
Volgens de CAO ... de inflatie.
• secundaire arbeidsvoorwaarde In de CAO ... kinderopvang.
8b
Uit de tekst blijkt dat de arbeidsmarktsituatie invloed kan hebben op de CAOonderhandelingen
omdat het tekort aan leraren aanleiding kan zijn de salarissen te verhogen
en ook uit de aandacht voor zaken als scholing en kinderopvang. Bedrijven zullen vanwege
de krapte op de arbeidsmarkt werken in het onderwijs aantrekkelijker willen maken.
9a
9b
9c
9d
Bereken eerst het minimumloon in Spanje. Daarna kun je met behulp van de gegevens uit de
tabel het gemiddelde loon berekenen.
Het minimumloon in Spanje bedraagt € 12.781 x 0,396 = € 5.061,28.
Het gemiddelde loon is € 5.061,28 / 0,32 = € 15.816,50.
Een verhoging van het minimumloon kan leiden tot meer werkloosheid als de extra
loonkosten voor een werkgever bij het in dienst nemen / houden van een werknemer
met een lage arbeidsproductiviteit hoger zijn dan de opbrengsten van de werknemer,
hetgeen kan leiden tot niet in dienst nemen / uitstoot van deze arbeidskrachten.
Uitspraak 1 is niet juist. Er zijn in figuur 1 één of meerdere landen aan te wijzen
waarvoor geldt dat een hoge / lage Kaitz-­‐index samengaat met een lage / hoge
werkloosheid onder arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit. Voorbeelden
zijn Spanje, Italië en Oostenrijk.
Je kan ook zeggen dat indien deze uitspraak juist zou zijn de puntenwolk langs een lijn
zou moeten liggen en dat is zeker niet het geval.
Het algemeen verbindend verklaren van CAO’s kan leiden tot een relatief hoog
gemiddeld loon, waardoor bij een gelijk minimumloon de Kaitz-­‐index relatief laag is.
10 Bij deze vraag moet je kiezen of je als voorstander van de maatregel of als tegenstander van
de maatregel reageert. Maar je moet altijd uitleggen op welke wijze het wettelijk
minimumloon (WML) de vrije marktwerking van de arbeidsmarkt beperkt.
120

a. Het WML beperkt het proces van vrije marktwerking, omdat wettelijke minimale prijs voor
arbeid meestal boven de marktprijs ligt. Dit zal leiden tot een vraagtekort / aanbodoverschot.
Er zal dus geen evenwichtsprijs tot stand komen. Het gevolg van deze beperking van de
marktwerking is werkloosheid.
b Indien je kiest voor afschaffing van het wml kun je bijvoorbeeld drie van de volgende zes
aspecten behandelen.
1. De personele inkomensverdeling in Nederland zal schever worden, doordat de werknemers
die nu het wml ontvangen dan een lager inkomen zullen ontvangen, terwijl de relatief krappe
arbeidsmarkt voor hoogopgeleiden kan leiden tot (verdere) stijging van de hogere (primaire)
inkomens.
2. De structurele werkloosheid van laaggeschoolden zal dalen, doordat de daling van het
loonniveau van laagopgeleiden kan leiden tot een toename van de vraag naar ongeschoolde
arbeid / substitutie van kapitaal door arbeid.
3. De internationale concurrentiepositie van Nederland zal verbeteren, doordat de loonkosten
per eenheid product kunnen dalen door afschaffing van het relatief hoge wml.
4. De deelname aan betaalde arbeid neemt toe, doordat (meer) tweeverdieners / parttimers
meer uren gaan werken om daling van het inkomen door een lager uurloon op te vangen met
meer uren werken, of de daling van de hoogte van sociale uitkeringen (gekoppeld aan de
hoogte van het wml) is voor uitkeringsgerechtigden een prikkel tot versnelde terugkeer naar /
intrede in het arbeidsproces.
5. De loonkosten van geregistreerde (formele sector) arbeid dalen als gevolg van de
afschaffing van het wml. De werkgevers zijn dan minder snel geneigd mensen nietgeregistreerde
arbeid te laten verrichten / zwart te laten werken.
6. De gemiddelde scholingsgraad van de beroepsbevolking stijgt, doordat de grotere primaire
inkomensverschillen tussen laaggeschoold en hooggeschoold werk een prikkel zou kunnen
zijn tot meer / betere scholing.
b Indien je kiest voor handhaving van het wml kun je bijvoorbeeld drie van de volgende vijf
aspecten behandelen.
1. De personele inkomensverdeling in Nederland mag niet (nog) schever worden. Het wml
kan voorkomen dat werknemers in de laagste loonschalen en uitkeringsontvangers hun
inkomen zien dalen, terwijl de krappe arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden kan leiden tot
(verdere) stijging van de hogere inkomens.
2. Het risico op conjuncturele werkloosheid neemt af, doordat het wml (en de koppeling aan
enkele sociale uitkeringen) zorgt voor een zeker bestaansminimum, wat de koopkracht en
daarmee de effectieve vraag op peil houdt.
121

3. De nadelige gevolgen van het hoge Nederlandse niveau van het wml voor de internationale
concurrentiepositie zijn beperkt, doordat je dit loon vooral in dienstverlenende sectoren
tegenkomt, die doorgaans minder exporteren dan andere sectoren.
4. De handhaving van het wml kan voorkomen dat werkzoekenden eerder kiezen voor nietgeregistreerde
betaalde arbeid / zwart werken (informele sector), omdat deze bij afschaffing
van het wml netto meer zouden kunnen opleveren.
5. De handhaving van het wml kan gunstig zijn voor de mate van innovatie, omdat bedrijven /
werkgevers eerder zullen kiezen voor diepte-investeringen.
11a Binnen het EGKS werkten landen die kort daarvoor regelmatig oorlog met elkaar voerden
samen op het gebied van kolen en staal. Dit betreft vooral de zware industriesector en dat is
juist de sector, waarop de oorlogsindustrie voortbouwt. Liever samenwerking dan
oorlogvoering.
11b Alle activiteiten van de EGKS zijn door andere EU-instellingen overgenomen. De EGKS
heeft zich vanwege haar eigen succes overbodig doen worden.
12 De interne markt omvat een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van
personen, diensten, goederen en kapitaal is gewaarborgd in overeenstemming met de
Grondwet.
a Het begrip interne markt heeft alleen betrekking op de handel binnen de Unie en niet op de
handel met derde landen.
b
c
d
e
Verschillen van btw-tarieven en accijnzen leiden tot prijsverschillen. Vooral de handel in
grensstreken kan daardoor negatief worden beïnvloed.
Verschillen in BTW-tarieven maakt voor de nationale handelaar niet uit, want ook over
ingevoerde goederen moet hetzelfde percentage worden betaald. Verschillen in
vennootschapsbelasting beïnvloedt de grootte van de netto winsten. Bedrijven kunnen zich
dan verplaatsen van landen met het hoge vennootschapsbelastingtarief naar landen met een
lager tarief.
Het hier bedoelde verdrag heet het “Akkoord van Schengen”. Bij de binnengrenzen zijn in
principe de controles komen te vervallen, maar bij de buitengrenzen van de unie controleert
men nog steeds. De buitengrenzen zijn niet alleen de landsgrenzen van de landen aan de
buitenkant van de unie, zoals die van Polen. Ook op vliegvelden vinden om die reden nog
steeds controles plaats.
Bekende voorbeelden zijn blokkades van wegen, waar met name een land als Frankrijk
berucht om is. Om vrijheid van goederenverkeer te waarborgen is men op dit moment in de
unie ook aan het onderzoeken of het mogelijk is om andere “vrijheden’’ zoals blokkades in
het algemeen belang te verbieden.
13a Let op het zijn procentuele veranderingen ten opzichte van het vorige jaar. Er is dus alleen
sprake van een daling als de waarde zich onder de nullijn bevindt. Voor Nederland gebeurde
dat alleen in 1994. Toen daalde de werkgelegenheid in Nederland.
122

13b Hoger, omdat in Duitsland de werkgelegenheid tot 1998 steeds daalde, trekt Duitsland de
gemiddelde groei van de werkgelegenheid in de Europese Unie omlaag. Zonder Duitsland
zou de groei van de werkgelegenheid in de EU hoger zijn geweest.
13c In Nederland groeide de werkgelegenheid in 1998 t.o.v. 1997 met 1,9%.
Dit was in de EU gemiddeld 0,9%.
In Nederland groeide de werkgelegenheid met 111,11% meer dan in de EU.
Berekening: (1,9 − 0,9) / 0,9 x 100% = 111,11
13d 1996 100
1997 102,5 100
1998 X = 104,45 101,9
Berekening X = (102,5 x 101,9) / 100 = 104,45
14a
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• extra groei bbp: 0,0015 x € 450 miljard = € 675 miljoen
extra afdracht plus gederfde inkomsten: € 1 miljard + € 0,3 miljard = € 1,3 miljard
• à per saldo gaat de toetreding Nederland geld kosten (€ 625 miljoen)
Berekening: € 1,3 miljard - € 675 miljoen = € 625 miljoen
14b
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de toetreding
aanleiding zal zijn voor de landbouwproducenten in de EU-landen tot verlaging van hun
prijzen om de prijsconcurrentie met de MOE-landen aan te kunnen.
14c
14d
Uit het antwoord moet blijken dat een lage bruto toegevoegde waarde per werkzame
persoon het gevolg kan zijn van een geringe inzet van kapitaalgoederen in combinatie met
een grote inzet van arbeidskrachten.
15a Gevolg van een minimumprijs is dat er een overschot aan goederen er ontstaat. Bepaal met
behulp van de grafiek bij de vastgestelde minimumprijs van € 0,30 de bijbehorende
Als de vastgestelde prijs boven de evenwichtsprijs ligt is er sprake van een minimumprijs of
garantieprijs. De bedoeling daarvan is om de aanbieders te beschermen. Als de overheid niet
had ingegrepen zou de melkprijs per liter ...(1 20)... cent hebben bedragen. De vastgestelde
prijs is daarom een ...(2 minimum)... prijs. Door dit ingrijpen van de overheid wordt het
inkomen van de ...(3 boeren) ... beschermd.
15b Je kunt aflezen dat bij die prijs (€ 0,30) de aangeboden hoeveelheid 2,5 miljoen liter
bedraagt, terwijl de vraag maar 1 miljoen liter is. Er ontstaat dus een aanbodoverschot van
1,5 miljoen liter.
15c Het aanbodoverschot moet de overheid opkopen tegen de door haar zelf ingestelde
minimumprijs. De maatregel kost de overheid dus € 0,45 miljoen.
123

Berekening: (2,5 miljoen – 1 miljoen) x € 0,30 = € 0,45 miljoen
15d Het gevolg van een minimumprijs is dat er op de markt een aanbodoverschot ontstaat.
Uitspraak 1 is onjuist. Er ontstaat namelijk een overschot doordat het aanbod toeneemt.
Uitspraak 2 is onjuist, omdat de kwaliteitscontrole niet afhangt van de aanwezigheid van een
minimumprijs. Je zou eerder kunnen verwachten dat de overheid als compensatie voor de
instelling van de minimumprijs juist een nog betere kwaliteit verwacht.
Uitspraak 3 is juist. De prijs gaat immers met 50% omhoog. De normale evenwichtsprijs zou
€ 0,20 per liter zijn geweest, maar de boeren ontvangen nu maar liefst € 0,30 per liter.
16a Om tot een goede kwaliteit, goede arbeidsomstandigheden en een verantwoorde milieuzorg
te komen moet een bedrijf werken met vaste procedures, waarbij zij zich steeds bewust zijn
van hun gedrag met betrekking tot inkoop, productie en verkoop. Een bedrijf dat goede
arbeidsomstandigheden wil hebben zal moeten beschikken over kwalitatief goede machines.
Goede arbeidsomstandigheden zijn ook nodig in landen waar de grondstoffen vandaan
komen. Met andere woorden het moet ‘slave free’ zijn.
16b Bij de productie van ijs gaat het om de productbenadering. Want in dit geval kan van
kwaliteit worden gesproken als het voldoet aan de samenstelling op basis van verschillende
grondstoffen. Dit is objectieve maatstaf.
Kwaliteit kan ook betrekking hebben op het imago van het bedrijf bij de consument. Een
imago die boven alle discussie staat.
De kwaliteit kan ook betrekking hebben op het productieproces. Slave-free.
De kwaliteit kan ook betrekking hebben op de inkoop: fairtrade.
17a De EU bestaat uit 27 landen.
b
c
d
e
f
Raad van ministers, Europees parlement, Hof van justitie en de Europese Rekenkamer
Als de grenzen verdwijnen, zullen de consumenten de producten kopen met de laagste prijs.
Deze producten kunnen nu ook makkelijker uit het buitenland komen. Producten uit landen
met een laag Btw-tarief zijn relatief goedkoper. Vooral de inwoners uit grensstreken in
landen met hoge Btw-tarieven zullen vaker "de grens overgaan".
De BTW-opbrengst zal alleen stijgen als de prijsgevoeligheid van de vraag naar dit product
elastisch is. De procentuele afzetstijging is dan groter dan de procentuele prijsdaling, die het
gevolg is van de BTW-verlaging, zodat de BTW-opbrengsten zullen toenemen.
Vooral multinationals kunnen hiervan profiteren omdat:
- zij al vestigingen hebben in andere landen,
- zij vaak kapitaalkrachtig genoeg zijn om de concurrentie aan te kunnen,
- zij de productie relatief gemakkelijk kunnen verplaatsen naar andere Europese landen, waar
de loonkosten lager zijn. Zij zitten daar namelijk al,
- zij de markten in het buitenland al kennen.
Door de relatieve hoge collectieve lastendruk zullen de lonen als gevolg van looneisen ook
hoog zijn. Deze hoge loonkosten worden door de producenten doorberekend in de prijzen,
wat de Nederlandse producten relatief duur maakt. De concurrentiepositie van Nederland
verslechtert en de werkloosheid zal stijgen.
124

g
Een monetaire unie heeft alle kenmerken van de economische unie plus dat er één
gemeenschappelijke munt is die een overkoepelende centrale bank in omloop brengt.
18a Een garantieprijs werkt als een minimumprijs. Deze treedt in werking als de evenwichtsprijs
onder deze garantieprijs komt. Als producenten een gegarandeerde prijs krijgen is er voor hen
geen prikkel om hun productie te verminderen, wanneer de vraag naar hun product afneemt.
Omdat de “wetgever” de prijs “kunstmatig” hoog houdt, neemt ook nog eens de vraag af.
Daardoor ontstaat er een situatie, waarbij overschotten ontstaan (V

18e Als er geen productiequotum was ingesteld, maar alleen een garantieprijs, hadden de
melkveehouders meer melk aangeboden en verkocht. Het overschot was dan weliswaar
verkocht aan de EU, maar daarover hadden zij ook surplus ontvangen. Het driehoekje ABC
had dan ook nog tot het surplus behoord. Daarom heeft invoering van het quotum
“negatieve” gevolgen gehad voor het producentensurplus.
18f Eigenlijk staan de hints al in de opgave zelf vermeld. We doen dus wat daar staat. De
marginale kosten zijn de kosten van de laatst geproduceerde liter melk. De marginale kosten
zijn in feite niets anders dan de variabele kosten per liter. De constante kosten zijn namelijk
onafhankelijk van de geproduceerde hoeveelheid.
De marginale kosten zijn dus € 0,15. Berekening MK = € 0,08 + € 0,02 + € 0,005. Daarnaast
kun je ook de superheffing, het boetebedrag per liter, tot de MK rekenen.
Om dumping te voorkomen moeten de marginale kosten niet hoger zijn dan de marginale
opbrengsten van melk, dat is de prijs van de melk. MO = € 0,18. Bij een superheffing van €
0,03 zijn de MK gelijk aan de MO is vindt er geen dumping meer plaats.
De superheffing moet dan dalen van € 0,28 naar € 0,03.
18g Een gevangenendilemma ontstaat altijd als er geen goed overleg plaats kan vinden tussen de
partijen, Als de EU na 2015 de marktregulering stopzet, zijn de individuele melkveehouders
ieder voor zich geneigd zoveel mogelijk melk aan te bieden, om de omzet te verhogen. Maar
als ze dat allemaal gaan doen, zal het aanbod van melk zo sterk toenemen, dat de tot stand te
komen evenwichtsprijs erg laag zal zijn, waardoor de winst gering is, als er al winst wordt
gemaakt. De melkveehouders komen dan in grote problemen. Verstandiger is het om
gezamenlijk te komen tot productiebeperkende afspraken. De vraag is echter of de EU deze
126

kartelvorming zal willen accepteren. Immers productie- en prijsafspraken om de concurrentie
te beperken zijn binnen de EU verboden.
19a Door deze maatregel breekt de EU de machtspositie van de autofabrikanten, die willen dat
hun merk als enige bij een autohandelaar wordt verkocht, zodat zij het beleid van die
handelaar vanwege hun machtspositie kunnen beïnvloeden in hun eigen voordeel.
19b Voor kleine handelaren was het moeilijk om allerlei merken te verkopen. Vaak moest dat via
de “merkdealers”. Nu kunnen zij zelf bij de importeur de wagens bestellen. Ook was het voor
kleinere bedrijven vaak lastig om meer merken te verkopen, vanwege de toename van
elektronische apparatuur en mogelijkheden in de auto’s. Het onderhoud, controle en reparatie
van auto’s vergt tegenwoordig steeds meer specifieke kennis en apparatuur. Kleinere
bedrijven kunnen nu auto’s aan particulieren tegen concurrerende prijzen verkopen, terwijl
de consumenten deze bij de grotere merkdealers kunnen laten onderhouden.
20a In 2005 was de koers van de dollar volgens de eerste grafiek € 0,81. Je kreeg dus 81 eurocent
voor een dollar. In 2007 kreeg je nog maar € 0,73 voor een dollar. De koers van de dollar is
gedaald. Maar let op, het gaat bij deze vraag om de koers van de euro ten opzichte van de
dollar.
2005: 1$ = € 0,81 → € 1 = 1 / 0,81 $ = 1,23 dollar (afgerond)
2007: 1$ = € 0,73 → € 1 = 1 / 0,73 $ = 1,37 dollar (afgerond)
De euro is dus ten opzichte van de dollar met 11,4%gestegen.
Berekening: (1,37 – 1,23) / 1,23 x 100% = 11,4%
20b Door de koersstijging van de euro moet een Amerikaan meer dollars betalen voor een zelfde
hoeveelheid euro's. Hoewel de Europese producten helemaal niet in prijs gestegen hoeven te
zijn, zal de Amerikaan toch ervaren dat hij meer moet betalen voor deze producten vanwege
de koersstijging van de euro. De concurrentiepositie van Europese bedrijven verslechtert
daardoor ten opzichte van Amerikaanse bedrijven.
20c De Europese bedrijven zullen door de hoge eurokoers niet alleen te maken kunnen krijgen
met afzetproblemen op de Amerikaanse markt, maar ook op de eigen Europese markten.
Immers Amerikaanse concurrenten zullen vanwege de goedkope dollar aantrekkelijker zijn
voor de Europese kopers. Kortom de Europese bedrijven zullen ook op de thuismarkt meer
concurrentie ondervinden.
20d Sarkozy pleit voor een renteverlaging. Bedenk als je voor zijn standpunt kiest daarvoor
goede argumenten. Trichet gaat voor een renteverhoging. Ook daarvoor kun je eventueel een
argument bedenken.
Indien je kiest voor Sarkozy: voor een renteverlaging
Argument 1: door een renteverlaging kunnen mensen goedkoper geld lenen, wat kan leiden
tot toenemende bestedingen waardoor de daling van de productiegroei afremt.
Argument 2: door een renteverlaging zal de koers van de euro afnemen, omdat er minder
vraag naar de valuta zal zijn door buitenlandse beleggers. Door de koersdaling verbetert de
concurrentiepositie van Europese producenten.
127

indien je kiest voor het standpunt van Trichet: voor een renteverhoging. De ECB had immers
de rente met een kwart procentpunt verhoogd tot 4%, omdat de inflatie bleef stijgen.
Een argument is dat de in de tekst genoemde oplopende inflatie in de EMU het streven naar
prijsstabiliteit van de ECB onder druk kan zetten. Door een renteverhoging wordt sparen
aantrekkelijker en lenen minder aantrekkelijk. Hierdoor nemen de bestedingen af en
daardoor kan de inflatie afnemen.
20e Uit je antwoord moet blijken dat:
• dat Trichet aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als president van de politiek
onafhankelijke ECB formeel verantwoordelijk is voor het monetaire beleid binnen de EMU.
• Sarkozy aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als regeringsleider van een van
de lidstaten van de EMU verantwoordelijk is voor een economische politiek, gericht op de
welvaart van Europese burgers.
21a Met reële binnenlandse inkomens bedoelt de econoom de koopkracht van deze inkomens.
De binnenlandse koopkracht blijft behouden als de gebruikte omrekenkoers niet alleen geldt
voor de goederen en diensten, maar ook voor de inkomens, die mensen verdienen. Stel een
product kost 100 gulden. Na omrekenen (met koers van 50 eurocent) kost het 50 euro.
Iemand die duizend gulden verdient ontvangt dan na omrekenen met dezelfde koers 500
euro. De koopkracht blijft behouden. Als de producten waren omgerekend met de koers van
50 eurocent en het loon echter met de koers van 45 cent, dan was de koopkracht gedaald. Je
zou dan 450 euro hebben verdiend.
21b Een hogere omrekenkoers maakt producten duurder. Ga maar na wat de nieuwe europrijs is
van een artikel dat oorspronkelijk 100 gulden kostte.
Bij een omrekenkoers van 45 eurocent kost het artikel dan 45 euro (100 x € 0,45).
Bij een omrekenkoers van 50 eurocent kost het artikel dan 50 euro (100 x € 0,50).
De hogere omrekenkoers van € 0,50 zou dus hebben geleid tot een verslechtering van de
internationale concurrentiepositie van Nederland.
21c De onderwaardering van de Nederlandse gulden (45 cent) is dus gunstig voor onze
concurrentiepositie (zie vraag 6). De overwaardering van de Duitse mark is juist ongunstig
voor de Duitse concurrentiepositie. De gevolgen van deze ontwikkeling zijn:
1 De export van relatief goedkope Nederlandse producten naar Duitsland (en andere landen,
die voorheen in Duitsland kochten) neemt toe. Dit kan leiden tot bestedingsinflatie. Dat is
prijsstijging, die ontstaat als de vraag naar goederen groter is dan het aanbod daarvan.
2 De import van relatief dure Duitse producten leidt tot kosteninflatie op de Nederlandse
markt. Importeurs zullen de hogere importprijzen namelijk proberen af te wentelen op de
consumenten door deze prijsstijging van Duitse importgoederen in de verkoopprijs door te
berekenen.
21d Uit het antwoord van de vorige vraag bleek al dat de te lage omrekenkoers waarschijnlijk
geleid heeft tot inflatie. Inflatie maakt geld minder waard. Je kunt voor dezelfde hoeveelheid
geld dan namelijk minder kopen. Niet alleen het uitgeleende geld daalt in waarde, ook het
bedrag dat je geleend hebt en terug moet betalen daalt daarom in waarde. Dat is gunstig voor
mensen met schulden maar ongunstig voor mensen die spaargeld hebben.
De lagere rente betekent voor mensen met schulden, dat zij ook minder rente hoeven te
betalen. Ook dat is voor hen gunstig. Maar mensen met spaargeld ontvangen dan minder
rente. En ook dat is voor hen ongunstig. Kortom: inflatie gecombineerd met een lage rente is
gunstig voor mensen met schulden en ongunstig voor mensen met spaargeld.
128

22a Voorbeeld van een juiste berekening:
De bijdrage van de landbouwsector aan de groei bedraagt 0,75%. De bijdrage van de
landbouwsector aan het nationaal product bedraagt 60%.
De groei van de landbouwsector bedroeg dan 0,75% x 100/60 = 1,25%
22b Voorbeeld van een juiste berekening:
1,5 / 110 x 100% = 1,36%
22c D
22d Voorbeeld van een juist antwoord:
Als een land voor het grootste deel van zijn export afhankelijk is van één product kunnen een
misoogst, een prijsdaling of andere negatieve ontwikkelingen niet opgevangen worden door
de goede resultaten van een ander product.
22e Voorbeeld van een juist antwoord:
Bij hulp blijft een ontwikkelingsland afhankelijk van de rijke landen. De rijke landen kunnen
het land hun wil opleggen. Als je betere handelsvoorwaarden krijgt, kun je op basis van
gelijkheid met elkaar omgaan.
22f C
22g Voorbeeld van een juist antwoord:
De kleine boer kan in ieder geval rekenen op ‘vast’ inkomen (en kan zo afspraken maken met
kredietverstrekkers en eventueel sparen).
22h Voorbeeld van een juiste verklaring:
Door de eerlijke handel, met een minimumprijs voor de boer, kan overproductie ontstaan.
(Hierdoor zal de prijs dalen. De boeren die niet via de eerlijke handel kunnen verkopen gaan
er in inkomen op achteruit.)
23a Als je meer rijdt verbruik je meer benzine. Benzine is belast met een aanzienlijk bedrag aan
accijns en over de prijs (inclusief accijns) betaal je ook nog eens BTW. Van deze twee
soorten belastingen betaal je dus meer, naarmate je de auto meer gebruikt.
Je kunt ook nog denken aan tolgelden, die hier en daar worden geheven. Mensen die weinig
rijden zullen veelal minder met deze weinig voorkomende belastingheffing in aanraking
komen.
23b De redenering luidt als volgt:
(1) Als de overheid de voorgestelde kilometerheffing invoert zal (3) het gebruik van de auto
duurder worden, waardoor (5) het gebruik van de auto zal afnemen. De (2) vraag naar
autobrandstoffen daalt, zodat (4) de olievoorraden minder snel slinken. Kortom (6):
duurzame economische groei wordt bevorderd.
De volgorde is dus: 1 - 3 - 5 - 2 - 4 - 6
23c
Camiel overweegt de aankoop van de benzineversie van de Wave. In het oude systeem
betaalt Camiel bpm en mrb. Dit is voor deze auto samen € 900.
129

Bij rekeningrijden hoeft Camiel deze € 900 niet meer te betalen. Hij betaalt dan per
kilometer. De hoogte van deze heffing is afhankelijk van de classificatie van de Wave. De
benzinemotor valt in categorie C en dat betekent een heffing van € 0,05 per kilometer.
Camiel rijdt 12.000 km per jaar. De heffing die hij moet betalen bedraagt dus € 600.
Berekening: € 0,05 x 12.000 = € 600.
Voor Camiel is het voorstel van de minister dus voordelig. Hij gaat € 300 per jaar minder
betalen (900 – 600 = 300).
23d Een dagje in een Nederlands pretpark wordt voor buitenlanders wel erg duur als zij voor dat
dagje uit ook nog eens een vergunning voor een vaste prijs moeten kopen, waarvan de prijs
gebaseerd is op een jaargebruik van Nederlandse wegen. Veel buitenlanders zullen om die
reden de Nederlandse pretparken gaan mijden. Het standpunt van Paul Pieck is dan ook goed
begrijpbaar.
23e
De bpm schrijft de koper van een auto in 10 jaar af. Verkoopt hij de auto eerder dan zit het
resterende bedrag van de bpm verwerkt in de prijs van tweedehandse auto's. Afschaffing van
de bpm voor nieuwe auto's maakt bestaande tweedehands auto's dus relatief duur. De vraag
naar tweedehandse auto's zal daarom naar verwachting afnemen.
Een alternatief voor de verkopers van tweedehandse auto's is dat zij de prijzen daarvan
verlagen om beter te kunnen concurreren met nieuwe auto's. In feite betekent dit dat zij de
bpm niet meer (of nog maar gedeeltelijk) in de verkoopprijzen doorberekenen. Het gevolg is
wel dat hun winstmarges daardoor afnemen.
24a Maatschappelijk verantwoord ondernemen is met zorg voor mens en natuur produceren.
24b Eigen bewoordingen
24c Met de codes wil men tegengaan dat:
1 Fondsen of bedrijfsmiddelen van het bedrijf worden aangewend voor doelen die een
schending zouden inhouden van enige geldende wet- of regelgeving. Denk aan
omkooppraktijken.
2 Er door of namens het bedrijf giften worden gegeven aan een politieke kandidaat, politieke
partij of politieke campagne.
3 Sommige fondsen en bedrijfsmiddelen van het bedrijf niet in de boeken en archieven van het
bedrijf zijn opgetekend (fraude, zwartwerk).
4 Er valse, fictieve of misleidende posten worden opgevoerd in de boeken en archieven van het
bedrijf (bedrog).
5 In hun omgang met leveranciers, klanten, ambtenaren of andere personen directieleden en
medewerkers van het bedrijf zaken eerlijk regelen (vertrouwen).
6 Kinderarbeid wordt voorkomen en dat als kinderen aan de productie meewerken het bedrijf
voor scholing zorgt.
25a Volgens bericht 1 is de gemiddelde wereldprijs van voedingsgewassen in de betreffende
periode met 45% gestegen. In dezelfde periode is de prijs van maïs gestegen van 3,8 dollar
naar 6,0 dollar. Dat is een stijging van 57,9%. De prijsstijging van maïs is dus groter
geweest dan die van voedingsgewassen in het algemeen.
25b a (hoeveelheid landbouwgrond)= aanbod
b (gebruik voor brandstof door consumenten en bedrijven) = vraag
c (hogere inkomens waardoor de consumptie toeneemt) = vraag
130

d (droogte waardoor de oogst slecht is) = aanbod
e (aanleggen extra maar tijdelijke voorraad) = aanbod
f (meer gebruik als autobrandstof) = vraag
25c
Handelaren in Maïs rekenen dit product op de wereldmarkt in dollars. De prijsstijging van
Maïs is dan ook in dollars. Eurolanden moeten eerst hun euro omwisselen voor dollars,
voordat zij maïs kunnen kopen. Omdat de dollarkoers daalt, je ontvangt in 2008 maar liefst
1,51 dollar voor één euro, blijft de prijsstijging van maïs in het eurogebied enigszins beperkt.
Kortom de prijsstijging van maïs in dollars wordt gedeeltelijk gecompenseerd door de lage
dollarkoers.
25d Het dilemma bestaat uit de vraag of landbouwgrond moet worden gebruikt voor duurzame
brandstof of voor voedsel, waaraan steeds meer behoefte is. Voorbeelden van juiste
antwoorden zijn dan ook:
* Een beschrijving waaruit blijkt dat bij meer gebruik van biobrandstoffen de vraag naar maïs
stijgt, waardoor de prijs van maïs sterk toeneemt. De sterk gestegen maïsprijs belemmert de
beschikbaarheid van (basis)voedsel voor de bevolking in arme landen.
* Een beschrijving waaruit blijkt dat bij meer gebruik van biobrandstoffen de vraag naar maïs
stijgt en daardoor meer landbouwgrond worden gebruikt voor maïsteelt en minder grond
voor andere gewassen, waardoor de beschikbaarheid van (andere) voedingsgewassen in
gevaar kan komen.
26a Voorbeelden van juiste gevolgen (één van de volgende):
• toename hoeveelheid afval
• afname grondstoffenvoorraad
• afname energievoorraad
• groter beslag op grond (natuur)
26b
(1) zuiniger auto’s te produceren
(2) beter te kunnen concurreren
(3) meer winst te maken
26c Voorbeelden van een juiste verklaring (één van de volgende):
• Uitgaven aan ontwikkeling van de auto moeten eerst worden terugverdiend.
• Investeringen in machines, fabrieken moeten eerst worden terugverdiend.
26d Voorbeelden van een juist antwoord (één van de volgende):
• voorbeeld van een subsidie/heffing: subsidie op uitlaatfilters / verhoging brandstofprijs
• voorbeeld van een gebod/verbod: instelling of verlaging maximumsnelheid
• voorbeeld van een alternatief: verbetering openbaar vervoer door meer gelden
beschikbaar te stellen
26e Het kan kloppen wat Toyota beweert. De consument krijgt ook nog een korting op de
motorrijtuigenbelasting. (Het lagere brandstofverbruik leidt tot een besparing op
benzineaccijns en BTW.)
26f • Frank Berendsen (15.000 / 23,3) x € 1,20 = € 772,53
Buurman (15.000 / 12) x € 1,20 = € 1.500
• Voordeel van Frank is: € 1.500 – € 772,53 = € 727,47
131

27a Vakbonden. CNV is een vakcentrale, CNV publieke zaak een vakbond.
27b Stichting van de Arbeid
27c Prijscompensatie is loonstijging om de gestegen prijzen te compenseren (behoud van
koopkracht). Initiële loonstijging verhoogt de koopkracht.
27d Als de minister van Sociale Zaken deze algemeen verbindend verklaart.
27e Werknemers zijn verzekerd van voor iedereen gelijke primaie arbeidsvoorwaarden.
Werkgevers hoeven geen concurrentieslag te leveren om aan personeel te komen. De lonen
liggen immers vast. Natuurlijk kunnen ze wel proberen op andere manieren personeel te
krijgen/behouden.
28a De prijs van een product hangt van allerlei kostenfactoren af. Je hoeft maar één van deze
kostenfactoren te noemen, die per land kunnen verschillen. Je kunt denken aan:
a. verschil in loonkosten. Hogere loonkosten kunnen leiden tot hogere prijzen.
b. verschil in arbeidsproductiviteit. Een hogere arbeidsproductiviteit verlaagt de loonkosten per
product.
c. verschil in grootte van de afzetmarkt. Een grotere productie kan leiden tot schaalvoordelen.
d. verschil in transportkosten. Hogere tol en brandstofprijzen kunnen de kosten doen stijgen.
e. verschil in infrastructuur. Een betere infrastructuur versnelt het transport.
f. verschillen in wisselkoers tussen de euro van de eurolanden en de valuta van de overige EUlanden.
Een hogere koers maakt de import namelijk goedkoper en jouw export duurder.
28b Bereken voor alle drie producten het verschil tussen de hoogste en de laagste prijs. Dat is
makkelijk. Maar dit verschil is niet het antwoord. Het gaat om de verhouding tussen die
prijzen.
Hoogste Laagste Verhouding
Verschil liter melk € 1,34 € 0,52
1,34 / 0,52 = 2,58
Verschil Big Mac € 3,10 € 2,11
3,10 / 2,11 = 1,47
Verschil blikje cola € 1,18 € 0,33
1,18 / 0,33 = 3,58
Het prijsverschil volgens de genoemde maatstaf (verhouding) is het grootst bij het blikje cola.
28c In de opgave staat het rekenschema eigenlijk al voorgezegd. Belangrijk is dat je de BPM
(28,5%) berekent op basis van de netto-catalogusprijs. De BTW (19%) moet je berekenen
over de consumentenprijs excl. BTW. In onderstaand schema zie je het rekenschema op een
iets andere wijze weergegeven.
132

Invullen van het gegeven rekenschema levert op:
netto-catalogusprijs € 11.498
BPM (28,5%) = 0,285 x 11.498 = € 3.276,93 +/+
consumentenprijs (excl. BTW) € 14.774,93
BTW (19%) = 0,19 x 14.774,93 = € 2.807,24 +/+
consumentenprijs (incl. BTW) = € 17.582,17
29a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een hoger
gekwalificeerde beroepsbevolking tot een hogere arbeidsproductiviteit kan leiden waardoor
de loonkosten per eenheid product kunnen dalen.
29b 2000 en 2003. In deze jaren is de index gebaseerd op 1998 gedaald ten opzichte van die van
het jaar er voor.
29c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
indexcijfer arbeidsproductiviteit = 115,0 / 110,4 x 100 = 104,2 → de arbeidsproductiviteit is
met 4,2% gestegen.
30a uit de sociale premies die voor rekening van de werkgever komen
30b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
101,3 / 102 x 100 = 99,31 → daling: 100% − 99,31% = 0,69%
30c Nee, uit je verklaring moet blijken dat in elk van de jaren de reële loonstijging kleiner is dan
de nominale loonstijging.
30d uitspraak 1 onjuist
uitspraak 2 onjuist
uitspraak 3 juist
31a bij (1) nominale
bij (2) gelijk blijven
bij (3) prijscompensatie
133

31b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat klanten zullen
weglopen naar de concurrenten als die hun prijzen niet (hoeven te) verhogen.
31c Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de exportvraag al
stagneert en een prijsverhoging nog meer stagnatie kan betekenen.
31d Als de lonen stijgen met 2,5% en de arbeidsproductiviteit eveneens, dan blijven de
loonkosten per product ongewijzigd en daarmee ook de winst. De directie stelt dat de winst
per product afneemt en gaat dus blijkbaar uit van een lagere groei van de
arbeidsproductiviteit.
32a Uit het antwoord moet blijken dat Gerard bedoelt dat zij te maken hebben met prijsstijgingen
vanwege de invoering van de euro.
32b Voorbeeld van een juiste berekening =
32c
Uit het antwoord moet blijken dat het hier gaat om een psychologische prijs, omdat een
bedrag van € 0,99 laag lijkt terwijl het toch bijna 1 euro is.
32d A is het juiste antwoord.
32e
Uit het antwoord moet blijken dat je als consument in Utrecht niet naar Italië gaat reizen
(alleen) omdat daar de Big Mac goedkoper is.
33a Een voorbeeld van een juiste berekening =
33b de functie van ruilmiddel / betaalmiddel
33c
uitspraak 1 nominale waarde
uitspraak 2 nominale waarde
uitspraak 3 reële waarde
33d Toenemen. Uit de verklaring moet blijken dat aan de bedoelde betaalvormen geen
bankbiljetten te pas komen / dat de bedoelde betaalvormen betrekking hebben op giraal geld.
34a De verschuiving leidt tot:
- Minder loonbelasting, waardoor de koopkracht stijgt en daarmee ook de bestedingen.
Dit stimuleert de productiegroei.
- Hogere BTW-tarieven, waardoor de prijzen stijgen. Hogere prijzen leiden tot een daling van
de bestedingen en daarmee tot een daling van de afzet. Dit remt de productiegroei af.
34b Door de daling van de loonbelasting kunnen de brutolonen dalen, waardoor de arbeids-kosten
afnemen. Bedrijven zouden daardoor kapitaal kunnen vervangen voor arbeid (substitutie).
Arbeid is immers relatief aantrekkelijker geworden.
134

Reëler is een antwoord waarbij je zegt dat het tempo van vervanging (door automatiseren en
mechaniseren) van arbeid door kapitaal afneemt en dat bedrijven minder snel
arbeidsintensieve productie naar lagelonenlanden zullen overhevelen.
34c Je kunt kiezen uit één van de volgende antwoorden:
- Door voor noodzakelijke goederen een laag tarief te hanteren blijft het artikel voor iedereen
bereikbaar. Door dan op luxe goederen een hoog tarief te leggen benadeel je relatief gezien
vooral de hogere inkomens. Zij zijn immers degenen die veel luxe goederen kopen. Hier
speelt inkomensherverdeling een rol.
- Ook kan de overheid besluiten om in het kader van haar consumptiebeleid verschillende
tarieven te hanteren. Goederen waarvan zij het gebruik wil afremmen belast zij dan met het
hoge tarief en goederen waarvan zij het gebruik wil stimuleren (merit-goods) met het lagere
tarief.
- Ook kan zij verschillende BTW-tarieven hanteren in het kader van haar milieubeleid.
Milieuvervuilende productie kan dan zwaarder worden belast dan schone productie.
34d In Nederland is de koffieprijs € 1,80. Dit is 106% van de eigenlijke verkoopprijs zonder
BTW. De eigenlijke verkoopprijs in Nederland bedraagt: €1,80 x 100 / 106 = € 1,70.
In Denemarken is de koffieprijs € 2,12. Maar daar geldt dat dit bedrag eigenlijk 125% is van
de oorspronkelijke verkoopprijs.
De eigenlijke verkoopprijs in Denemarken bedraagt: € 2,12 x 100 / 125 = € 1,70.
34e Het voordeel van het tanken in Duitsland is € 0,08 per liter (€1,00 Β € 0,92).
In de tank gaat 90 liter. De besparing op een volle tank is € 7,20 (90 x € 0,08).
De kosten van het heen en weer rijden mogen dus nooit meer zijn dan € 7,20. Bij deze vraag
wordt eigenlijk naar het breakeven punt gevraagd. Dus bij welke afstand bedragen deze
kosten € 7,20?
Bedenk dat je naar Duitsland rijdt met dure benzine (€ 1,00) en weer terug rijdt met
goedkope benzine (€ 0,92). Gemiddeld mag je uitgaan van een literprijs van € 0,96.
Dan kun je met € 7,20 dus 90 kilometer rijden ( 7,20 / 0,96 x 12 km = 90 km).
Je rijdt namelijk 12 km met een liter benzine.
Deze 90 km geldt voor de heen- en terugreis. De afstand mag dus maximaal 45 kilometer
zijn, wil het voordeliger zijn om in Duitsland te tanken.
34f Hoe dichter bij de grens, des te meer last heeft de pomphouder van de concurrerende prijzen
in Duitsland. De schade als gevolg van de hogere verbruiksbelasting in Nederland is voor de
pomphouders dicht bij de Duitse grens groter dan voor hen verder daar vandaan. De subsidie
zal voor deze pomphouders dan ook hoger moeten zijn.
34g Een algemene accijnsverlaging geldt voor alle autorijders in heel Nederland en niet alleen
voor de mensen die in de grensstreek wonen. Deze maatregel kost de minister dan ook vele
malen meer dan de subsidieregeling, die alleen voor een relatief kleine groep pomphouders
in de grensstreek geldt. Een minister die het financieringstekort wil verkleinen zal dan ook
voor de subsidieregeling kiezen. Het kost wel wat, maar deze extra kosten zijn veel lager dan
het bedrag dat de overheid minder ontvangt wanneer zij de accijns verlaagt.
35a Als andere landen gaan deelnemen aan de EMU heeft dat voordelen voor de huidige
lidstaten. Je moet dus voor de huidige lidstaten voordelen noemen.
* Daarbij kun je denken aan het wegvallen van koersrisico=s voor bedrijven die naar deze
andere landen exporteren of uit deze landen importeren.
135

* Een ander voordeel kan zijn dat exportbedrijven uit de huidige lidstaten hun afzetgebied
kunnen vergroten en
* Dat leidt weer tot meer omzet en schaalvergroting met de daarbij behorende lagere kosten per
product.
35b Het gaat natuurlijk om de wisselkoers van de valuta van de kandidaat-lidstaat ten opzichte
van de euro. Vergelijk daarom de ontwikkeling van de export en import van de kandidaatlidstaat
naar en uit de EMU-landen.
Het tekort op de totale handelsbalans (goederen en diensten) is gelijk gebleven. Dat was -4
(18 - 22) en dat blijft -4 (33 - 37). Maar uit de tabel blijkt dat de import uit de EMU-landen
een steeds groter deel vormt van de totale import van de nieuwe kandidaat, terwijl de export
naar de EMU-landen juist een steeds kleiner deel gaat uitmaken van de totale export van de
kandidaat. Het importaandeel stijgt van 64% naar 67%. Het exportaandeel daalt van 65%
naar 63%.
Import leidt tot aanbod van de eigen valuta en export tot vraag naar de eigen valuta. Deze
genoemde ontwikkeling maakt het aanbod van de valuta dus relatief groter dan de vraag naar
de valuta. Het gevolg is dat de koers van de valuta van de kandidaat-lidstaat daalt
(deprecieert) ten opzichte van de euro. Het wisselkoerscriterium kan dus een probleem
geven.
35c De inflatie waar het hier over gaat is bestedingsinflatie.
Om een groter nationaal product te kunnen realiseren is ook meer geld nodig. Bij een
constante omloopsnelheid van het geld is het voldoende als de groei van het BBP en de groei
van de liquiditeitenmassa aan elkaar gelijk zijn. Deze verhouding ook wel nationale
liquiditeitsquote genoemd (NLQ = BBP / M3) blijft dan gelijk. In het geval van de
kandidaat-lidstaat zien we dat het BBP met 22% stijgt. Berekening:
Groei BBP = (111 – 91) / 91 x 100% = 22%
Terwijl de liquiditeitenmassa met 39,1% groeit. Berekening:
Groei liquiditeitenmassa = (42 – 30,2) / 30,2 x 100% = 39,1%
Omdat de groei van de liquiditeitenmassa groter is dan de groei van het BBP stijgt de
liquiditeitsquote. Deze stijging doet de bestedingen extra toenemen en omdat de inflatie al
aan de bovengrens zat (4,0 en 4,6) zal het dus onwaarschijnlijk zijn dat het land aan het
inflatiecriterium zal kunnen voldoen.
35d In een budgeteconomie werken bedrijven meestal niet zo efficiënt en ook hebben ze niet
geleerd om te concurreren met andere bedrijven. Invoering van een vrije markteconomie zal
bedrijven kunnen aanzetten om overbodig personeel te ontslaan. Ze zullen immers op hun
kosten moeten bezuinigen. Ook de marketingtechnische achterstand door gebrek aan kennis
en ervaring zal veel bedrijven de concurrentieslag met huidige EMU-bedrijven doen
verliezen. Ook dit kost banen.
Alle werkloos geworden mensen zullen een uitkering moeten ontvangen en betalen geen
belasting meer. Beide redenen bemoeilijken het voldoen aan de voorwaarde ten aanzien van
het begrotingstekort.
36a De belastingen op sigaretten zijn kostprijsverhogende belastingen. Ze zijn dus in de prijs van
het product berekend. Het is de verkoper die deze door de consumenten betaalde belastingen
afdraagt aan de belastingdienst. Het zijn dus geen directe maar indirect betaalde belastingen.
36b In de noordelijke lidstaat zal de vaste belasting per pakje stijgen van € 2,15 naar € 3,15.
136

De verkoopprijs (exclusief belastingen) plus het vaste belastingbedrag bedraagt 63% van de
consumentenprijs.
De nieuwe consumentenprijs bedraagt dus € 6,89.
Berekening: (€ 1,19 + € 3,15) x 100 / 63 = € 6,89.
36c Vergelijk de oude situatie met de nieuwe situatie. Let op: de nieuwe consumentenprijs is
gegeven.
Oud: totaal belastingbedrag = € 0,18 + € 1,87 = € 2,05.
Nieuw: de nieuwe consumentenprijs bedraagt € 5,82. De variabele belasting = 0,67 x € 5,82
= € 3,90. Totaal ligt er voor € 3,90 + (€ 0,18 + € 1,00) = € 5,08 belasting op een pakje.
De belasting per pakje is gestegen met 147,8%.
Berekening: (€ 5,08 – € 2,05) / € 2,05 x 100% = 147,8%.
36d Je kunt de procentuele prijsstijging van een pakje sigaretten berekenen. Met behulp van de
gegeven prijselasticiteit kun je daarna de procentuele verandering van de gevraagde
hoeveelheid berekenen. De omzet is prijs keer hoeveelheid.
De procentuele prijsverandering bedraagt 108,6%.
Berekening: (€ 5,82 – € 2,79) / € 2,79 x 100% = 108,6%
De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid is –43,44%.
Berekening: %∆Qv = EPV x %∆P = –0,4 x 108,6% = –43,44%
De belastingopbrengst per pakje stijgt met 147,8% (vraag 6). Index opbrengst per pakje =
247,8
Het aantal pakjes daalt met 43,44%. Index hoeveelheid = 56,56
Index totale belastingopbrengst = 247,8 x 56,56 / 100 = 140,16.
De belastingopbrengst stijgt in de zuidelijke lidstaat met 40,16%.
36e De door de EU voorgeschreven maatregel betekent dat het percentage belasting op een pakje
sigaretten in de zuidelijke lidstaat sterker stijgt dan in de noordelijke lidstaat vanwege het
hogere percentage van de consumentenprijs in de zuidelijke lidstaat.
Een meer omslachtige methode is de belastingdruk op pakjes sigaretten uit te rekenen in
beide lidstaten voor en na de belastingverhoging. Een relatief groot aantal examenkandidaten
had dat ook gedaan. Omdat ze in de examenvraag niet aan jou vroegen om deze percentages
te berekenen volstaan we hier met het geven van de percentages.
Belastingdruk
Voor Na
Lidstaat Zuid 73,5% 87,3%
Lidstaat Noord 77,5% 82,7%
37a Verklaar eerst waarom een hoge inflatie een lage economische groei tot gevolg kan hebben,
om daarna uit te leggen waarom een lage economische groei kan leiden tot een hoog
financieringstekort van de overheid.
Om met de eerste stap te beginnen moet je denken aan de concurrentiepositie van het land.
Een hoge inflatie maakt het land duurder. Exportbedrijven zien hun afzet daarom dalen,
terwijl inwoners en importbedrijven juist meer zullen besteden in het buitenland, dat dan
relatief goedkoper is. Minder export en meer import leiden beide tot een afname van de
economische groei.
Het gevolg van minder groei is dat de belastinginkomsten van de overheid dalen. Dat geldt
zowel voor de indirecte (kostprijsverhogende) belastingen als voor de directe belastingen (op
137

winst en inkomen). Echter de uitgaven van de overheid zullen waarschijnlijk stijgen als
gevolg van meer (werkloosheids)uitkeringen. Kortom: het financieringstekort neemt toe.
37b Als je de figuur goed bekijkt, springt één land er duidelijk uit, dat zowel een lage
economische groei heeft als een hoog financieringstekort en een hoge inflatie. Dat land is
Polen.
37c Ook nu bestaat het antwoord uit twee delen. Eerst verklaar je waarom een hoog
financieringstekort kan leiden tot een hoge economische groei. Daarna verklaar je dat een
hoge economische groei kan leiden tot een hoge inflatie.
Als het hoge financieringstekort ontstaat door veel overheidsbestedingen, die onderdeel zijn
van de effectieve vraag, dan kan dat leiden tot een hoge productie en daarmee tot
economische groei.
De economische groei doet de bezettingsgraad van de kapitaalgoederenvoorraad toenemen.
Een mogelijk gevaar bij aanhoudende groei is dan het optreden van bestedingsinflatie.
37d Zoek in de figuur het land dat duidelijk (1) een hoge inflatie heeft, (2) een relatieve hoge
economische groei en (3) ook nog eens een hoog financieringstekort. Dat land is Hongarije.
38a In een laagconjunctuur had een renteverlaging uitkomst kunnen bieden. Dat is nu
uitgesloten. Maar hoe zou een goed werkend prijsmechanisme dan uitkomst kunnen bieden?
In een laagconjunctuur is de vraag naar goederen en diensten kleiner dan het aanbod
daarvan. Het marktmechanisme zal dan leiden tot lagere prijzen, waardoor de effectieve
vraag weer aantrekt en de economie uit de laagconjunctuur doet herrijzen.
38b De referentiewaarde voor het convergentiecriterium “inflatie” is 3,7%. Dit betekent dat het
gemiddelde van de drie landen met de laagste inflatie (3,7 – 1,5) 2,2% was. Het VK met een
inflatie van 2% zit daar zelfs nog onder. Het VK gaat daarom tot één van de drie landen
behoren, die de referentiewaarde bepalen. De referentiewaarde zal daarom lager worden.
38c
De ontwikkeling van de rente heeft een grote invloed op de particuliere bestedingen en de
aantrekkingskracht van een land op buitenlandse beleggers.
Als niet voldaan zou zijn aan criterium d “lange rente”, dan zal in landen met een hoog
rentetarief een afname van de effectieve vraag plaatsvinden. Een hoge rente remt immers
particuliere bestedingen (consumptie en investeringen) af.
Een hoge rente trekt buitenlandse beleggers aan. Het gevolg van deze kapitaalstromen is dat
er verschillen kunnen ontstaan in de groei van de investeringen. Deze zullen sterker groeien
in het land met de hogere rente en afnemen in het land met de lagere rente.
Eén van beide antwoorden hoef je maar te geven.
38d Verwar lopende rekening niet met betalingsbalans. Hier staat dat de koers 10% te hoog is
om evenwicht op de lopende rekening te realiseren. Het Britse pond en daarmee het VK zijn
dus voor andere landen eigenlijk te duur. Gevolg van een hoge koers is dat de export
afneemt en de import stijgt. Het buitenland is dan immers goedkoper. Een relatief hoge
export en lage import leiden tot een tekort op de lopende rekening.
Dat de koers blijkbaar te hoog was komt vermoedelijk doordat de kapitaalrekening
(financiële rekening) de koers ook beïnvloedt. Deze had waarschijnlijk een overschot. Per
saldo heeft dat dan geleid tot de hier door de analist genoemde “hoge koers”.
38e
Een koersdaling van een valuta maakt het land in kwestie voor andere landen goedkoper,
terwijl goederen uit die andere landen voor dat land juist in prijs zullen stijgen. Bij een
138

koersdaling moet je immers meer van je eigen valuta betalen voor eenzelfde hoeveelheid
andere valuta. Kortom een koersdaling verbetert de concurrentiepositie van een land.
Nu kun je drie groepen in het VK noemen, die voordeel hebben van een koersdaling van het
Britse pond, namelijk:
a. Britse exporteurs die goederen exporteren naar de EMU-markt.
b. Britse bedrijven die produceren voor de binnenlandse markt en veel last ondervinden van
buitenlandse concurrentie. Die concurrentie wordt na de koersdaling duurder en dus minder
groot.
c. Britse werknemers die door de toegenomen binnenlandse productie een grotere kans op
werk hebben.
39a Voor de berekening van de prijselasticiteit van de vraag naar suiker in de EU (EPV) bij een
garantieprijs van € 650 veronderstel je een verandering van de prijs. Bijvoorbeeld van € 650
de garantieprijs in situatie I) naar € 600 (situatie II). Zie figuur. De gevraagde hoeveelheid
zal dan toenemen van 55.000 ton tot 60.000 ton.
In dit voorbeeld daalt de prijs met 7,7%. Berekening: (600 – 650) / 650 x 100% = - 7,7%
De vraag stijgt daardoor van 55.000 naar 60.000 ton. Dat is een stijging met 9,1%.
Berekening: (60.000 – 55.000) / 55.000 x 100% = 9,1%.
EPV = %∆Qv / %∆P = 9,1% / -7,7% = -1,2
39b Burgers in de EU dragen op drie manieren bij in de kosten van dit gemeenschappelijke
landbouwbeleid. Ten eerste betalen zij hogere prijzen dan waarvoor de suiker op de
wereldmarkt te verkrijgen is. Ten tweede betalen zij via hun belastingafdrachten in de vorm
van BTW-heffingen, die een groot deel van de EU-inkomsten vormen. En ten derde betalen
zij invoerheffingen, waarmee de EU de eigen productie beschermt tegen buitenlandse
concurrentie (protectie).
39c
De wereldmarktprijs is veel lager dan de prijs die de Europese boeren is gegarandeerd. Deze
boeren zullen nooit tegen een lagere prijs dan de garantieprijs hun overschotten aan suiker
op de wereldmarkt willen verkopen (dumpen). Alleen als zij het prijsverschil (€ 650 - € 345)
van € 305 per ton gesubsidieerd krijgen, zijn zij daartoe bereid. Vandaar de noodzaak van
exportsubsidies.
139

39d Bij een prijs van € 650 ton zullen de Europese consumenten 55.000 ton kopen en de
Europese boeren maar liefst 70.000 produceren (zie figuur). Er resulteert daardoor een
aanbodoverschot van 15.000 ton. Die hoeveelheid moet de EU op de wereldmarkt zien te
dumpen. De prijs die ze dan kunnen vragen bedraagt € 345. De subsidie per ton bedraagt dan
€ 650 - € 345 = € 305, zoals we hierboven al zagen.
De totale kosten bedragen dan ook voor de EU € 305 x 15.000 = € 4.575.000.
39e
Door afschaffing van de Europese protectie zal de prijs van EU-suiker sterk dalen als gevolg
van de toenemende concurrentie vanuit de wereldmarkt. Veel Europese aanbieders zullen
daardoor stoppen met de productie van suiker. Het gevolg daarvan is dat het totale aanbod
van suiker afneemt, waardoor bij gelijkblijvende vraag de prijs op de wereldmarkt zal
stijgen.
40a Een initiële loonstijging is een loonstijging die de prijscompensatie te boven gaat. Het is dus
in feite een verbetering van je koopkracht. De gegevens vermelden dat de CAO-lonen met
3,5% stijgen en dat de inflatie 2,5% bedraagt. De noodzakelijke prijscompensatie is dus
2,5%. De initiële loonstijging bedraagt daarom 3,5% - 2,5% = 1%.
40b Een meer dan verwachte stijging van de CAO-lonen (contractlonen) heeft gevolgen voor de
inkomstenbelasting en de ambtenarensalarissen. Hogere CAO-lonen leiden ook tot een
hogere inkomstenbelastingopbrengst. Dat is voor de minister van Financiën voordelig. Maar
als ambtenaren en uitkeringsgerechtigden ook meer inkomen eisen, dan zal dat uiteraard
nadelig voor hem zijn.
40c Werkgevers waarschuwen altijd bij loonstijgingen. Zij zullen altijd verklaren dat een
loonstijging ten koste gaat van hun winst. Zij moeten dan noodgedwongen hun prijzen
verhogen, wat hun concurrentiepositie verslechtert, zodat de export daalt.
Ook zal de verslechtering van hun winstpositie wel eens reden kunnen zijn om de
noodzakelijke productinnovaties (verbeteringen) achterwege te laten. Ook dat is dan een
reden waarom hun concurrentiepositie kan verslechteren.
40d Bereken eerst het netto-inkomen van 2000. Het netto-inkomen van 2001 is 5% hoger. En je
hebt ook voldoende gegevens om het bruto-inkomen van 2001 uit te rekenen. Als je dat hebt
gedaan, moet je de belastingquote kunnen bepalen.
1. Belastingquote 2000 = 40%. Dat betekent dat het netto-inkomen van 2000 60% bedraagt van
het bruto-inkomen. Netto-inkomen 2000: 0,60 x € 30.000 = € 18.000
2. Netto-inkomen 2001: 1,05 x € 18.000 = € 18.900
3. Bruto-inkomen 2001: 1,035 x € 30.000 = € 31.050
4. Belastingbedrag 2001 = € 31.050 - € 18.900 = € 12.150
5. De belastingdruk in 2001 bedraagt €12.150 / € 31.050 x 100% = 39,1%.
41a De hoge economische groei leverde de overheid meer belastinginkomsten op en als gevolg
van de stijging van de werkgelegenheid kostte het de collectieve sector (overheid en sociale
zekerheid) minder sociale uitkeringen. De daardoor ontstane financiële ruimte kon de
overheid gebruiken voor het verlagen van de belastingen en sociale premies, waardoor de
netto lonen stegen en er minder hoge looneisen nodig waren.
41b Maatregelen gericht op verkleining van het begrotingstekort houden in dat de overheid haar
eigen uitgaven beperkt of dat zij haar inkomsten (belastingen) verhoogt. Dit begrotingsbeleid
leidt tot minder koopkracht bij gezinnen en bedrijven. Beide soorten maatregelen hebben
140

immers een negatief effect op de bestedingen en kunnen daarom leiden tot een toename van
de werkloosheid.
41c Bedrijfsinvesteringen kunnen alleen een negatief effect hebben op de werkgelegenheid als
het diepte-investeringen betreffen. In dat geval vervangt de investering arbeid voor kapitaal.
Kenmerk van een diepte-investering is immers dat de gemiddelde arbeidsproductiviteit stijgt.
Dit betekent dat een bedrijf hetzelfde kan produceren met minder mensen. Deze
investeringen zullen voornamelijk plaatsvinden als de loonkosten sterk stijgen.
42a De primaire arbeidsvoorwaarden zijn de hoogte van het loon, het aantal vakantiedagen, de
vakantietoeslag (het vakantiegeld), een dertiende maand. Kortom dat zijn zaken die direct
met de arbeidsinzet en beloning daarvan te maken hebben.
Van de vier genoemde voorbeelden zijn dus secundair:
* mogelijkheden voor kinderopvang;
* reiskostenvergoeding;
* studiemogelijkheden in arbeidstijd.
42b Bedrijfstijdverlenging maakt een hogere productie mogelijk. Producenten kunnen dan de
constante kosten over meer producten verdelen. De constante kosten per product (GCK)
dalen en daardoor ook de gemiddelde kosten per product (GTK). Immers GTK = GVK +
GCK.
42c
Vergelijk de toename van de werkgelegenheid mét de invloed van deeltijdwerk, met de
toename daarvan zónder deze invloed.
Toename met deeltijd = 6.765.000 - 6.240.000 = 525.000 personen
Toename zonder deeltijd = 6.620.000 - 6.240.000 = 380.000 personen
De stijging van de werkgelegenheid als gevolg van deeltijdarbeid bedraagt 145.000
personen: 525.000 - 380.000 = 145.000
42d Er zijn voor deze berekening twee technieken beschikbaar. Je kunt de basis verleggen van de
indexcijfers of de techniek >nieuw min oud gedeeld door oud " 100%= toepassen.
Techniek 1:
2000 100
2001 104,4 100
2004 114,7 X X = 114,7 x 100 / 104,4 = 109,87
(een stijging van 9,87%)
Techniek 2:
114,7 x 104,4 / 104,4 x 100% = 9,87%
42e
Pas op! Het zijn in deze kolom steeds procentuele veranderingen ten opzichte van het vorig
jaar. Stel bijvoorbeeld het niveau van de consumentenprijzen in 1991 op 100.
niveau 2002 = 100 x 1,032 = 103,2
niveau 2003 = 103,2 x 1,026 = 105,88
niveau 2004 = 105,88 x 1,027 = 108,74
De prijzen zijn in 2004 8,74% hoger dan in 2001.
Wanneer je als antwoord 8,50% had (3,2 + 2,6 + 2,7), dan krijg je maar één punt.
141

42f
Het antwoord op deze vraag bepaal je met de uitkomsten van de vorige vragen.
Omdat de lonen in deze periode meer zijn gestegen (9,87%) dan de prijzen (8,74%) is het
reële loon (de koopkracht) toegenomen.
Je hoeft hier niet uit te rekenen met hoeveel procent.
142

Toetsboek hoofdstuk 9 concept Risico en informatie (deel 1)
1a Je mag niet kiezen voor inflatie, omdat hun verzekering al jaarlijks door middel van
automatische indexering is aangepast. Maar gezinsuitbreiding, waardoor het bezit toeneemt,
kun je wel als reden noemen. Het goede antwoord is dus C.
1b
38.000 / 50.000 x 1.500 = € 1.140
1c De waarde van de inboedel bedraagt € 59.500 (zie tabel/schema hieronder).
1d Bruto-inkomen vader € 35.200
(30% inkomen partner € 0
Kinderen 2 x € 2.400 € 4.800
Totaal € 40.000 x 1,4 = € 56.000
1e
1f
€ 56.000 / 500 (= eenheid verzekerde waarde) = 112 eenheden.
112 x € 1,24 = € 138,88
(€ 138,88 + € 5) x 1,07 = € 153,95
Het risico op schade (door inbraak of brand) verschilt per regio.
143

2a
2b
2c
2d
2e
De schades die bepaalde risico’s met zich meebrengen zijn vaak te hoog om zelf te kunnen
betalen. Omdat de kans op deze schades meestal beperkt is, kun je samen met anderen dit
risico delen. Jij betaalt dan mee aan de schade van een ander, maar die andere ook aan jou,
als jij schade oploopt.
Beide partijen beschikken niet over dezelfde informatie. De auto die tegen een paaltje is
opgereden bevat een deuk en een kras. De kras zat al op de lak, maar dat weet de verzekeraar
niet, maar deze vergoedt wel het herstel daarvan samen met de deukschade.
klanten die een relatief hoog risico lopen ten opzichte van andere klanten met dezelfde door
de verzekeraar waargenomen risicofactoren zullen zich relatief goed verzekeren.
klanten met een betere dekking gedragen zich risicovoller.
Denk bij deze vraag aan de verschillende sociale verzekeringen: WW, WIA, ZW, AWBZ,
enz
3a Katja en Wendy betalen de maatschappij € 16,83
Berekening: [2(personen) x 0,77 (per dag) x 8 (dagen) + 3,40 (poliskosten)] x 1,07 (belasting
3b
4a
Muziekinstrumenten worden tot maximaal € 454 vergoed. Dus de € 199 voor de gitaar
wordt uitbetaald. Foto en video apparatuur tot een maximum van € 1.135. De reisverzekering
keert dan ook dit bedrag uit. Totaal bedraagt de uitkering dus € 1.334.
WA is alleen Wettelijke Aansprakelijkheid. De schade bij anderen, die jij veroorzaakt,
verzekert de maatschappij. Je eigen schade niet. Dat gebeurt bij een casco-verzekering wel.
Een WA+casco verzekering is daarom duurder dan alleen een WA-verzekering.
4b Andere factoren zijn:
• De leeftijd van de bestuurder,
• De regio waarin de bestuurder woont,
• De verzekeringsmaatschappij die je kiest,
• de hoogte van de cataloguswaarde van de auto
4c
4d
4e
Omdat de WA-verzekering alleen de schade van de andere brommer vergoed.
De afschrijving per maand bedraagt 2% van € 2.000 = € 40 à
10 maanden: 10 x € 40 = € 400
Restwaarde scooter = € 2.000 - € 400 = € 1.600
Eigen risico = € 400
Schade uitkering = € 1.600 - € 400 = € 1.200
Uit je antwoord moet blijken dat Zomerdeur een hogere premie vraagt voor de bromscooter
van Jasper, maar een veel hogere schade-uitkering verstrekt bij diefstal.
5a
5b
De verzekeraar weet niet of elke gedeclareerde schade terecht is. Het gevolg is dat het bedrijf
als gevolg van fraude dan te veel geld onterecht kwijt is.
Door de kans op fraude blijft de premie stijgen, waardoor steeds minder ‘goede risico’s’
zich verzekeren.
144

5c
5d
5e
5f
Als cliënten geen schade claimen, bouwen zij een premiekorting op. En als zij wel schade
claimen moeten zij meer premie gaan betalen. De bedoeling van dit systeem is dat men
minder snel de schade zal claimen.
De maatschappij wil hiermee bereiken dat verzekerden vooral lage rekeningen niet
declareren. Dit gaat immers ten koste van de premieteruggave als de cliënt geen rekening
heeft gedeclareerd.
De eigen bijdrage is gebaseerd op het principe “de gebruiker betaalt”. Op deze wijze blijven
de collectieve kosten van de zorg beperkt.
Bij toenemende mate van risico-aversie zal men geneigd zijn zich over te verzekeren.
6a De algemene acceptatie plicht houdt in dat verzekeraars geen averechtse selectie kunnen
toepassen. Ze moeten iedereen accepteren. Ze kunnen mensen met bepaalde ziekten of
kwalen niet weigeren. Ook mogen ze geen mensen weigeren die ongezond leven ( vet eten,
roken etc.) of mensen uitsluiten die veel risico’s nemen ( diepzee duikers, bergbeklimmers
etc. )
6b
6c
6d
6e
De overheid vindt het belangrijk dat kinderen en jeugdigen opgroeien met een goed gebit.
Een goed gebit in de jeugdjaren geeft meer kans op het behoud van een goed gebit als je
ouder wordt. Vanaf 18 jaar (sinds 2009 22 jaar) moeten mensen zelf de keuze maken / hun
verantwoordelijkheid nemen.
De verzekeraar hoopt op een voorzichtiger gedrag en op minder claims (bv geen bezoek meer
aan de huisarts voor een wissewasje).
De verzekerde komt in aanmerking voor een lagere premie en hoopt zo ook kosten te
besparen.
De kosten en de premies voor ziektekosten liepen steeds verder op. Op deze manier werd
geprobeerd elke Nederlander meer kostenbewust te maken. Ook werd gehoopt op een wat
voorzichtiger gedrag (vermijden van moral hazard)
Hier komt het begrip averechtse selectie weer om de hoek kijken. Maar dan vanuit de positie
van de verzekerde. Mensen met een slecht gebit zullen zich eerder verzekeren voor de
tandarts dan mensen met een goed gebit. Of sporters zullen zich eerder verzekeren voor
fysiotherapie. Verzekeraars van hun kant proberen hier door hoge premies, extra eigen risico
en het inbouwen van maximale uitkering wat aan te doen.
Daarnaast zullen ouderen zich niet zo snel verzekeren voor de orthodontist of voor hulp bij
zwangerschap, die tijd hebben ze gehad.
7a
7b
7c
De werkgever wil graag goed personeel,maar wil niet te veel betalen. Voor het geboden
salaris lopende goede werknemers weg en de werkgever betaalt dan wel minder, maar heeft
ook minder goed personeel.
De werkgever kan de sollicitant psychologisch laten testen.
Deze testen kosten extra geld bovenop het salaris (prijs) dat de werkgever moet betalen.
Extra kosten die je moet maken om een transactie af te sluiten, noem je transactiekosten.
145

7d
Nee, bij volkomen concurrentie zou de markt volkomen transparant moeten zijn en maak je
dus geen transactiekosten. Dat gebeurt nu wel.
8a
8b
Nu is er sprake van moral hazard, slecht gedrag. Dit nalatige gedrag vertoont de ondernemer
nadat de verzekering is afgesloten.
Eigen voorbeeld! Ter beoordeling van je docent.
9a
9b
9c
9d
9e
Elke speler ziet bij het eerste spel wie welke kaarten heeft. Volkomen transparant dus of in
termen van deze vraag: volledige informatie.
Ja, dat klopt. Iedereen weet namelijk wie er gaat winnen. Dus alleen de winnaar zal
waarschijnlijk inzetten.
Alle spelers zien de open kaarten en niemand ziet de omgekeerde kaarten, ook niet de eigen
omgekeerde kaarten. Iedereen heeft dus dezelfde informatie.
Bij het derde spel kent iedereen alleen de eigen kaarten. Nu is er dus sprake van
symmetrische informatie.
Eigen antwoord. Ter beoordeling van je docent
10a Door risicoselectie probeert de verzekeraar zicht te krijgen op de hoogte van het risico. In
sommige regio’s is het dievengilde actiever dan in andere regio’s. Dit risico verrekent de
verzekeraar in de hoogte van de premie. De bedoelde zin waaruit blijkt dat VEA
risicoselectie toepast luidt dan ook: “Daarnaast moet ze allerlei aanvullende informatie
opgeven, zoals gezinssamenstelling, postcode, huisdieren en type woning.”
10b Uit het onderzoek (bron 2) blijkt dat “een inbreker geen voorkeur heeft voor een bepaald type
woning”. Hoewel men vaak denkt dat het dievengilde in vrijstaande woningen vaker
inbreekt. Dit blijkt niet waar te zijn. Desondanks berekent VEA in de premie een opslag van
10% voor vrije woningen.
10c Moreel wangedrag houdt hier in dat de verzekerde slordig omgaat met zijn bezit, omdat deze
toch goed is verzekerd. Dit gedrag kan op allerlei manieren worden tegengegaan.
Voorbeelden daarvan die VEA toepast zijn:
• het instellen van een eigen risico (paragraaf 3),
• het niet uitbetalen als de schade het gevolg is van onvoldoende zorg of nalatigheid van de
verzekerde (paragraaf 2),
• bij onderverzekering keert de verzekeraar een lagere uitkering uit. De verzekerde waarde
moet in overeenstemming zijn met de betaalde premie. Bewust opgeven van een lagere
verzekerde waarde verlaagt immers de premie. Maar dan moet de verzekerde ook geen hoge
uitkering verwachten als de gestolen waarde hoger is dan de verzekerde waarde.
10d Els verzekert haar kunstcollectie voor € 150.000. De (basis)premie bedraagt 1,85% van de
verzekerde waarde (paragraaf 3). De in rekening gebrachte eenmalige poliskosten bedragen €
15. Tenslotte dien je nog rekening te houden met de assurantiebelasting. Dit is een
kostprijsverhogende belasting, die je met de BTW zou kunnen vergelijken.
Kortom de premie bedraagt € 2.985,30.
146

Berekening: € 150.000 x 0,0185 = € 2.775 (= basispremie)
Premie + poliskosten = € 2.775 + € 15 = € 2.790
Te betalen premie = Premie + poliskosten + belasting = € 2.790 x 1.07 = € 2.985,30
10e Hoewel Els voor € 150.000 is verzekerd, keert de maatschappij niet dit hele bedrag uit,
vanwege het feit dat Els onderverzekerd is. Zij heeft geen gebruik gemaakt van de
mogelijkheid elk kwartaal de verzekerde waarde te laten herberekenen. Deze waarde is wel
flink gestegen (van € 150.000 naar € 200.000). In feite is de verzekerde waarde 75% van de
werkelijke waarde en zal VEA daarom maar 75% van de schade uitkeren.
Ook heeft Els nog te maken met een eigen risico van € 650, omdat zij in Tilburg (regio 5)
woont.
De schade uitkering bedraagt daarom € 51.850.
Berekening: 0,75 x € 70.000 - € 650 = € 51.850
10f De kans op een inbraak is 1 op 6 in tien jaar tijd. In deze kansberekening zijn ook de
woningen betrokken die hun deuren niet op slot doen. Dus bij een goed beveiligde woning is
de kans nog kleiner. In die tien jaar betaalt zij ongeveer € 30.000 premie.
Berekening: 10 x € 2.970. Het maximaal uit te keren bedrag is € 149.350.
Weegt het risico op tegen de kosten van de verzekering?
Als je voor ja kiest, kun je wijzen op het feit dat mensen verschillen in hun risico-aversiteit.
Mensen met een hoge risicoaversie zullen er € 30.000 voor over hebben om deze
kunstcollectie met een waarde van € 150.000 te verzekeren.
Kies je voor nee dan heb je te maken met mensen die hun woning goed afsluiten en
beveiligen of een lage risicoaversie hebben en die willen deze € 30.000 liever niet uitgeven.
Bij een goed beveiligde woning is immers de kans op een inbraak nog kleiner dan 1 op 6.
11a De kenmerken van volkomen concurrentie zijn: veel aanbieders, homogene producten, vrije
toetreding en een volkomen transparante (doorzichtige markt). Veel aanbieders klopt wel op
de taximarkt, maar elke chauffeur en taxi zijn verschillend. Er is dus geen sprake van
homogene goederen. De chauffeurs hebben een vergunning nodig. Er is dus ook geen sprake
van vrije toetreding. En tenslotte is de markt voor de consument ook erg ondoorzichtig
vanwege alle regelingen rondom prijsvorming voor extra diensten, routes, rijtijden en
dergelijke. Kortom: er is op de taximarkt geen sprake van homogene goederen,vrije
toetreding en volkomen transparantie
11b Volgens het moral hazard principe kunnen personen van gedrag veranderen als ze niet direct
het risico lopen voor hun gedrag. In de nieuwe situatie levert file rijden nog maar heel weinig
op. De taxi chauffeur zal zijn werkwijze veranderen en veel meer omrijden en kiezen voor
‘binnenwegen’. Zo zorgt hij voor extra inkomsten voor zichzelf. De klant kan dit moeilijk
controleren en is de dupe van een hogere rekening.
11c Gevolgen van het risico van asymmetrische informatie kun je lezen in de reacties van:
1) Michel: uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat het voor een klant
onduidelijk is, wat nu precies het begrip starttarief inhoudt en dat een taxi-aanbieder
blijkbaar vrij kan bepalen wat daar onder valt.
2) Jan-Willem: uit je uitleg moet blijken dat de cartoon laat zien dat een klant pas bij het
uitkiezen van een taxi verneemt dat er vóór het rijden al een apart bedrag in rekening wordt
gebracht , terwijl nog onduidelijk is wat de rit zelf gaat kosten / welke verdere kosten er nog
in rekening worden gebracht.
147

12a Bereken eerst hoeveel premie Janssen meer moet gaan betalen als hij geen bonusbeschermer
neemt en hoe groot dat bedrag is, als hij dat wel doet.
Zonder bonusbeschermer en twee schades gaat Janssen van trede 18 (75% korting) naar trede
8 (55% korting). Stel dat de basispremie € 1.000 bedraagt.
De korting daalt van € 750 tot € 550. Hij betaalt dan dus € 450.
Met bonusbeschermer daalt de korting van trede 18 naar trede 17. Zijn korting blijft dan 75%.
Hij betaalt wel 3% van de basispremie extra (= € 30). De premie is dan € 250 + € 30 = € 280.
Hij bespaart dan € 170. Dit bedrag is 37,8% van de premie zonder bonusbescherming:
Berekening: (280 – 450) / 450 x 100% = 37,8%
Andere manier:
Premie zonder bonusbeschermer = 100% - 55% (korting) = 45%
Premie met bonusbeschermer = 100% - 75% + 3% = 28%
Besparing = 37,8%.
Berekening: (45 – 28) / 28 x 100% = 37,8%
12b Van een nieuwe klant die al een flink op de bonus-malus ladder is opgeklommen weet je
zonder bonusbeschermer dat deze waarschijnlijk tot de “goede” risico’s behoort. Met een
nieuwe klant, die de bonusbeschermer had, weet je het nooit. Hij kan bijvoorbeeld op trede
16 staan en toch de afgelopen jaren veel schades hebben veroorzaakt. Om toch deze
informatie dan in te winnen zal de verzekeraar extra onkosten moeten maken. Deze extra
kosten noem je transactiekosten. De bonusbeschermer maakt het verband tussen korting en
schade minder duidelijk.
12c Averechtse selectie komt voort uit gedrag dat ontstaat als partijen niet beschikken over
dezelfde informatie (asymmetrische informatie). Mensen die voorzichtig rijden zullen de
bonusbeschermer niet willen. Dit betekent dat alleen de “slechte” risico’s, voor de
verzekeraar die de bonusbescherming aanbiedt, overblijven. De verzekeraar zal dan veel geld
kwijt zijn aan deze kleine groep, waardoor zij de premie moet verhogen. Steeds meer
verzekerden zullen de bonusbescherming dan te duur gaan vinden.
12d Mensen met de bonusbeschermer zien de premielasten weinig dalen, wanneer zij schade
veroorzaken. De financiéle prikkel om voorzichtig te rijden en minder (lichamelijke) schde te
veroorzaken ontbreekt. Dit kan leiden tot onverantwoord gedrag (moreel wangedrag of ook
wel moral hazard genoemd). En dat is precies wat de politieke partij wil met de afschaffing /
het verbieden van de bonusbeschermer.
13a Een zzp-er werkt uitsluitend voor zichzelf. Alle inkomsten vallen hem toe en daaruit moet hij
of zij de winst verkrijgen. De prikkel om efficiënt te werken is daarom bij een zzp-er groter
dan bij een gewone werknemer. Dat is de reden van de toegenomen arbeidsproductiviteit.
13b Een hoge arbeidsproductiviteit is gunstig voor de concurrentiepositie van het bedrijf en goede
werknemers denken dat wat die zzp-er kan, kan ik ook. Je moet in je antwoord dus wijzen op
het feit dat de hogere arbeidsproductiviteit tot lagere kosten per product leidt, waardoor de
concurrentiepositie verbetert evenals de werkgelegenheid van het bedrijf. Dit alles verhoogt
de continuïteit van het bedrijf en biedt werknemers daardoor meer zekerheid.
148

Een ander argument dat deze groep werknemers misschien voor ogen heeft is dat zij zelf zzper
willen worden. De zelfstandigheid trekt hen misschien wel aan. Of misschien zien zij wel
extra winstkansen.
13c De makkelijkste manier is gebruik te maken van kolom 5. Daar staat dat bij 20% afzetdaling
de winst met 68% daalt. Een afzetdaling met 40% (=2x20%) leidt dan tot een winstdaling van
2 x 68% = 136%
Een iets uitgebreidere techniek is de oude situatie te vergelijken met de nieuwe situatie.
In de oude situatie bedraagt de winst van Mulder 100.000.
Omdat de variabele kosten proportioneel (rechtlijnig stijgend) zijn, weet je dat de gemiddelde
variabele kosten bij elke afzet gelijk zijn. Dus de variabele kosten zullen dan ook met 40%
zijn gedaald.
Ook de prijs is constant ongeacht de productiegrootte. Je spreekt hier van constante
meeropbrengsten. Dus de omzet zal eveneens 40% afnemen.
De variabele kosten waren € 400.000 - € 240.000 = € 160.000.
De variabel kosten dalen met 0,4 x € 160.000 = € 64.000
De omzet was € 500.000 en deze daalt ook met 40%. De nieuwe omzet is dus € 200.000
minder dan de oude.
€ 200.000 minder omzet tegen € 64.000 minder kosten betekent een verslechtering van het
bedrijfsresultaat met € 136.000.
Dit is een daling van 136% ten opzichte van de oude situatie (winst € 100.000).
Het bedrijf maakt nu zelfs een verlies van € 36.000.
13d De loonkosten behoren deels tot de constante kosten (kantoorpersoneel) en deels tot de
variabele kosten (productiepersoneel). Mulder heeft verhoudingsgewijs erg veel constante
kosten. De inzet van zzp-ers kan de constante kosten doen dalen. Gedurende een recessie
zullen daardoor de kosten van Mulder sterker dalen, waardoor de winst minder sterk afneemt.
13e
Moral hazard of moreel wangedrag houdt in dit geval in, dat werknemers of zzp-ers het niet
zo nauw nemen met de uitvoering van hun werkzaamheden. Dit probleem ontstaat omdat
werkgever en werknemer niet over dezelfde informatie beschikken. De werkgever weet niet
of het werk naar behoren is uitgevoerd. De werknemer of zzp-er wel. Zij kunnen kwalitatief
minder werk leveren, zij kunnen meer gewerkte tijd opvoeren, dan zij in werkelijkheid nodig
hebben gehad, enz.
De werkgever kan dit informatieverschil verkleinen door bijvoorbeeld opzichters toezicht te
laten houden op het werk van de werknemers. Deze mensen kosten extra geld
(transactiekosten). En in het geval van zzp-ers kunnen zij achteraf hun werk laten controleren.
Ook dat kost natuurlijk geld. Om te voorkomen dat zzp-ers teveel tijd in rekening brengen
kunnen zij contracten afsluiten, waarin vastligt hoeveel geld zij per productie-eenheid
ontvangen. Het opstellen van een contract kost geld (transactiekosten). Voor het kunnen
uitvoeren van een CAO voor de eigen werknemers, maakt een bedrijf ook extra kosten. De
benodigde juridische competenties zal de werkgever moeten inhuren of in dienst nemen.
14a Prikkel 2. Werkgevers zullen vanwege deze “no-riskpolis” eerder mensen in dienst nemen,
die ziek zijn geweest.
14b De werkgever krijgt korting op de te betalen premies, naarmate deze minder minder mensen
naar de WAO/WIA laat afvloeien (prikkel 2 en 3)
149

14c Om in aanmerking te kunnen komen voor deze no-claim korting zal de werkgever zoveel
mogelijk mensen “gezond” willen houden.
15a De overheid neemt dan in feite de verantwoordelijkheid op zich om haar burgers vanaf de
geboorte te beschermen tot het moment dat zij komen te overlijden.
15b Nadelen zijn bijvoorbeeld de hogere belastingen en premies, waardoor je zelf minder kunt
besteden en de loonkosten doen toenemen, waardoor de concurrentiepositie van bedrijven
verslechtert. Een derde nadeel is wellicht dat mensen minder snel zelf initiatief nemen om
werk te zoeken of zich te verzekeren tegen inkomensverlies of hoge kosten.
16 Onder de werknemersverzekeringen vallen b, c en d. De freelance producer en de makelaar
werken als zelfstandigen en niet als werknemers. Werknemers dienen een arbeidscontract te
hebben met een werkgever.
17a Kenmerk van een sociale voorziening is dat de overheid deze uit de algemene middelen, dus
voornamelijk de belastingopbrengst, financiert. In de tekst staat dat de AKW uit de algemene
middelen wordt betaald.
17b Er waren in 2000 1.850.000 huishoudens met kinderen. Gegeven is dat het totaalbedrag aan
uitgaven voor de kinderbijslag 3 miljard euro bedroeg. Gemiddeld is dat per huishouden €
1.621,62.
Berekening: € 3 miljard / 1,850 miljoen huishoudens = € 1.621,62.
17c In de tabel kun je aflezen dat er 200.000 huishouden zijn met een inkomen van € 40.000 of
meer. De rest van de huishoudens heeft dus minder dan € 40.000. Dat aantal bedraagt
1.850.000 − 200.000 = 1.650.000.
18a Een progressieve toename betekent dat de groei meer dan evenredig is. Bijvoobeeld het
eerste jaar is de groei 5%, het tweede jaar 6%, het derde jaar 7%, enz.
18b Je spaart elk jaar een vast bedrag. Dat levert rente en/of beleggingswinst op. Deze opbrengst
van het spaargeld gaat ook tot het spaargeld behoren. Omdat elk jaar het gespaarde vermogen
toeneemt door de inleg en door de steeds grotere opbrengst ontstaat de genoemde progressie.
In de grafiek kun je zien dat de inleg elk jaar gelijk is. Maar de renteopbrengst neemt
jaarlijks toe.
18c Als je onderstaande figuur goed bestudeert zie je dat na 35 jaar pas 65% van het totale
vermogen bijeen is gespaard. Dat komt juist door de progressie. De uitkering op basis van
deze 65% is te laag om van te leven. Daarom moet je in principe voor de volle 40 jaar gaan.
150

19a De pensioenen voor Franse ambtenaren zijn op den duur onbetaalbaar omdat het een grote
groep mensen is (25% van alle werkenden), die zelf voor een volledig pensioen minder jaren
hoeven te werken dan werknemers in de particuliere sector. Ook de gemiddelde sterfteleeftijd
van Fransen stijgt, zodat de Franse regering de uitkeringen langer moet blijven doorbetalen.
De stijgende kosten zal zij proberen te halen uit de algemene middelen, maar daar zullen de
particuliere werknemers tegen protesteren, omdat zij ook wel voor ambtenaren willen
betalen, maar die moeten dan net zo lang doorwerken als zij.
19b Ter beoordeling aan je docent.
20a De AOW-uitkeringen dienen te worden omgeslagen over 6.510.000 mensen.
Berekening: 0,6 × 10.850.000 = 6.510.000 personen.
In totaal moet er 19 miljard euro worden uitbetaald. Dat is een premie per premieplichtige
van € 2.918,59. Berekening:
Premie = 19.000.000.000 euro / 6.510.000 = € 2.918,59 euro
20b Het prijspeil is in 2040 naar verwachting 201,% hoger dan in 2000. De AOW-uitkering is
waardevast en stijgt dus gelijk met het prijspeil. in de periode 2000-2040 gestegen met (26.000 -
8.636,36) / 8.636,36 x 100% = 201,1%
20c De benodigde bedrag voor de AOW-uitkeringen in 2040 bedraagt 88,4 miljard euro.
Berekening 3.400.000 x 26.000 euro = 88.400.000.000 euro
Het aantal premieplichtigen in 2040 bedraagt 0,6 x 11.550.000 = 6.930.000
De AOW-premie per premieplichtige in 2040 bedraagt € 12.756,13. Berekening:
88.400.000.000 euro / 6.930.000 = 12.756,13 euro
De AOW-premie is in de periode 2000-2040 gestegen met 337,1%. Berekening:
(12.756,13 - 2.918,59) / 2.918,59 x 100% = 337,1%
20d De benodigde AOW-premies bij een welvaartsvaste uitkering zouden hoger zijn. Gezien de
stijging van de koopkracht van het gemiddelde inkomen is er extra AOW-premie nodig
doordat de AOW-uitkeringen in dit geval meer stijgen dan het prijspeil.
21a De vijver is na 39 weken halfvol. Het aantal bladeren verdubbelt namelijk elke week. Na 40
weken is de vijfer helemaal vol. Dus deze was de week daarvoor nog maar voor de helft met
bladeren gevuld.
151

21b Het raadsel maakt duidelijk wat exponentiële groei concreet betekent. De grootste groei zit
aan het einde (in de staart).
22a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de sociale premies
kunnen stijgen en dat door een stijging van de loonkosten (bij doorberekening in de
verkoopprijs) Nederlandse producten ten opzichte van buitenlandse duurder kunnen worden.
22b Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met het
bereiken van de AOW-gerechtigde leeftijd.
− Een antwoord waaruit blijkt dat een WAO-uitkering wordt beëindigd in verband met het
overlijden van de persoon die recht had op een WAO-uitkering.
22c
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
306.940 + 32.240 − 50.420 = 288.760
22d in 2001
22e
groter, uit je verklaring moet blijken dat een grotere instroom in personen gepaard gaat met
een gelijkblijvende instroom in procenten van de vrouwelijke beroepsbevolking.
23a Nettoloon = € 40.000 – 40% van € 40.000 = 0,60 x € 40.000 = € 24.000
23b Loonkosten = 1,15 x € 40.000 = € 46.000
23c De wig = € 46.000 - € 24.000 = € 22.000
23d Wig in % van het brutoloon = € 22.000 / € 40.000 x 100% = 55%
24a Marjelle’s nettoloon is 60% van de loonkosten.
De loonkosten bedragen dus € 18.000 x 100 / 60 = € 30.000
De loonkosten zijn 18% hoger dan het brutoloon. Het brutoloon van Marjelle bedraagt
daarom €
Berekening: € 30.000 x 100 / 118 = € 25.423
24b Marjelle betaalt aan belasting en premies € 7.423
Berekening: € 25.423 - € 18.000 = € 7.423
Marjelle’s belastingdruk is 29,2%
Berekening: € 7.423 / € 25.423 x 100% = 29,2%
24c Marjelle kan dan aanzienlijk meer gaan verdienen dan de € 18.000 die zij nu heeft.
24d Als Marjelle op het voorstel ingaat heeft zij weliswaar per maand meer te besteden, maar is
zij niet verzekerd tegen ziekte, arbeidsongeschiktheid of werkloosheid.
25 Te beoordelen aspect:
152

a
b
−
−
De wijze waarop de verhoging van de AOW-premies tot verslechtering van de internationale
concurrentiepositie kan leiden, is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan een beschrijving waaruit blijkt dat hogere AOW-premies via hogere
loonkosten (per product) tot verhoging van de productiekosten en exportprijzen van
Nederlandse bedrijven kunnen leiden.
De wijze waarop verhoging van de AOW-gerechtigde leeftijd kan bijdragen aan de
betaalbaarheid van de AOW is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan:
stijgende inkomsten doordat het premie-inkomen hoger is / meer mensen premie betalen en
dalende uitgaven doordat het aantal AOW-gerechtigden daalt.
Het gekozen aspect is correct uitgewerkt.
Te denken valt aan:
1 Een stijging van de arbeidsproductiviteit van oudere werknemers waardoor het voor
werkgevers aantrekkelijker wordt oudere werknemers in dienst te nemen.
2 Een stijging van het nettoloon van ouderen waardoor het aantrekkelijker wordt aan het werk
te gaan / blijven.
3 Het bevorderen van activiteiten die de gezondheid van ouderen verbeteren / maatregelen die
de werkdruk voor ouderen verminderen / maatregelen die de arbeidsomstandigheden voor
ouderen verbeteren, waardoor ouderen gemakkelijker in het arbeidsproces kunnen blijven
functioneren.
26a Gevolgen van fraude zijn: stopzetting of verlaging uitkering, boete, taakstraf, gevangenisstraf
en terugvordering van het teveel ontvangen geld.
26b Fraude rekenen we tot de categorie misbruik. Er staat immers dat je er rekening mee moet
houden dat je het ten onrechte ontvangen geld moet terugbetalen
26c Door een taakstraf kweek je een stukje maatschappijbewustzijn. Bij een gevangenisstraf
gebeurt dat niet en een gevangenisstraf is voor de maatschappij duur. Je moet de gevangenen
voeden, “woonruimte” aanbieden en eventueel kleden. Een dag van een gevangene in de
gevangenis kost de overheid meer, dan jij betaalt voor een nachtje in een hotel op je
vakantieadres
27a Bereken eerst het aantal AOW-ers en het aantal WAO-uitkeringen aan het begin van de
maand.
WAO-ers: 914.500 + 2.700 = 917.200
WAO-uitkeringen: 782.500 + 3.400 = 785.900
917.200 / 785.900 = 1,167 WAO-er per volledige uitkering
27b Het aantal mensen dat één volledige uitkering deelt is wat toegenomen. Dat houdt in dat
iedere uitkeringsgerechtigde wat minder krijgt. Dat komt omdat men gemiddeld voor een
lager percentage is afgekeurd. De hoogte van de uitkering hangt namelijk af van de mate van
arbeidsongeschiktheid.
27c Na eventuele (gedeeltelijke) goedkeuring moet de ex-WAO-er weer werk gaan zoeken. Dat
heeft deze niet direct en wordt daarom werkloos.
153

27d Een daling van het aantal WAO-ers betekent minder collectieve uitgaven. Daardoor kunnen
belastingen en premies dalen en hoeven de lonen minder omhoog om dezelfde koopkracht te
behouden. Dat betekent lagere loonkosten en kunnen de prijzen dalen. De internationale
concurrentiepositie verbetert, de productie stijgt en daarmee de werkgelegenheid. Kortom: de
werkloosheid neemt af.
28a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Totale kosten per jaar € 4.200
Bijdrage gemeente: 0,15 × € 4.200 = € 630 → € 630
Bijdrage werkgever: 0,35 × € 4.200 = € 1.470 → € 1.200
€ 1.830 -/-
Bijdrage ouders € 2.370
28b De grafieken hebben betrekking op de arbeidsmarkt. Op deze markt zijn de werkgevers de
vragers en de werknemers (gezinnen) de aanbieders. Door een deel van de kosten van
kinderopvang voor hun rekening te nemen, hopen de werkgevers meer mensen op de
arbeidsmarkt te lokken. Dat betekent dat de aanbodcurve naar rechts schuift. Grafiek 3 brengt
dus de verwachting van de werkgevers juist in beeld.
28c Argument 1: kinderopvang vergroot het draagvlak van de sociale zekerheid
Meer kinderopvang maakt het voor een groep mensen met kinderen aantrekkelijker om te
werken. Als de werkende beroepsbevolking toeneemt, zal er ook meer aan belasting en
premies worden afgedragen. De groep betalers vormt het draagvlak van de sociale zekerheid.
Dit draagvlak groeit. Bijkomend voordeel is dat er nu minder mensen een uitkering of
subsidie nodig hebben.
Argument 2: kinderopvang is een middel om de kosten van vergrijzing op te vangen
65-plussers ontvangen AOW. Deze AOW-uitkering brengt de actieve beroepsbevolking via
premies bijeen. Vergrijzing betekent dat er meer 65-plussers komen en dat er dus meer geld
voor deze uitkering nodig is. Kinderopvang maakt het mogelijk dat meer mensen gaan
werken en daardoor meehelpen het noodzakelijk AOW-bedrag bijeen te brengen.
29a Door de vergrijzing neemt het aandeel van de groep jonger dan 65 jaar af. Voor deze roep
moet je dus collectieve uitgaven bedenken, die dan naar verhouding kan dalen. De absolute
uitgaven hoeven dus niet te dalen. Naar verhouding zal de overheid minder:
1 studiefinanciering hoeven te geven,
2 bijstandsuitkeringen hoeven te verstrekken,
3 uitgaven aan onderwijs kwijt zijn, omdat er relatief minder jongeren zullen zijn,
4 minder aan kinderbijslag betalingen kwijt zijn, enz.
29b Door het terugdringen van de staatsschuldquote, dat is de verhouding tussen de grootte van
de staatsschuld en het nationaal product, dalen in verhouding bepaalde verplichtingen van de
overheid. Dat zijn de rentelasten. Een daling van deze rentelasten betekent dat de overheid
relatief meer geld over heeft voor andere zaken, zoals de stijgende kosten van de vergrijzing.
29c Een verkleining van de i/a-ratio betekent dat er relatief minder inactieven zijn en meer
actieven, die op hun beurt sociale premies en inkomstenbelasting betalen. Door de relatief
hogere collectieve ontvangsten kunnen de premies per persoon dalen. De pijler die hier
bedoeld is, is die van de AOW-uitkeringen, die we via het omslagstelsel financieren. Door
een verkleining van de i/a-ratio verbreedt het draagvlak van de AOW.
154

30a Kenmerkend voor het omslagstelsel is dat de lopende uitkeringen voor de
uitkeringsgerechtigden bijeen zijn gebracht door de huidige premiebetalers. Die vind je
voornamelijk in de actieve beroepsbevolking.
30b Bij de beantwoording van deze vraag moet je de ontwikkeling van de twee in de tabel
genoemde leeftijdsgroepen met elkaar vergelijken, maar ook de samenstelling van de 65-plus
groep. Het blijkt bijvoorbeeld dat de leeftijdsgroep 20-64, waar de premiebetalers te vinden
zijn, minder sterk stijgt dan de groep 65-plus, die juist aanspraak maken op de AOW.
Stijging 20-64 = (10.104 – 9.881) / 9.881 x 100% = 2,26%
Stijging 65-plus = (4.048 – 2.176) / 2.176 x 100% = 86,03%
Dat is al een groot probleem. Maar er is nog een tweede probleem. Het percentage
alleenstaanden stijgt. En een alleenstaande ontvangt meer (€ 10.300) dan iemand die een
partner heeft (€ 7.200). In totaal hebben we twee redenen genoemd voor de verwachte
financieringsproblematiek, waarbij we drie verschillende gegevens uit tabel 6 hebben
gebruikt.
30c In 2010 zijn er naar verwachting 2.176.000 AOW-ers, waarvan 47% alleenstaand is en 53%
een partner heeft. Verder moet je er erg in hebben dat de AOW-uitkering waardevast is, dat
wil zeggen mee stijgt met de inflatie. De uitkering blijft dus gelijke koopkracht houden. In
het jaar 2000 bedroeg de AOW-uitkering € 10.300 voor alleenstaanden en € 7.200 voor
mensen met een partner
Op basis van al deze gegevens kun je berekenen dat er € 28,2 miljard nodig is.
Berekening: (AOW voor alleenstaanden + AOW voor Αpartners≅) x inflatiecorrectie:
Nodig 2010 = [(2.678.000 x 0,47 x 10.300) + (2.678.000 x 0,53 x 7.200)] x 152 / 125 = € 28,2 miljard,
waarbij de breuk 152/125 de inflatiecorrectie is.
30d Achtereenvolgens moet je uitrekenen hoeveel de gemiddelde premiebetaler jaarlijks in 2010
betaalt. Dat bedrag vermenigvuldig je met het totale aantal premiebetalers, zodat je het totale
nationale premie-inkomen kent. Als je dan het noodzakelijke uitkeringsbedrag deelt door dat
premie-inkomen krijg je het gevraagde premiepercentage.
In 2000 werd gemiddeld € 10.525 aan premie afgedragen. In 2010 is dat reëel gelijk
gebleven. Je moet dit bedrag dus alleen corrigeren voor de inflatie.
Premiebedrag in 2010 = € 10.525 x 152 / 125 = € 12.798,40
Voor het totale premie-inkomen moet je dit gemiddelde bedrag vermenigvuldigen met het
totale aantal premiebetalers in 2010 (9.997.000).
Totale premiebedrag = 9.997.000 x € 12.798,40 = €127,95 miljard
Het premiepercentage in 2010 bedraagt dus 22%.
Berekening: € 28,2 miljard / € 127,95 miljard x 100% = 22%.
31a Het gevolg voor de loonontwikkeling en de internationale concurrentiepositie is correct
uitgewerkt. Te denken valt aan loonmatiging door toename van het aanbod van arbeid
waardoor de internationale concurrentiepositie verbetert.
31b Het gevolg voor de secundaire inkomensverdeling is correct uitgewerkt. Te denken valt aan
nivellering van secundaire inkomens doordat het inkomen nu boven het niveau van de
bijstandsuitkering uitkomt.
155

31c Het gekozen aspect past bij het voorafgaande betoog en is correct uitgewerkt. Te denken valt
aan:
bij 1: toename van het aantal actieven waardoor het aantal AOW-premieplichtigen toeneemt.
` bij 2: daling van de i/a-ratio doordat het aantal actieven stijgt en het aantal inactieven daalt.
bij 3: toename van de belastingontvangsten als gevolg van een toename van het inkomen.
32a De mate van risico-aversie hangt af van de kans op schade en de hoogte van de eventuele
schade.
32b De financiële waarde van de verzekering is € 2.400 + € 480 = € 2.880. Per maand is dat
2.880 / 12 = 240 euro. De verzekerde wil voor de polis dus maximaal 240 euro betalen.
32c Kosten € 2.400 + € 120 = € 2.520. De premie per maand bedraagt 2.520 / 12 = 210 euro.
33a/b Dat gedrag was dat banken veel te veel en veel te hoge hypothecaire leningen verstrekten,
die veel huizenbezitters nooit konden terugbetalen. Deze schulden drukten als een loodzware
last op de huizenbezitters, die hun huis vaak met verlies moesten verkopen. Banken leden
daardoor verliezen,maar werden door de regeringen in stand gehouden, terwijl de
huizenbezitter alles kwijt raakte.
34a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Gemiddelde uitkering in 1991: € 9.560.000.000 / 840.130 = 11.379,19 euro
Gemiddelde uitkering in 1994: € 9.590.000.000 / 807.760 = 11.872,34 euro
De stijging bedraagt (11.872,34 – 11.379,19) / 11.379,19 × 100% = 4,3%
34b De prijsstijging van 9,2% in deze periode gaat de stijging van de gemiddelde
arbeidsongeschiktheidsuitkering van 4,3% te boven.
34c Volgens statistiek 1 is het aantal arbeidsongeschikten in 1996 gemiddeld hoger is dan in
1995, terwijl er volgens statistiek 4 in 1996 per saldo een afname van het aantal
arbeidsongeschikten heeft plaatsgevonden.
34d Het aantal actieve vrouwen bedraagt 2.120.540.
Berekening: (0,46 × 5.099.000) – 225.000 = 2.120.540 (m.b.v. statistiek 2)
34e Het percentage van het aantal arbeidsongeschikte vrouwen van het aantal actieve vrouwen si
gedaald. Dat kun je aantonen met statistiek 1 en 2. 281,54
Voor 1991 bedroeg dit percentage: 281,54 / 2.064 × 100% = 13,6%
Voor 1997 bedroeg dit percentage: 322,85 / 2.463 × 100% = 13,1%
35 Je moet de bij a en b genoemde aspecten in je verhaal betrekken en daarnaast mag je kiezen
uit één van de drie keuzeaspecten. In principe levert je dat zes punten op. Je kunt alleen nog
twee punten kwijtraken als je teveel woorden gebruikt en als je verhaal onlogisch in elkaar
zit.
Aspect a: het toenemende belang voor werkgevers om het ziekteverzuim in het eigen bedrijf
terug te dringen.
156

Voor werkgevers zal gelden dat hoe lager het ziekteverzuim (beroep op uitkeringsinstanties)
is, des te minder zal deze hoeven te betalen aan premies voor zijn personeel. De werkgever
heeft met dit systeem dus financieel voordeel bij een gering verzuim en nadeel bij een hoog
verzuim.
Aspect b: twee soorten maatregelen om het ziekteverzuim terug te dringen (anders dan “bij
de poort”)
Antwoorden met betrekking tot dit aspect liggen op het terrein van de betrokkenheid van de
werkgever op zijn personeel. Je kunt dan denken aan maatregelen als:
- het verminderen van de werkdruk,
- betere veiligheidsvoorschriften en ook naleving daarvan,
- betere controle bij ziekteverzuim,
- aangepaste werkomstandigheden (kleding, kantoorartikelen, enz),
- belonen van een beperkt ziekteverzuim.
Keuzeaspect 1: internationale concurrentiepositie
Daling van het ziekteverzuim leidt tot een hogere arbeidsproductiviteit en daarmee tot lagere
loonkosten per product. Ook al omdat er dan minder geld nodig is voor invalkrachten. Lager
ziekteverzuim draagt daarmee bij aan een stabiel prijsniveau en dus sterke
concurrentiepositie.
Keuzeaspect 2: gevolg voor structuurwerkloosheid
Lagere loonkosten maken het minder noodzakelijk dat werkgevers overgaan tot
kapitaalintensieve en daarmee arbeid vervangende diepte-investeringen. Hogere loonkosten
leiden immers tot diepte-investeringen waarmee aanwezige arbeidsplaatsen verdwijnen. En
dat nu is juist één van de oorzaken van structuurwerkloosheid.
Keuzeaspect 3: overheids- of CAO-maatregel om aan het bezwaar tegen selectie aan de
poort tegemoet te komen.
Voorbeelden van hier bedoelde maatregelen zijn:
- het verplichten dat een bepaald percentage van het personeelsbestand moet bestaan uit
“kansarmen”.
- Het subsidiëren van het in dienst nemen van “kansarmen” zoals chronisch zieken,
gehandicapten, gedeeltelijk arbeidsongeschikten,
- Het verbieden van strenge keuringen en het vragen naar persoonlijke informatie over de
gezondheid van mensen.
36a Je moet uitleggen waarom bij stijgende loonkosten de werkgelegenheid kan afnemen. Je kunt
verschillende antwoorden geven. Je hoeft er maar één te geven. Goede antwoorden zijn
bijvoorbeeld dat stijgende loonkosten:
a de winsten doen afnemen en als gevolg daarvan dalen de investeringen en dus ook de
werkgelegenheid.
b de productiefactor arbeid relatief duurder maakt. Bedrijven zouden kunnen besluiten arbeid
te vervangen door kapitaal of zelfs hun hele productie te verhuizen naar een lagelonenland.
c de prijzen van de producten kan verhogen, waardoor onze internationale concurrentiepositie
verslechtert. De export zal dan afnemen, terwijl de import juist zal toenemen. Beide
ontwikkelingen zijn slecht voor de werkgelegenheid.
36b Je hoeft niet voor beide pijlen een maatregel te noemen. Je mag er één kiezen. Kies je voor
pijl 2 dan kun je denken aan maatregelen die de duur en het niveau van de uitkeringen
157

eperken. Bij duur kun je denken aan een kortere werkloosheidsuitkering. Daarna kom je dan
in de bijstand terecht. Bij niveau moet je denken aan een lagere uitkering.
Kies je voor pijl 3 moet je denken aan maatregelen van de overheid die de collectieve lasten
kan terugdringen. De overheid kan bijvoorbeeld bezuinigen op onderwijs of
gezondheidszorg. Of dat gewenst is? Dat is maar de vraag.
36c Bij een daling van de werkgelegenheid verslechtert de onderhandelingspositie van de
vakbonden. Hun looneisen blijven daardoor beperkt, zodat de loonkosten naar verhouding
ook minder worden (of minder stijgen). Dit verband noemen we positief. Als de oorzaak
daalt (stijgt) dan daalt (stijgt) het gevolg. Er komt daarom een +-teken te staan bij de pijl die
je van werkgelegenheid naar loonkosten tekent.
37a De meest voor de hand liggen aanpak is uit te rekenen wat iemand met een inkomen van €
25.000 netto overhoudt in Frankrijk en in Nederland. Daarna kun je dan het procentuele
verschil uitrekenen.
Netto in Frankrijk: 0,80 x € 25.000 = € 20.000
Netto in Nederland: 0,72 x € 25.000 = € 18.000
Verhouding netto loon Fr / Nl = € 20.000 / 18.000 = 1,11
In Frankrijk heeft men dus 11,1% netto meer dan in Nederland bij een brutoloon van €
25.000.
80 - 72
Een andere berekeningswijze: ——— x 100% = 11,1%
72
Waarbij 80 en 72 de percentages zijn die je uiteindelijk netto van dat brutoloon van € 25.000
over houdt.
37b Een hoge lastendruk leidt tot hogere looneisen van de vakbonden. De daaruit voortvloeiende
hogere lonen zullen werkgevers afwentelen in de prijzen. Het gevolg van deze hogere
loonkosten per product is een verslechterende concurrentiepositie, waardoor de export
toeneemt en de import daalt. Kortom de effectieve vraag en de productie dalen en daarmee
ook de werkgelegenheid.
Een ander gevolg van hogere loonkosten per product kan zijn dat bedrijven overgaan tot
diepte-investeringen, die leiden tot een hogere arbeidsproductiviteit. Dan kunnen bedrijven
dezelfde productie realiseren met minder werknemers. Ook dat leidt tot verlies aan banen en
daarmee van werkgelegenheid.
37c Nivellering betekent dat je de verschillen tussen hogere en lagere inkomens verkleint. De
progressie in de belastingheffing was juist bedoeld om deze nivellering te realiseren.
Vermindering van de progressie in de tarieven werkt dus denivellerend. Daarentegen waren
het juist de hogere inkomensgroepen die het meest gebaat waren bij het bestaan van de
aftrekpostenregelingen. Door deze af te schaffen of sterk te beperken ondervinden deze
hogere inkomensgroepen nadeel. Dit werkt daardoor weer nivellerend. Conclusie: het
afschaffen of beperken van de aftrekposten is de maatregel die nivellerend werkt.
38a Als de uitkeringsgerechtigde werk aanvaard stijgt zijn maandinkomen van 77,5% van het
WML tot 130% van het WML. Beschikbaar stijgt het vanwege de armoedeval maar 12% van
dat bedrag.
Het bruto maandinkomen stijgt met € 583,17.
158

Berekening: 1,30 x € 1.110,80 – 0,775 x € 1.110.80 = € 583,17
Door extra belastingmaatregelen en het wegvallen van allerlei regelingen blijft daar maar
12% van over (zie cirkeldiagram). Uiteindelijk stijgt het beschikbare inkomen maar met €
69,98 per maand. Berekening: 0,12 x € 583,17 = € 69.98
38b Op basis van de grafiek blijkt dat er 35.000 mensen meer willen werken als het beschikbare
inkomen met € 150 per maand toeneemt. Per maand moet de arbeidskorting € 150 - € 69,98
= € 80,02 bedragen.
Op jaarbasis is dat dus 12 x € 80,02 = € 960,24.
38c Een verlaging van de huursubsidie doet het beschikbaar inkomen van uitkeringsgerechtigden
dalen. Als zij nu een baan aanvaarden gaan ze er meer op vooruit dan voor de verlaging.
Deze maatregel zal de armoedeval verkleinen.
39a De alleenstaande ouder ziet zijn netto-inkomen na het accepteren van de baan stijgen met
213 euro. Berekening: € 971 - € 758 = € 213.
Maar bij een huur van 365 euro per maand stijgt het beschikbare inkomen maar met 11 euro.
Berekening: € 957 - € 946 = € 11.
Er verdwijnt dus (213 - 11) / 213 x 100% = 94,8% van de toename van het netto-inkomen
door het (gedeeltelijk) vervallen van de in de tabel gegeven regelingen.
39b Je kunt de volgende argumenten noemen waarom de extra aftrekpost hoger moet zijn dan de
af te leiden armoedeval.
In de eerste plaats doet een extra aftrekpost het netto-inkomen niet met hetzelfde bedrag
toenemen, omdat het marginale belastingtarief lager is dan 100%. Een deel van dat bedrag
betaal je dus toch zelf.
En als tweede argument kun je noemen dat de extra aftrekpost het netto-inkomen doet
stijgen, waardoor de opbrengst van allerlei inkomensafhankelijke regelingen kan afnemen of
waardoor de kosten vanwege eigen bijdrages stijgen..
40a Uit het antwoord moet blijken dat er door (individuele) premiebetaling vermogen is
gevormd voor de financiering van (individuele) uitkeringen in de toekomst.
40b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
In 2000: 2.154 / 9.831 x 100% = 21,9%
In 2050: 3.822 / 9.603 x 100% = 39,8%
De toename in Nederland is 39,8 − 21,9 = 17,9 procentpunten en dat is lager dan in België
(19,9) en Duitsland (25,6).
40c Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat de uitkeringen in België lager zijn waardoor een lager
premiepercentage kan volstaan om de benodigde uitkeringen op te brengen.
• Een antwoord waaruit blijkt dat in België het draagvlak groter / (premie)inkomen hoger is,
waardoor een lager premiepercentage kan volstaan om de benodigde uitkeringen op te
brengen.
159

41a Dit kan bijvoorbeeld wijzen op teruglopende economische bedrijvigheid waardoor de vraag
naar werknemers terugloopt. Werknemers en hun vakbonden zullen zich in de CAOonderhandelingen
meer richten op behoud van werk dan behoud van koopkracht, De
nominale lonen zullen daardoor minder hard zijn gestegen dan het gemiddelde prijspeil.
41b Tot 1991 loopt de koopkracht van alle groepen terug. De nominale inkomens en uitkeringen
worden niet gecompenseerd voor de gestegen prijzen. Daarna is er sprake van een
koopkrachtverbetering voor actieven en pensioenontvangers tot boven het niveau van 1983.
Een aantrekkende economie heeft de ruimte vergroot van werknemers en hun vakbonden om
in CAO-onderhandelingen in te zetten op koopkrachtverbetering. De pensioenen zijn vaak
gekoppeld aan de gemiddelde stijging van de lonen.
Voor de sociale minima is er slechts een geringe koopkrachtverbetering en wordt het niveau
van 1983 bij lange na niet gehaald. De politiek heeft het sociaal minimum niet zoveel willen
verhogen als het gestegen prijspeil.
41c Voor de sociale minima is de stijging van het prijspeil, d.w.z. de stijging van de CPI, groter
geweest dan de stijging van hun nominale inkomen, want vergeleken met het basisjaar 1983
is de koopkracht met 9% gedaald
41d Index reële inkomen= (index nominale inkomen/ CPI) x 100
Pensioenontvangers : 103,9 = (index nominale inkomen/195) x 100
à index nominale inkomen = (103,9 x 195)/ 100= 202,6
à nominale inkomen is met 102.6% gestegen
Actieven : 103,5 = (index nominale inkomen/ 195) x 100
à index nominale inkomen = (103,5 x 195)/ 100= 201,8
à nominale inkomen is met 101,8% gestegen
Sociale minima : 91,0 = (index nominale inkomen/195) x 100
à index nominale inkomen = (91,0 x 195)/ 100 = 177,5
à nominale inkomen is met 77,5% gestegen
42a AOW-ers en bijstandsgerechtigden
42b (Individuele) Huursubsidie
42c Bijvoorbeeld geestelijk gehandicapten, 65- plussers en chronisch zieken.
42d Vergroten van het aantal uitkeringsgerechtigden dat een baan vindt, want de SER wil de
prikkels om mensen aan het werk te krijgen juist vergroten; een algemene verhoging van het
sociaal minimum prikkelt uitkeringsgerechtigden minder tot het zoeken van betaald werk
42e De visie van de SER, want de gemeente probeert beleid te voeren dat gericht is op specifieke
groepen.
43a Alle genoemde percentages (tezamen 52,45%).
43b Lagere sociale premie WAO à lagere loonkosten à meer winst.
43c Lagere sociale premie WAO à lagere loonkosten à meer winst à meer
investeringen à meer werkgelegenheid à lagere sociale premies à
hoger nettoloon.
160

43d Terugval export à terugval productie à terugval werkgelegenheid à werkloosheid
neemt toe à meer uitkeringen à hogere sociale premies à hogere wig.
44a Ze hoeven geen ZW-premie te betalen à daardoor dalen de loonkosten à dat leidt tot een
hogere winst.
44b Als werkgevers zich particulier verzekeren om eventuele ziektekosten op te kunnen vangen
en de verzekeringspremies zijn hoger dan bij de oude ZW, dan zijn ze duurder uit.
44c Werkgevers willen zo weinig mogelijk zieke personeelsleden hebben, zodat hun
verzekeringspremie laag blijft. Daarom hebben ze gezorgd voor betere
arbeidsomstandigheden en of betere ziektebegeleiding.
44d Door strengere selectiecriteria zullen werknemers vooral werknemers aannemen, die weinig
ziekterisico hebben, waardoor zij konden besparen op de uitgaven in verband met de Wulbz.
44e Door dit strenge aanname beleid zullen ouderen, gehandicapten en mensen met een
chronische ziekte minder snel aan het werk komen. Deze zijn aangewezen op een uitkering
wegens werkloosheid en of arbeidsongeschiktheid. De kosten van de sociale zekerheid
kunnen daardoor toenemen.
44f Ontgroening = ouder worden van bevolking, minder jongeren à hoe ouder, hoe ongezonder
à stijging kosten zorg en daarmee kosten verbonden aan de ZW en ZFW.
Vergrijzing = ouder wordende bevolking, meer AOW-ers à meer AOW-uitkeringen à
hogere AOW-premie.
45a De AOW-uitkering wordt betaald door de werkenden. Als het aantal AOW-ers niet alleen
absoluut maar ook relatief stijgt, zal de groep die de premies moet betalen relatief kleiner
worden. Dit betekent dat zij een groter deel van hun inkomen aan AOW-premie moeten
afdragen.
45b Bijvoorbeeld:
● Verlenging van de eerste twee schijven van het belastingsysteem. Dat zijn immers de
bedragen, waarover premie moet worden betaald;
● het mee laten betalen van premie AOW door de AOW-ontvangers zelf.
45c Stortingen in het fonds zullen belegd worden, waardoor in de toekomst meer geld
(beleggingsopbrengsten) beschikbaar komt voor de AOW-uitkeringen
(kapitaaldekkingsstelsel). Hierdoor zou de AOW-premie niet hoeven stijgen.
45d Verruiming passend arbeid betekent dat meer arbeidsongeschikten en werklozen
andersoortige banen moeten accepteren. Dan zijn minder uitkeringen nodig, kunnen de
sociale premies dalen en dat leidt dan tot een kleinere wig.
46a Tot welvaartvaste uitkering omdat de uitkeringen aangepast worden aan de gemiddelde
stijging van de lonen (= koppeling).
46b Bijvoorbeeld om de arbeidsmotivatie van uitkeringsgerechtigden op peil te houden.
161

46c Deze voorstellen maken arbeid duurder. De stijging van de lonen doen de prijzen stijgen. De
concurrentiepositie verslechtert. Productie daalt. Mensen worden ontslagen. Ook leidt de
duurdere arbeid tot meer kapitaalintensieve investeringen, waardoor ook mensen hun baan
kwijtraken.
46d Beide partijen willen de AOW welvaartvast maken.
47a Oneigenlijk gebruik: in plaats van een tijdelijke WW-uitkering kregen werknemers die
eigenlijk ontslagen moesten worden een blijvende WAO-uitkering; dit is niet de bedoeling
van de wetgever geweest, maar kwam voor zowel werkgevers als werknemers goed uit.
47b Doordat bedrijven dan een WAO-premie betalen, die afhankelijk is van het aantal
arbeidsongeschikten dat zij laten afvloeien, zullen werkgevers direct financieel voordeel
hebben van terugdringing van de arbeidsongeschiktheid (als gevolg van slechte
arbeidsomstandigheden).
48a Bij het omslagstelsel worden de uitkeringen gefinancierd uit de premies die werkenden op
dat moment afdragen aan sociale zekerheid. Bij het omslagstelsel betaalt men dus niet voor
zichzelf maar voor anderen, die aanspraak op de betreffende uitkering kunnen doen.
Bij het kapitaaldekkingstelsel worden de uitkeringen gefinancierd uit gevormd vermogen.
Dit vermogen is gevormd door premies te beleggen. Deze belegde gelden hebben rente en
winst opgebracht. Van het aldus gevormde vermogen kan dan een periodieke uitkering
worden betaald.
48b Het kenmerk van je antwoord moet zijn dat bij beleggingen in het buitenland inkomen
verdwijnt. Dat geld kan niet meer in eigen land worden besteed. De effectieve vraag daalt,
de productie daalt en de vraag naar arbeidskrachten daalt. Er vindt een stijging plaats van de
conjuncturele werkloosheid.
Een ander antwoord:
Premiebetalingen doen het besteedbaar inkomen dalen. Bij een omslagstelsel worden de
betaalde premies direct weer uitbetaalt aan uitkeringsgerechtigden in eigen land. De totale
bestedingen zullen daarom niet afnemen. Bij het kapitaaldekkingsstelsel worden veel
premies in het buitenland belegd. Dat doet de bestedingen in eigen land wel afnemen.
48c Let op de tekst in de legenda: het zijn het aantal werklozen per 100 werkenden. Dus op elke
30 werklozen zijn er 100 werkenden; 30 van de 130 zijn dus werkloos en dat is 23%.
48d Op mbo- en hbo-niveau zijn er meer vacatures dan werklozen. Theoretisch is er dus voor
iedereen een baan. Dat er toch werklozen zijn kan verklaard worden door het feit dat de
arbeidsmarkt niet volledig doorzichtig is. Het kost enige moeite de juiste baan te vinden
nadat je van school komt of werkloos bent geworden.
Deze werkloosheid heet frictiewerkloosheid.
Op basisonderwijs- en vbo-niveau zijn er te weinig vacatures. Er is gewoon geen werk voor
iedereen die deze opleidingen als eindonderwijs kiest. Er is een tekort aan arbeids-plaatsen.
Dit is structurele werkloosheid. Maar door mbo te volgen verhogen deze jongeren hun
kansen op de arbeidsmarkt aanzienlijk. Er is dus sprake van een bepaald soort structurele
werkloosheid, namelijk voor laaggeschoolden.
Er is daarom sprake van kwalitatieve structurele werkloosheid.
162

48e Laaggeschoolden hebben ook een laag inkomen. De werkgeverslasten zijn daar relatief hoog.
Door verlaging van deze lasten wordt laaggeschoold werk aanzienlijk goedkoper. Omdat de
productiviteit van laaggeschoolden laag is in verhouding tot de minimumlonen zijn jarenlang
achtereen arbeidsplaatsen vervangen door machines. Nu de werkgevers-lasten zijn verlaagd
kan het weer aantrekkelijk zijn om mensen in dienst te nemen. Vandaar de verwachting dat
de werkgelegenheid onder laaggeschoolden zal toenemen.
48f Het antwoord moet het verdringingseffect of substitutie-effect benadrukken. Werkgevers
zouden kunnen proberen om gesubsidieerde werknemers de plaats te laten innemen van nietgesubsidieerde
werknemers (substitutie).
163