EmjD 5-6-vwo UITWERKINGEN HERZIENE 2e druk

Economie
EXAMENTRAINING HAVO ECONOMIE 1
moet
DEELVAK
je doen
2007
5/6-vwo
Uitwerkingen
2e herziene druk (voorlopige uitgave)
H. Vermeulen
A. Brouwer
H. Vermeulen
Drs. A. Alblas
Mr. J.N. van Halem
1

INHOUD
10 Concept 3-4 Markt – welvaart en economische politiek 3
11 Concept 6-2 Risico en informatie – deel 2 11
12 Concept 3-5 Markt – de valutamarkt 20
13 Concept 7-1 Welvaart en groei – deel 1 26
14 Concept 7-2 Welvaart en groei – deel 2 35
15 Concept 8-1 Goede tijden, slechte tijden – deel 1 48
16 Concept 8-2 Goede tijden, slechte tijden – deel 2 62
2

10 Concept 3-4 Markt – welvaart en economische politiek
10.2 Is er een grens aan het welvaartsniveau
1 Marktwerking leidt tot meer concurrentie en de kwaliteit van de zorg kan dan als gevolg
van kostenbesparende maatregelen verminderen.
2a
b
c
Deze rechtsregels kunnen dit ongewenste gedrag verbieden en de overtreder daarvan
doen vervolgen.
Voorbeelden van dit soort gedrag zijn:
• het illegaal dumpen van afval, om de kostprijs zo laag mogelijk te houden,
• zwartwerkers in het bedrijf activiteiten laten uitvoeren, om de kosten te drukken,
• mensen minder betalen dan het minimumloon, enz
Deze wetten moeten ervoor zorgen dat niemand nadeel van ondervindt van het gedrag
van een ander.
3a
prijs
P1
Pe
vraag
Q1
Qe
aanbod
P2
hoeveelheid
prijs
P1
Pe
vraag
Q1 Qe
Q2
prijs
aanbod
hoeveelheid
P1
Pe
vraag
Q1 Qe
aanbod
hoeveelheid
b
De gearceerde oppervlakken stellen het consumenten- en producentensurplus voor. Je
ziet dat dit totale oppervlak groter wordt als de prijs daalt naar P2.
Het gekleurde oppervlak is het grootst bij de evenwichtsprijs. Je kunt daaruit concluderen
dat het marktevenwicht gelijk is aan het Pareto-optimum.
10.3 Negatieve gevolgen van een vrije werking van het marktmechanisme
4 Dit soort maatregelen beschermt de consument tegen “gevaarlijke” producten
(consumentenbeleid), maar tevens wordt ook voorkomen dat dit soort producten op
de markt verschijnen (consumptiebeleid). Een voorbeeld hiervan is een verbod op
speelgoed dat giftige kleurstoffen bevat.
5a
b
c
6a
De minister bemoeit zich met de huurvorming om te voorkomen dat huurwoningen anders
voor veel mensen onbetaalbaar dreigen te worden.
Hier zou je kunnen spreken over een maximumprijs omdat de minister met deze
prijsmaatregel de stijging aan banden legt.
Het puntensysteem is bedoeld om de kwaliteit van een woning te meten. Een betere
woning maag natuurlijk ook best wat duurder zijn. Je krijgt immers voor je geld. Vergelijk
het maar met een eerste- of tweedeklas treinkaartje.
De belastingen op sigaretten zijn kostprijsverhogende belastingen. Ze zijn dus in de prijs
van het product berekend. Het is de verkoper die deze door de consumenten betaalde
belastingen afdraagt aan de belastingdienst. Het zijn dus geen directe maar indirect
betaalde belastingen.
3

In de noordelijke lidstaat zal de vaste belasting per pakje stijgen van € 2,15 naar € 3,15.
De verkoopprijs (exclusief belastingen) plus het vaste belastingbedrag bedraagt 63% van
de consumentenprijs.
De nieuwe consumentenprijs bedraagt dus € 6,89.
Berekening: (€ 1,19 + € 3,15) x 100 / 63
= € 6,89.
c Vergelijk de oude situatie met de nieuwe situatie. Let op: de nieuwe consumentenprijs is
gegeven.
Oud: totaal belastingbedrag = € 0,18 + € 1,87 = € 2,05.
Nieuw: de nieuwe consumentenprijs bedraagt € 5,82. De variabele belasting = 0,67 x
€ 5,82 = € 3,90. Totaal ligt er voor € 3,90 + (€ 0,18 + € 1,00) = € 5,08 belasting op een
pakje.
De belasting per pakje is gestegen met 147,8%.
Berekening: (€ 5,08 – € 2,05) / € 2,05
x 100% = 147,8%.
d Je kunt de procentuele prijsstijging van een pakje sigaretten berekenen. Met behulp van
de gegeven prijselasticiteit kun je daarna de procentuele verandering van de gevraagde
hoeveelheid berekenen. De omzet is prijs keer hoeveelheid.
De procentuele prijsverandering bedraagt 108,6%.
Berekening: (€ 5,82 – € 2,79) / € 2,79
x 100% = 108,6%
De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid is –43,44%.
Berekening: %∆Qv = EPV x %∆P = –0,4 x 108,6% = –43,44%
e
De belastingopbrengst per pakje stijgt met 147,8% (vraag 6). Index opbrengst per pakje
= 247,8
Het aantal pakjes daalt met 43,44%. Index hoeveelheid = 56,56
Index totale belastingopbrengst = 247,8 x 56,56 / 100
= 140,16.
De belastingopbrengst stijgt in de zuidelijke lidstaat met 40,16%.
De door de EU voorgeschreven maatregel betekent dat het percentage belasting op
een pakje sigaretten in de zuidelijke lidstaat sterker stijgt dan in de noordelijke lidstaat
vanwege het hogere percentage van de consumentenprijs in de zuidelijke lidstaat.
Een meer omslachtige methode is de belastingdruk op pakjes sigaretten uit te
rekenen in beide lidstaten voor en na de belastingverhoging. Een relatief groot aantal
examenkandidaten had dat ook gedaan. Omdat ze in de examenvraag niet aan jou
vroegen om deze percentages te berekenen volstaan we hier met het geven van de
percentages.
Belastingdruk
Voor
Na
Lidstaat Zuid 73,5% 87,3%
Lidstaat Noord 77,5% 82,7%
7a
b
c
Een bodemprijs is in dit geval een minimumprijs. Wie is er gebaat met de prijssituatie,
waarbij de prijs wel hoger mag zijn, maar niet lager dan die ingestelde prijs? Dat zijn
natuurlijk de producenten (aanbieders). De bodemprijs is dan ook bedoeld om hen een
fatsoenlijk inkomen te garanderen.
Let op! Het gaat hier om de verschuiving van de aanbodlijn. Staat er in de tekst iets wat de
reden kan zijn van een toe- of afgenomen aanbod. En die reden mag geen prijsverandering
zijn, want dan zou de aanbodlijn zelf niet verschuiven. De bedoelde tekst luidt: Ade bloemen
groeien sneller, waardoor er veel snijbloemen geplukt moeten worden@. Door dit extra
aanbod schuift de aanbodlijn bij elke prijs naar rechts.
De uitgaven van het veilingfonds bestaan uit het opkopen van de doorgedraaide bloemen,
De inkomsten uit de 5% bijdragen van de omzet en de opbrengst van de verkoop aan
bejaardentehuizen.
4

Uitgaven: 200.000 x € 1,40 = € 280.000
d
8a
b
Inhouding op de omzet 0,05 x € 2.080.000 = € 104.000
Verkoop bejaardentehuizen (0,10 x 200.000) x € 0,50 = € 10.000
Totale inkomsten: = € 114.000
Het veilingfonds is in de eerste week van juli afgenomen met = € 166.000
Voorbeelden van doorgedraaide bloemen die niet werden vernietigd, waren de bloemen
die het veilingfonds aan bejaardentehuizen verkocht. Normaal gesproken kopen bejaarden
de bloemen ook in de winkel. Maar als ze er nu op deze manier goedkoper aan kunnen
komen, zullen ze dat niet meer doen. De totale vraag naar bloemen in de winkel neemt dan
af en dus ook op de veiling.
Een prijsinelastische vraag. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring
waaruit blijkt dat de omzet stijgt als een prijsstijging tot een minder dan evenredige daling
van de afzet leidt.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Het prijsindexcijfer van koffie bedraagt in jaar twee 150
Berekening:
3 – 2)
/ 2
x 100 = 150
Het indexcijfer van de omzet van Ramiro in jaar 2 = 75
Berekening:
(50 x 150)
/ 100
= 75
c
d
Dit omzetindexcijfer is lager dan 100, de omzet is gedaald.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de hoge prijs
(in jaar 2) het voor aanbieders op de markt van koffiebonen aantrekkelijk maakt om de
huidige plantages uit te breiden / toe te treden tot deze markt, waardoor het aanbod van
koffiebonen op de wereldmarkt (in jaar 5) stijgt.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat het
grondstoffenfonds bij overvloedige oogsten tegen lage prijzen koffiebonen opkoopt en
deze koffiebonen bij een misoogst tegen hogere prijzen verkoopt.
10.4 Op welke wijze beïnvloedt dit overheidsingrijpen de welvaart
9a
b
Als de minister van Sociale Zaken een CAO algemeen verbindend verklaart, geldt deze
CAO voor iedereen in de betreffende bedrijfstak/sector. Ook werknemers die geen lid zijn
van een vakbond krijgen dus dezelfde arbeidsvoorwaarden als werknemers die wel lid
zijn. Waarom zou je dan lid worden van een dure vakbond. Vandaar het meeliftgedrag.
De kenmerken van de marktvorm volkomen concurrentie zijn: veel aanbieders, een
homogeen product, vrije toetreding en uittreding, een volkomen transparante markt en
een prijs die tot stand komt door vraag- en aanbodfactoren. Welke van deze kenmerken
kom je niet tegen op de arbeidsmarkt. Veel aanbieders ja, maar daar blijft het bij.
• Arbeid is geen homogeen product, maar een heterogeen product. Werkgevers zien
verschillen tussen de verschillende aanbieders (werknemers). De kwaliteit hangt af van
de opleiding, ervaring, enz.
• Vrije toetreding en uittreding bestaan niet. Denk maar aan zaken als ontslagrecht,
opzegtermijn, verblijfsvergunning, diploma’s/kwalificaties, woonplaats.
• Volkomen transparantie (doorzichtigheid) bestaat niet. Niemand beschikt over volledige
informatie over wie, wat, waar en wanneer vraagt en aanbiedt op de arbeidsmarkt.
Het UWV-Werkverband (voorheen CWI), vacaturebladen en dergelijke kunnen de
transparantie wel bevorderen.
• Vrije prijsvorming komt niet voor. Werkgevers en werknemers bepalen binnen het CAOoverleg
de hoogte van de contractlonen, terwijl de overheid het minimumloon bepaalt.
5

c
Maximumscore 2p
Het antwoord op deze vraag bepaal je met behulp van de grafiek (bron 17). Een
minimumloon van € 10 per uur geef je in de grafiek weer als een horizontale lijn bij € 10.
Met behulp van deze lijn kun je dan de aangeboden en gevraagde hoeveelheid arbeid
bepalen.
loon 18
(euro’s per uur
17
16
15
14
13
12
11
Vraag
Minimumloon
10
987654321
0 0 10 20 30 40 50 60 70 80
aanbod
aantal arbeidskrachten (x miljoen personen)
De gevraagde hoeveelheid in de uitgangssituatie (evenwichtsprijs) was 40 miljoen
personen. De gevraagde hoeveelheid bij het minimumloon is 35 miljoen personen. De
werkgelegenheid in Duitsland is dus met 5 miljoen personen afgenomen.
Let op! De vraag luidt niet hoe groot de werkloosheid in Duitsland zou zijn na invoering
van het minimumloon. Omdat ook het aanbod toeneemt als gevolg van het hogere
aantrekkelijke loon stijgt de werkloosheid in Duitsland naar 10 miljoen personen.
d
Door het minimumloon neemt het werkgeverssurplus (van de vragers) af en stijgt het
werknemerssurplus (van de aanbieders). Het saldo van deze twee veranderingen
bepaalt het welvaartsverlies. Voor begrip van onderstaande getallen zie onderstaande
grafiek.
In de linker grafiek staat de verdeling van werkgevers- en werknemerssurplus bij de
evenwichtsprijs weergegeven. In de rechter grafiek is het de verdeling na het instellen
van een minimumloon van € 10.
loon (euro’s
per uur)
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
A
B
C
D
vraag
aanbod
Legenda:
A = 122,5
B = 35
C = 35
D = 122,5
E = 2,5
F = 2,5
(x miljoen euro’s)
E
F
0 0 10 20 30 40 50
aantal arbeidskrachten
(x miljoen personen)
loon (euro’s
per uur)
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
A
B
C
D
vraag
aanbod
Legenda:
A = 122,5
B = 35
C = 35
D = 122,5
E = 2,5
F = 2,5
(x miljoen euro’s)
E
F
0 0 10 20 30 40 50
aantal arbeidskrachten
(x miljoen personen)
6

Het werkgeverssurplus is na instelling van het minimumloon gedaald met het oppervlak
B+E. Dit is een daling van 35 + 2,5 = 37,5 (miljoen euro)
Het werknemerssurplus is veranderd als gevolg van de stijging met B en de daling van F.
Dit is per saldo een stijging met 35 – 2,5 = 32,5 (miljoen euro)
Het totale welvaartsverlies bedraagt 5 miljoen euro. (32,5 – 37,5). Yamina geeft dus het
juiste leerlingantwoord.
10a
Een garantieprijs werkt als een minimumprijs. Deze treedt in werking als de
evenwichtsprijs onder deze garantieprijs komt. Als producenten een gegarandeerde
prijs krijgen is er voor hen geen prikkel om hun productie te verminderen, wanneer de
vraag naar hun product afneemt. Omdat de “wetgever” de prijs “kunstmatig” hoog houdt,
neemt ook nog eens de vraag af. Daardoor ontstaat er een situatie, waarbij overschotten
ontstaan (V

de door de EU gewenste situatie. Met één oogopslag zie je de verschillen. Het is dan niet
meer moeilijk om te begrijpen dat het antwoord op deze vraag “grafiek 4” moet zijn.
Consumenten-en producentensurplus
P
Vraag
Aanbod
P
Vraag
Aanbod
20
Garantieprijs
15
Pe
15
Pe
Pe
10 miljoen
figuur a evenwichtssituatie
Q
10 miljoen
figuur b situatie door EU gewenst
Q
d
Maximumscore 2p
Als er geen productiequotum was
ingesteld, maar alleen een garantieprijs,
hadden de melkveehouders meer melk
aangeboden en verkocht. Het overschot
was dan weliswaar verkocht aan de EU,
maar daarover hadden zij ook surplus
ontvangen. Het driehoekje ABC had
dan ook nog tot het surplus behoord.
Daarom heeft invoering van het quotum
“negatieve” gevolgen gehad voor het
producentensurplus.
Vraag
Aanbod
A B
C
Garantieprijs
e
Eigenlijk staan de hints al in de opgave
zelf vermeld. We doen dus wat daar staat. De marginale kosten zijn de kosten van
de laatst geproduceerde liter melk. De marginale kosten zijn in feite niets anders dan
de variabele kosten per liter. De constante kosten zijn namelijk onafhankelijk van de
geproduceerde hoeveelheid.
De marginale kosten zijn dus € 0,15. Berekening MK = € 0,08 + € 0,02 + € 0,005.
Daarnaast kun je ook de superheffing, het boetebedrag per liter, tot de MK rekenen.
Om dumping te voorkomen moeten de marginale kosten niet hoger zijn dan de marginale
opbrengsten van melk, dat is de prijs van de melk. MO = € 0,18. Bij een superheffing van
€ 0,03 zijn de MK gelijk aan de MO is vindt er geen dumping meer plaats.
De superheffing moet dan dalen van € 0,28 naar € 0,03.
f
Een gevangenendilemma ontstaat altijd als er geen goed overleg plaats kan vinden
tussen de partijen, Als de EU na 2015 de marktregulering stopzet, zijn de individuele
melkveehouders ieder voor zich geneigd zoveel mogelijk melk aan te bieden, om de
omzet te verhogen. Maar als ze dat allemaal gaan doen, zal het aanbod van melk zo
sterk toenemen, dat de tot stand te komen evenwichtsprijs erg laag zal zijn, waardoor
de winst gering is, als er al winst wordt gemaakt. De melkveehouders komen dan in
grote problemen. Verstandiger is het om gezamenlijk te komen tot productiebeperkende
afspraken. De vraag is echter of de EU deze kartelvorming zal willen accepteren.
8

Immers productie- en prijsafspraken om de concurrentie te beperken zijn binnen de EU
verboden.
10.5 Op welke wijze kan de overheid toezicht houden op een goede marktwerking
11a
b
c
d
e
f
Het is een tijdelijk monopolie op geestelijk eigendom (uitvinding). Een octrooi heeft een
geldigheidsduur van 20 jaar en een octrooi wordt verstrekt door de overheid, die ook de
handhaving daarvan waarborgt met juridische sancties.
Voor deze vraag hoef je maar even te “goochelen” om voorbeelden te vinden. Genoemde
voorbeelden in de tekst zijn: medicijnen, uitvindingen in de auto-industrie, Senseoapparaten
en de bijbehorende koffiepads en het verpakkingsmateriaal van Paperfoam.
Omdat er binnen 20 jaar meestal wel weer nieuwere en betere technieken zijn bedacht.
Het octrooi moet ook door de wetgever worden afgedwongen. In China bijvoorbeeld is
die controle en naleving veel minder streng en wordt bij wijze van spreken alles wat los
en vast zit aan technisch hoogwaardige producten gekopieerd: horloges, dvd’s, kleding,
auto’s, enz. Als wetgevers het octrooi niet respecteren, heeft de octrooihouder weinig
aan het octrooi.
Coca Cola laat veel van haar producten onder licentie produceren in de landen waar
het ook wordt verkocht. Het bedrijf krijgt dan een vergoeding voor de productie en de
merknaam blijft Coca Cola. Bedrijven kunnen met een octrooi ook veel geld verdienen
door toe te staan dat andere bedrijven hun uitvindingen toepassen in hun producten.
Philips is de uitvinder van de CD, maar ook andere bedrijven produceren CD’s. Voor het
gebruik van deze techniek heeft Philips van deze bedrijven geld ontvangen.
Het antwoord staat deels al bij e. Toen de videorecorder werd uitgevonden, werkten
drie bedrijven aan deze techniek. Er waren toen drie systemen in omloop: VHS van
JVC, V2000 van Philips en Grundig en Betamax van Sony. We kunnen achteraf zeggen
dat het VHS systeem uiteindelijk de norm werd. Philips en Sony hebben toen veel geld
verloren, vanwege de uiteindelijk niet bruikbare onderzoeks- en ontwikkelingskosten
en om de latere toestemming te krijgen (gebruik van de licente van JVC) ook het VHS
systeem te mogen produceren.
12 Lego heeft geprobeerd hard te maken dat er verwarring bij het publiek zou ontstaan
bijgebruik van beide soorten steentjes. Maar het gerechtshof vond dat geen reden om
het nieuwe product te verbieden.
13a
b
c
In markten met monopolistische concurrentie zijn de toetredingsdrempels relatief laag
waardoor nieuwe aanbieders gemakkelijk kunnen toetreden. De individuele bestaande
aanbieders hebben te weinig macht om daar iets aan te kunnen doen. Verenigd in een
brancheorganisatie hebben zij meer mogelijkheden nieuwe concurrenten buiten de deur
te houden.
Nieuwkomers betekenen extra concurrentie voor bestaande aanbieders. Die zullen
hun afzet en winst hierdoor zien dalen. Om dit te voorkomen, proberen zij toetreding te
bemoeilijken.
Vaak hebben brancheorganisaties kwaliteitseisen geformuleerd waaraan de leden
moeten voldoen. Het publiek weet dat, als het bij een bedrijf koopt dat bij de
brancheorganisatie is aangesloten, het een bepaalde kwaliteit kan verwachten. Dit geeft
de leden van de brancheorganisatie een concurrentievoordeel ten opzichte van bedrijven
die niet bij de brancheorganisatie zijn aangesloten.
9

d
e
f
Het is de taak van de overheid de maatschappelijke welvaart zo goed mogelijk te
bevorderen. Concurrentie dwingt bedrijven zo goed mogelijke producten tegen zo
laag mogelijke prijzen te leveren. Ook dwingt concurrentie bedrijven innovatief bezig
te zijn. Concurrentie heeft dus een positief effect op de welvaart van de consumenten.
Daarentegen resulteert gebrek aan concurrentie in hoge prijzen, lage kwaliteit en weinig
innovatie.
Als er ook grote bedrijven in deze bedrijfstak actief zijn, stelt samenwerking de kleine
bedrijven in staat een vuist te maken tegen hun grote concurrenten. Daardoor neemt de
concurrentie in deze bedrijfstak toe.
Het beoordelen van het effect van fusies en overnames op de mate van concurrentie in
een bedrijfstak. Door fusies en overnames kan een individueel bedrijf een dominante
positie in een bedrijfstak gaan innemen. Als dat het geval dreigt te zijn, kan de Nma de
voorgenomen fusie of overname verbieden of aan voorwaarden binden.
13 Bijvoorbeeld:
• De vestigingswetgeving waarbij ondernemers aan bepaalde eisen moeten voldoen om
een bedrijf te kunnen beginnen. Daardoor kunnen potentiële ondernemers die niet aan
deze eisen voldoen, niet toetreden.
• De milieuwetgeving. Hierbij moeten ondernemers vaak investeringen doen om aan
de regels te kunnen voldoen. Grote ondernemingen kunnen deze investeringen
gemakkelijker doen dan kleine. Daardoor zal het aantal kleine ondernemingen in
de bedrijfstak dalen en zal het voor toetreders moeilijker worden zich een plaats te
verwerven op deze markt.
14a
b
Het monopolie is gebaseerd op een patent/octrooi.
De vernieuwingen in deze sector volgen elkaar snel op, waardoor deze technologie al
weer snel is verouderd.
10

11 Concept 6-2 Risico en informatie – deel 2
11.1 Streven alle bedrijven naar winst?
1a Maatschappelijk verantwoord ondernemen is met zorg voor mens en natuur produceren.
b Schriftelijk stuk waarin regels en richtlijnen worden gegeven ter voorkoming van
belangenconflicten tussen het zakelijke belang en de privé-belangen van betrokkenen en
van misbruik van vertrouwelijke informatie.
c Productie van hardhout, kinderarbeid, “eerlijke” koffie, enz.
Verder wil men met deze codes voorkomen dat:
1 Fondsen of bedrijfsmiddelen van het bedrijf worden aangewend voor doelen die een
schending zouden inhouden van enige geldende wet- of regelgeving.
2 Er door of namens het bedrijf bijdragen worden gegeven aan een politieke kandidaat,
politieke partij of campagne in of buiten de Verenigde Staten.
3 Sommige fondsen en bedrijfsmiddelen van het bedrijf niet in de boeken en archieven van
het bedrijf zijn opgetekend.
4 Er valse, fictieve of misleidende posten worden opgevoerd in de boeken en archieven
van het bedrijf.
5 Er transacties of betalingen worden uitgevoerd door of namens het bedrijf waarbij het de
bedoeling of de afspraak is dat deze transactie of betaling afwijkt van wat beschreven is
in de documenten die de bewijsstukken vormen voor deze transactie of betaling.
6 In hun omgang met leveranciers, klanten, ambtenaren of andere personen of entiteiten
directieleden en medewerkers van het bedrijf zaken met een aanzienlijke waarde -
waardoor de eerlijke zakelijke relatie tussen het bedrijf en deze personen of entiteiten
zou kunnen worden beïnvloed - vragen, aanvaarden of aanbieden.
2a Vroom en Dreesman tertiair
b Dijkzigt quartair
c Kaasboerderij primair, secundair en tertiair
d Pluimveehandel primair en/of tertiair
e Rabobank tertiair
f Erasmus quartair
g Philips secundair
h Eneco secundair en tertiair
i Wanadoo tertiair
j Notariskantoor tertiair
3a
b
c
d
e
De quartaire is van oudsher een arbeidsintensieve sector. Veel arbeid kun je niet door
machines vervangen. Denk aan onderwijs en gezondheidszorg.
Dat heeft te maken met de vergrijzing en de daardoor verwachte toename van het
beroep op de gezondheidszorg.
In de tertiaire sector, want daar streeft men naar winst en let men dus meer op een
efficiënte wijze van produceren. In de quartaire sector werkt men vaak met overheidsgeld
en dat wil nog wel eens verspilling in de hand werken, omdat het “toch niet van henzelf is”.
Uitbreiding van de collectieve sector betekent meer ambtenaren en andere
beroepsgroepen die de overheid betaalt. De overheid zal het benodigde geld daarvoor
via belastingen/premies innen.
De overheid kan langdurig werklozen en andere kansarmen een baan bij de overheid
aanbieden. Op deze wijze kan zij arbeidsplaatsen scheppen.
4 Andere ondernemersdoelen zijn: een groot marktaandeel, kostendekking, goed
personeelsbeleid, het voorblijven van de concurrentie, enz.
11

11.2 Waarom zijn er verschillende ondernemingsvormen?
5a
b
c
d
6a
b
c
Een voordeel van een eenmanszaak is dat de oprichting vormvrij is. Je hebt er geen
speciale acte voor nodig. Wel moet de ondernemer zich laten inschrijven bij de Kamer
van koophandel.
Nadelen van een eenmanszaak. (1) Je bent aansprakelijk met je privé-vermogen, (2) je
krijgt moeilijker krediet en (3) je valt onder het inkomstenbelastingtarief en dat kan aardig
oplopen.
Door op huwelijksvoorwaarden te trouwen kun je de privé-bezittingen op de naam van
de niet werkende partner zetten. Als het bedrijf failliet gaat, blijven de privé-bezittingen
behouden.
Banken willen natuurlijk hun verstrekte kredieten kunnen terug vorderen, als de
eenmanszaak failliet gaat. Als de vrouw ook tekent moeten beiden toch hun privévermogen
aanspreken, zodat in ieder geval de bank als schuldeiser haar geld terugkrijgt.
De blokkeringregel is bedoeld om de andere eigenaren te beschermen tegen de
mogelijkheid dat een ongewenst iemand door de aankoop van deze aandelen ook medeeigenaar
kan worden.
De BV is aansprakelijk en de BV wordt als onderhandelaar en verantwoordelijke gezien.
De BV kan dus failliet gaan als rechtspersoon, maar niet de eigenaar zelf. Diens privévermogen
blijft zijn eigendom.
Redenen om niet te kiezen voor een BV zijn:
1 het niet willen afsluiten van een notariële acte,
2 het hebben van een strafblad en daarom verwachten dat justitie geen verklaring van
geen bezwaar afgeeft,
3 het ontbreken van € 18.000 startkapitaal,
4 het niet willen maken van de vereiste jaarstukken.
11.3 De principaal-agent relatie en het ondernemingsrisico?
7a
b
c
d
8a
b
c
Dit kun je verklaren door aan te nemen dat de aandelenkoersen sterker zijn gedaald dan
de dividenduitkeringen.
Het dividendrendement is in 2009 22,2% hoger.
Berekening (4,4 – 3,6) / 3,6
X 100% = 22,2%
De reden is het ontstaan van de financiële crisis
Als het slecht gaat met banken lenen ze minder gemakkelijk geld uit tegen hogere
rentes. Dit is allebei nadeling voor bedrijven die in andere sectoren actief zijn.
Leningen van banken, ontvangsten van uitgeschreven obligatieleningen en schulden die
je nog aan leveranciers moet voldoen (crediteuren).
Het bedrijf zou bij beëindiging van de activiteiten alle schulden kunnen betalen.
Door zelf een hoge waarde toe te kennen aan zaken als een pand, logo, ‘merkwaarde’
en andere goodwill.
9 In het eerste jaar maak je een grote kans op een fors negatief resultaat, maar ook op
een positief resultaat. Naarmate je langer belegd neigen de afwijkingen meer naar een
gemiddelde. Het risico wordt dus kleiner naarmate je langer belegd.
10a
b
De werknemer loopt dan een risico omdat zijn prestatie mede afhankelijk is van externe
omstandigheden.
De werkgever kan bij voorbeeld door middel van functioneringsgesprekken meer te
weten komen over de werkwijze van werknemer.Een andere manier om het contract
te verbeteren is door de beloning van de agent te baseren op zijn relatieve prestatie,
vergeleken met anderen die onder vergelijkbare omstandigheden werken. In dat geval
probeert de werknemer beter te zijn dan zijn collega’s.
12

c
d
Deze theorie stelt dat topmanagers in ondernemingen worden gemotiveerd door: 1) het
bezit van een flink deel van de aandelen in de eigen onderneming (koppeling van de
beloning aan het resultaat), of door 2) ‘monitoring’ door het College van Toezicht die het
recht heeft om topmanagers te belonen, aan te nemen, en te ontslaan.
Het betreft hier de bonuscultuur in bedrijven, waarbij managers vaak hoge bonussen
ontvangen, die niet of veel te weinig gerelateerd zijn aan hun prestaties.
11.4 Hoe ziet de structuur van het bedrijfsleven er uit?
11a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
11a
b
c
d
Een bedrijfskolom omvat alle bedrijven van oerproducent tot het bedrijf dat de
eindproducten levert. Een bedrijfstak bevat gelijksoortige bedrijven die een bepaalde
taak in de productie goederen hebben. Een bedrijfstak bevindt zich dus op een bepaalde
hoogte in de bedrijfskolom. Deze laatste omvat een aantal bedrijfstakken.
Bosbouwer Houtzagerij Speelgoedfabriek Groothandel in speelgoed
speelgoedwinkel.
De consument voegt geen waarde toe aan het product.
Cement, steen, glas, zandkasteel
De overeenkomst tussen integratie en differentiatie is dat het allebei de lengte van de
bedrijfskolom beïnvloedt.
Door integratie neemt deze kolom in lengte af, terwijl die bij differentiatie juist langer
wordt.
Parallellisatie hebben allebei betrekking op één bedrijfstak.
Branchevervaging
Bij parallellisatie gaat een bedrijf activiteiten ondernemen, die je eigenlijk in een andere
bedrijfstak verwacht.
Als de schoenmaker ook kleermaker wordt is er sprake van parallellisatie.
In het voorbeeld van de groothandel in huishoudelektronica is er sprake van integratie.
De actie van de meubelfabriek leidt tot differentiatie.
Om te voorkomen dat er een te groot bedrijf met te veel marktmacht ontstaan.
Geldt alleen in een stabiele omgeving of als de fusie of overname direct resultaat
oplevert. Veel markten zijn flink in beweging en de meeste fusie- en overnameprocessen
duren vaak erg lang, waardoor de uitkomsten van f&o’s zich moeilijk laten voorspellen.
Alsof een bedrijf één cultuur heeft! De meeste bedrijven hebben ten minste twee
culturen: die van de directiekamer en die van de werkvloer. Als cultuurverschillen bij
de integratie van twee bedrijven opspelen, dan meestal op directieniveau. Vaak kan de
directeur van de overgenomen onderneming zich moeilijk neerleggen bij zijn nieuwe,
ondergeschikte rol - begrijpelijk voor iemand die zijn onderneming jarenlang met straffe
hand heeft geleid. Met zo’n cultuurverschil mag je je gelukkig prijzen. Een sterke directie
betekent vaak immers ook: tam en gewillig personeel. En daar kun je als overnemend
bedrijf veel plezier aan beleven als je die opstandige directeur onschadelijk hebt
gemaakt.
Omgekeerd geldt vaak: een zwakke directie heeft mondige personeelsleden. En als
hun bedrijf wordt overgenomen, kunnen zij het overnameplezier flink vergallen. Dacht
de overnemende partij na de vlot verlopen besprekingen met die aardige, coöperatieve
directie dat alles wel rond was. Bleken er hardnekkige cultuurverschillen op de werkvloer
op te spelen.
Juist niet. Afnemers twijfelen toch al of ze geen hinder zullen ondervinden van een fusie
of overname: Zullen alle interne verwikkelingen niet te veel aandacht opslokken? Zal
de kwaliteit van de producten en dienst er niet onder lijden nu de twee fusiepartners
elkaar moeten vinden? Blijven er wel voldoende concurrenten over, nu twee belangrijke
marktpartijen de krachten hebben gebundeld? Kortom: gaat de verkoop tijdens de
verbouwing wel gewoon door? Die twijfel wordt gevoed door naamswijzigingen en
aanverwante zaken.
13

11.5 Hoe weet je of het goed gaat met een bedrijf?
13a Omzet uit verkoop € 1.400.000
Totaal bedrijfsopbrengsten € 1.400.000
Personeelskosten € 170.000
Afschrijvingskosten € 22.500
Inkoopwaarde van de omzet € 900.000
Interestkosten € 39.600
Overige bedrijfskosten € 100.000
Totaal bedrijfskosten € 1.232.100
b Bedrijfsresultaat € 167.900
c Activa en passiva zijn aan elkaar gelijk. De som van de passiva bedraagt dus € 330.000.
Het eigen vermogen van Huisman BV bedraagt € 40.000
Berekening: € 330.000 - € 260.000 - € 30.000 = € 40.000
d Een groot deel van zijn vermogen is nog vreemd vermogen. En daarvan is weer het
grootste deel langlopend. Dat zijn beide kenmerken voor een vrij jong bedrijf.
14 Balans van Annemieke’s Boekhandel “Leesplezier” per 31 december.
Activa Passiva
Pand € 180.000 Eigen vermogen € 127.000
Inventaris € 35.000
Voorraad boeken € 200.000 Vreemd vermogen
Debiteuren € 4.000 Hypothecaire lening € 150.000
Bank € 14.000 Andere langlopende schulden € 160.000
Kas € 6.000 Crediteuren € 2.000
Totale bezittingen € 439.000
Totale vermogen € 439.000
15 Het uitbreiden van uw eigen bedrijf vereist vaak meer (1) geld dan u bezit. U zult dan
geld moeten lenen (2). Hebt u kapitaalkrachtige (3) en vriendelijke familieleden of
vrienden, dan kunt u wellicht daar terecht. In de meeste (4) gevallen wordt het benodigde
(5) geld echter bij een bank geleend. Dat zal niet altijd even gemakkelijk zijn. U dient
de bank te overtuigen (6) dat u een goed ondernemer bent en dat u in staat (7) bent
de rente te betalen en de lening af te lossen(8). Met een goed onderbouwd voorstel
(9) van uw uitbreidingsplannen zult u de bank moeten overtuigen van de haalbaarheid
van uw plannen. Daarnaast vraagt de bank waarschijnlijk ook inzage in de balans (10)
van uw bedrijf om kennis te nemen van uw huidige schuldpositie en ook inzage in uw
resultatenrekening (11) om meer te weten te komen over het functioneren(12) van uw
bedrijf.
16a
b
c
Bij een negatief eigen vermogen heeft een bedrijf meer schulden dan bezittingen.
NAC heeft te veel geld uitgegeven aan spelers (aankopen) en kreeg minder TV-rechten
dan verwacht en de club moest meer geld neertellen voor extra beveiliging en reiskosten.
Banken kregen te maken met schuldenaren (debiteuren) die niet meer terug konden
betalen. Zij moesten een deel van deze vorderingen als niet meer inbaar afschrijven. Dit
betekende een forse daling van de activa. De enige manier waarop je dit in de balans
kunt tegen boeken is door op het eigen vermogen af te schrijven. Het eigen vermogen
daalde dus met hetzelfde bedrag als de post debiteuren daalde als gevolg van niet meer
inbare vorderingen. Het eigen vermogen werd in een aantal gevallen zelfs negatief.
14

d
Een bedrijf kan op twee manieren haar eigen vermogen vergroten. De eerste manier is
het inhouden van de winst. De winst komt dan in het eigen bedrijf terecht in plaats van bij
aandeelhouders. De tweede manier is dat het bedrijf extra aandelen uitgeeft.
11.6 Waaruit bestaan de inkomsten en uitgaven van de overheid?
17 Opbrengst staatsloterij in 2004 = 475 x 100 / 63
= 754 miljoen euro
18a Een voorbeeld van een juiste berekening is: (40 – 35) / 35
x 22.400 = 3.200
b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
40 miljoen x € 27,56 = 1.102,4 miljoen euro
c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Voor de tariefsverlaging bedroegen de BTW-inkomsten: 147,0 miljoen euro
Na de tariefsverlaging bedroegen de BTW-inkomsten: 6 / 106
x 1.102,4 = 62,4 miljoen euro.
De BTW-inkomsten van de overheid zijn gedaald met 84,6 miljoen euro.
d Een voorbeeld van een juist antwoord is Een antwoord waaruit blijkt dat geregistreerde
productie naar verhouding goedkoper wordt en daardoor aantrekkelijker wordt dan doehet-zelf
werk / zwart werk.
19a
b
c
20a
b
c
d
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
€ 1,5 miljard + € 4,8 miljard + verhoging tabaksaccijns – € 6,9 miljard – € 2,6 miljard =
– € 3 miljard
De verhoging van de tabaksaccijns bedraagt € 0,2 miljard.
In strijd met een verschuiving van directe naar indirecte belastingen is de beperking en
het afschaffen aftrekposten. Door beperking en afschaffen van aftrekposten wordt het
belastbare inkomen hoger waardoor je een hoger bedrag aan inkomstenbelasting moet
betalen.
Toename van de arbeidsparticipatie kan je realiseren door een verlaging van de tarieven
van de inkomstenbelasting. Daardoor stijgt bij een gelijkblijvend brutoloon het nettoloon,
waardoor het aantrekkelijker wordt om tot de arbeidsmarkt toe te treden.
Als de monumenten zijn opgeknapt kunnen de mensen er weer van genieten, zonder
daar een prijs voor te hoeven betalen. Externe effecten zijn immers gevolgen van
productieprocessen, die niet in de verkoopprijs zijn verwerkt.
De overheid kan de eigenaren van de monumenten bepaalde belastingvoordelen geven.
Een verlaging van de onroerendgoedbelasting bijvoorbeeld. Een andere mogelijkheid is
een verlaging van het huurwaardeforfait. Daardoor wordt het belastbare inkomen lager.
In ieder geval moet uit je antwoord blijken dat het gaat om tegemoetkomingen in de
fiscale sfeer.
Aan het begin van de periode werd 185 miljoen euro aan restauratiesubsidies verstrekt.
Aan het einde daarvan was dat nog maar 85 miljoen euro. Dat is nog maar 46% van het
bedrag dat aan het begin van de periode daaraan werd besteed.
Berekening: Percentage = € 85 miljoen / € 185 miljoen
x 100% = 46%
Er zijn twee redenen waarom er in aan het einde van die periode minder
werkzaamheden zijn. De eerste reden is dat het bedrag dat de overheid aan de
subsidies uitgeeft lager is. De tweede reden is dat de kosten/prijzen van de restauratiewerkzaamheden
met 50 procent zijn gestegen. De werkelijke hoeveelheid
restauratiewerk-zaamheden is dus nog lager dan de bij vraag 20c berekende 46%.
Om de werkelijke hoeveelheid te vinden moet je deze 46% nog vermenigvuldigen met
100/150.
De waarde van het geld is immers omgekeerd evenredig met het prijspeil. De werkelijke
werkzaamheden zijn nog maar 31 procent van wat ze waren aan het begin van die
periode. Berekening: Percentage = 46% x 100 / 150
= 31%
15

e
Tegenover elke € 40 miljoen aan overheidssubsidie staat € 100 miljoen aan particuliere
bestedingen. Dat is een factor 2,5 zo veel.
Overheidssubsidies bedragen: € 85 miljoen
Particuliere bestedingen: 2,5 x € 85 miljoen € 212,5 miljoen +
Totaal restauratiebedrag: 212,5 miljoen + 85 miljoen = € 297,5 miljoen
21 Bij dit betoog moet je dus drie beargumenteerde redenen geven waarom de overheid bij
haar milieubeleid de accijns op koolzaadolie moet afschaffen. Twee daarvan zijn verplicht
(aspect a en aspect b). Bij de derde kun je uit drie mogelijkheden kiezen (keuzeaspect).
Apect a – Bij het aspect “verschil in externe effecten van brandstoffen” kun je denken
aan het gegeven dat de schadelijke milieueffecten bij het gebruik van koolzaadolie als
brandstof kleiner zijn dan bij dieselolie, zodat er minder negatieve externe effecten zijn.
Door de afschaffing van de accijns hoeft de overheid het gebruik van koolzaadolie niet af
te remmen en kan zij het zelfs stimuleren.
Aspect b – Bij het aspect “gevolg voor de werkgelegenheid” kun je denken aan de extra
werkgelegenheid die ontstaat bij het ombouwen van dieselmotoren van diesel naar
koolzaadolie als brandstof.
Keuzeaspect 1 – Bij het aspect “gevolg voor de overheidsuitgaven” kun je denken aan
eventuele besparingen op andere milieu-uitgaven omdat de milieudoelstellingen door
deze maatregel beter gehaald worden. Ook kan de toegenomen werkgelegenheid een
besparing op de uitkeringen opleveren,
Keuzeaspect 2 – Bij het aspect “gevolg voor andere overheidsontvangsten” kun
je denken aan extra inkomsten aan loonbelasting als gevolg van de toenemende
werkgelegenheid.
Keuzeaspect3 – Je kunt zegen dat men dan rekening houdt met de welvaart van
toekomstige generaties, doordat de grondstoffenvoorraad minder snel uitgeput raakt / er
sprake is van een afnemende milieuvervuiling.
11.7 Waarom stijgt de Nederlandse staatsschuld elk jaar?
22a
b
c
d
e
23a
b
Het financieringstekort heeft invloed op de rente in het eurogebied: een toenemend
financieringstekort leidt tot een grotere staatsschuld. De overheid moet meer geld lenen
om aan haar verplichtingen te kunnen voldoen. Door de grotere vraag naar geld kan de
rente stijgen.
Het financieringstekort heeft invloed op de koers van de euro: een hogere rente trekt
buitenlandse beleggers aan. De vraag naar de euro door deze beleggers neemt toe en
daarom kan de koers van de euro stijgen.
Het financieringstekort heeft invloed op de bestedingen: een grotere staatsschuld kan tot
bezuinigen leiden. Dat betekent minder bestedingen door de overheid. Maar de hogere
rente zal waarschijnlijk de bestedingen van gezinnen en bedrijven doen afnemen. Geld
lenen wordt namelijk duurder.
Het financieringstekort heeft invloed op de werkgelegenheid: minder bestedingen
betekenen dat bedrijven minder gaan produceren en daarom minder personeel nodig
hebben. De werkgelegenheid daalt.
Het financieringstekort heeft invloed op de productie in het eurogebied: de consumptie
en investeringen dalen maar ook zal de hogere rente leiden tot een kostenstijging en
daarmee mogelijk tot een prijsstijging. De internationale concurrentiepositie verslechtert.
De export neemt af en de import juist toe. Beide betekenen minder bestedingen.
Directe belastingen zijn de inkomstenbelasting en de vennootschapsbelasting
Agnes geeft het juiste antwoord. Het tekort wordt gefinancierd door het uitgeven van
staatsobligaties.
16

c
d
e
De staatsschuld neemt af. Het begrotingstekort bedraagt € 20,5 miljard. Berekening:
Begrotingstekort: € 150,1 miljard − € 129,6 miljard = € 20,5 miljard
De overheid lost voor € 24,4 miljard af. Er is dus een financieringsoverschot van € 3,9
miljard. Berekening: financieringsoverschot (= afname staatsschuld):
€ 24,4 miljard − € 20,5 miljard = € 3,9 miljard
Je kunt de staatsschuld eind 2002 niet berekenen, omdat je niet weet wat die schuld aan
het begin van 2002 was.
In situatie 3 daalt de staatsschuldquote bij een groeiende staatsschuld, omdat het
nationaal inkomen dan relatief meer (in procenten) groeit dan de staatsschuld zelf groeit.
24a Het gaat om maatregelen die op korte termijn geld opleveren en op langere termijn
schadelijk kunnen zijn. Schadelijk hoeft niet alleen betrekking te hebben op de
overheidsfinanciën. Je kunt denken aan de volgende overheidsmaatregelen:
* Verhoging van de inkomstenbelasting levert op korte termijn geld op, maar op langere
termijn ontstaat vermijdingsgedrag (ontwijken en ontduiken), waardoor de opbrengsten
voor de overheid afnemen.
* Verkoop van staatsbedrijven levert op korte termijn geld op, maar op langere termijn valt
voor de overheid de winst uit deze bedrijven als inkomstenbron weg.
* Meer geld lenen, maar dat kan leiden tot monetaire financiering van het begrotingstekort,
waardoor inflatie ontstaat, wat de concurrentiepositie en de koopkracht aantast.
* Meer geld lenen, maar dat kan leiden tot stijgende rentetarieven, waardoor ook
particuliere bestedingen (investeringen en consumptie) onder druk komen te staan.
b Het financieringstekort (FT) is het bedrag waarmee de staatsschuld jaarlijks stijgt. Dus
het saldo van het te lenen bedrag (begrotingstekort), waardoor de staatsschuld stijgt
minus het afgeloste bedrag (aflossingen), waardoor de staatsschuld daalt.
Stel het bbp in 2004 op 100 (miljard euro).
De staatsschuld bedraagt dan 55 miljard (0,55 x 100)
Het bbp in 2005 = 104 miljard FT 2005 = 0,03 x 104 = € 3,12 miljard
De staatsschuld (SS) in 2005 = SS(oud) + FT = 55 + 3,12 = € 58,12 miljard
Het bbp in 2006 = 108,16 miljard FT 2006 = 0,03 x 108,16 = € 3,245 miljard
De staatsschuld in 2006 = 58,12 + 3,245 = € 61,365 miljard
De SSQ in 2006 = SS (2006) / bbp (2006)
x 100% = 61,365 / 108,16
x 100% = 56,74%
De SSQ in 2006 ligt onder de 60% en voldoet dus aan de norm van het Verdrag van
Maastricht.
c Als de groei lager uitvalt dan verwacht zijn de werkelijke uitgaven (uitkeringen en
subsidies) groter dan de begrote uitgaven. En de werkelijke inkomsten (belastingen) zijn
kleiner dan begroot. Deze situatie zou dan leiden tot een groter begrotingstekort. Dat wil
de overheid vermijden, omdat dit:
A zou kunnen leiden tot geldschepping, monetaire financiering van het begrotingstekort,
met het gevaar van inflatie.
B een stijging van de rente, waardoor het beroep op de kapitaalmarkt door bedrijven
(investeringen) en gezinnen (consumptie) afneemt, wat de effectieve vraag nog verder
doet afnemen.
d De staatsschuldquote bereken je door de grootte van de staatsschuld uit te drukken
in een percentage van het bbp. De staatsschuld groeit met het bedrag van het
financieringstekort. Omdat dit financieringstekort volgens de Grieken beneden
de 3% bleef en het bbp jaarlijks met 6% steeg concludeerde de EMU dat deze
staatsschuldquote afnam. Maar in werkelijkheid was het financieringstekort veel groter,
waardoor de staatsschuld ook veel meer toenam. De werkelijke staatsschuldquote was
dan ook veel hoger.
25a
Bij welvaart in enge zin gaat het over materiële behoeften-bevrediging. Maar een mens
kent veel meer behoeften. Denk aan gezondheid, prettig en gezond leefmilieu, enz.
In dat geval spreek je over welvaart in ruime zin. De verschuiving van informele naar
17

c
d
26a
b
c
d
formele economie leidt tot een verhoging van de geregistreerde productie (welvaart in
enge zin), maar niet tot een stijging van de totale behoeftebevrediging. Deze diensten
werden immers daarvoor ook al verricht, al gebeurde dat op informele wijze. De welvaart
zelf (ruime zin) neemt dus niet toe.
Geregistreerd betekent hier dat de arbeid van de mensen bekend is bij de
belastingdienst en/of het centrum voor werk en inkomen (CWI). Voor laag geschoolden
komen door deze formalisering meer arbeidsplaatsen in de formele sector beschikbaar.
Wat de hoog geschoolden betreft; die stimuleert de overheid door de formalisering
om bepaalde huiselijke taken aan laag geschoolden uit te besteden, wat hen in staat
stelt zelf meer deel te nemen aan het arbeidsproces: kortom te gaan werken of hun
werktijdfactor uit te breiden
De inkomsten van de opdrachtnemers zijn gelijk aan de uitgaven van de opdrachtgevers.
De opdrachtgevers kunnen deze kosten echter als aftrekpost bij de belasting opvoeren.
Bij variant 1 betalen de opdrachtnemers belasting en premies, de opdrachtgevers
verkrijgen hogere aftrekposten. Omdat deze laatsten in een hogere belastingschijf
vallen, loopt de overheid meer inkomsten mis (aftrekposten) dan dat zij aan belasting en
premies van de opdrachtnemers ontvangt.
De minister verwacht dat variant 2 een positief effect heeft op het begrotingssaldo.
Betrek in je verklaring daarvoor de hoop die de adviesraad heeft en het effect van dit
beleid op de hoger geschoolden. De adviesraad hoopt dat door de maatregel meer
mensen doorgroeien naar een volwaardige arbeidsplaats. In dat geval ontvangt de
overheid meer belastinginkomsten en hoeft zij minder uitkeringen te betalen.
Het tweede aspect is dat hoog geschoolden meer gaan deelnemen aan het
arbeidsproces. Ook dat levert dan natuurlijk extra belastinginkomsten op.
Er is geen tekort. De overheid hoeft dus niet te lenen, waardoor de schuld verder
oploopt. Wel heeft de overheid dit jaar afgelost en nog houdt ze geld over.
Dat geld willen de voorstanders gebruiken voor extra aflossingen. De staatsschuld zal
aan het einde van 2006 dan ook volgens het aflossingsscenario afnemen met 16,7
miljard euro.
Berekening daling staatsschuld = 5,1 miljard (aflossing) + 11,6 miljard (overschot) = 16,7
miljard.
De staatsschuld einde 2006 is dus 16,7 miljard minder dan eind 2005 / begin 2006. Toen
was de schuld 340 miljard. Eind 2006 bedraagt de staatsschuld dan ook 340 - 16,7 =
323,3 (miljard euro).
Bij vergrijzing neemt het aantal 65-plussers toe. Dat zijn mensen die vaker naar een
dokter gaan en die geen primair inkomen meer hebben. In je antwoord moet je dan ook
tot uitdrukking brengen dat de vergrijzing tot hogere uitgaven voor de gezondheidszorg
leidt, terwijl aan de andere kant de ouderen inactief zijn geworden en daardoor
gemiddeld minder koopkracht hebben, wat de inkomsten uit directe en indirecte
belastingen verhoudingsgewijs doet afnemen.
Als de overheid financiële problemen heeft, zal ze of haar uitgaven moeten verlagen
of moeten zorgen dat haar inkomsten stijgen. Je kunt dan ook als antwoord geven,
dat de overheid de lastendruk verhoogt, wat ertoe kan leiden dat de bedrijven in dit
land de hogere lasten doorberekenen in de verkoopprijzen (afwentelen) waardoor hun
internationale concurrentiepositie verslechtert.
En bij een bezuinigingsmaatregel kun je denken aan een afname van investeringen in
de infrastructuur of in de ‘kenniseconomie’ van ons land, waardoor de internationale
concurrentiepositie van de bedrijven eveneens verslechtert.
Stelling 1 luidt: “Als de overheid haar uitgavenquote (overheidsuitgaven in procenten
van het nationale inkomen) de komende jaren stabiel houdt, zal bij een gelijkblijvend
rentebedrag het rentebeslag toch minder worden.” Het rentebedrag blijft gelijk en
bedraagt dus 22,1 miljard. Maar het nationale inkomen verandert. Dit neemt toe met 3%
per jaar. Het gevolg is dat het rentebeslag (rentebedrag als percentage van het nationale
18

e
inkomen) daalt. Prognose 1 kan dus als argument dienen om stelling 1 te onderbouwen.
Stelling 2 luidt: “Aangezien er in 2005 al sprake is van een nationaal spaaroverschot,
zal extra aflossen ertoe leiden dat bedrijven in het buitenland met onze binnenlandse
besparingen hun concurrentiepositie gaan verbeteren.” Waar gaat het extra door
de overheid bespaarde geld, bedoeld voor de aflossingen, naar toe? Wat doen de
ontvangers daarmee?
Een deel van dit geld zullen de ontvangers (schuldeisers van de staat) in het buitenland
beleggen. Hierdoor zal het buitenlandse bedrijfsleven makkelijker en meer kapitaal
kunnen aantrekken, om hun productieprocessen te moderniseren. Op deze wijze zal
het nationale spaaroverschot door extra aflossing van de staatsschuld bijdragen aan de
stimulering van de concurrentiepositie van vooral buitenlandse bedrijven.
27a Het te lenen bedrag (begrotingstekort) is groter dan € 21,1 miljard. Het financieringstekort
is immers het begrotingstekort minus de aflossingen van de staatsschuld.
b Het financieringstekort is 4,25% van het nationale inkomen. Dit nationale inkomen is dus €
496,5 miljard. Berekening € 21,1 x 100/4,25 = € 496,5 miljard.
c Op 31 december 2005 bedraagt de staatsschuld € miljard.
Berekening: staatsschuld 2004 + financieringstekort = staatsschuld 2005.
€ 337,9 miljard + € 21,1 miljard = € 359 miljard.
19

12 Concept 3-5 Markt – de valutamarkt
12.2 Hoe komt de wisselkoers tot stand?
1a
b
2a
b
De yen kent een vrije wisselkoers. Een daling van de valuta bij vrije of zwevende
wisselkoersen heet een “depreciatie” (1).
De koers daalt als er weinig vraag en/of veel aanbod is. De vraag moet dan “kleiner” (2)
zijn dan het aanbod.
De vraag naar yen neemt toe bij:
Uitspraak (1) – een grotere exportwaarde van Japan betekent namelijk meer vraag naar
Japanse producten en dus ook meer vraag naar de yen, om deze producten te betalen.
Uitspraak (4) – De winst vanuit Engeland stroomt naar Japan. Engelse ponden worden
omgezet in “yennen”. De vraag naar de yen neemt toe.
Uitspraak (2) is onjuist omdat de lagere rente in Japan juist minder buitenlandse
beleggers aantrekt, waardoor de vraag naar de yen daalt.
Uitspraak (3) is onjuist omdat Japanse beleggers dan Engelse ponden moeten kopen
met de yen. Het aanbod van de yen stijgt dan.
In november is de koers van de dollar ten opzichte van de euro gestegen. Je ziet in
de grafiek in de maand november de dollarkoers stijgen naar de eurolijn (= 100). Deze
koersverandering (stijging) heet een appreciatie. Een appreciatie is een koersstijging die
het gevolg is van vraag- en aanbodfactoren. Een appreciatie ontstaat als de vraag naar
dollars groter is dan het aanbod van dollars. De koers is in feite niets anders dan een
prijs. Een prijs voor een valuta. En net als bij andere goederen, zal een vraagoverschot
leiden tot een prijsstijging.
Op de valutamarkt zijn de vragers naar een valuta altijd mensen die buiten dat land van
die valuta wonen. Vragers naar dollars zijn in dit geval dus Aniet-Amerikanen@ Deze
Aniet-Amerikanen@ staan genoemd bij de uitspraken 3 en 4. Aanbieders van dollars zijn
Amerikanen. Zij bieden dollars aan als ze niet-Amerikaanse goederen willen kopen of
buiten Amerika hun geld beleggen/brengen. Bij uitspraak 1 en 2 gaat het om deze groep
AAmerikanen@ die respectievelijk goederen buiten de VS kopen of hun geld de VS uit
laten stromen. In beide gevallen worden de dollars uiteindelijk geruild voor andere valuta.
Uitspraken 1 en 2 zijn dus juist.
12.3 Welke invloed hebben wisselkoersen op de economie?
3a
b
c
d
De journalist ziet dat de inflatie in de EU toeneemt (kop 3) en hij weet dat een recessie
gepaard gaat met minder groei van de bestedingen dat de kans op bestedingsinflatie
daardoor verkleint.
De journalist kan ook zeggen dat de inflatie in de EU toeneemt (kop 3) en dat een
recessie de druk op de arbeidsmarkt wegneemt, wat de kans op hogere lonen en
daarmee (loon)kosteninflatie verkleint.
Volgens de journalist is kop 3 reden om de rente niet te verlagen. Namelijk als de inflatie
in de EU toeneemt, zal een renteverlaging het lenen van geld goedkoper maken en dus
de bestedingen stimuleren, wat de inflatie verder aanwakkert.
De beleggingsanalist stelt dat de rentedaling in de VS het aantrekkelijker maakt om
in de EU te gaan beleggen, zodat de vraag naar euro’s toeneemt en de koers van de
euro gaat stijgen waardoor de importprijzen in euro’s dalen. Dat kan leiden tot lagere
consumentenprijzen.
Volgens de econoom kan de rentedaling in de VS de economische groei daar stimuleren
zodat investeren in de VS aantrekkelijk wordt, wat leidt tot een grotere vraag naar dollars
en een hogere dollarkoers waardoor de importprijzen in euro’s en de consumentenprijzen
in de EU stijgen.
20

4a
b
c
d
5a
b
c
d
6a
b
c
d
De FED wilde met de renteverlaging het lenen van geld goedkoper maken, waardoor de
bestedingen en dus de productie toenemen, zodat de economische groei in stand blijft.
De inflatie in de EU was aan de hoge kant. De ECB wilde een toenemende
inflatie voorkomen omdat renteverlaging de bestedingen stimuleert en tot (meer)
bestedingsinflatie kan leiden.
De koers van de euro stijgt doordat de rente in de EU relatief minder daalt dan in de VS,
waardoor beleggen in de EU aantrekkelijker wordt en de vraag naar euro’s toeneemt.
Een hogere koers van de euro doet de importprijzen dalen. Je krijgt dan namelijk meer
buitenlandse valuta voor een euro. De gedaalde importprijzen worden doorberekend in
de consumentenprijzen, wat de inflatie beperkt.
Een dalende eurokoers kan in het eurogebied de oorzaak zijn van geïmporteerde inflatie
en bestedingsinflatie.
1 Geïmporteerde inflatie: de lage eurokoers maakt importgoederen duurder. Je moet
immers meer euro=s inwisselen voor bijvoorbeeld dezelfde hoeveelheid dollars.
De gestegen importprijzen worden dan in de verkoopprijzen op de consumenten
afgewenteld.
2 Bestedingsinflatie: de lage eurokoers maakt de producten die bedrijven in het eurogebied
voortbrengen voor niet eurobewoners relatief goedkoop. Hierdoor verbetert de
concurrentiepositie en stijgt de export. Dit kan, wanneer het aanbod niet aan de vraag
kan voldoen, tot bestedingsinflatie leiden.
Om de koersdaling te beperken, moet de ECB de vraag naar euro’s doen toenemen.
Dit kan zij realiseren door een renteverhoging. (Buitenlandse) beleggers vinden het
eurogebied dan aantrekkelijker en de vraag naar de euro neemt toe en als gevolg
daarvan de koers ook.
De inflatiedoelstelling is dat deze beperkt blijft tot 2%. Verder is gegeven dat elke procent
koersdaling oorzaak is van 0,2 procentpunt inflatie. De koers daalt van $ 1,18 naar $ 1,02.
De eurokoers daalt met 13,6%.
Berekening: (1,02 – 1,18) / 1,18
x 100% = – 13,6%
Op basis van deze koersdaling bedraagt de inflatie alleen al 13,6 x 0,2 = 2,7%.
Dit is meer dan de doelstelling toelaat. Dus de koersdaling brengt de inflatiedoelstelling
in gevaar.
Om de koersdaling tegen te gaan, zou een renteverhoging noodzakelijk zijn. Maar
een renteverhoging kan aanleiding zijn voor een stijging van de werkloosheid via een
koersstijging en/of via een daling van de bestedingen.
De hogere rente trekt beleggers aan. De koers van de euro kan daardoor stijgen, wat de
Europroducten duurder maakt. Een daling van de export en een gelijktijdige stijging van
de import kan de werkloosheid doen toenemen.
Dat kan ook gebeuren omdat een hogere rente geld lenen duurder maakt. Gezinnen
en bedrijven lenen dan minder en ook daardoor nemen de bestedingen af, wat tot een
hogere werkloosheid kan leiden.
importwaarde in 1999: 0,558 x € 374 miljard = € 208,7 miljard
importwaarde in 2000: 0,555 x € 402 miljard = € 223,1 miljard
De procentuele stijging is 6,9%. Berekening:
223,1
/ 208,7
x 100% = 106,9 stijging bedraagt 6.9%
Door een koersdaling van de euro wordt import (van buiten de eurolanden) duurder. Je
moet meer euro’s betalen voor dezelfde hoeveelheid buitenlandse valuta. Bedrijven zullen
deze kostenstijging in de consumentenprijzen doorberekenen.
De koersdaling van de euro verbetert de exportpositie van Nederland (ten opzichte van
niet-eurolanden), waardoor de productie voor de export kan toenemen.
De productie in Nederland reageert tegenwoordig minder sterk op een koersverandering
van de euro als vroeger op een koersverandering van de gulden. Dat komt omdat een
21

groot deel van de Nederlandse buitenlandse handel met eurolanden plaatsvindt en dus
niet beïnvloed wordt door een koersverandering van de euro en vroeger wel door een
koersverandering van de gulden.
12.4 Wat zijn de verschillen tussen zwevende en vaste wisselkoersen?
7a
b
c
d
8a
b
c
d
9a
b
Je neemt dan aan dat de goudprijs in beide landen gelijk is en onderling niet wijzigt.
Door de beeltenis op de munt af te drukken van de persoon die verantwoordelijk was voor
de uitgifte en door de munt een kartelrand en/of randschrift te geven om het snoeien van
de munt tegen te gaan.
Zo’n geldstelsel werkt niet meer als de waardeverhouding tussen goud en zilver verandert,
bijvoorbeeld als er een nieuwe zilvermijn of goudmijn wordt ontdekt.
Het slechte geld is het geld dat in verhouding minder waard is geworden. Als zilver minder
waard is, wil je geen gouden tientje meer inwisselen voor 10 zilveren guldens. Andersom
wel. Men probeert zoveel mogelijk te betalen met de zilveren guldens. Het goede geld
(gouden munten) verdwijnt uit de geldomloop, terwijl het slechte geld (zilver) juist blijft
bestaan. Het is dan namelijk lonend om een gouden munt om te smelten en het goud
voor bijvoorbeeld 12 zilveren guldens te verkopen. Op den duur zijn alle gouden munten
verdwenen.
Achtereenvolgens bepaal je hoeveel euro die 1.650 Franse franken (FF) waard zijn, om
daarna de gulden prijs (f) te kunnen uitrekenen.
FF 1.650 (= 0,15245 x FF 1.650) = € 251,54
€ 251,54 (= 2,20371 x € 2,20371) = f 554,32
Een hogere koers van de gulden zou betekenen, dat je voor jouw guldens meer euro=s
krijgt. Dat betekent concreet dat je minder guldens had hoeven te betalen voor € 251,54 (=
FF 1.650). De huur van het huisje in guldens zou dan lager zijn geweest.
Bij alle verklaringen die je kunt bedenken, moet je er steeds vanuit gaan dat de hogere
koers van de gulden nadelig is voor de internationale concurrentiepositie.
1 De hogere koers maakt jouw producten voor buitenlanders duurder. Dit leidt tot een daling
van de export. In de exportindustrie neemt de productie af en stijgt de werkloosheid.
2 De hogere koers maakt import juist goedkoper. De import neemt toe. Dit leidt tot een daling
van de productie bij bedrijven die Aimport vervangende@ producten produceren. Ook in
deze bedrijven zal de werkloosheid toenemen.
3 In beide gevallen zal het nationale inkomen dalen, wat ook de particuliere consumptie doet
afnemen. Ook dat is een reden voor een daling van de bestedingen, de productie en dus
de werkgelegenheid.
Het betreft hier een hogere koers die tot stand komt doordat de monetaire autoriteiten
Aergens vanuit gaan@. De koers komt dus niet tot stand door vraag en aanbod. We
hebben hier daarom niet te maken met een appreciatie, maar met een revaluatie (komt in
de volgende paragraaf aan de orde).
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
0, 15 - 0,12 × 100%= 25%
0,12
Indien de vaste koppeling losgelaten wordt:
• zal de renminbi in koers stijgen waardoor de internationale concurrentiepositie van deze
vestigingen in China zal verslechteren (nadeel)
• zal de renminbi in koers stijgen waardoor de winst die deze vestigingen behalen op de
Chinese markt omgerekend in dollars hoger zal zijn (voordeel)
22

c
d
10a
b
c
d
e
11a
b
c
12a
b
c
Zonder vaste koppeling vervalt voor China de noodzaak van het omzetten van dollars
in Amerikaanse staatsobligaties, hetgeen zal leiden tot een afname van het aanbod van
vermogen op de kapitaalmarkt in de VS.
Een verhoging van de geldmarktrente zou een opwaartse druk betekenen op de koers van
de renminbi en daarmee de vaste koppeling onder druk zetten.
Rentedaling in VS maakt het Eurogebied aantrekkelijker voor beleggers dan de VS. De
vraag naar euro’s stijgt en de koers daarmee ook
Door de verkoop van dollars daalt de koers van de dollar, maar stijgt de euro ten opzichte
van de dollar.
Een stijging van de EU-import betekent meer aanbod van euro’s. De koers van de euro in
dollars daalt.
Bij investeringen door Eurobewoners in de VS neemt het aanbod van euro’s toe. De koers
van de euro daalt.
Bij investeringen van Amerikaanse bedrijven in de EMU neemt de vraag naar euro’s toe.
De koers van de euro stijgt.
Als geïmporteerde grondstoffen in prijs stijgen, zullen de binnenlandse producenten
deze kostenstijging ook doorberekenen in hun prijzen. Je spreekt dan ook wel van
geïmporteerde inflatie. Als dit tevens producten betreft die voor de export zijn bestemd of
in exportgoederen zijn verwerkt, dan zal ook het uitvoerprijspeil stijgen.
Als de eurokoers daalt ten opzichte van de dollar, moet je meer euro’s betalen voor
dezelfde hoeveelheid dollars. Dit betekent concreet dat veel invoerprijzen (die in dollars
luiden) in Nederland hoger zullen worden
Als de VS in 2001 hetzelfde importpakket uit Nederland kopen, hebben Amerikaanse
importeurs te maken met twee ontwikkelingen. De eerste ontwikkeling is dat de
uitvoerprijzen zelf zijn gestegen en de tweede is dat de wisselkoers van de euro is
gedaald.
Hetzelfde importpakket kost in euro’s meer en wel € 11,707 miljard.
Berekening: 1,018 x € 11,5 miljard = € 11,707 miljard.
In dollars is dat 0,88 x € 11,707 = € 10,30 miljard.
In 2000 was de koers van de dollar volgens bron 4 € 0,81. Je kreeg dus 81 eurocent voor
een dollar. In 2007 kreeg je nog maar € 0,73 voor een dollar. De koers van de dollar is
gedaald. Maar let op, het gaat bij deze vraag om de koers van de euro ten opzichte van
de dollar.
2005: 1$ = € 0,81 → € 1 = 1 / 0,81
$ = 1,23 dollar (afgerond)
2007: 1$ = € 0,73 → € 1 = 1 / 0,73
$ = 1,37 dollar (afgerond)
De euro is dus ten opzichte van de dollar met 11,4%gestegen. Deze stijging als gevolg
van vraag- en aanbodfactoren noem je een appreciatie
Berekening: (1,37 – 1,23) / 1,23
x 100% = 11,4%
Door de koersstijging van de euro moet een Amerikaan meer dollars betalen voor
een zelfde hoeveelheid euro’s. Hoewel de Europese producten helemaal niet in prijs
gestegen hoeven te zijn, zal de Amerikaan toch ervaren dat hij meer moet betalen
voor deze producten vanwege de koersstijging van de euro. De concurrentiepositie
van Europese bedrijven verslechtert daardoor ten opzichte van Amerikaanse
bedrijven.
De Europese bedrijven zullen door de hoge eurokoers niet alleen te maken kunnen
krijgen met afzetproblemen op de Amerikaanse markt, maar ook op de eigen Europese
markten. Immers Amerikaanse concurrenten zullen vanwege de goedkope dollar
aantrekkelijker zijn voor de Europese kopers. Kortom de Europese bedrijven zullen ook
op de thuismarkt meer concurrentie ondervinden.
23

d
Sarkozy pleit voor een renteverlaging. Bedenk als je voor zijn standpunt kiest daarvoor
goede argumenten. Trichet gaat voor een renteverhoging. Ook daarvoor kun je eventueel
een argument bedenken.
Indien je kiest voor Sarkozy: voor een renteverlaging
Argument 1: door een renteverlaging kunnen mensen goedkoper geld lenen, wat kan
leiden tot toenemende bestedingen waardoor de daling van de productiegroei afremt
(bron 5).
Argument 2: door een renteverlaging zal de koers van de euro afnemen, omdat er
minder vraag naar de valuta zal zijn door buitenlandse beleggers. Door de koersdaling
verbetert de concurrentiepositie van Europese producenten (bron 4).
indien je kiest voor het standpunt van Trichet: voor een renteverhoging. De ECB had
immers de rente met een kwart procentpunt verhoogt tot 4%, omdat de inflatie bleef
stijgen.
Een argument is dat de in de tekst genoemde oplopende inflatie in de EMU het streven
naar prijsstabiliteit van de ECB onder druk kan zetten. Door een renteverhoging wordt
sparen aantrekkelijker en lenen minder aantrekkelijk. Hierdoor nemen de bestedingen af
en daardoor kan de inflatie afnemen.
12e Uit je antwoord moet blijken dat:
• dat Trichet aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als president van de
politiek onafhankelijke ECB formeel verantwoordelijk is voor het monetaire beleid binnen
de EMU
• Sarkozy aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als regeringsleider van een
van de lidstaten van de EMU verantwoordelijk is voor een economische politiek, gericht
op de welvaart van Europese burgers
12.5 Wanneer spreek je van een stabiele wisselkoers?
13a
b
c
d
14a
b
Een hoge koers van de yen verslechtert de Japanse concurrentiepositie, waardoor de
export niet kan bijdragen aan het economische herstel.
Je kunt ook zeggen dat een hoge koers van de yen tot veel bestedingen door Japanners
in het relatief goedkope buitenland leidt, waardoor de binnenlandse vraag stagneert.
De koers van de yen moet omlaag, maar dat kan de Japanse centrale bank niet bereiken
met een (verdere) rentedaling omdat de rente in Japan al bijna 0% is, zodat collectief
ingrijpen van de andere centrale banken op de valutamarkten nodig is om het aanbod van
yens op valutamarkt te vergroten.
Krantenkop 2 vormt de verklaring van krantenkop 5. De hoge koers van de yen maakt
Amerikaanse producten in Japan goedkoper en Japanse producten in de VS duurder, wat
voor Japan betekent meer import en minder export waardoor de handelsbalans van Japan
met de VS een tekort vertoont.
Omdat gebleken is dat stimulering van de binnenlandse bestedingen via monetaire
instrumenten zoals rentepolitiek en valuta-interventies, niet mogelijk is, kan alleen een
verlaging van de belastingen en/of het vergroten van de overheidsbestedingen de
economische groei nog stimuleren.
Een laagconjunctuur kenmerkt zich door geringe bestedingen. Dus ook de import van
deze landen is relatief klein. De export van Oost-Europese landen hangt mede af van de
import van westerse landen. Minder export betekent voor de Oost-Europese landen dus
dalende groeipercentages van het BBP.
Als gevolg van de lagere productiegroei neemt de werkloosheid toe. De arbeidsmarkt
verruimt daardoor. De onderhandelingspositie van vakbonden verslechtert, looneisen worden
minder en lagere loonkosten verbeteren weer de internationale concurrentiepositie.
24

14 De verbeterde concurrentiepositie doet de export toenemen en de import dalen.
Een grotere export betekent meer vraag naar de valuta van die landen. Minder import doet
het aanbod van die valuta kleiner worden. Beide oorzaken leiden tot meer schaarste van
die valuta en dus tot een koersstijging van die valuta.
d
Een hogere koers van een valuta maakt de export van dat land voor buitenlanders
duurder (wisselkoersinflatie). Echter een hogere productiviteit kan de totale kosten per
product verlagen en zo daarmee dus ook het nadelige effect van hogere wisselkoersen
ondervangen.
e De spilkoers was op 31 juli 1996 $2.
Op 31 augustus was de koers $2 x 0,985 = $1,97;
Op 30 september was de koers $1,97 x 0,985 = $1,94
f
g
De bandbreedte blijft procentueel gelijk. Deze was op 31 juli 1996 13%. Berekening:
Bandbreedte = (2,13 – 1,87) / 2,00 x 100%
De minimale koers had dus op 30 september 1996 $1,81 mogen zijn (6,5% lager dan
$1,94).
Berekening: $1,94 x 0,935 = $1,81
De werkelijke koers ligt daaronder, zodat de centrale bank wel moest interveniëren.
De roebel was te goedkoop. De Russische centrale bank zal dus deviezen (dollars)
hebben verkocht, om daarmee roebels op te kopen om deze schaarser te maken. De
valutareserves zijn daardoor afgenomen. De valutareserves worden gevormd door de
goud- en deviezenvoorraad.
15a
b
c
d
Devaluatie en revaluatie hebben betrekking op een officiële aanpassing van de spilkoers
bij een systeem van stabiele wisselkoersen. Hier is daarvan geen sprake. De stijging van
de koers van de yen van75 dollar voor 10.000 yen naar 90 dollar is het gevolg van vraag
en aanbodfactoren. Deze stijging noem je een appreciatie.
De zin “koers van de dollar in yens staat niet voor niets vet gedrukt. Gegeven is:
1 juli 2001: 10.000 yen = 75 dollar 1 dollar = 10.000 / 75
= 133,33 yen
1 november 2001: 10.000 yen = 90 dollar 1 dollar = 10.000 / 90
= 111,11 yen
De dollarkoers in yens is in de periode 1 juli – 1 november gedaald en wel met 16,67%
(twee decimalen).
Berekening: (111,11 -133,33) / 133,33
x 100% = - 16,67%
Na 1 november zie je de koers (prijs) van de yen ten opzichte van de dollar dalen.
De yen is blijkbaar minder schaars geworden ten opzichte van de dollar. De Japanse
monetaire autoriteiten zullen daarom op 1 november dollars hebben gekocht, met als
gevolg dat hun monetaire reserves zijn toegenomen. Verkopen van yens voor dollars had
je ook mogen antwoorden. (Maar dat is minder fraai, omdat bij valuta-interventies door
een centrale bank juist vreemde valuta’s worden gekocht of verkocht).
De oproep was gericht op meer wisselkoersflexibiliteit. Dus minder snel ingrijpen op de
valutamarkten. De schommelingen van de wisselkoers zullen dus alleen maar groter
worden. Als de centrale bank van Japan gehoor geeft aan de oproep en dus niet langer
intervenieert om de koersstijging van de yen tegen te gaan, zal de koers nog verder
stijgen.
Op grond van deze oproep kunnen speculanten een koersstijging van de yen ten
opzichte van de dollar verwachten, wat zal leiden tot een toename van (speculatieve)
beleggingen in de yen en daarmee tot meer vraag naar de yen en een hogere koers van
de yen. Ook dat is een mogelijk gevolg van deze oproep.
25

13 Concept 7-1 Welvaart en groei – deel 1
13.1 Inleiding
1a
b
De kwaliteitsverslechtering is het gevolg van de verhoging van de inkomstenbelasting.
Indien de hogere inkomensgroepen meer belasting moeten gaan betalen, is het goed
gekwalificeerde overheidspersoneel eerder geneigd in de VS of in West-Europa te gaan
werken. Er blijft dan minder gekwalificeerd personeel over.
Verlies aan werkgelegenheid is het gevolg van een verhoging van het minimumloon.
Een verhoging van het minimumloon kan leiden tot stijging van de loonkosten in de
toeristische sector waardoor de (kost)prijs van toeristische diensten stijgt en de afzet /
winstgevendheid daalt, wat tot een verlies van werkgelegenheid in de toeristische sector
kan leiden.
13.2 Hoe ontstaan inkomens?
2 Arbeid is alle lichamelijke en geestelijke arbeid die gericht is op het voortbrengen van
economische goederen (geld). Op dit niveau heeft de schaaksport alle amateuristische
kenmerken verloren. De spelers spelen voornamelijk nog voor het geld. Schaken op dit
niveau is volgens de economie niets anders dan arbeid verrichten.
3a De productiefactoren die zij inzet zijn: ondernemerschap (zij zelf), kapitaal (lening voor
haar winkelpand), arbeid (jij als werknemer).
b Ondernemerschap = winst, kapitaal = rente, winkelpand = huur, werknemer = loon.
c Vlottend: Voorraad babyartikelen, kassarollen, prijskaartjes.
Vast: Kassa, toonbank, rekken.
d Ja, de aankoop van een kassa, rekken en de toename van de voorraad rekenen we
allemaal tot de investeringen van Lara.
e Lara schrijft af op de inventaris. Denk aan de kassa, de rekken, enz. Het gaat dan om
vaste kapitaalgoederen.
4a
b
c
d
e
5a
b
c
d
Super de Boer kan haar kapitaalgoederen nu langer en daarmee efficiënter benutten.
Super de Boer heeft door de bedrijfstijdverlenging ook meer personeel nodig. Als de
personeelskosten meer stijgen dan de omzet, zou de winst zelfs kunnen afnemen.
Het doel van de steekproeven is om diefstal te voorkomen.
Een diepte-investering. De productiviteit van de caissières stijgt. In dezelfde tijd kunnen
deze nu meer klanten bedienen.
Procesinnovatie. De te verkopen producten zelf veranderen niet, maar wel het winkelen,
het proces dat nodig is om deze producten te krijgen.
De innovatie die hier is bedoeld treedt op als de prijsverhouding van arbeid en kapitaal
verandert (stijgt). Bedrijven zoeken dan naar methoden om minder arbeidsintensief en
meer kapitaalintensief te produceren. Hier is daarom sprake van procesinnovatie.
Het model laat zien dat als arbeid duurder wordt, bedrijven gaan innoveren. Dat doen
zij door investeringen, waarmee zij arbeid door kapitaal kunnen vervangen en waardoor
waarschijnlijk ook de productiecapaciteit toeneemt.
De meer kapitaalintensieve productietechniek maakt het mogelijk om met dezelfde
hoeveelheid arbeid meer te produceren. Er is hier sprake van een diepte-investering.
Stel dat de consumptie stijgt. Dan nemen de bestedingen toe en als gevolg daarvan
de productie en de bezettingsgraad. Bedrijven hebben dan meer personeel nodig. De
werkloosheid daalt.
Een groter aanbod van arbeid betekent dat de beroepsbevolking groter is. Bij een gelijk
blijvende werkgelegenheid leidt dat tot meer werkloosheid. Maar als de werkloosheid
26

e
stijgt denken veel mensen dat zij toch geen kans op werk hebben en daarom doen zij
ook geen moeite om werk te zoeken.
Een stijging van de productie bij een zelfde productiecapaciteit doet de bezettingsgraad
van die capaciteit toenemen. Stijgt de productiecapaciteit bij een gelijke productie dan
daalt de bezettingsgraad van de capaciteit.
13.3 Welke beloningen ontvang je voor het inzetten van productiefactoren?
6 Alleen 4c reken je tot het verrichten van arbeid. De andere drie activiteiten zijn niet
gericht op het voortbrengen van economische goederen (geld).
7 De pachtprijs van de boer bedroeg € 275 per hectare. Berekening: € 11.825 / 43 = € 275
Een verhoging met 15% bedraagt 0,15 x € 275 = € 41,25
Omdat de boer 43 hectare heeft had hij € 1.773,75 meer moeten betalen.
Berekening: 43 x € 41,25 = € 1.773,25.
Hij had dus € 11.825 + € 1.773,75 = 13.598,75 moeten betalen als het waterschap haar
zin had gehad.
8a
b
c
Men moet rekening houden met de huidige mogelijkheden om te sparen en de te
verwachten kosten voor later. Als men nu te veel spaart, komt men wellicht in geldnood.
Spaart men nu te weinig, dan heeft men misschien straks te weinig.
Het rendement zal het hoogst zijn bij de tweede optie. Als men het geld een tijd vastzet,
heeft de bank meer mogelijkheden om dit geld te gebruiken en zal daarom bereid zijn
een hogere rente te betalen.
De laagste rente zal je bij de derde optie krijgen. Jij kunt bij de bank elk moment je geld
terugvragen. Dat is een onzekere situatie voor de bank en daarom zul je niet veel rente
ontvangen.
9 Zonder alle zorgen van een ondernemer had deze persoon een jaarinkomen kunnen
hebben van € 35.000. Berekening: € 30.000 (loon) + € 3.000 (rente) + € 2.000 (pacht) =
€ 35.000.
Het ondernemersloon bedraagt daarom in het derde jaar € 45.000 - € 35.000 = € 10.000.
10a
b
c
bij (1) breedte-investering
bij (2) toenemen
bij (3) gelijk blijven (de capaciteit stijgt 10%, maar de productie ook)
bij (4) diepte-investering
bij (5) toenemen
bij (6) afnemen (de capaciteit stijgt 15%, terwijl de productie maar 10% toeneemt)
De oude arbeidsproductiviteit bedroeg 4.500 poststukken per dag.
Berekening: (0,90 × 10 × 10.000) / (10 x 2)
= 4.500
De nieuwe arbeidsproductiviteit bedraagt (1,10 × 90.000) / 5
= 19.800 poststukken per dag
De stijging van de arbeidsproductiviteit leidt tot meer winst als de besparing op
arbeidskosten groter is dan de stijging van de kapitaalkosten.
13.4 Hoe meet je de mate van inkomensongelijkheid in een land?
11 De twee oorzaken die het CPB noemt waardoor de inkomensverschillen tussen laag- en
hoogopgeleiden zullen toenemen zijn: 1) de gestegen vraag naar hogere opgeleiden
is groter dan de toename van het aantal hoogopgeleiden en 2) de groep waaruit
hoogopgeleiden voortkomen is beperkt. Niet iedereen beschikt over de benodigde
talenten, om een hogere opleiding te kunnen doen.
27

12a Probeer twee redenen te bedenken waarom de inkomens van Jan en Karel kunnen
verschillen. Je denkt dan waarschijnlijk al snel in verschil in opleiding. Maar je kunt ook
denken aan verschillen in productiviteit van beide heren, in de zwaarte van het werk, in
de verantwoordelijkheid (functie), enz.
b Als de Lorenzcurve zou samenvallen met de stippellijn zou dit betekenen dat de 25%
personen met de laagste inkomens ook 25% van het nationale inkomen heeft en dat de
25% hoogste inkomens ook 25% heeft. Daaruit kun je dan concluderen dat iedereen
evenveel moet verdienen.
c Trek vanaf de X-as bij 50% een rechte lijn omhoog. Bij de Lorenzcurve aangekomen lees
je dan de bijbehorende Y-waarde (percentage totale inkomen) af. Dat blijkt 25% te zijn.
d Als het totale inkomen gelijk blijft en de minst verdienende helft ziet het gemiddelde loon
stijgen, dan kan dit alleen maar betekenen dat de inkomens dichter bij elkaar zijn komen
te liggen (= nivelleren). De Lorenzcurve komt dan dichter bij de diagonaal te liggen.
100
percentage
van het
totale inkomen
(cumulatief)
75
50
25
Lorenzcurve
0 0 25 50 75 100
percentage van het totaal aantal personen (cumulatief)
13a
b
c
13a
b
Primair inkomen bestaat uit de beloningen voor de ingezette productiefactoren zoals
arbeid, kapitaal, natuur en ondernemerschap. De bijbehorende beloningen heten loon,
huur, rente, pacht en winst.
Hier treedt het prijsmechanisme in werking. Werknemers in beroepsgroepen die
naar verhouding schaars zijn zullen hogere lonen kunnen eisen dan werknemers in
beroepsgroepen die ruimer vertegenwoordigd zijn op de arbeidsmarkt. In ieder geval zijn
werkgevers bereid om schaarse beroepskrachten beter te betalen dan werknemers met
een beroep, waarvan er ruim voldoende aanwezig zijn.
Het lijnstuk OA bestaat uit het percentage mensen zonder primair inkomen. Als het
percentage werklozen daalt, zal het percentage mensen zonder primair inkomen ook
dalen. Het lijnstuk OA wordt kleiner en daardoor komt de Lorenzcurve meer naar links te
liggen.
Het om de verdeling van het nationale inkomen over personen of groepen van personen.
Het betreft hier dus de personele inkomensverdeling.
Kolom 3 bereken je door de waarde van het gemiddelde inkomen per inkomensklasse te
berekenen als percentage van het totale inkomen. Je krijgt dan bijvoorbeeld voor groep I
een percentage van 4,2%.
Berekening: 14.800 / 351.100 x 100 % = 4,2%
De drie percentages voor de overige groepen zijn dan 11,8%, 24,2% en 59,8%.
28

Kolom 4 bereken door deze vier percentages te cumuleren. Bij groep III vind je dan het
percentage van 40,2%.
Berekening: 4,2% + 11,8% + 24,2% = 40,2%
In onderstaande tabel staan de kolommen 3 en 4 volledig ingevuld (na de
werkgeversbijdrage).
(3) (4)
gemiddeld inkomen
per inkomensklasse
in % van totaal
gemiddeld inkomen per
inkomensklasse in % van
totaal, cumulatief
4,2 4,2
11,8 16,0
24,2 40,2
59,8 100
(100)
De lorenzcvurve is een doorgetrokken lijn die de coördinaten (0;0), (25;4,2), (50;16,0),
(75;40,2) en (100;100) verbindt. Deze punten zijn aangegeven is de oorspronkelijke
Lorenzcurve. Je ziet dat de nieuwe coördinaten nauwelijks afwijken van de
oorspronkelijke.
Lorenzcurve
cumulatief %
van totale
inkomens
De lorenzcurve van de inkommensverdeling vóór de
werkgeversbijdrage, zie bron 10, is al ingetekend.
100
90
80
70
60
50
40
●
30
20
●
10
●
0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
cumulatief % huishoudens
c
Uit je conclusie moet dan blijken dat de stelling van Johnson misschien niet juist is
als je zuiver naar de getallen kijkt, maar dat de verschillen tussen de percentages in
de kolommen (3) en (4) zo klein zijn, dat de nieuwe Lorenzcurve vrijwel samenvalt
met de curve van de verdeling vóór de werkgeversbijdrage. Dit betekent dat de
inkomensverdeling eigenlijk niet (substantieel) veranderd is.
Als Jackson gelijk heeft en de inkomensverdeling inderdaad schever wordt
(denivellering), zouden de lagere inkomensgroepen minder profiteren van de
werkgeversbijdrage dan de hogere inkomensgroepen. Ogenschijnlijk lijkt dat met bron 11
juist in tegenspraak te zijn. Daar is in de laagste inkomensgroep de bijdrage 20% van het
gemiddelde inkomen en bij de hoogste groep is dat maar 3,3%. Toch heeft hij gelijk. In
de laagste groep profiteren maar 22% van de mensen van deze bijdrage, terwijl dat in de
hoogste groep maar liefst 89% is.
29

d
Als mensen onder de Medicaid vallen in combinatie met een werkgeversbijdrage kunnen
zij onbeperkte zorg ontvangen. Omdat de prijsprikkels dan zijn verdwenen maken deze
inwoners van de VS misschien wel meer dan nodig of zelfs misschien wel oneigenlijk
gebruik van de zorg. Het morele wangedrag bestaat uit het onnodige of oneigenlijke
gebruik maken van de zorg. Ook al hebben mensen niet altijd door dat dit bekend staat als
moreel wangedrag. Deze laatste term is meer economisch van aard dan maatschappelijk.
Het is wel vergelijkbaar met het in Nederland, tot begin van deze eeuw, toegepaste
ziekenfondsstelsel. Ook bij de toentertijd verzekerde ziekenfondspatiënten werden alle
medische kosten vergoed. Omdat ook toen de kosten de pan uitrezen heeft de Nederlandse
overheid dit systeem verlaten en gekozen voor een algemene verplichte ziektekosten(zorg)
verzekering.
13.5 Op welke wijze nivelleert de overheid de primaire inkomensverdeling?
15a
b
c
d
e
In het gedeelte CE leidt een verlaging van het belastingtarief tot een toename van de
totale belastingopbrengst.
Ja, kijk maar naar de punten B en D. Hoewel de tarieven daar verschillen is de
belastingopbrengst in B en D aan elkaar gelijk.
De belastingopbrengsten in A zijn gelijk aan nul. Er wordt immers geen belasting
geheven. Het tarief is nul.
In punt E is de belastingopbrengst ook nul omdat de tarieven zo hoog zijn, dat niemand
meer wil werken.
Als de regering de tarieven verlaagt, kan de opbrengst toenemen doordat dan minder
mensen de belasting willen ontduiken en omdat meer mensen willen gaan werken en
dan ook belasting gaan betalen.
16a Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
* het heffen van inkomstenbelasting met progressieve tarieven. Een voorbeeld van een
juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met een hoger inkomen
relatief meer belasting betalen.
* het uitkeren van inkomensoverdrachten aan vooral lagere inkomensgroepen. Een
voorbeeld van een juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met
geen of een laag (primair) inkomen een uitkering krijgen, waardoor zij een hoger
(secundair) inkomen ontvangen.
b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat roken een
nadelig gevolg voor de welvaart van niet-rokers kan hebben en dat dit effect (als de
overheid geen accijns heft) niet in de prijs van tabak is opgenomen.
c Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun
inkomen sparen.
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun
inkomen besteden in het buitenland.
d Lager. Uit je verklaring moet blijken dat het aandeel van de vijfde inkomensgroep in
het secundaire inkomen hoger is dan dat van de derde inkomensgroep, zodat het
belastingbedrag een kleiner aandeel uitmaakt.
30

13.6 Hoe werkt het Nederlandse belastingstelsel?
17a Belastbaar inkomen = Bruto inkomen – aftrekposten
aftrek = rente = 0,055 x € 150.000 = € 8.250
Belastbaar inkomen = € 62.000 – € 8.250 = € 53.750
b Eerste schijf: 0,23 x € 12.000 = € 2.760
Tweede schijf: 0,30 x € 14.000 = € 4.200
Derde schijf: 0,42 x € 25.000 = € 10.500
Vierde schijf: 0,52 x € 2.750 = € 1.430
Totaal vier schijven = € 18.890
Te betalen € 18.890 – € 2.500 (heffingskorting) = € 16.390
c Gemiddelde belastingdruk = € 16.390 / € 62.000
x 100% = 26,4%
d Het marginale tarief voor Bart bedraat 52%/
e Het belastingstelsel is progressief, omdat je naarmate je meer gaat verdienen over dat
“steeds meer” een hoger percentage gaat betalen aan de belastingdienst.
18a
De “Vlaktaks” kenmerkt zich door een proportioneel belastingtarief dat al geheven wordt
vanaf de allereerste verdiende euro. De belastingfunctie is daarom een rechte lijn door
de oorsprong.
B
B-bY
Y
b
c
d
Gemiddelde belastingdruk (gbd) = B / Y
gbd = bY / Y
= b
Marginale belastingdruk (mbd) = ∆B / ∆Y
= richtingscoëfficiënt b
Conclusie: bij de “Vaktaks” zijn gemiddelde- en marginale belastingdruk gelijk.
De minister van financiën vreest dat hij te weinig inkomsten krijgt. Maar welke bedragen
liep hij in het oude schijvenstelsel mis, die hij nu wel ontvangt? Over de bedragen die
men in het oude schijvensysteem mocht aftrekken, ontvangt de minister nu belasting.
Het is zelfs zo dat dit relatief veel is, omdat het vooral de hogere inkomensgroepen
waren met veel aftrekposten. De minister kon toen dus 42% en 52% van die bedragen
mislopen. Nu ontvangt hij dat geld volledig.
Tevens bestaan er in het nieuwe systeem (Vlaktaks) ook geen heffingskortingen meer.
Dus ook dat geld behoudt de minister.
En een derde argument, hoewel niet echt sociaal, is dat zelfs de allerlaagste inkomens
35% moeten betalen, terwijl die dat voorheen bij lange na niet haalden.
De Minister van Sociale Zaken wil nivellerende inkomenspolitiek kunnen voeren. Dat is
met de Vlaktaks absoluut niet mogelijk. Iedereen betaalt dan hetzelfde percentage van
het verdiende inkomen. Voor een nivellerende politiek is een progressief belastingsysteem
nodig. En daar was het oude schijvenstelsel natuurlijk uitermate geschikt voor.
Je zult nu moeten uitrekenen wat de gemiddelde belastingdruk voor beide groepen is.
Met behulp van de grafiek kun je bepalen wat het aftrekbare bedrag is.
31

Er wordt in de opgave wel gezegd dat er één of meer heffingskortingen zijn, maar die
worden niet genoemd. Vreemd. Ga er dan maar vanuit dat ze er niet zijn.
Bruto inkomen = € 17.000
Aftrekposten 14% = € 2.380
Belastbaar inkomen = € 14.620
Te betalen:
0,325 x € 14.620 = € 4.751,50
Belastingdruk = 27,95%
Berekening: 4.751,50 / 17.000 x 100% =
27,95%
Bruto inkomen = € 60.000
Aftrekposten 25% = € 15.000
Belastbaar inkomen = € 45.000
Te betalen:
0,325 x € 15.000 = € 4.875
0,375 x € 15.000 = € 5.625
0,42 x € 15.000 = € 6.300
------------------------------------------ +
€ 16.800
Belastingdruk = 28%
Berekening: 16.800 / 60.000 x 100% =
28%
Conclusie: de gemiddelde belastingdruk is in deze beide decielen (4 e en 10 e ) vrijwel gelijk.
e
19a
b
c
20a
De heffingskorting van € 2.000 geldt voor elke belastingplichtige. Wanneer de politiek
besluit om de “Vlaktaks” uit te breiden met deze heffingskorting van € 2.000 is er sprake
van nivellering. Voor iemand met een laag inkomen is deze € 2.000 een groot bedrag.
Daar bedoelen we mee dat je een groot deel van je inkomen belastingvrij krijgt.
Voor iemand met een hoog inkomen is het belastingvrije deel maar een relatief klein
percentage. Stel iemand heeft een inkomen van € 10.000. Met deze korting is daarvan
dan maar liefst 20% belastingvrij. Voor iemand met een inkomen van € 50.000 is dat
maar 4%. Het voordeel is relatief groter voor mensen met lagere inkomens. Deze
heffingskorting werkt in dat geval nivellerend.
Mensen met hogere inkomens wonen meestal ook in duurdere woningen, waarvoor zij
hogere hypothecaire leningen hebben afgesloten. Zij hebben dus niet alleen een groter
percentage belastingvoordeel, maar ook het bedrag zelf dat zij kunnen aftrekken is
meestal groter.
Het bedrag dat Jan kan aftrekken is de door hem betaalde hypotheekrente. Hij betaalt
5% over zijn hypotheekschuld van € 400.000 aan rente. Dat is een bedrag van € 20.000.
Berekening hypotheekrente = 0,05 x € 400.000 = € 20.000.
Dit bedrag doet zijn belastbaar inkomen dalen van € 90.000 naar € 70.000. Dan nog valt
dit hele bedrag in de hoogste belastingschijf. De hoogste schijf begint immers al bij
€ 52.000.
Berekening: € 17.000 + € 13.500 + € 21.500 = € 52.000.
Het belastingvoordeel is dus 52% van het betaalde rentebedrag. Het belastingvoordeel
bedraagt daarmee € 10.400.
Berekening belastingvoordeel = 0,52 x € 20.000 = € 10.400
Een stijging van de hypotheekrente betekent dat woningbezitters een groter bedrag van
hun bruto inkomen mogen aftrekken, waardoor het belastbare inkomen daalt. De overheid
ontvangt daardoor minder belasting. De overheidsontvangsten nemen daarom af.
Prijscompensatie is een loonsverhoging om de gestegen kosten van het levensonderhoud
te compenseren. Gegeven is dat deze kostenstijging (inflatie) 1,5% bedraagt. Het
brutoloon stijgt met € 435 euro (van € 29.000 naar € 29.435).
Dat is inderdaad een stijging die precies gelijk is aan de inflatie (prijscompensatie).
Berekening % stijging brutoloon = (nieuw – oud) / oud
x 100%
% stijging brutoloon = 435 / 29.000
x 100% = 1,5%
32

Volksverzekeringen financieren de uitvoeringsinstanties uit de algemene
middelen. Je moet daarbij denken aan de belastingopbrengst. Het zijn dus geen
werknemersverzekeringen, waarvan werknemers en werkgevers de premies gezamenlijk
opbrengen.
Voorbeelden van volksverzekeringen zijn de Algemene Ouderdoms Wet (AOW), de
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), de Algemene Nabestaande Wet (ANW)
en de Algemene Kinderbijslag Wet (AKW)
20c De ontbrekende getallen in tabel 1 betreffen iemand met een bruto jaarloon van € 29.000.
Deze persoon valt met de top van zijn inkomen van € 29.435 in schijf 2, heeft geen
aftrekposten maar wel een heffingskorting van € 5.215.
Bruto jaarloon € 29.435
Aftrekposten 0
---------------------------------------------------------------------------------------------------------- -/-
Belastbaar inkomen € 29.435
Loonheffing schijf 1: (€ 16.265 groot): € 5.433,00
Loonheffing schijf 2: (€ 29.435 - € 16.265 = € 13.170 groot):
40,35% van € 13.170 = € 5.314,10
Loonheffing € 10.747,10 -/-
Heffingskortingen € 5.215 +/+
Netto loon € 23.902,90
Het nettoloon = brutoloon – loonheffing + heffingskorting
Nettoloon = € 29.435 - € 10.747,10 + € 5.215 = € 23.902,90
21a
b
c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het verkleinen van
de wig kan betekenen dat het nettoloon groter wordt. Dit kan een aanmoedigingseffect
onder niet-werkenden veroorzaken, waardoor het aanbod van arbeid groeit.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een
heffingskorting lage en hoge inkomens een gelijk bedrag aan belastingvermindering
hebben, terwijl bij een belastingvrije som de lagere inkomens door een lager marginaal
tarief (32,9%) een kleiner bedrag aan belasting besparen dan de hogere inkomens (52%).
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Heffing: 0,329 × 30.000 = 9.870
Korting = 3.321 –
Extra korting = 1.536 –
Te betalen = 5.013
Gemiddelde belastingdruk: 5.013 / 30.000
x 100% = 16,7%
d meer nivellering
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Verhouding hoog inkomen / laag inkomen in 1998: 64.900 / 22.740
= 2,85
Verhouding hoog inkomen / laag inkomen in 2001: 66.900 / 24.990
= 2,68
e Een voorbeeld van een juist antwoord is dat bij een vermogensrendement van 1.500
gulden hoort een vermogen van 1.500 / 0,04
= 37.500
Dit bedrag is gelijk aan de vrijstelling.
33

f
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een laag
inkomen van 30.000 deze kritiek niet opgaat, omdat de belastingdruk op arbeid (16,7%)
lager is dan die op vermogen (28,5%), terwijl dat bij een hoog inkomen van 100.000 juist
omgekeerd is (respectievelijk 33,1% tegen 29,6%).
22 a Een verhoging van de belastingdruk in Nederland betekent dat je netto minder overhoudt
van je inkomen. Belastingplichtigen zouden dan kunnen proberen hun belastingplicht te
ontwijken of te ontduiken.
Ontwijken is op zichzelf niet strafbaar. Je zou deze afdrachten kunnen verminderen door
werk te gaan zoeken in een ander land of door in een ander land te gaan wonen.
Ontduiken is wel strafbaar. Dat doe je door bepaalde inkomsten niet op te geven aan de
belastingdienst. Dat is bijvoorbeeld het geval als je zwart werkt.
b Bij een verlaging van de p/a-ratio verdelen minder werknemers (personen) de bestaande
banen. Dat gebeurt alleen als mensen langer werken of minder in deeltijd werken. De
verlaging van tarief 1 maakt werken financieel aantrekkelijker. Veel deeltijdwerkers zullen
daarom bereid zijn hun betrekking in uren uit te breiden.
c
d
Het antwoord dat meer mensen bereid zijn te gaan werken (moeite doen een baan te
vinden) is niet juist, omdat er niet gegeven is, dat bedrijven behoefte hebben aan meer
personeel. Meer mensen voor hetzelfde werk betekent juist een stijging van de p/a-ratio.
Veel vrouwen werken parttime om in staat te zijn arbeidstaken te kunnen combineren
met zorgtaken. Veel van deze vrouwen hebben een goede schoolopleiding genoten,
maar komen vanwege hun parttime baan niet of nauwelijks in de derde schijf terecht.
Uitbreiding van uren zou immers meer stress kunnen betekenen en de vrouwen moeten
over de extra inkomsten een hoger belastingtarief betalen.
Als nu het tarief in schijf 3 lager wordt dan in schijf 2, is uitbreiding van uren juist
financieel voordeliger. Ze houden netto veel meer over van hun extra inkomsten en
kunnen ook de kosten van kinderopvang daarvan vergoeden.
De tekst zegt dat vrouwen sterker reageren op een tariefsverandering dan mannen.
Mannen hebben vaak al een (bijna) voltijdbaan. Door de tariefverlaging van schijf
3 zullen daarom vooral hoogopgeleide vrouwen hun werktijd uitbreiden en dan fors
bijdragen aan de kosten die nodig zijn om de vergrijzing te kunnen financieren.
De daling van de belastingopbrengst in schijf 3 als gevolg van het lagere tarief zal voor
de overheid meer dan gecompenseerd worden door de forse uitbreiding van de werktijd
van hoogopgeleide vrouwen, zodat de belastingopbrengst per persoon toch stijgt.
De vrouw gaat fulltime werken, gaat in schijf 3 een lager tarief betalen (35%) en toch
stijgt de belastingdruk naar 37,31%. Hieruit moet je concluderen dat de vrouw met de top
van haar inkomen in schijf 4 terecht komt.
Stel het belastbaar inkomen van de vrouw gelijk aan A.
De berekening van de gemiddelde belastingdruk ziet er dan als volgt uit:
0,29 x 17.000 + 0,41 x 14.000 + 0,35 x 21.000 + 0,52 x (A – 52.000)
------------------------------------------------------------------------------------------- = 0,3731
A
4.930 + 5.740 + 7.350 + 0,52A – 27.040
/ A
= 0,3731
18.020 – 27.040 + 0,52A = 0,3731 A
0,1469 A = 9.020 A = 9.020 / 0,1469
= € 61.402,31
34

14 Concept 7-2 Welvaart en groei – deel 2
14.2 Hoe is de verdeling tussen looninkomen en winstinkomen?
1 Van de prijs die je moet betalen voor een reep chocolade, te weten € 1 ontvangt de
cacaoboer maar € 0,02. Dat is erg weinig. De meeste toegevoegde waarde wordt door
anderen “verdiend”.
2a De totale omzet van NW = € 50 x 15.000 = € 750.000
b Inkoop per boek = € 12,50 + € 4 + € 5 = € 21,50. De totale inkoopwaarde bedraagt dan
€ 21,50 x 15.000 = € 322.500
c De bruto toegevoegde waarde per boek = € 6,50 + € 11 + € 2 + € 9 = € 28,50. De bruto
toegevoegde waarde van het bedrijf is € 28,50 x 15.000 = € 427.500.
d De netto toegevoegde waarde = € 427.500 – (15.000 x 6,5) = € 427.500 – 97.500 =
€ 330.000
e Het CBS wil de toegevoegde waarde weten om zo de productie van het bedrijf/land te
kunnen bepalen.
f Diensten van derden: advocaten, accountants, verzekeringswezen, bankwezen,
schoonmaakbedrijven, transportbedrijven, horeca/toeristen, transportbedrijven, enz.
3a
Veeboer Veehandelaar Slachthuis Slagerij
Alle bedragen x € 1.000
Inkoop 20 € 150 310 450
Diensten van € 15 € 20 10 € 30
derden
Afschrijvingen € 25 € 20 € 30 25
Beloningen € 90 120 € 100 € 120
productiefactoren
Omzet € 150 € 310 € 450 € 625
b Diensten van derden voor een:
veeboer zijn de veearts en het bankwezen, veehandelaar zijn een garagebedrijf
en een verzekeringsmaatschappij slachthuis zijn bankwezen, een accountant en
een schoonmaakbedrijf slagerij zijn het bankwezen, een belastingconsulent en een
verzekeringsbedrijf
c De inkoop van een veehandelaar is gelijk aan de omzet van de boer (€ 150.000)
d
De inkoop van de slager is gelijk aan de omzet van het slachthuis (€ 450.000).
In de omzet zit de inkoop verwerkt en dat is het productieresultaat van de voorgaande
schakels. Door deze inkoop mee te tellen ontstaan dubbeltellingen. Daaro mag je de
inkoop niet bij de productie tellen.
e BT Veeboer = 90 + 25 = 115 (x € 1.000)
BT Veehandelaar = 120 + 20 = 140 (x € 1.000)
BT slachthuis = 100 + 30 = 130 (x € 1.000)
BT Slagerij = 120 + 25 = 145 (x € 1.000)
f
Van de toegevoegde waarde betaalt een bedrijf de beloningen van haar
productiefactoren en de afschrijvingskosten
4a
b
Als de bank aan Bert geld leent, wil zij zekerheid dat Bert dat geleende geld terug
kan betalen. Economen praten over het nakomen van schuldverplichtingen. De
resultatenrekening laat zien of Bert winst maakt en zo ja hoeveel.
Om de winst te berekenen moet je de kosten van de opbrengst (= omzet) aftrekken.
Links staan op de resultatenrekening de verschillende kosten en recht de opbrengst.
35

c
Het totaal van genoemde kosten bedraagt € 235.000.
Berekening: 80.000 + 120.000 + 20.000 + 15.000 = 235.000
De winst van Bert bedraagt € 240.000 − € 235.000 = € 5.000
De toegevoegde waarde is verkoopwaarde (omzet) minus inkoopwaarde. Het verschil
noem je toegevoegde waarde. Volgens de makers van het examen is het antwoord dan
ook eenvoudig 160.000 euro.
Berekening: 0mzet (240.000) min inkoopwaarde (80.000) = 160.000 euro.
Deze bruto toegevoegde waarde bestaat uit de afschrijvingen en de netto toegevoegde
waarde. Waarbij de netto toegevoegde waarde bestaat uit de beloningen voor de
productiefactoren: loon, huur, pacht, rente en winst. In deze opgave wordt geen rekening
gehouden met afschrijvingen.
Probleem bij deze opgave is de post “overige kosten”. Daaronder kunnen bijvoorbeeld
de kosten vallen voor de ingehuurde diensten. Denk daarbij aan schoonmaakbedrijven,
accountantsbedrijven, banken en dergelijke. Deze kosten horen wel degelijk bij de
“inkoopwaarde”. Veel is daarom te zeggen voor het antwoord van 145.000 euro.
Je kunt de toegevoegde waarde in dat geval dan op twee manieren berekenen:
1 Omzet minus inkoop = 240.000 − 80.000 − 15.000 = 145.000 (euro)
2 Som van de beloningen productiefactoren. Hier zijn er drie genoemd, te weten: loon
(120.000), rente (20.000) en winst (5.000) = 145.000 euro.
d
e
Omdat behalve de extra rentekosten de overige factoren gelijk blijven, zal de winst van
bakker Bert “kleiner” (1) zijn. Maar omdat je zowel de rentebetaling als de winst tot de
toegevoegde waarde rekent, zal door deze verschuiving van winst naar rente de totale
toegevoegde waarde “gelijk” (2) blijven.
Nee, in de tekst staat dat Bert goede zaken deed. Zo goed zelfs dat zijn oude oven
het niet aankan. Daarom was Bert gaan investeren. De nieuwe oven zal dan ook een
grotere capaciteit hebben dan de oude oven. De grotere productie had waarschijnlijk
geleid tot een grotere omzet en daarmee ook tot een hogere winst. De hogere winst kun
je ook verklaren door van de machine te verwachten dat deze meer brood (in dezelfde
tijd en bediend door minder mensen) kan bakken. Bert heeft dan een diepte-investering
gedaan.
14.3 Hoe is de verdeling tussen looninkomen en winstinkomen?
5a
b
c
6a
b
Naarmate de AIQ stijgt, blijft er voor het bedrijfsleven minder toegevoegde waarde over
die het tot de winst kan rekenen.
Hoe minder winstgevend het bedrijfsleven, hoe slechter dit is voor de werkgelegenheid.
Vakbonden eisen hogere lonen, wanneer de werknemers meer premies moeten betalen
en daardoor netto minder overhouden.
Een stijgende AIQ kan bedrijven doen besluiten de productieprocessen kapitaalintensiever
te maken. Daardoor gaan er banen verloren. Er kan dan structurele werkloosheid
ontstaan.
1) Door de loonstijging en een gelijkblijvende werkgelegenheid stijgen de loonkosten.
Als de netto toegevoegde waarde zelf niet verandert, betekent dit een stijging van de
arbeidsinkomensquote.
Loon x werkgelegenheid
AIQ = ––––––––––––––––––––––– x 100%
Netto toegevoegde waarde
2) De stijgende arbeidsproductiviteit doet de loonkosten per product afnemen. Als de
verkoopprijs gelijk blijft stijgt het winstaandeel. De AIQ daalt dan.
36

c
1990
1995
1995
2000
2000
2005
AIQ van bedrijven Indexcijfer AIQ
van bedrijven
92.9
100
84,5
91
84.6
100
86.4
102
86.4
100
80,4
93
Indexcijfer Investeringen
van bedrijven
100
135
100
106
100
130
d
7a
b
c
d
8a
b
De eerste vijf jaar daalde de AIQ met bijna 9%. Je ziet dat in die periode de investeringen
van bedrijven met 35% stegen. De tweede vijf jaar steeg de AIQ ongeveer 2%. De
investeringen stegen toen ook maar weinig. In de derde periode zie je de AIQ weer
dalen met zo’n 7%. De investeringen nemen dan weer toe met 30%. Er bestaat
blijkbaar een negatief verband tussen de AIQ en de bedrijfsinvesteringen. Als de AIQ
daalt, blijft er een groter deel over voor de winst. Daardoor zullen bedrijven meer gaan
investeren. Investeringen zijn voor een belangrijk deel afhankelijk van de winst of
winstverwachtingen.
Primaire inkomens zijn de beloningen van de productiefactoren arbeid, kapitaal, natuur
en ondernemerschap. Andere vormen van primair inkomen zijn dus rente, winst, huur en
pacht. Je hoeft er maar twee te noemen.
De belangrijkste reden voor bedrijven om te investeren is “winst”. Het deel van de
toegevoegde waarde dat bestemd is voor rente, huur en pacht blijft redelijk constant,
omdat deze betalingen contractueel vastliggen. Ze maken daarom ook deel uit van de
zogenaamde constante kosten.
Als de winstverwachtingen verbeteren zullen bedrijven gaan investeren. Als
bedrijven een kleiner deel van hun toegevoegde waarde aan arbeid besteden (daling
arbeidsinkomensquote) en rente, winst en huur constant blijven, stijgt het winstaandeel.
Dat doet de bedrijfsinvesteringen toenemen.
Uit de figuur kun je aflezen dat in 2004 het arbeidsinkomen 73,7% uitmaakt van de
toegevoegde waarde van industriële bedrijven. Volgens de tekst in de vraag bedraagt
deze totale toegevoegde waarde in 2004 € 60,9 miljard. Aan primair arbeidsinkomen is €
44,88 miljard betaald.
Berekening: 0,737 x € 60,9 miljard = € 44,88 miljard.
Dat is meer dan de € 43,5 miljard uit 2001. Het primaire arbeidsinkomen bij industriële
bedrijven in 2004 is dus ten opzichte van 2001 gestegen.
De financiële en zakelijke dienstverlening is een arbeidsintensieve sector, terwijl de
industriële sector in ons land juist heel kapitaalintensief is. De loonkosten per uur in de
zakelijke en financiële instellingen zijn wel lager, maar doordat daar in verhouding veel
werknemers zijn, maken de arbeidskosten toch een groot deel uit van de toegevoegde
waarde. Dat is de reden voor de hogere arbeidsinkomensquote in de zakelijke en
financiële sector. In deze laatste sector is de productie dus het meest arbeidsintensief.
Onder de tertiaire sector verstaan we de naar winststrevende dienstverlenende
bedrijven. Hier zijn dat de sectoren transport en handel/horeca.
Omdat je te maken hebt met twee sectoren die een verschillende netto toegevoegde
waarde hebben, kun je de twee groeicijfers niet zomaar bij elkaar optellen en door twee
delen. Je zult een gewogen gemiddelde moeten berekenen, waarbij je de grootte van de
netto toegevoegde waarde als wegingsfactor gebruikt.
Berekening: (90,3 x 3% + 38,5 x 5%) / (90,3 + 38,3)
= 3,6%
Het gewogen gemiddelde van de groei van de twee sectoren (industrie en transport)
bedraagt dus 3,6%.
37

c
d
e
f
Arbeidsproductiviteit = productie per werknemer. We weten de procentuele groei van de
productie (5%) en we weten de procentuele verandering van de werkgelegenheid (- 1%).
Met behulp van indexcijfers kun je dan de index van de arbeidsproductiviteit berekenen,
waarna je daaruit de procentuele verandering kunt bepalen. Berekening:
Index arbeidsproductiviteit = Index productie / Index werkgelegenheid x 100
Index arbeidsproductiviteit = 105 / 99 x 100 = 106,1
De arbeidsproductiviteit is dus met 6,1% gestegen.
Met kapitaalintensiever maken bedoelen we dat de hoeveelheid kapitaal per eenheid
arbeid groter wordt.
Manieren om de arbeidsproductiviteit te vergroten zijn:
* meer scholing, waardoor mensen hun taken beter kunnen uitvoeren;
* arbeidsverdeling, waardoor het werk sneller en beter kan worden verricht;
* prestatiebeloning, waardoor mensen worden aangezet beter te presteren.
De arbeidsinkomensquote (AIQ) bereken je door het totale arbeidsinkomen (loonsom) te
delen door de toegevoegde waarde.
De toegevoegde waarde is gestegen met 5%.
De totale werkgelegenheid is met 1% gedaald zodat, hoewel de lonen (arbeidsinkomen
per persoon) ook met 5% zijn gestegen, de totale loonsom toch is gedaald.
De AIQ is dus gedaald, omdat de teller (loonsom) kleiner is geworden.
AIQ = Loonsom / Toegevoegde waarde
14.4 Geld moet rollen
9 Bij de geldstroom tussen gezinnen en overheid horen ook de door de overheid betaalde
salarissen aan ambtenaren en aan gezinnen uitgekeerde uitkeringen en subsidies. Deze
geldstroom is echter kleiner dan de door gezinnen aan de overheid betaalde belastingen.
Per saldo vindt er dan een geldstroom plaats van de gezinnen naar de overheid.
Met betrekking tot de geldstroom tussen gezinnen en banken kun je naast het sparen
van gezinnen (geldstroom van gezinnen naar banken) ook de geldstroom van banken
naar gezinnen betrekken, die ontstaat als gezinnen geld lenen. Maar per saldo is in
het getekende kringloopschema de geldstroom van gezinnen naar banken groter dan
omgekeerd.
10a Export is de geldstroom van het buitenland naar bedrijven. Deze geldstroom bedraagt
197 miljard euro
b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
De inkomende geldstroom van gezinnen bedraagt € 350 miljard (inkomen).
De gegeven uitgaande geldstroom van gezinnen bedraagt € 199 (consumptie) +
€ 47 (sparen) = € 246 miljard.
De belastingontvangsten van de overheid bedragen € 104 miljard (350 – 246)
c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Saldo betalingsbalans = Export – Import = 197 – 180 = 17 (miljard euro)
d Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een pijl van bedrijven naar overheid die weergeeft dat bedrijven belastingen / heffingen
betalen.
• Een pijl van overheid naar gezinnen die weergeeft dat de overheid overdrachtsinkomens
(zoals de bijstanduitkering en huursubsidie) uitkeert.
• Een pijl van overheid naar buitenland die weergeeft dat de overheid ontwikkelingshulp
betaalt.
38

11a
Stilgelegd worden
Machines Productie per week Arbeiders
2 40.000 stuks (2 x 20.000) 12 (2 x 6)
3 120.000 stuks (3 x 40.000) 15 (3 x 5)
Totaal 160.000 stuks 27
Wanneer het bedrijf 3 moderne nieuwe drukpersen aanschaft zal de bestaande
productiecapaciteit gehandhaafd blijven. Zij zal zelfs met 20.000 kranten toenemen.
Productie 180.000 (3 x 60.000). Er zijn dan 9 werknemers nodig.
b Als gevolg van de looneis zal de werkloosheid met 18 toenemen (27 – 9)
c Het betreft hier diepte-investeringen omdat de arbeidsproductiviteit toeneemt. Ook gaat
het hier om een kleine uitbreidingsinvestering.
12a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
Bij reële productiegroei stijgt de geproduceerde hoeveelheid. Niet de waarde van de
productie. Dat laatste is de nominale groei.
Bijvoorbeeld: door een grotere vraag van de consumenten ontvangt de overheid meer
omzetbelasting waardoor zij haar bestedingen zou kunnen vergroten.
Bijvoorbeeld: als producenten machines aanschaffen, kan dat leiden tot goedkopere
producten waardoor de bestedingen door het buitenland toenemen.
Als de consumenten denken dat de inflatie in de nabije toekomst zal stijgen, zullen ze
de gewenste goederen zo snel mogelijk kopen omdat de koopkracht van het geld in de
nabije toekomst kleiner is dan de huidige. De particuliere consumptie zal dus toenemen.
Consumenten zullen hun aankopen uitstellen in de hoop dat de prijzen nog verder zullen
dalen. De bestedingen dalen, waardoor de economische groei afneemt.
Vaste kapitaalgoederen gaan meerdere productieprocessen mee, vlottende
kapitaalgoederen niet.
Winst en het inbrengen van eigen vermogen.
Dat de productiecapaciteit van een bedrijf of een land door investeringen toeneemt.
Bij procesinnovatie heeft de invoering betrekking op het productieproces, bij
productinnovatie op het product zelf.
Door technologische vernieuwing kan de productie sneller en dus goedkoper gebeuren.
Daardoor kan het bedrijf de verkoopprijzen verlagen zonder dat de winstmarge wordt
aangetast. De concurrentiepositie verbetert.
II, III, V en VI.
Als de producent weinig vertrouwen heeft in het economische klimaat en stagnerende
afzetcijfers verwacht.
De winstverwachting. Als een bedrijf geen winstverwachtingen heeft, zal het niet
investeren ook al is de rente nog zo laag. Bij hoge winstverwachtingen zullen bedrijven
wel investeren, zelfs als de rente hoog is.
De overheidsconsumptie bestaat uit overheidsbestedingen aan vlottende
kapitaalgoederen (materiële overheidsconsumptie) en ambtenarensalarissen (personele
overheidsconsumptie). De overheidsinvesteringen zijn overheidsbestedingen aan vaste
kapitaalgoederen.
Bijvoorbeeld: als de overheid de ambtenarensalarissen verhoogt, heeft dat een gunstige
invloed op de effectieve vraag. Daardoor kan de recessie gedempt worden.
Bijvoorbeeld: door orders voor kapitaalgoederen te plaatsen (voor wegen bijvoorbeeld)
kan de overheid een overschot op de arbeidsmarkt (werkloosheid) tegengaan.
Dit kan leiden tot een importverbod voor Nederlands vee door andere landen. Daardoor
zal de Nederlandse export dalen.
Meer werkloosheid in Duitsland leidt tot een lagere vraag in dat land, waardoor ook
minder in Nederland wordt gekocht.
De conjunctuur hangt samen met de omvang van de bestedingen. Deze bestedingen
39

estaan voor een deel uit de in het buitenland gekochte goederen en diensten. Dus een
verbetering van de conjunctuur leidt tot een stijging van de invoer.
13a
b
c
d
e
f
14a
b
c
15a
b
c
d
e
f
de inflatieverwachting: als consumenten verwachten dat de prijzen gaan stijgen, kunnen
ze de producten beter kopen voordat ze in prijs gaan stijgen. Zij gaan dan over tot een
versnelde aankoop.
het seizoen: de verkoop van haring, mosselen, aardbeien, wintersport en dergelijke zijn
seizoengebonden.
hun milieubesef: de opkomst van biologisch geproduceerd voedsel.
de invloed van reclame: maakt producten bekend onder consumenten en maakt hen naar
die producten nieuwsgierig.
de mode van het moment: denk aan kleding.
de status die het product verleent: mobieltjes, auto’s, enz.
In Utrecht is het besteedbare inkomen per hoofd 7,3% hoger dan het gemiddelde en in
Friesland is dat 8,9% lager.
Besteedbaar inkomen Utrecht = 1,073 x € 11.750 = € 12.607,75
Besteedbaar inkomen Friesland = 0,911 x € 11.750 = € 10.704,25
Het verschil tussen beide provincies bedraagt = € 1.903,50
Bereken eerst het bedrag dat de gemiddelde Zeeuw besteedt. Daarna bereken je het
bedrag dat deze consumeert. Het berekenen van het gevraagde percentage is dan
eenvoudig.
De gemiddelde Zeeuw besteed 0,99 x € 11.750 = € 11.632,50
De gemiddelde Zeeuw consumeert 0,979 x € 10.210 = € 9.995,59
De gemiddelde Zeeuw consumeert dus 85,93% van zijn gemiddelde besteedbaar
inkomen.
€ 9,995,59
Berekening: —————— x 100% = 85,93%
€ 11.632,50
De examenmakers vragen niet naar een berekening, maar naar een uitleg met behulp
van de grafiek. Uit de grafiek kun je afleiden dat het besteedbare inkomen in Zuid-
Holland relatief meer boven het landelijke gemiddelde ligt (1,1%) dan de consumptie per
persoon. Dit is maar 0,4% hoger dan het landelijke gemiddelde. Naar verhouding spaart
men in Zuid-Holland dus relatief veel. De spaarzin ligt boven het landelijke gemiddelde.
Onder conjunctureel herstel verstaan we een toename van de bestedingen in het land na
een periode van laagconjunctuur (relatief weinig bestedingen).
Vermindering van de overheidsuitgaven verlaagt de vraag naar goederen en diensten.
Dit is nadelig voor de afzet van bedrijven die produceren voor de binnenlandse markt.
Loonmatiging verlaagt de koopkracht van de werknemers en de gezinnen. De
consumptieve bestedingen zullen daardoor afnemen evenals de afzet van de bedrijven
die voor de binnenlandse markt produceren.
Loonmatiging kan de loonkosten beperken en verbetert daarom onze internationale
concurrentiepositie. Dat is gunstig voor exportbedrijven.
Dat zijn de overdrachtsuitgaven.
Loonmatiging (eventueel gepaard gaande met een stijging van de arbeidsproductiviteit)
leidt tot een verbetering van de winstpositie van de bedrijven. De winstverwachtingen
verbeteren en bedrijven zullen dan meer investeren.
Een vermindering van de overheidsuitgaven met € 10 miljard leidt tot een daling van
het nationale product (nationale inkomen). De bestedingen zijn namelijk gedaald. De
daling van het nationale inkomen verlaagt ook de belastingopbrengst. Daardoor daalt het
begrotingstekort met minder dan €10 miljard.
40

14.5 Hoe bereken je het nationale inkomen?
16 Hoe zou je de inkomensbegrippen noemen in onderstaand schema?
1 = BNP (m) of BNI (m)
2 = BNP (f) of BNI (f)
3 = NNP (f) of NNI (f)
4 = NBP (f) of NBI (f)
17a De procentuele stijging van de particuliere consumptie in het derde kwartaal van 1999
ten opzichte van het derde kwartaal van 1997 is 8,5%.
Berekening: 100 × 1,045 × 1,038 = 108,47 → 8,5%
b Andere bestedingscategorieën zijn de:
• overheidsbestedingen.
• particuliere investeringen.
• export.
• import.
18a
b
c
d
De toegevoegde waarde bestaat uit de beloningen van de productiefactoren en wordt als
maatstaf voor de productie gebruikt. De toegevoegde waarde van de overheid bestaat uit
haar personele consumptie, de salarissen.
Particuliere bestedingen (netto) = C + I = € 336 miljard + € 45 miljard = € 381 miljard.
Het verschil tussen netto en bruto bestaat uit de afschrijvingen of ook wel de vervangings
investeringen. BNP = NNP + A of BNP = NNP + Iv
BNP = € 450 miljard + € 46 miljard = € 496 miljard.
EV = NNP = C + I + O + E – M
E – M = € 264 miljard - € 252 miljard = € 12 miljard.
450 = 336 + 45 + O + 12 O = 450 – 336 – 45 – 12 = 57 (€ miljard)
e Nationale bestedingen = C + I + O = 336 + 45 + 57 = 438 (€ miljard)
f Gebruik hiervoor het overzicht dat je zelf hebt gemakt in paragraaf 2.
Ib = In + Iv = 45 + 46 = 91
Ivo = 3,5
Iu = In – Ivo = 45 – 3,5 = 41,5 (miljard euro).
De bruto investeringen in vaste activa zijn de vervangingsinvesteringen en de uitbreiding
sinvesteringen samen. De waarde daarvan bedraagt (46 + 41,5 =) 87,5 miljard euro.
19a
b
c
Netto nationaal product = netto binnenlands product + per saldo uit het buitenland
ontvangen primair inkomen, dus 570 miljard + 25 miljard = 595 miljard.
Bruto toegevoegde waarde van de overheid = bruto binnenlands product (= bruto
nationaal product – per saldo uit het buitenland ontvangen inkomen) – bruto
toegevoegde waarde bedrijven, dus (660 miljard – 25 miljard) – 550 miljard = 85 miljard.
Afschrijvingen = bruto binnenlands product – netto nationaal product, dus 635 miljard
– 595 miljard = 40 miljard.
20 a De netto toegevoegde waarde van bedrijven en overheid bestaat uit de som van de
beloningen van de in dat land ingeschakelde productiefactoren. Dat is het binnenlands
inkomen. Bij het nationaal inkomen kijk je naar het primair inkomen dat ingezetenen in
totaal hebben verdiend, dus inclusief het per saldo uit het buitenland ontvangen primair
inkomen.
b NNI marktprijzen = NNI factorkosten + saldo kostprijsverhogende belastingen en
prijsverlagende subsidies
NNI tegen marktprijzen = 423 miljard + 52 miljard = 475 miljard.
c De afschrijvingen bedragen:
480 miljard - 423 miljard = 57 miljard.
Afschrijvingen = vervangingsinvesteringen
I-netto = 112 miljard -57 miljard = 55 miljard.
41

d I-netto = I-uitbreiding + I-voorraad
I uitbreiding = 55 miljard - 0,25 miljard = 55,25 miljard.
e Het nominaal nationaal inkomen is gestegen met (423 - 403) / 403 x 100% = 5,0%.
14.6 Hoe ziet een macro-economisch model er uit?
21a Lasten Gezinnen Baten
Consumptie binnenland 203 Lonen en salarissen 200
Consumptie buitenland 2 Ambtenarensalarissen 70
Directe Belasting 60 Saldo inkomens buitenland 5
Saldo = Besparingen 10
275 275
Lasten Bedrijven Baten
Directe belasting 20 Consumptie binnenland 203
Indirekte belasting 18 Overheidsaankopen 40
Lonen en salarissen 200 Export 100
Import 101 Subsidies 5
Afschrijvingen 33 Bruto investeringen 35
Saldo = ingehouden winst 11
383 383
Lasten Overheid Baten
Ambtenarensalarissen 70 Belasting gezinnen 60
Afschrijvingen 3 Belasting bedrijven 20
Subsidies 5 Indirekte belasting 18
Overheidsaankopen 40 Bruto investeringen 10
118 Saldo = begrotingssaldo 10
(tekort) 118
Lasten Buitenland Baten
Saldo inkomens buitenland 5 Consumptieve bestedingen 2
Export 100 Import 101
Saldo = saldo buitenland 2
105 105
Lasten Vermogensrekening Baten
Bruto investeringen:
Afschrijvingen:
- bedrijven 35 - bedrijven 33
- overheid 10 - overheid 3
Saldo overheid 10 Saldo Gezinnen 10
Saldo buitenland 2 Saldo bedrijven 11
57 57
b De overheidsuitgaven bevatten naast de overheidsbestedingen (consumptie en
investeringen) ook nog de overdrachtsuitgaven.
c De netto overheidsbestedingen (consumptie en netto investeringen) bedragen 110
miljard euro’s.
42

Ambtenarensalarissen (personele consumptie) = 70
Overheidsaankopen
(netto investeringen en materiële consumptie) = 40 +/+
Netto overheidsbestedingen
= 110 (miljard euro)
d
e
f
Netto toegevoegde waarde van bedrijven bedraagt € 231 miljard
Dat zijn alle lonen, huren, pachten, interesten en winsten. Let op ingehouden winst en
vennootschapsbelasting (winstbelasting) moet je ook meetellen.
Berekening: 200 + 11 (ingehouden winst) + 20 (directe belasting is ook winst) = 231
De netto toegevoegde waarde (productie) van de overheid bestaat uit de door haar
betaalde salarissen.
Het netto nationaal inkomen tegen factorkosten bedraagt 306 miljard. Voor de oplossing
van deze vraag is het goed om de module economische kringloop I te raadplegen.
NTW (bedrijven) = 231
NTW (overheid = salarissen) = 70
Netto binnenlands nationale inkomen/product (factorkosten) = 301
Saldo inkomens buitenland = 5
Netto nationale inkomen/product (factorkosten) = 306
Of:
Lonen en Salarissen = 200
Overheidssalarissen = 70
Saldo inkomens buitenland = 5
Winst: - betaald aan belasting = 20
- ingehouden = 11
NNI/NNP (factor) = 306
g NNI/NNP (factor) = 306
Saldo prijsverhogende belastingen en
Prijsverlagende subsidies (18 – 5) = 13 +/+
NNI/NNP (marktprijszen) = 319
Afschrijvingen
- Overheid = 3
- Bedrijven = 33 +/+
BNI/BNP (marktpijzen)
= 355 (miljard euro)
22a
b
De overheid betaalt primaire inkomens aan gezinnen. Zij heeft dus ambtenaren in
dienst (productiefactor arbeid). Ook schaft zij goederen aan van bedrijven. Dit blijkt uit
de bestedingen die zij bij bedrijven doet. Zij heeft dus ook kapitaalgoederen tot haar
beschikking.
Het nationaal inkomen (Y) kun je op twee manieren bepalen. Het is gelijk aan de
effectieve vraag en het is gelijk aan de som van de primaire inkomens (loon. Huur, pacht,
rente en winst).
De effectieve vraag (EV) bestaat uit de som van alle bestedingen die in een land plaats
vinden minus de bestedingen van dat land in het buitenland (import).
In formule: EV = C + I + O + E – M
Nationaal inkomen voor toetreding
Y = EV = C (15) + I (6) + O (5+6) + E (15) – M(16) = 31 (miljard euro)
Y = som van primaire inkomens = 6 (gezinnen) +25 (bedrijven) = 31 (miljard euro)
43

c
d
e
Nationaal inkomen na toetreding
Y = EV = 16 + 8 + (5+6) + 20 – 18 =37(miljard euro)
Y = som primaire inkomens = 6 + 31 = 37 (miljard euro)
Conclusie: het primaire inkomen is na toetreding gestegen 6 miljard euro.
Voor toetreding zou het oost-Europese land voor een groter bedrag uit de EU hebben
geïmporteerd dan zij naar de EU exporteerden. Na toetreding was het bedrag van de
export naar de EU juist groter dan de import uit de EU.
Als veel oost-Europeanen naar het buitenland vertrekken om daar te gaan werken,
verdienen zij daar ook primaire inkomen. Zij sturen een deel va de in het buitenland
verdiende inkomens terug naar hun familie in eigen land. Je met dus een pijl tekenen
van buitenland (beginpunt) naar gezinnen (eindpunt), die weergeeft dat er ook primaire
inkomens worden verkregen uit werken in het buitenland. Je schrijft er dus ook “primaire
inkomens” bij
Door deze arbeidsmigratie verlaten veel geschoolde werknemers en hun kennis het
land, wat op langere termijn nadelig kan zijn voor de kwaliteit en kwantiteit van de
productiefactor arbeid in dit land. We gaan er hierbij van uit dat er geen sprake is van
remigratie van deze mensen (terugkeer op termijn). Want in dat laatste geval kunnen
zij juist de kennis en ervaring in de EU opgedaan, ten goede laten komen aan de eigen
economie.
14.7 Wat kenmerkt het evenwichtsinkomen?
23a
b
c
d
Y = C + I + O + E - M
Y = 0,75Y + 50 + 20 + 70 + 15 - (0,05Y -10)
Y = 0,75Y - 0,05Y + 50 + 20 + 70 + 15 + 10
Y = 0,70Y + 165
0,30Y = 165
Y = 165 / 0,30
= 550 miljard euro
Y = C + S + B
C = 0,75Y + 50
B = 0,20Y – 30
S = .................... +/+
C + S + B = Y
Invullen voor S levert: S = 0,05Y – 20
(B - O) = begrotingssaldo
B = 0,2 x 550 - 30 = 80
O = 70 -/-
(B - O) = 10 (overschot)
De werkgelegenheid (Av) bedraagt 91⅔ % van 6 miljoen = 5,5 miljoen personen.
De arbeidsproductiviteit (a) berekenen we met onderstaande formule.
a = Y / Av
= € 550 miljard / 5,5 miljoen = € 100.000
24a
b
c
Met de nationale rekeningen bedoelen we een
boekhoudkundige beschrijving van het economische
proces, zoals dat zich in een bepaalde periode heeft
afgespeeld.
De particuliere besparingen zijn groter dan de particuliere
investeringen. De particuliere bedrijven besteden dus niet
voldoende. Er is een particulier spaaroverschot (S - I > 0).
d De overheid heeft een tekort van 15 (B - O < 0).
B = 55
O = 70
B - O = -15
S
Y
Gezinnen
B
Overheid
O
Bedrijven
M E
Buitenland
C
44

Dit tekort financiert de overheid door geld te lenen op de kapitaalmarkt, dat beschikbaar
is gesteld door particulieren.
e Y = C + I + O + (E - M)
Y = NNP
De invloed van het buitenland bestaat uit het saldo op de lopende rekening (E - M).
E = 290
M = 270
E - M = 20
Het buitenland draagt per saldo 20 miljard bij aan het nationale product.
f (S – I) + (B – O) = (E – M) (60 – 25) + (55 – 70) = (290 – 270) (35) + (-15) = 20
35 – 15 = 20 (klopt)
14.8 Wat zijn de macro economische “koopkrachtlekken”?
25a In land A is de overheidsinvloed op het economische proces het grootst, omdat daar de
overheidsuitgaven het grootst zijn. Ook is in land A de marginale belastingquote het hoogst.
b (B - O) is het begrotingssaldo.
Land A:
B = 0,4 x 900 - 200
= € 160 miljard
O
= € 170 miljard
(B - O) = 160 - 170 = - € 10 miljard (het begrotingstekort)
c Land B:
B = 0,2 x 900 - 155
= € 25 miljard
O
= € 35 miljard
(B - O) = 25 – 35 = - € 10 miljard (het begrotingstekort is eveneens 10)
d Bezwaren van een begrotingstekort zijn:
- dat er een opwaartse druk op de rente ontstaat vanwege een stijgende vraag naar kapitaal,
- dat er kans op inflatie bestaat vanwege geldschepping door de overheid om de schuld te
financieren,
- dat de lasten (rente- en aflossingsverplichtingen) naar de toekomst worden verschoven,
- dat de staatsschuld blijft stijgen.
e a = Y/Av = € 900 mld / 9 mln = 100.000 euro
Yvw = N x a = 10 mln x € 100.000 = € 1.000 miljard
Het evenwichtsinkomen moet met € 100 miljard stijgen
∆Y = 100 en mp = 1 / 0,30
= 3 ⅓
f 100 = 3 1/3 x ∆O
∆O = 100 / 3⅓ = 30 (miljard euro)
g B = 0,4 x 1.000 – 200 = € 200 miljard
O = 170 + 30
= € 200 miljard
(B - O) = 0
h Door de grote multiplier (3⅓) zal de toename van de overheidsbestedingen leiden tot een
sterke stijging van het nationale inkomen. Dankzij de hoge belastingquote (0,4) zal een
groot deel van deze inkomensstijging weer in de schatkist terugvloeien.
i Stel dat de regering van land B streeft naar volledige werkgelegenheid. De noodzakelijke
stijging van 30 miljard van de overheidsbestedingen vergroot het tekort alleen maar.
B = 0,2 x 1.000 - 155
= € 45 miljard
O = 35 + 30
= € 65 miljard
(B - O) = 45 - 65 = - € 20 miljard
26a Y = 0,6(Y - 0,1Y) + 58 + 40 + 76 + 265 - 0,5Y - 55
Y = 0,6 x 0,9Y - 0,5Y + 384
Y - 0,54Y + 0,5Y = 384 0,96Y = 384 Y = 400 (miljard euro).
b B = 0,1 x 400 = 40 en O = 76.
45

(B - O) = -36 (miljard euro).
c E = 265 en M = (0,5 x 400) + 55 = 255.
(E - M) = 10 (miljard euro).
d S = (Y - B) - C = 0,4(Y - B) -58
S = 0,4(400 - 40) -58 = (0,4 x 360) -58 = 86.
(S - I) + (B - O) = (86 - 40) + (40 - 76) = 10 en dus gelijk aan het uitvoersaldo (E - M).
e
Netto overheidsbestedingen = overheidsconsumptie + bruto investeringen overheid
afschrijvingen overheid = 68,50 + 9,85 - 2,75 = 75,60 (miljard euro).
f Netto investeringen bedrijven = bruto investeringen bedrijven - afschrijvingen bedrijven =
81,45 - 43,55 = 37,9 (miljard euro).
27a
b
c
d
e
Investeringen zijn bedoeld voor de toekomst. Als de afzetverwachtingen slecht zijn,
dan is het zinloos om te investeren. De huidige afzet is te realiseren met de huidige
productiecapaciteit. Het is dus alleen zinvol deze productiecapaciteit uit te breiden,
wanneer je een grotere afzet in de toekomst verwacht
De consumptie wordt voornamelijk uit lopende inkomsten gefinancierd, terwijl voor
investeringen meestal geld moet worden geleend. De particuliere investeringen zullen
dus meer rentegevoelig zijn dan de particuliere consumptie.
Uit vergelijking 2 blijkt dat de investeringen mede afhankelijk zijn van het nationaal
inkomen en de grootte van het nationale inkomen wordt bepaald door de grootte van de
effectieve vraag.
Met de drie saldi worden bedoeld:
- het particulier spaarsaldo (S - I)
- het begrotingssaldo (B - 0)
- het uitvoersaldo of saldo op de lopende rekening (E - M)
Y = 500, Ro = 0,06
S= 250 x 0,06 + 0,2 x (500 - 0,35 x 500) - 13 = 67
1 = -400 x 0,06 + 0,15 x 500 = 51
(S - I) = 67 - 51 = 16
B= 0,35 x 500 = 175
0 = 185
(B - 0) = 175 - 185 = -10
E= 176
M = 0,32 x 500 + 10 = 170
(E - M) = 176 - 170 = 6
Controle: Bij het evenwichtsinkomen dient het nationaal spaarsaldo (S – 1 + B – O )
gelijk te zijn aan het saldo op de lopende rekening (E - M)
(S - I) + (B - 0) = (E - M)
16 - 10 = 6
Dat klopt!
We berekenen achtereenvolgens:
1) de hoogte van het nieuwe nationale inkomen
2) de nieuwe werkgelegenheid
3) de grootte van de beroepsbevolking
4) het nieuwe werkloosheidspercentage
1) Y = -1.000 x 0,05 + 560 = 510 miljard euro
2) De werkgelegenheid (W) bedraagt 6.375.000 arbeidsjaren.
W = Y / a = 510 miljard / 80.000 = 6,375 miljoen
3) 7% is werkloos. 93% werkt dus.
De beroepsbevolking bedraagt dus 6.720.430 arbeidsjaren.
N = 100 / 93 x 6.375.000 = 6.720.430
4) Het werkloosheidspercentage bedraagt 5,1%.
46

f
Berekening: (6.720.430 – 6.375.000) / 6.720.430 x 100% = 5,1%
Door de verlaging van de rente zal:
- de grootte van de investeringen toenemen (vergelijking 2)
- er minder worden gespaard (vergelijking 1), dus meer worden geconsumeerd
Kortom de effectieve vraag zal toenemen als gevolg van een rentedaling. Een stijging
van het nationaal inkomen is daar een gevolg van. De stijging van de bestedingen en
dus van het nationaal inkomen leidt tot een toename van de import (vergelijking 7).
Het saldo op de lopende rekening (E - M) zal verslechteren.
28a De vergelijkingen 5 en 6.
b Voorbeelden van juiste antwoorden:
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een verklaring van economische
samenhangen
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een voorspelling van mogelijke
ontwikkelingen
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een analyse van beoogde beleidsvarianten.
c Voorbeelden van juiste antwoorden:
• een antwoord waaruit blijkt dat een groot deel van de overheidsbestedingen bestaat uit
salarissen van ambtenaren die in het land zelf wonen
• een antwoord waaruit blijkt dat overheden vaak voorrang geven aan het binnenlandse
bedrijfsleven als het gaat om leveranties aan de overheid.
d Arbeid. Er is geen structurele werkloosheid, dus de totale beroepsbevolking is
ingeschakeld bij bestedingsevenwicht.
e Voorbeeld van een juiste berekening:
I = 200 x 0,3 + 40 = 46
M = 0,1 x 328 + 0,2 x 46 = 42
Y = 328 + 46 + 80 + 100 – 42 = 512
Vraag naar arbeid: $ 512 miljard / $ 51.200 = 10 miljoen personen.
Werkloosheid: 10,6 miljoen – 10 miljoen = 0,6 miljoen personen.
f Exogeen. Uit het antwoord moet blijken dat de waarde van N buiten het model wordt
bepaald.
g Uit het antwoord moet blijken dat een grotere N leidt tot een grotere I en dus tot een
grotere EV/W/Y; dat vervolgens de grotere Y leidt tot een grotere C en dus tot een
grotere EV/W/Y en dat vervolgens de grotere Y weer leidt tot een grotere C, enzovoort.
h Uit het antwoord moet blijken dat het gaat om het importlek en/of belastinglek en/of
spaarlek; een deel van de inkomensgroei wordt daardoor niet (in het eigen land) besteed
en leidt niet tot (verdere) productie.
47

15 Concept 8-1 Goede tijden slechte tijden – deel 1
15.1 Inleiding
1a
b
c
d
e
f
g
De prijs op de markt hangt af van vraag- en aanbodfactoren. Een stijgende prijs ontstaat
door meer vraag of een kleiner, beperkt, aanbod. Of zoals in deze opgave door beide
factoren. Er staat namelijk:
1) “er worden te weinig huizen gebouwd” = beperkt aanbod,
2) “steeds meer mensen willen een eigen huis kopen” = meer vraag.
Een daling van de hypotheekrente maakt het kopen van een huis goedkoper. Je hoeft
namelijk minder rentekosten daarover te betalen. Als gevolg van deze ontwikkeling
neemt de vraag naar koopwoningen toe, maar dat heeft weer een prijsopdrijvend effect
op de huizenprijzen.
Bereken eerst hoeveel geld het paar moet lenen bij de goedkoopste bank (Postenbank).
Het renteverschil over dat bedrag is dan het jaarlijkse hypotheekentevoordeel.
Lening nodig voor het kopen van het huis (inclusief k.k.) = € 614.200
Berekening: 1,08 x € 615.000 – € 50.000 = € 614.200
Het renteverschil/voordeel bedraagt (0,053 – 0,044) x € 614.200 = € 5.572,80
Het lijkt er dus op dat de kosten van de grote reis snel terugverdiend zullen zijn, als ze de
koop van de woning een half jaar uitstellen.
Je kunt de volgende risico’s noemen:
1) het zou kunnen zijn, dat een half jaar later dit specifieke huis al verkocht blijkt te zijn.
2) het zou kunnen zijn, dat een half jaar later de trend van de stijgende huizenprijzen ook
van invloed is geweest op de vraagprijs voor dit huis (en deze dus door de makelaar is
verhoogd).
3) het zou kunnen zijn dat de wereldreis duurder uitgevallen is dan ze hadden gedacht en
ze daarvoor een deel van hun spaargeld hebben moeten aanspreken, waardoor het te
lenen bedrag is gestegen.
1) Als de huizenprijzen sterker stijgen dan de inflatie verhogen zij het reële vermogen van
huiseigenaren.
2) Door inflatie daalt de reële hypotheekschuld.
In je betoog wijs je op het feit dat huizenprijzen die sterker stijgen dan het gemiddelde
prijspeil, het reële vermogen van huiseigenaren doen toenemen. En deze stijging
overtreft in het algemeen de reële renteopbrengst van spaartegoeden (zelfs bij rente over
rente waardoor het spaartegoed blijft stijgen).
Door inflatie daalt de reële hypotheekschuld, maar dat geldt dan natuurlijk ook voor de
reële waarde van een tegoed op de spaarrekening. Conclusie, in reële termen is een
eigen huis het beste spaarvarken.
De koersen lijken in de Verenigde Staten veel harder gestegen Als je corrigeert voor het
dollareffect (daling dollarkoers) had het helemaal niets uitgemaakt of je nou in Amerika
of in Nederland had belegd. In Nederland had je zelfs iets meer dividend gehad. De
opbrengst in dollars had je namelijk relatief minder euro’s opgeleverd
De aandelen in Amerika zijn nominaal gestegen. Maar die opbrengst luidt in dollars. Maar
als je de opbrengst te gelde wil maken en deze opneemt in euro’s verdwijnt de extra
opbrengst geheel of gedeeltelijk, omdat de koers van de dollar in waarde is gedaald.
Reëel is de opbrengst dus helemaal niet groter.
48

15.2 Wat verstaan we onder mobiliteit op de arbeidsmarkt?
2 Bij belastingmaatregelen kun je denken aan een hogere reiskostenaftrek,
verhuiskostensubsidies of voor het verhuizen belastingaftrekmogelijkheden geven.
Verbetering van de bereikbaarheid kan door het openbaar vervoer beter te organiseren,
door extra spitstroken op rijkswegen aan te leggen, rekening rijden in spitstijden om
daarmee de spits te ontlasten en de filedruk te verminderen.
3 Bij inkomensdifferentiatie kun je aanzienlijke verschillen krijgen tussen mensen die
vergelijkbaar werk verrichten. Men vindt dat niet solidair. Toch zie je langzaam wel
enige differentiatie ontstaan. Het is moeilijk om op scholen in grote steden voldoende
leerkrachten te krijgen vanwege de speciale problematiek. Om onderwijzers toch te
kunnen aantrekken wil men hen in de grote steden een aanvullende beloning geven.
4a
b
c
5a
b
6a
Absolute getallen zeggen niet zo veel. Eén miljoen werklozen is veel voor een land als
Nederland, maar in China stelt dat niets voor.
In Noord Nederland is de werkloosheid relatief gezien het grootst. Dit deel van Nederland
ligt het verst verwijderd van de havens en de Randstad. Bedrijven vestigen zich het liefst
zo dicht mogelijk bij hun doelgroep (afnemers) of hun leveranciers.
In de grote steden is de werkloosheid hoger dan elders, vanwege het feit dat
veel werkenden en hun gezinnen de steden hebben verlaten. Vooral ouderen zijn
blijven wonen. En ook relatief veel mensen met een taalachterstand en andere
kennisachterstanden bevinden zich in de grote steden. Allemaal redenen voor deze
relatief hoge werkloosheid. Door nieuwe woningbouwprogramma’s probeert men weer
de werkenden naar de stad te lokken. Dit lijkt te gaan lukken. De toenemende files zullen
daar ook aan hebben bijgedragen.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat als mensen (uit
financieel belang) sterker worden aangezet tot het accepteren van een (beter betaalde)
baan die verder van de woonplaats af ligt / noodzaakt tot verhuizen, er een migratie
ontstaat uit gebieden met een hoog werkloosheidspercentage naar gebieden met een
laag werkloosheidspercentage.
De zin die je kunt citeren is de laatste zin”: “Een oorzaak die wordt benadrukt is het
geringe verschil tussen de hoogte van de sociale uitkeringen en de hoogte van het
minimumloon.” Hieruit blijkt dat een verlaging van sociale uitkeringen / een verhoging van
het minimumloon ertoe kan leiden dat mensen met een uitkering eerder werk accepteren.
De arbeidsproductiviteit in Nederland is minder gestegen dan die in de EU.
Je berekent dit door het indexcijfer van het nationale product te delen doordat van de
werkgelegenheid in arbeidsjaren.
Nederland:
102,2
/ 101,5
x 100 = 100,69. Dit is een stijging met 0,69%
EU:
101,5
/ 99,5
x 100 = 102,01. Dit is een stijging met 2,01%
b
Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• positieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat een hogere arbeidsproductiviteit
kan leiden tot lagere arbeidskosten per product en tot hogere winsten waardoor de
investeringen toenemen en de vraag naar arbeid stijgt
• negatieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat bij een hogere arbeidsproductiviteit
minder arbeid nodig is om een gelijke productie te realiseren (zodat bij onvoldoende
groei van de productie de vraag naar arbeid afneemt)
49

c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij verlenging
van de bedrijfstijd de bestaande kapitaalgoederenvoorraad beter wordt benut en er
meer werknemers nodig zijn terwijl de belastingverlaging leidt tot hogere winsten die het
bedrijf voor diepte-investeringen kan aanwenden of zelfs voor andere doeleinden dan
investeringen kunnen worden aangewend. In deze gevallen levert het niet meer nieuwe
arbeidsplaatsen op.
15.3 Wanneer is werkloosheidsbestrijding succesvol?
7 Beroepsbevolking (Aa) = 8 miljoen
Gemiddelde arbeidsproductiviteit (a) = € 40.000
Effectieve vraag (EV) = bestedingen = € 240 miljard
Productiecapaciteit (PC) = € 270 miljard
De werkgelegenheid (Av) bedraagt EV / a
= € 240 miljard / € 40.000
= 6 miljoen
De maximale werkgelegenheid (Av*) = PC / a
= € 270 miljard / € 40.000
= 6,75 miljoen
Conjuncturele werkloosheid (Uc) = Av* - Av = 6,75 – 6 = 0,75 (miljoen).
Structurele werkloosheid (Us) = Aa – Av* = 8 – 6,75 = 1,25 (miljoen).
8a
b
c
9a
b
c
d
De vakantiegangers zullen het Caribische eiland vooral zullen bezoeken als het in hun
eigen land winter is. Vandaar het mogelijke seizoenskarakter.
In 2006 zullen 29.677 onder invloed van het seizoen hun baan kwijtraken. Een voorbeeld
van een juiste berekening is:
Aantal personen met een seizoensbaan eind maart: 60 / 160
x 86.272 = 32.352
Aantal personen met een seizoensbaan eind juni: 5 / 105
x 56.175 = 2.675
Dit betekent dat 32.352 – 2.675 = 29.677 personen hun werk kwijtraken.
Voorbeelden van juiste antwoorden op de vraag waarom de geregistreerde werkloosheid
gelijk blijft, terwijl veel mensen werk kwijtraken zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt, dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze het werk in het toerisme als bijbaan / tweede baan hebben.
• Een antwoord waaruit blijkt dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze in het seizoen voldoende verdienen om een heel jaar van te leven.
Volgens de vakbeweging is er sprake van structuurwerkloosheid. Een voorbeeld van een
juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de maatregelen die de vakbeweging
voorstelde, bedoeld zijn om vraag naar en aanbod van arbeid beter op elkaar te laten
aansluiten (= bestrijden van kwalitatieve structuurwerkloosheid).
Dat blijkt uit de tekst uit het feit dat werkloosheid en vacatures gelijktijdig voorkomen.
Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een baan enige tijd kost zodat een deel
van de werklozen na verloop van tijd op de bestaande vacatures kan worden ingezet.
• Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een werknemer enige tijd kost zodat een
deel van de vacatures na verloop van tijd door werklozen kan worden bezet.
Bij stijgende lonen wordt werken aantrekkelijker, zodat het aanbod van arbeid door
toetreders kan toenemen.
Bij dalende lonen wordt het aantrekkelijker om de productie arbeidsintensiever te maken
(vervanging van machines door arbeid), waardoor de vraag naar arbeid kan stijgen.
10 Voor het verruimen van de arbeidsmarkt moet het aanbod op de arbeidsmarkt toenemen.
De overheid kan hiertoe de pensioenleeftijd verhogen of de leerplichtleeftijd verlagen.
Zij kan zorgen dat mensen meer geld van hun brutoloon overhouden door allerlei
belastingmaatregelen, zodat werken aantrekkelijker wordt. Zij kan de uitkeringen
verlagen, waardoor niet-werkende mensen misschien eerder en bewuster werk gaan
zoeken. Enz.
50

11a
b
c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een toename
van het aantal onvervulde vacatures de kans op een baan vergroot waardoor jongeren
eerder dan in het verleden toetreden tot de arbeidsmarkt.
Het aantal onvervulde vacatures bij particuliere bedrijven aan het einde van het eerste
kwartaal van 2005 bedraagt 145.000. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
124.000 + (225.000 – 204.000) = 145.000
de beroepsbevolking is ten op opzichte van 2004 gestegen met 12.821. Een voorbeeld
van een juiste berekening is:
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1998: 100 / 4,8
× 40.000 = 833.333
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1999: 100 / 3,9
× 33.000 = 846.154
De toename bedraagt 846.154 – 833.333 = 12.821
15.4 Hoe kan een overheid conjunctuurwerkloosheid bestrijden?
12a
b
c
d
e
Bij deflatie dalen de prijzen. Waarom zijn consumenten dan afwachtend als het
gaat om het doen van bestedingen? De reden daarvoor is dat consumenten verdergaande
prijsdalingen verwachten en om die reden wachten met de aanschaf van
consumentengoederen. En als de consumenten minder geld uitgeven, vertraagt dat het
herstel van de Amerikaanse economie.
In een recessie neemt de productie van bedrijven af. De bedrijven zouden graag wat
meer willen verkopen, maar dan zullen zij de prijzen moeten verlagen. En dat is niet altijd
even gemakkelijk wanneer de bedrijven geen verlies willen lijden. Omdat de constante
kosten per product stijgen bij een lagere productie zal de prijsverlaging of uit de winst
moeten komen, die al laag is in een recessie, of uit een verlaging van de lonen. Maar als
deze in neerwaartse richting star zijn, kun je ook hier geen prijsverlaging mee financieren.
De prijzen zullen volgens de econoom dus helemaal niet hoeven te dalen. Vandaar het
verband tussen de neerwaartse starheid van de lonen en het uitblijven van deflatie.
Investeringen van bedrijven hangen af van de winst / winstverwachtingen. Als deze
ontbreken zal een bedrijf niet gaan investeren. Consumenten lenen als ze verwachten
dat ze de lening kunnen terugbetalen.
Als je meer geld wilt uitlenen, moet je de leenvoorwaarden aantrekkelijk maken en dit
betekent concreet dat je een lage rente moet vragen. Maar de rente is al laag. Je kunt
dan wel meer geld in de economie willen pompen, maar als er geen vraag naar is bij
gebrek aan winst(verwachtingen) en consumentenvertrouwen, zal dit extra geld geen
effect op de bestedingen hebben en dus ook niet op de conjunctuur.
Uit de grafieken 2 en 3 kun je concluderen dat consumenten in die periode een relatief
grote schuld hebben en dat zij meer zijn gaan sparen. De hoge schuld vereist veel
koopkracht om aan de rente- en aflossingsverplichtingen te kunnen voldoen. Daarnaast
leidt de recessie en de onzekere toekomst tot meer besparingen. Dit alles bij elkaar
genomen kan tot de conclusie leiden dat consumenten weinig geld meer extra willen
lenen. Dat blijkt ook wel uit grafiek 1. Als de liquiditeit van banken wordt vergroot zal dat
dan ook een beperkt effect hebben op de conjunctuur.
Bij het beantwoorden van deze vraag kan de Verkeersvergelijking van Fisher van dienst
zijn: M x V = P x T.
Als de economie zich gaat herstellen kan dat tot bestedingsinflatie leiden en de
productiviteitsgroei leidt tot een grotere productiecapaciteit (maximaal meer transacties
T mogelijk). Bij een herstellende economie stijgt de effectieve vraag. Als er dan ook
nog eens meer liquiditeiten (M = hoeveelheid geld) in omloop komen versterkt dit het
herstel. Vanwege meer winst/winstverwachtingen en een groter consumentenvertrouwen
(V stijgt dan ook) stijgt de kredietverlening. Door de toegenomen vraag stijgt de
bezettingsgraad van de productiecapaciteit. Als deze blijft stijgen kan de vraag het
aanbod (T) gaan overtreffen en dat leidt tot bestedingsinflatie (P).
Een productiviteitsgroei kan de capaciteit van bedrijven (T) doen toenemen, zodat de
toegenomen effectieve vraag minder snel leidt tot bestedingsinflatie (P).
1
1
a
v
v
d
1
g
E
O
v
v
h
d
h
1
A
v
A
d
J
n
e
1
r
e
d
D
g
b
t
1
h
M
A
p
a
e
v
c
g
s
fl
E
d
51

13a
b
c
De hier bedoelde werkloosheid is ontstaan als gevolg van onderbesteding. De productiecapaciteit
blijft gedeeltelijk onbenut. Er is dus sprake van conjunctuurwerkloosheid.
Met een verslechtering van de betalingsbalans bedoelen economen dat de opbrengsten
van de export ten opzichte van de kosten voor de import dalen.
Voor het goede antwoord had je de volgende volgorde moeten kiezen:
1 – 5 – 3 – 4 – 2 – 6
Opmerking: bestedingsinflatie ontstaat als de vraag naar goederen groter is dan het
aanbod daarvan. Dat is het geval als de productiecapaciteit ontoereikend is.
15.5 Hoe kan een overheid structuurwerkloosheid bestrijden?
14a
b
c
d
15a
b
Het aantal vrijkomende uren dat de invoering van een 35-urige werkweek oplevert
(arbeidstijdverkorting) bedraagt 34 miljoen uur. Berekening: 8,5 miljoen x 4 uur = 34
miljoen uur.
40% van deze uren wordt herbezet; Dat levert 0,4 x 40 miljoen = 13,6 miljoen extra uren
nieuwe werkgelegenheid op.
Omgerekend naar banen is dat 388.571,4 banen.
Berekening: 13,6 miljoen uur / 35 uur = 388.571,4
Om te weten of de loonkosten per eenheid product stijgen, moet je de ontwikkeling van
de productie vergelijken met de ontwikkeling van de loonkosten. Immers de loonkosten
per product verkrijg je door de totale loonkosten te delen door de totale productie.
Uit de gegevens blijkt dat totale productie gelijk blijft.
De lonen dalen met 2%. Daar staat tegenover dat de beroepsbevolking stijgt met 4,6%
Berekening: 388.571,4 / 8.500.000 x 100% = 4,6%
Uit deze twee laatste gegevens blijkt dat de totale loonsom wel stijgt. Bij gelijkblijvende
productie betekent dit dus een stijging van de loonkosten per eenheid product.
De stijging van de loonkosten per product kunnen leiden tot een daling van de productie
omdat:
1) De werkgevers de gestegen loonkosten afwentelen in de verkoopprijzen. De internationale
concurrentiepositie verslechtert en daardoor zal de export afnemen, terwijl de
import stijgt. De Franse gezinnen en bedrijven zullen dan namelijk meer buitenlandse
goederen kopen in plaats van Franse goederen.
2) De hogere loonkosten de winstmarges verlagen. De investeringen, die sterk afhangen
van de winsten, zullen dalen en daarmee ook de productie.
Conjunctuurwerkloosheid ontstaat doordat de bestedingen dalen. Omdat bedrijven dan
minder hoeven te produceren raken veel werknemers hun baan kwijt. De invoering van
de 35-urige werkweek leidde, zoals je zag, tot een stijging van de loonsom. Gevolg
daarvan is dat de bestedingen juist toenemen en bedrijven weer meer mensen nodig
hebben. De vraag naar arbeid stijgt.
Voorbeeld van een juiste berekeing:
100
Vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking 1992: × 1,8 miljoen = 4,7 miljoen mensen.
38
100
Vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking 2006: × 2,6 miljoen = 5,3 miljoen mensen.
49
De toename bedraagt 5,3− 4,7 = 0,6 miljoen vrouwen.
Voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat jongeren sneller toetreden tot de arbeidsmarkt (door
lagere studietoelagen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat mensen langer blijven werken (doordat vervroegde
uittredingsregelingen financieel steeds minder aantrekkelijk worden).
52

c
d
e
15a
b
c
d
• Een antwoord waaruit blijkt dat arbeidsongeschikten worden goedgekeurd om te werken
(door aanscherping van de keuringen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat steeds meer vrouwen betaald werk gaan verrichten (door
de verdergaande emancipatie).
• Een antwoord waaruit blijkt dat meer mensen zich als werkzoekende laten registreren
(door het aanzuigeffect van een aantrekkende economie).
Uit je antwoord moet blijken dat de vervulde vacatures een volledige werkweek betreffen.
Uit je antwoord moet blijken dat een extra loonstijging de mobiliteit (op de arbeidsmarkt)
kan stimuleren, bijvoorbeeld via omscholing, verhuizen of bereidheid tot reizen.
Je kunt antwoorden geven waaruit blijkt.
• dat door toename van het aantal premiebetalers een lager percentage kan volstaan om
hetzelfde bedrag aan sociale premies binnen te halen.
• dat door afname van het aantal uitkeringsgerechtigden een lager percentage kan
volstaan om het benodigde bedrag aan sociale premies binnen te halen.
Het verschil tussen de bruto participatie en de netto participatie bestaat uit de werkloze
beroepsbevolking
De netto participatiegraad in 2001 bedraagt 67,2%. Een voorbeeld van een juiste
berekening is:
(5.796.000 × 1,26)
/ 10.864.000
x100% = 67,2%.
De p/a-ratio zal stijgen. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit
blijkt dat gehuwde vrouwen in grotere mate dan mannen de voorkeur geven aan een
deeltijdbaan (omdat vrouwen veelal een baan combineren met zorgtaken).
De econome stelt dat een toename van participatiegraad nodig is om te voorkomen
dat in de toekomst de internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring, waaruit blijkt dat een bij de
economische groei achterblijvende arbeidsparticipatie tot een tekort aan arbeidskrachten
kan leiden en daardoor tot een stijging van de loonkosten waardoor het exportprijspeil
kan stijgen.
15.6 Wat bedoelen economen met de conjunctuur?
17a
b
c
Een voorbeeld van een juist antwoord is dat bij een recessie bedrijven bedrijven, door
tegenvallende inkomsten, zullen bezuinigen op hun investeringen. Vaak zullen deze
bezuinigingen juist de (vernieuwende) investeringen treffen, waarbij relatief veel van ICT
gebruik wordt gemaakt.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
51.115 − 20.213
× 100%= 6,8%.
853.164 − 397.556
2001: 20.213 × 106 = € 60.158
336.000
2005: 22.473 × 106 = € 80.261
280.000
dus 80.261 − 60.158 × 100% = 33,4% groei
60.158
d
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− ICT-bedrijven hebben tijdens de goede tijden weinig aandacht gehad voor inefficiënte
inzet van arbeid in het productieproces, maar de recessie dwingt tot rationalisatie hiervan.
53

− De krimpende ICT-bedrijven zullen hun minst productieve werknemers ontslaan.
18a In het begin van een herstelperiode (begin fase 1) is het niet altijd zeker of de opleving
tijdelijk is of dat deze doorzet. In het begin zullen bedrijven daarom voorzichtig aan doen
en niet direct mensen aannemen in vaste dienst, wanneer zij behoefte hebben aan
meer personeel. Uitzendkrachten kunnen ze weer gemakkelijker ontslaan als blijkt dat
de opleving maar tijdelijk van aard was. Daarom past een snelle groei van de indicator
uitzenduren bij fase 1.
b De conjunctuurklok is gebaseerd op de gewone conjunctuurcyclus. Waarbij de actuele
groei in vier fasen is verdeeld:
1) toenemende groei onder de trendmatige groei (fase 1) → laagconjunctuur
2) toenemende groei boven de trendmatige groei (fase 2) → hoogconjunctuur
3) afnemende groei boven de trendmatige groei (fase 3) → hoogconjunctuur
4) afnemende groei onder de trendmatige groei (fase 4) → laagconjunctuur
Als je goed kijkt naar de indicator bbp, dan ligt deze nog wel onder de trendlijn (de
gemiddelde groei), maar is toch toegenomen ten opzichte van de maand ervoor
(november). Er lijkt dus sprake van een economisch herstel te zijn.
% groei t.o.v.
vorige periode
Fase 4 Fase 1 Fase 2 Fase 3
Tijd
18c
d
Bij een verkrapping van de arbeidsmarkt is het voor werkgevers moeilijker om aan
personeel te komen. Het aanbod van arbeid is schaarser aan het worden. Je moet in je
antwoord zowel de uitvoer als het aantal order behandelen. Omdat de journalist verwacht
dat de waargenomen ontwikkeling zich in 2000 voortzet zullen de export (bestedingen
door buitenlanders in ons land) en het aantal orders (bestedingen door gezinnen en
bedrijven in ons land) verder toenemen.
• De toename van de nu al boven de trend liggende uitvoer leidt tot een herstel van de
groei van het bbp, waardoor (het arbeidsvolume en daarmee) de arbeidsvraag toeneemt,
• En de toename van de nu ook al boven de trend liggende hoeveelheid orders leidt tot
een toename van de investeringen om aan de vraag te kunnen blijven voldoen. Ook
hierdoor stijgt het bbp, waardoor het arbeidsvolume en daarmee de arbeidsvraag toeneemt
Procentpunten zijn de absolute verschillen tussen twee percentages en dus geen
procentuele veranderingen!
De trendmatige groei bedraagt 1,8% Van de groei in december 2005 weten we twee
aspecten.
1) De groei in december is 0,5 procentpunt lager dan de trendgroei van 1,8 procent.
De groei in december bedroeg dus 1,8 – 0,5 = 1,3%.
2) De groei in december was 0,25 procentpunt hoger dan in november.
De groei in november bedroeg dus 1,3 – 0,25 = 1,05%.
19a
Het CBS hanteert verschillende conjunctuurindicatoren. Je mag ze allemaal noemen
behalve bestedingsinflatie en een groeiende economie/inkomen. Deze twee staan
54

c
d
e
20a
b
c
d
namelijk al in de opgave genoemd. Verder kun je wel denken aan zaken als: (1)
producentenvertrouwen, (2) consumentenvertrouwen, (3) orderportefeuille, (4)
werkgelegenheid, (5) aantal vacatures, (6) het aantal uitzenduren, (7) de hoogte van de
rente, (8) het aantal grote aankopen, (9) de uitvoer, (10) de investeringen van bedrijven,
(11) de consumptie van gezinnen en (12) de bezettingsgraad van de productiecapaciteit.
Al deze zaken zijn hoog tijdens een hoogconjunctuur.
Het aantal (13) faillisementen is daarentegen laag.
Van A naar B, Dit betekent dat de situatie met een hoge reële productie en een beperkte
inflatie leidt tot een situatie, waarbij de reële productie niet verder toeneemt, maar wel
het prijsniveau. Je antwoord kan zowel betrekking hebben op bestedingsinflatie als op
kosteninflatie.
Dat de productie niet verder toeneemt heeft te maken met de beperkte productiecapaciteit,
die volledig bezet is. Omdat de vraag naar goederen deze capaciteit overtreft, ontstaat er
bestedingsinflatie.
De hoge economische groei leidt tot verkrapping op de arbeidsmarkt. De positie van de
vakbonden verbetert en die zullen hogere lonen eisen. Deze hogere lonen wentelen de
werkgevers af in de verkoopprijzen. Er ontstaat dus loonkosteninflatie.
Van B naar C. De inflatie blijft, maar de reële productie neemt af. Een hoge inflatie is
slecht voor de concurrentiepositie van een land. De hoge prijzen leiden tot een afname
van de export. En tevens zal de relatief goedkoper geworden import toenemen. Beide
gevolgen van de hoge prijzen doen de reële productie afnemen.
Een ander argument heeft te maken met het investeringsklimaat. Hoge lonen en hoge
prijzen kunnen de investeringsbereidheid van bedrijven doen afnemen. Ook dat is
nadelig voor de reële productie.
Als de opgave spreekt over een open economie, moet je onmiddellijk denken aan
economische contacten met het buitenland. In situatie D is de inflatie laag. De lage
inflatie verbetert de internationale concurrentiepositie. De export van het land zal dan
toenemen en de import zal afnemen. Beide gevolgen doen de productiegroei toenemen.
In een laagconjunctuur bestaat conjunctuurwerkloosheid, omdat niet alle arbeidsplaatsen
bezet zijn. De bezettingsgraad van de productiecapaciteit ligt ver onder de 100%. In
eerste instantie (de opbloeifase) kunnen bedrijven de productiegroei gewoon realiseren
met de bestaande productiecapaciteit. Pas bij een langer aanhoudende economische
groei zullen bedrijven gaan investeren, om de op den duur tekortschietende capaciteit
verder uit te breiden. Vandaar dat de groei van de productiecapaciteit lager kan zijn de
reële productiegroei.
Een conjunctuurcyclus bestaat uit een hoogconjunctuur en een laagconjunctuur. Beide
perioden kennen een belangrijk economisch probleem. In een laagconjunctuur neemt
de conjunctuurwerkloosheid toe en in een hoogconjunctuur de bestedingsinflatie. Bij de
overgang van de opgaande naar een neergaande conjunctuur stijgt de werkloosheid
en daalt de inflatie. Als beide veranderingen procentueel identiek zijn, blijft de misèreindicator
gelijk.
Als er bijvoorbeeld een productiestijging plaatsvindt van 5% en de productiviteit van de
werknemers ook met 5% stijgt, dan kun je de productiestijging realiseren met dezelfde
werknemers. Als de arbeidsproductiviteit echter minder stijgt dan de productie, heb je
meer werknemers nodig. Dat betekent een daling van de werkloosheid en dus een lagere
indicator.
De stijgende indicator in Aziatische landen kan wijzen op een sterke toename van de
inflatie. Dat verslechtert de internationale concurrentiepositie van deze Aziatische landen
en daar kunnen de Europese landen van profiteren.
Onze export en daarmee ook onze werkgelegenheid hangen af van de economische
ontwikkeling in de rest van de wereld. Een stijgende misère-indicator in de Aziatische
landen betekent minder groei. Deze landen zullen minder kunnen importeren (ook uit de
EU) en dat is uiteraard nadelig voor de EU.
55

21a
b
c
d
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
5.274 (in 2000: 3≤g

d - volledige werkgelegenheid; dit vereist vaak een flinke stijging van de productie, wat in het
kader van het milieubeleid juist wordt tegengegaan.
- evenwichtige economische groei; ook hier geldt dat economische groei gepaard gaat met
stijging van de productie en dus in strijd kan zijn met het milieubeleid.
- streven naar een evenwichtige betalingsbalans; stimulering van de export is daarbij
belangrijk. Meer export betekent echter ook meer productie.
- rechtvaardige inkomensverdeling; het instellen van mestheffingen zal vooral de
veehouders in hun inkomen treffen.
- Stabiel prijsniveau; bedrijven kunnen verplicht worden hun productie of hun
afvalverwerking op een speciale manier aan te pakken, wat tot meer kosten kan leiden.
Deze kostenstijgingen zullen op de consument worden verhaald.
Kortom, alle doelstellingen van het economische beleid kunnen in conflict komen met het
milieubeleid.
e - minder strenge eisen stellen aan de uitlaatgassen, opdat de werkgelegenheid in de autoindustrie
behouden blijft.
- Aanleggen van wegen door natuurgebieden, om achtergebleven gebieden van een
betere infrastructuur te voorzien.
- het verbieden van asbest in Nederlandse producten (bijvoorbeeld voor remschoenen),
waardoor deze producten duurder worden t.o.v. buitenlandse producten.
- het instellen van visquota om de visstand te beschermen. Hierdoor worden vooral de
vissers getroffen.
f Aantasting van het milieu maakt het leven op aarde minder aangenaam (aantasting
welzijn), maar ook zullen veel kosten gemaakt moeten worden, om het milieu op een
acceptabel niveau te houden. Deze kosten zullen uiteindelijk door bedrijven en gezinnen
betaald moeten worden (aantasting welvaart/koopkracht).
Experiment / spel 15.1
De koopkracht van je zakgeld
Z.o.z.
57

Alles wordt duurder, duurder, duurder
Wat is de overeenkomst tussen de kikker in de pan met heet water en de huidige inflatie?
Wie een kikker in een pan met heet water stopt, zal zien dat die er onmiddellijk uit zal springen.
Maar een kikker in een pot met koud water en de pot op het vuur zetten en er gebeurt niets. De
kikker kookt langzaam en sterft. Dat is een vaak gebruikt voorbeeld om te illustreren dat als iets
geleidelijk verandert, de omgeving dat pas doorheeft, als het al te laat is.
Hetzelfde gebeurt tegenwoordig met de inflatie. Die loopt langzaam maar zeker op: in Europa,
de VS, maar ook in Afrika, Latijns Amerika, Australië en Azië, zoals in FEM Business dat deze
week in de kiosken ligt, te lezen is.
uit FEM Business:
‘Alles wordt steeds duurder. Dat betekent blijkbaar ook dat de dingen die jij koopt steeds duurder
worden. Met dezelfde hoeveelheid geld kun je blijkbaar steeds minder kopen. Oftewel: wat gebeurt
er met de koopkracht van je zakgeld?
Stel je hebt elke maand € 150,00 vrij te besteden. Aan welke goederen/ diensten zou je dan dit geld
uitgeven? Ga er voor het gemak van uit dat je precies het totale bedrag zou consumeren. Je spaart
dus niet, maar je komt ook niets tekort. We gaan ervan uit dat het te besteden bedrag voor elk jaar
op € 150,00 per maand blijft.’
Schrijf voor je zelf op hoeveel procent je aan onderstaande categorieën zou uitgeven (totaal =
100%).
Bewaar zelf een afschrift hiervan en geef het origineel aan de spelleider. Noteer ook nog of je een
jongen of een meisje bent. Deze percentages blijven gedurende het experiment ook gelijk.
Jongen / meisje (omcirkelen wat van toepassing is)
categorie
uitgaan
Snacks, snoep etc
kleding
Persoonlijke verzorging: make up,
luchtje etc
overig
percentage
Totaal 100 %
Vervolgens worden de resultaten verzameld. Daarna wordt zowel van de groep jongens als van de
groep meisjes het gemiddelde uitgaafpatroon vastgesteld.
Tenslotte wordt dit ook gedaan voor de totale klas.
58

In de drie opvolgende jaren doen zich de onderstaande prijsveranderingen voor.
De genoemde percentages zijn steeds de relatieve veranderingen ten opzichte van het jaar ervoor.
Categorie
% verandering
Jaar 1
% verandering
Jaar 2
% verandering
Jaar 3
uitgaan 3 4 3
Snacks, snoep etc 5 10 15
kleding 1 0 - 10 (min 10)
Persoonlijke verzorging: 10 25 30
make up, luchtje etc
overig 2 3 2
1 Bepaal aan de hand van deze gegevens met hoeveel procent jou koopkracht verandert.
Doe dat ook voor de groep jongens, de groep meisjes en voor de klas als geheel.
2 Bepaal de nieuwe individuele prijsindexcijfers voor jaar 3 met als basis jaar 0.
3 Bepaal de nieuwe gewogen gemiddelde prijsindexcijfers na 3 jaar met als basis jaar 0.
- voor jezelf
- voor de jongens
- voor de meisjes
- voor de klas als geheel
4 Wat is er met jouw koopkracht gebeurd na deze drie jaar?
En met die van de jongens, de meisjes en de hele klas?
5 Met hoeveel procent moet het gemiddelde zakgeld van de klas stijgen om koopkracht
behoud te krijgen. Hoeveel is dit gemiddeld per jaar (let op groeifactor van jaar op jaar).
6 Stel dat deze zakgeld verhoging wordt doorgevoerd. Welke leerlingen gaan er dan op
vooruit en welke leerlingen gaan er op achteruit.
Is er een verschil in jongen / meisje of zie je andere verschillen?
59

Experiment 15.2
Conjunctuurpolitiek
Keynes en jij
John Maynard Keynes
Jij zit in de regering van een land waarvan de economie in een dal verkeert. Weinig tot geen groei
en een werkloosheidspercentage van meer dan 15%.
Werk aan de winkel dus. Eén van je teamgenoten merkt op dat een keynesiaanse begrotingspolitiek
haar vruchten kan afwerpen. Stimulering van de economie door het opvoeren van de
overheidsbestedingen en het verlagen van de belastingen is het motto.
Maar kan je dat maar ongestraft toepassen? Daarover gaat dit experiment.
Let op: bij dit experiment behoort een Excel rekenblad
Dit blad is grotendeels beveiligd. De kolommen j12 t/m j16 en k12 t/m k16 moeten door de teams
worden ingevuld.
Uitleg:
In een land gelden in jaar nul de volgende gegevens:
- Nationaal inkomen € 500 miljard
- Beroepsbevolking 6 miljoen personen
- Werkgelegenheid 5 miljoen personen
- Werkloosheid 1 miljoen personen
- Staatsschuld eind jaar 0 € 290 miljard
- Overheidsbestedingen € 200 miljard
- gemiddeld belastingtarief 40%
De regering heeft zich ten doel gesteld de werkloosheid in 5 jaar tijd terug te brengen tot 400.000.
Minder is nog beter, maar dat zal niet meevallen. Daarbij is de regering wel gehouden aan een
aantal randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden gelden voor alle jaren en houden het volgende
in:
* De staatsschuldquote mag niet hoger worden dan 60%
* Het financieringstekort mag niet boven de 3% uitkomen
Het nationaal inkomen en daarmee de werkgelegenheid kan worden vergroot door de belastingen
te verlagen of de overheidsbestedingen te verhogen. Daarmee kan dus de werkloosheid worden
teruggedrongen.
Een oplopende staatsschuld heeft echter negatieve consequenties voor de economie. Immers de
overheid doet een groter beroep op de kapitaalmarkt. De rente zal hierdoor gaan stijgen.
60

De gezinnen gaan minder lenen en meer sparen, wat de consumptie doet dalen. Verder zullen
bedrijven minder gaan investeren. Je weet immers dat bedrijven de investeringen gedeeltelijk
moeten financieren met geleend geld. In het begin is dit effect nog niet zo groot, maar naarmate
de staatsschuld groeit, zal het land hiervan steeds meer last krijgen. Het heeft dus een remmende
werking op de economie.
De leerlingen vormen teams van drie personen:
* Minister van Financiën (deze let op de staatsschuld en het financieringstekort)
* Minister van Sociale Zaken (deze let op de werkgelegenheid / werkloosheid)
* De Minister President (Hij zorgt ervoor dat het algemeen belang wordt gediend)
Teams kunnen groter zijn dan drie personen: de overige personen worden dan adviseur.
Per team wordt een werkblad ingevuld. Voor de jaren 1 t/m 5 moeten steeds het belastingpercentage
en de overheidsbestedingen worden genoteerd. Dit kan in hele getallen, maar dit hoeft beslist niet.
De consequenties van de maatregelen worden door het Excel rekenblad direct zichtbaar gemaakt.
Een soort super Centraal Plan Bureau dus.
Het team dat de werkloosheid na vijf jaar op het laagste niveau kan brengen is winnaar van het
experiment. Natuurlijk wel binnen de gestelde randvoorwaarden!
Hierna kunnen eventueel de randvoorwaarden worden versoepeld. Bijvoorbeeld de staatsschuldquote
naar maximaal 75% en/of het financieringstekort naar 4%.
Teams schrijven hierna een verslag van hun acties en de resultaten hiervan. Daarbij moet vooral
worden gelet op de consequenties van acties op korte termijn ( 1 of 2 jaar) en op langere termijn
(5 jaar).
61

16 Concept 8-2 Goede tijden slechte tijden – deel 2
16.2 Waardoor ontstaat internationale handel?
1 Rond de eeuwwisseling zien we een flinke toename van de export en de import, maar
tijdens de eerste jaren van de 21 e eeuw blijft de groei ongeveer gelijk. De conjuncturele
situatie zal die van een laagconjunctuur zijn. In een laagconjunctuur is er weinig groei
van de bestedingen, in dit geval bestedingen door buitenlanders (export).
2 In de EU kost 1 ton graan 0,2 auto’s (Let op! Cijfers zijn per arbeidsjaar gegeven)
In de EU kost 1 auto 5 ton graan.
In de VS kost 1 ton graan 0,15 auto
In de VS kost 1 auto 6 ⅔ ton graan.
Een auto kost in de EU minder graan en is daar daarom comparatief voordeliger. De EU
zal zich meer toeleggen op de productie van auto’s en de VS op graan.
3a
b
c
4a
b
c
d
e
f
De groei van het nationale product is aanhoudend groter dan de groei van de
arbeidsproductiviteit. Daardoor zal de vraag naar arbeid toenemen en er krapte op
de arbeidsmarkt ontstaan, zodat werknemers hogere looneisen gaan stellen / de
werkgevers hogere lonen gaan bieden.
Een loonstijging leidt tot inflatie als de loonstijging de stijging van de arbeidsproductiviteit
overtreft, zodat de kosten per product stijgen en de kostenstijging wordt doorberekend in
de verkoopprijzen.
Verslechtering van de internationale concurrentiepositie van de VS kan leiden tot hogere
prijzen van geïmporteerde goederen als door de verslechtering van de internationale
concurrentiepositie de export zo sterk afneemt, dat de vraag naar dollars afneemt en de
koers van de dollar daalt, waardoor het importprijspeil stijgt. De Amerikanen moeten dan
meer dollars betalen voor andere valuta, waardoor het lijkt alsof buitenlandse goederen
duurder zijn geworden.
Kenmerken van een hoogconjunctuur zijn een stijgende en hoge inflatie en een stijgende
en hoge bezettingsgraad van de productiecapaciteit.
Een verkrapping van de arbeidsmarkt kan tot een loonstijging leiden omdat het relatief
schaarser worden van arbeid er toe leidt dat werkgevers, ten einde vacatures vervuld te
krijgen (en het ontstaan van vacatures te voorkomen), een hogere prijs voor arbeid willen
betalen.
Een beperking van de loonstijging kan de internationale concurrentiepositie verbeteren
als blijkt dat de loonkosten per product afnemen ten opzichte van het buitenland,
waardoor de productiekosten in vergelijking met buitenlandse concurrenten dalen.
Een verbetering van de internationale concurrentiepositie kan tot een toename van
de export leiden als daardoor een (relatief) lage kostprijs van Nederlandse producten
ontstaat. De (relatief) lage verkoopprijs kan leiden tot een toenemende vraag uit het
buitenland.
Door een toename van de export stijgt de productie wat kan leiden tot toename van de
belastingontvangsten (inkomsten). De stijging van de productie kan leiden tot daling
van de werkloosheid waardoor de uitgaven aan sociale voorzieningen / werkgelegenheidsprojecten
/ loonkostensubsidies dalen (uitgaven).
Een recessie in Duitsland kan tot een recessie in Nederland leiden, als blijkt dat het
teruglopen van de (groei van de) bestedingen in Duitsland tot afname van de (groei van
de) Duitse import uit Nederland kan leiden. Gevolg is dat de (groei van de) Nederlandse
export en daarmee de (groei van de) bestedingen in Nederland dalen.
62

5a
Let op! Het betreft in deze vraag de totale uitvoer van goederen en diensten van
binnenlandse herkomst. De wederuitvoer telt dus niet mee. De uitvoer van goederen
van binnenlandse herkomst (b.h.) bedroeg in 2003 € 137,7 miljard en groeide in 2004
met 2,1%.
De uitvoer van diensten was € 67,4 miljard groot in 2003 en deze groeide in 2004 met
5,4%.
Om de groei van de totale uitvoer van binnenlandse afkomst te berekenen, mag je niet
het gemiddelde nemen van de twee groeipercentages. Deze percentages moet je wegen
met de waarde van de categorie. Op dezelfde wijze als je een rapportcijfer berekent,
waarbij een repetitie zwaarder telt da een S.O.
Techniek 1
Groei totale uitvoer van binnenlandse afkomst (b.a.) in 2004 bedraagt 3,18%.
Berekening:
(137,7 x 102,1) + (67,4 x 105,4) 14.059,17 + 7.103,96 21.163,13
----------------------------------------- = ------------------------------ = ------------- = 103,18 (index)
137,7 + 67,4 205,1 205,1
Techniek 2
2003 2004
Uitvoer goederen (b.h.) 137,7 1.021 x 137,7 = 140,6
Uitvoer diensten 67,4 1,054 x 67,4 = 71,0
Totale uitvoer (b.h.) 205,1 211,6
De groei bedraagt (211,6 – 205,1) / 205,1
x 100% = 3,17%
b In 2002 was de nominale verkoopwaarde van de wederuitvoer lager (96,1) dan in 2001
(101,3). Deze nominale waarde hangt af van het prijspeil en de hoeveelheid verkochte
goederen, ook wel volume genoemd. Deze hoeveelheid was in 2002 hoger dan in 2001
(0,3% hoger). Een lagere verkoopwaarde en tegelijkertijd een grotere afzet (volume) kan
alleen indien de prijzen van de wederuitvoer dat jaar zijn gedaald.
c De productie van een land meten we door van alle bedrijven de toegevoegde
waarde bij elkaar op te tellen. Deze bruto toegevoegde waarde is het verschil tussen
verkoopwaarde en inkoopwaarde en bestaat uit de som van de beloningen van de
productiefactoren (netto toegevoegde waarde) en de afschrijvingen van de bedrijven
(bruto). Elke schakel in de bedrijfskolom voegt waarde toe. De wederuitvoer bestaat uit
kant en klaar geïmporteerde goederen, die we onveranderd weer doorverkopen. Deze
goederen hebben voor ons land dus vrijwel geen toegevoegde waarde.
6a
b
6c
Een krappe arbeidsmarkt leidt tot hogere lonen, die producenten kunnen doorberekenen
in de verkoopprijzen. Dat verslechtert de internationale concurrentiepositie.
Een koersdaling van een valuta betekent dat mensen in andere landen minder van hun
eigen valuta hoeven te betalen voor die valuta. Dit betekent dat goederen uit het land met
de lage koers “goedkoper” zijn geworden.
Een daling van de arbeidsproductiviteit leidt tot minder productie per werknemer. Dit leidt
tot hogere arbeidskosten per product, die de prijs doen stijgen. De concurrentie-positie
verslechtert daardoor.
63

16.3 Waarom zouden landen de vrijhandel willen beperken?
7a
b
c
d
8a
b
Zij wil de bestaande spelers beschermen door te verbieden dat buitenlandse spelers
worden aangekocht.
De EU wil een uitzondering maken als de arbeidssector kampt met een arbeidstekort,
maar daarvan is hier geen sprake.
Deze maatregel maakt het onmogelijk dat de clubs goedkopere spelers aantrekken. Het
prijskaartje blijft daarom aan de hoge kant en de instelling die de uitzendrechten heeft,
moet een relatief hoge prijs betalen, die deze doorberekent aan de kijkers.
Een argument om verpleegkundigen uit het buitenland aan te trekken is dat daardoor het
tekort aan verpleegkundigen in Nederland afneemt.
Een argument om dat niet uit Afrika te doen is dat Afrikaanse landen de
verpleegkundigen zelf hard nodig hebben.
Nee, als landen goederen goedkoper kunnen voortbrengen is dat geen dumpen. Alleen
goederen verkopen tegen een prijs die onder de kostprijs ligt, noem je dumpen.
Je moet de hoogte van de lonen in relatie zien tot de arbeidsproductiviteit van de
werknemer. Als een werknemer drie keer zo duur is, maar vier keer zoveel doet, dan zijn
de loonkosten per product toch lager.
16.4 Op welke wijze vindt protectie plaats?
9a
b
c
d
e
10a
b
c
Voorbeelden van argumenten waarmee protectie wordt verdedigd zijn:
• het op gang helpen van een bedrijfstak,
• het beschermen van de eigen werkgelegenheid,
• het bewaren van economische onafhankelijkheid,
• het reageren op protectie door andere landen.
De importprijs daalt met 28,6% als gevolg van de afschaffing van de invoerheffing.
Een voorbeeld van een juiste berekening is: 40/140 x 100% = 28,6%
Dat de consumentenprijs minder daalt dan verwacht blijkt uit het feit dat de
consumentenprijsindex (van landbouwproducten) een gemiddelde is en dat de
binnenlandse landbouwproducten niet in prijs dalen. Je kunt ook als verklaring geven
dat importeurs verwachten dat de vraag prijsongevoelig is, zodat een prijsverlaging
omzetverlies oplevert.
Het laten vallen van de invoerheffing maakt buitenlandse producten goedkoper.
Producenten in dit land moeten via een prijsverlaging proberen hun concurrentiepositie
te herstellen, waartoe goedkoper geproduceerd moet worden, wat mogelijk is als de
productie per eenheid arbeid wordt vergroot.
Ja de gegevens uit de tabel ondersteunen de conclusie dat als de prijsverandering
sterker is het effect op de binnenlandse verdeling van de productiefactoren groter
is. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
prijsverandering van landbouwproducten groter is dan die van industrieproducten en dat
het werkgelegenheidsaandeel van de landbouw meer afneemt dan dat van de industrie.
Het argument dat de WTO gebruikt zal dat van het ‘opvoedingsargument’ zijn. Het gaat
hier om een jonge bedrijfstak, die de gelegenheid moet krijgen zich voor te bereiden op
de concurrentie met bedrijven uit andere landen, die al verder gevorderd zijn.
Importheffingen zijn marktconform omdat via heffingen de werking van het
prijsmechanisme niet wordt aangetast.
Voorbeelden van niet marktconforme protectie zijn het instellen van quota waardoor
de import wordt beperkt tot een maximale hoeveelheid en het verhogen van de
kwaliteitseisen waardoor de toegang tot de markt wordt bemoeilijkt.
64

d
11a
b
c
d
e
f
g
Vrijhandel leidt tot een grotere productie, omdat vrijhandel specialisatie mogelijk maakt,
waardoor de productiviteit en dus de totale productie kan toenemen.
Voor de oprichting van de NAFTA betaalde de importeur in Mexico $ 27,50 voor dit
Canadese product. Berekening: 1,10 x $ 25 = $ 27,50
Andere vormen zijn invoerquota en kwaliteitseisen
Een manier is export van Mexico via Canada naar Amerika. Uiteindelijk wordt het
Mexiacaanse product belast met een heffing va 14% (8% + 6%). Maar dat is altijd
goedkoper dan direct van Mexico naar de VS. Dan betaal je een heffing van 20%.
Het kan nu voor de VS aantrekkelijker zijn om goederen vanuit Mexico of Canada te
importeren dan vanuit Europa.
Positief is als de welvaart binnen de NAFTA toeneemt als gevolg van deze
samenwerking dat zij meer kunnen importeren, dus ook vanuit Europa. Maar dat is
inderdaad op termijn.
Bij een douane-unie zullen de interne tarieven verdwijnen. Dat zijn dus: 3%, 6%, 20% en
11%.
Bij een economische unie is tevens sprake van afstemming op economisch en op sociaal
terrein. Tevens is binnen een economische unie vrij verkeer van productiefactoren
mogelijk.
12 Zorg dat je in je betoog het genoemde punt bij a in ieder geval verwerkt. Daarnaast moet
je drie van de vier bij b genoemde aspecten in je betoog verwerken. Vergeet vooral niet
de gebruikte informatiebronnen te vermelden.
Aspect a – vrijhandel maakt het mogelijk dat landen zich specialiseren in producten,
waarmee zij door middel van absolute of relatieve (comperatieve) kostenverschillen
voordeel kunnen halen. Het gevolg daarvan is waarschijnlijk prijsdaling en/of
kwaliteitsverbetering, waardoor de mondiale welvaart kan toenemen.
Aspect b1 – Omdat de producentenprijzen voor een groot deel de uiteindelijke
consumentenprijzen bepalen (informatiebron 3) leidt vrijhandel tot lagere prijzen in Agrië.
Deze producentenprijzen liggen op de wereldmarkt voor landbouwproducten een stuk
lager dan in Agrië (informatiebron 3). Vrijgeven van de markt zal daarom leiden tot lagere
consumentenprijzen voor landbouwproducten.
Aspect b2 – dit heeft betrekking op de welvaart in ruime zin. Dat bevat meer dan
alleen de koopkracht, de hoogte van het reële inkomen van de inwoners. Daaronder
verstaan we ook de kwaliteit van het leven: onderwijs, gezondheidszorg, milieu, politieke
rust, aanwezigheid van bodemschatten, enz. In dit verband speelt informatiebron 4
een belangrijke rol. De waarde van de negatieve externe effecten van de landbouw
(aantasting milieu) is de laatste jaren aanzienlijk gestegen. Deze is zelfs groter geworden
dan de bijdrage die de landbouw levert aan het BBP. Als de landbouw uit Agrië verdwijnt,
kan hierdoor de welvaart in ruime zin in Agrië toenemen .
Aspect b3 – allocatie van productiefactoren wil zeggen hoe deze factoren over de
sectoren zijn verdeeld. Zo wordt er veel grond (natuur) ingezet in de landbouwsector
(informatiebron 2) en relatief veel arbeid (informatiebron 1). Zelfs 70% van de grond en
7% van de productiefactor arbeid, terwijl het aandeel van de landbouw in het BBP maar
3% bedraagt. Een overheveling (reallocatie) van arbeid uit de landbouwsector naar
bijvoorbeeld de dienstensector of de industrële sector kan voor Agrië leiden tot een hoger
BBP.
Aspect b4 – een overheveling van de productiefactor grond van de landbouwsector naar
de woningbouwsector kan de grondprijs voor woningen verlagen. Het voordeel voor de
woningprijzen in Agrië is, dat als er meer grond beschikbaar komt als bouwgrond, de
65

woningbouwgrondprijzen kunnen dalen. De prijzen van nieuwe woningen zullen daardoor
dalen (maar ook de prijzen van de bestaande woningen volgen deze marktontwikkeling).
16.5 Wanneer heeft een land een open economie?
13a
b
c
d
14
Het aanwezige bankgeheim en het feit dat er weinig statistische gegevens voorhanden
zijn staven de idee dat Andorra een meer gesloten economie is dan de gemiddelde
Europese landen.
De wel aanwezige handel is vooral in het voordeel van Andorra. Vanwege het
bankgeheim zullen de banken in Andorra veel zwart geld aantrekken. En je mag
aannemen dat de buitenlandse werknemers, die ingehuurd worden als ze nodig zijn,
meer opleveren dan ze kosten. In ieder geval is er nauwelijks werkloosheid. WWuitkeringen
komen dan ook nauwelijks voor.
De uitspraak zoals die hier staat is een bewering. De “praktijk leert” is niet hetzelfde als
“het is bewezen/aangetoond dat”
De uitspraak is wel aannemelijk omdat een open economie kan profiteren van vergroting
van afzetmarkten en schaalvoordelen.
Export
(E)
Import
(M)
Saldo
buiten-land
(E-M)
Exportquote
(e)
Importquote
(m)
Nationaal
Inkomen
(Y)
Oranjeland 200 20 0,2
Reeland 60 0,4 200
a Import Oranjeland = 200 – 20 = 180
Nationaal inkomen Oranjeland = 180 / 0,2
= 900
Exportquote Oranjeland = 200 / 900
= 0,22
b Export Reeland = 0,4 x 200 = 80
Saldo buitenland Reeland = 80 – 60 = 20
c
Importquote Reeland = 60 / 200
= 0,3
Reeland heeft de meest open economie. Hoewel de export en de import kleiner zijn dan
die van Oranjeland is de som van beide quota (0,7) groter dan in Oranjeland (0,42).
d exportquote 2007 = 420 / 559,8 = 0,75
Importquote 2007 = 376,6 / 559,8 = 0,67
De handelsquote = 0,75 + 0,67 = 1,42
15a
b
c
De tabel vermeldt alleen de handel tussen drie werelddelen onderling.
De internationale handel tussen landen onderling van één werelddeel valt buiten deze
statistiek. En ook houden de tabelmakers geen rekening met de handel van Afrika,
Australië en Antarctica. Nu is dat van dit laatste continent ook niet zo heel veel, maar
Afrika en Australië zijn samen ook goed voor bijna $ 1.000 miljard.
Deze vraag is eigenlijk heel eenvoudig. Lees gewoon de waarde van de Amerikaanse
export en import in de tabel af en bepaal dan het saldo.
De Amerikaanse export bedraagt $ 1.000 miljard.
De Amerikaanse import bedraagt $ 1.200 miljard.
Het saldo op de Agoederen- en dienstenrekening@ (E-M) bedraagt - $ 200 miljard.
Berekening: waarde export - waarde import = $ 1.000 mld. - $ 1.200 mld. = - $ 200 mld.
Amerika heeft dus een tekort op deze twee deelrekeningen samen.
De bedoelde bewering is dat Amerika de Amotor van de wereldeconomie@ is. Blijkbaar
is Amerika heel belangrijk voor de economieën van Europa en Azië. En dat blijkt uit
het grote handelstekort van Amerika. De import van Amerika is immers de export van
Europa en Azië. Een hoge Amerikaanse import betekent voor deze twee werelddelen
een geweldige stimulans voor de effectieve vraag en daarmee de productie. Export van
66

d
Amerika naar deze twee werelddelen is dan natuurlijk weer nadelig voor deze gebieden.
Maar per saldo gaan Europa en Azië er in hun handel met Amerika op vooruit.
De BIB stelt dat deze structurele balansverhoudingen de schuldverhoudingen in
de wereld scheef doet groeien. Elk jaar dat Amerika een tekort heeft op de lopende
rekening, zal zij dit moeten financieren via de kapitaalrekening. Daardoor nemen de
internationale schulden van Amerika toe. Het geleende geld is grotendeels afkomstig
uit de overschotten van Europa en Azië. Deze gebieden groeien dan langzaam uit tot
grote schuldeisers. Vandaar de opmerking van de BIB over de scheefgroei van de
schuldverhoudingen.
16.6 Hoe ziet de Nederlandse betalingsbalans eruit?
16a
b
c
17a
b
De betalingsbalans is een in geld uitgedrukt overzicht van alle transacties van een land
met het buitenland gedurende een jaar.
Het internationale reisverkeer wordt op de dienstenrekening geregistreerd.
De toeristen hebben 12,2 miljard euro in het buitenland besteed.
Berekening: 5,5 x 100 / 45
= 12,2
Bij de afzonderlijke EMU-landen staat aan de ontvangstenkant natuurlijk ook de waarde
van de aan de andere EMU-landen geleverde exportgoederen. Bij de betalingsbalans
van de EMU is alleen de handel van de EMU-landen met niet EMU-landen verwerkt.
Neem de betalingsbalans over en vul de ontbrekende getallen in
Ontvangsten Uitgave Saldo
GR 311,7 284,6 27,1
DR 84,3 76,4 7,9
IR − 8,7 +
LR 26,3
KR −25,6 +
TR
c
d
e
Bepaal eerst saldo goederenrekening = 311,7 − 284,6 = 27,1
Bepaal dan saldo dienstenrekening = 26,3 − 27,1 − (−8,7) = 7,9
De import van diensten in 2004 = 84,3 − 7,9 = 76,4 miljard euro
De verandering van de officiële reserves kun je vinden door het totale
betalingsbalanssaldo te berekenen. Dat is het saldo van de totale rekening (TR). Dit
saldo bedraagt € 0,7 miljard. De totale rekening is de som van lopende rekening (LR) en
kapitaalrekening (KR).
In formule: TR = LR + KR = 26,3 − 25,6 = 0,7
Tot de kapitaalimporttransacties van de EMU behoren onder andere:
De vestiging van een niet EMU-bedrijf in een EMU-land.
Een investering in het EMU-gebied, die gefinancierd wordt met middelen van buiten
de EMU.
Het kopen van EMU-obligaties door niet EMU-burgers.
Aflossing van krediet door niet EMU-landen aan EMU-landen.
Om het overschot op de goederenrekening te verminderen moet de export dalen en de
import stijgen. Dat gebeurt als het EMU-gebied duurder wordt voor Niet EMU-landen.
En dat is het geval als de koers van de euro stijgt. Dan moeten bijvoorbeeld Amerikanen
meer dollars betalen voor dezelfde hoeveelheid euro’s. Goederen uit het eurogebied
zullen daardoor in Amerika en andere gebieden duurder worden. De EMU-export
(ontvangsten) daalt.
Tegelijkertijd worden bijvoorbeeld Amerikaanse producten voor EMU-burgers goedkoper.
Zij krijgen immers meer dollars voor dezelfde hoeveelheid euro’s. De import (uitgaven)
van de EMU neemt toe.
67

f
Een koersdaling van de euro wijst op een overschot aan euro’s. Om de koers weer te
laten stijgen, moet de vraag naar de euro toenemen. Dat kan bijvoorbeeld door meer
buitenlandse beleggers naar het eurogebied te trekken. Daarvoor moet de ECB dan
wel de rente laten stijgen. Een hogere rente trekt immers buitenlandse beleggers aan,
die euro’s zullen vragen op de valutamarkt. Meer vraag naar euro’s leidt tot een hogere
koers van de euro.
18a Rekening Ontvangsten - Uitgaven Saldo
Goederenrekening (300 - 280) 20
Dienstenrekening ( Z - 260) Y
Inkomensrekening 5
Lopende rekening
X
Financiële rekening (5 - 1) 4
Totale rekening 19
Saldo lopende rekening (X) = 19 - 4 = 15 (overschot)
b saldo dienstenrekening (Y) = 15 - 20 - 5 = -10
De dienstenexport (Z) = 260 - 10 = 250
c Bij materieel evenwicht is het saldo op de totale rekening nihil. Ook kun je zeggen
dat in die situatie het saldo op de lopende rekening gelijk is aan het saldo op de
kapitaalrekening.
d Om materieel evenwicht te bereiken zou het saldo op de totale rekening 19 miljard euro
lager moeten zijn. De export van diensten had dan (250 - 19) 231 miljard euro moeten zijn.
e Wanneer een transactie niet in het zelfde kalenderjaar betaald wordt maar later, kunnen
er verschillen ontstaan tussen transactie- en kasbasis. We hebben hier te maken met
een transactie waarbij de ene partij (leverancier) eerder presteert dan de andere partij.
We spreken dan van een krediettransactie.
f Export transactiebasis € 300
Export kasbasis € 290
Verstrekt leverancierskrediet € 10
Import transactiebasis € 280
Import kasbasis € 282
Verstrekt afnemerskrediet € 2
Totaal verstrekt krediet bedraagt € 12
g/h
i
19a
Bij bekendmaking van een aankomende wisselkoersaanpassing zullen speculatieve aanen
verkopen van valuta’s plaatsvinden. De valuta van het land met het overschot op de
lopende rekening zal worden gekocht, om na een eventuele revaluatie weer met winst te
worden verkocht. Als gevolg van de gestegen vraag naar deze valuta zal de koers nog
verder stijgen. Het zal dan in de praktijk bijna niet meer mogelijk zijn om aan een officiële
koersverandering te ontkomen (self fulfilling prophecy).
In deze situatie overweegt men een revaluatie.
Als gevolg van de revaluatie zal de export van het land voor andere landen duurder
worden, waardoor deze export in volume daalt. De prijsgevoeligheid is echter inelastisch,
wat betekent dat de procentuele export daling kleiner is dan de procentuele prijsstijging.
De exportinkomsten zullen daardoor toenemen.
Met duurzame economische groei bedoelen economen dat er ook op langere termijn
nog groeimogelijkheden zijn. Verwerken van recyclebaar afval zorgt ervoor dat de
grondstoffenvoorraad minder snel uitgeput raakt en dat we het milieu als gevolg van het
68

c
d
recyclen meer sparen. We lozen dan immers minder afval. Deze twee aspecten maken
toekomstige groei beter mogelijk. Daarom zal recyclen van afval leiden tot een meer
duurzame economische groei.
Afvalplastics behoren tot de stoffelijke goederen. De handel daarin kun je dan ook alleen
maar op de goederenrekening noteren.
De lopende rekening bestaat verder nog uit de dienstenrekening, waarop de handel
in onstoffelijke transacties (diensten) staat genoteerd en de inkomensrekening. Deze
laatste deelrekening noteert alle ontvangsten en uitgaven voor productiefactoren (rente,
huur, pacht, loon en winst).
Als China afvalplastics importeert, hoeft het geen nieuwe en daarmee duurdere plastics
te importeren. De uitgaven aan import kunnen daardoor afnemen, wat uiteraard leidt tot
een verbetering van de lopende rekening van de betalingsbalans voor China.
Maar ook zullen deze goedkopere grondstoffen kunnen leiden tot lagere prijzen,
waardoor de concurrentiepositie van China verbetert. Dat leidt dan weer tot meer export
en ook dat is gunstig voor de lopende rekening.
Door recycling neemt het aanbod van secundaire grondstoffen toe (aanbodcurve schuift
naar rechts). Door de stijging van het totale grondstoffenaanbod daalt door de werking
van het prijsmechanisme de marktprijs van deze grondstoffen.
Je kunt ook zeggen dat door het toenemende aanbod van goedkopere secundaire
grondstoffen (vervangingsgoederen) de vraag naar primaire grondstoffen daalt
(vraagcurve schuift naar links). En dan is juist deze afnemende vraag de oorzaak van de
prijsdaling van primaire grondstoffen.
16.7 Hoe kun je evenwicht op de betalingsbalans bereiken?
20a
b
c
d
e
21a
b
c
Invoering van de euro bevordert de internationale handel omdat export- / importprijzen
dan minder onzeker zijn, zodat het afsluiten van handelscontracten minder risico’s met
zich meebrengt.
Bij een relatief hoge inflatie zal de koers van de euro dalen. Producten uit het eurogebied
worden voor het buitenland duurder, waardoor de vraag naar deze producten kan
afnemen zodat er minder euro’s gevraagd worden en de waarde van de euro daalt.
Door het anti-inflatiebeleid zal de koers van de euro stijgen. Als gevolg van een hogere
rente wordt beleggen in het eurogebied aantrekkelijker, zodat de vraag naar euro’s
toeneemt en de waarde van de euro stijgt.
De relatieve hoge economische groei kan leiden tot een hogere eurokoers, omdat de
hoge economische groei betekent dat de VS veel goederen importeert uit ander andere
het eurogebied zodat de vraag naar euro’s toeneemt en de waarde van de euro stijgt.
Maar de hoge groei in de VS maakt ook dat de VS een aantrekkelijk investeringsland is
geworden, zodat bedrijven in het eurogebied vermogen naar de VS exporteren zodat het
aanbod van euro’s via de kapitaalrekening toeneemt en de waarde van de euro daalt.
Een negatief verband betekent hier dat de groei in de VS leidt tot een daling van de
lopende rekening van de VS. Dat komt omdat de sterke economische groei gepaard kan
gaan met toenemende bestedingen waardoor de import van goederen kan toenemen en
de lopende rekening verslechtert.
Groei in de VS kan de kapitaalrekening van de VS verbeteren omdat door de sterke
economische groei het aantrekkelijk kan worden te beleggen en/of te investeren
in Amerikaanse bedrijven hetgeen in de VS leidt tot kapitaalimport waardoor de
kapitaalrekening verbetert.
Anti-inflatiebeleid in de VS kan de koers van de dollar ten opzichte van de euro doen
stijgen. Als dit beleid gebaseerd is op een hogere renteom de bestedingen af te remmen
wordt de VS aantrekkelijk voor buitenlandse beleggers hetgeen via pijl 6 leidt tot
kapitaalimport en tot een grotere vraag naar dollars waardoor via pijl 7 de koers van de
dollar stijgt.
69

d
22a
b
c
d
e
23a
Dat is de veronderstelling dat de inflatie in de VS hoger is dan die in de EU. De
concurrentiepositie van de Amerikaanse bedrijven ten opzichte van de bedrijven in de EU
verslechtert daardoor, zodat de export afneemt / de import toeneemt.
De betalingsbalans van een land, ook wel de totale rekening genoemd, bestaat
uit de lopende rekening en de kapitaalrekening. Op de lopende rekening staan de
betalingen geboekt voor transacties met goederen, diensten en productiefactoren. De
kapitaalrekening vermeldt de vermogenstransacties.
De koersontwikkeling hangt af van vraag naar de valuta (export goederen en import
vermogen) en het aanbod daarvan (import goederen en export vermogen). De koers
hangt dus af van de ontwikkelingen op de totale rekening. Als de koers gelijk blijft is er
blijkbaar op de betalingsbalans zelf evenwicht.
Als de lopende rekening een groot tekort heeft, terwijl de totale rekening dus in evenwicht
is, moet dit tekort op de lopende rekening gecompenseerd zijn door een overschot op de
kapitaalrekening.
Het overheidstekort is 3,4% van het bbp. Het bbp kun je berekenen met behulp van
gegevens uit de tekst.
Het tekort op de lopende rekening bedraagt 480 miljard dollar. Dat is 4,6% van het
Amerikaanse bbp. Het Amerikaanse bbp bedraagt dan 100 / 4,6 x 480 miljard dollar =
10.435 miljard dollar.
Het overheidstekort is 3,4% van het bbp en bedraagt dus 354,79 miljard dollar.
Berekening: 0,034 x 10.435 miljard = 354,79 miljard dollar
De inkomensrekening is onderdeel van de lopende rekening en bevat de betalingen voor
de productiefactoren.
Een verslechtering van de vermogenspositie betekent dat de VS in de toekomst meer
rente (op obligaties) en winst (op aandelen / uit bedrijven) aan buitenlandse beleggers
moet betalen. Rente en winst zijn beloningen voor productiefactoren en daarmee
betalingen die op de inkomensrekening staan geboekt.
De conclusie van de econoom is dat de bereidheid van het buitenland om de tekorten
van de VS te financieren afneemt. De reden daarvoor is de verwachte koersdaling. De
bedoelde zin die je moet citeren is dus “Naar verwachting zal de koers van de dollar niet
langer stabiel blijven, maar sterk aan dalen”.
De examencommissie heeft besloten om iedereen zonder meer twee punten voor deze
vraag te geven, ongeacht het wel of niet aanwezige antwoord. De stof behoort meer
tot de M&O stof dan die van economie. Toch is het wel een leuke vraag. Immers de
koersdaling doet Amerikaans bezit in het buitenland in dollarwaarde stijgen. Amerikaanse
bedrijven in bijvoorbeeld Nederland behouden dezelfde eurowaarde, maar in dollars
uitgedrukt stijgt dit bezit, wanneer de koers van de dollar daalt. Europese bedrijven in de
VS behouden dezelfde dollarwaarde, maar in euro’s uitgdrukt, daalt dit bezit. Vandaar de
verbetering van de internationale vermogenspositie van de VS.
Voor 2006 is het tekort op de lopende rekening snel te bepalen met behulp van de tabel.
Saldo 2006 = Export – Import = $ 5.657 miljoen – $ 8.074 miljoen = – 2.417 miljoen. Er
was dus sprake van een tekort van $ 2.417 miljoen.
Voor 2005 ligt het iets lastiger. Zowel export als import zijn in 2006 gestegen,
respectievelijk met 17% en 19%. Bereken eerst met behulp van deze informatie de
export en import van 2005.
Export 2006 = 5.657. Dit is 117% van de export van 2005.
Export 2005 = 5.657 / 117
x 100 = 4.835 (miljoen dollar).
Import 2006 = 8.074. Dit is 119% van de import van 2005.
Import 2005 = 8.074 / 119 x 100 = 6.785 (miljoen dollar).
In 2005 bedroeg het tekort op de lopende rekening
Berekening: 6.785 – 4.835 = 1.950 (miljoen dollar).
70

De toename van het tekort bedroeg inderdaad zo’n 24%.
nieuw – oud
/ oud
x 100% → 2.417 – 1.950 / 1.950
x 100% = 24% (afgerond)
b
c
d
De wisselkoers is niets anders dan een gewone prijs, maar dan voor en valutasoort. De
prijs hangt af van vraag- en aanbodfactoren.
Als een land goederen, diensten of productiefactoren (goederenrekening) exporteert
(verkoopt), zullen de kopers hiervan vraag naar de valuta van dit land uitoefenen. Als een
land dit soort goederen wil importeren (kopen) zal het juist zijn valuta moeten aanbieden
in ruil voor de valutasoort van het land, waar de betreffende goederen vandaan komen.
Kort samengevat: export = vraag naar valuta, import = aanbod van valuta.
Lopende rekening = export – import.
Als het saldo op de lopende rekening daalt, betekent dit dat of:
1) de export daalt (vraag naar de valuta daalt) → wisselkoers (prijs) valuta daalt
2) de import stijgt (aanbod van de valuta stijgt) → wisselkoers (prijs) valuta daalt
3) of een combinatie van 1) en 2) → wisselkoers daalt
Uit je antwoord moet blijken dat de daling van de wisselkoers waarschijnlijk leidt tot
geïmporteerde inflatie omdat buitenlandse producten duurder worden voor Sudan. Sudan
moet als gevolg van de koersdaling immers meer eigen valuta betalen voor een zelfde
hoeveelheid andere valuta. Deze geïmporteerde inflatie kan dan leiden tot een daling
van de koopkracht van de mensen in Sudan waardoor de groei van de binnenlandse
bestedingen afgeremd wordt.
In je betoog moeten de genoemde drie aspecten aan de orde komen. Voor elke goed
beargumenteerd aspect ontvang je dan één punt. Het gaat dus om:
1 het juist beschrijven van de reden dat China Sudan onder druk kan zetten,
2 het juist beschrijven van de reden dat de EU China onder druk kan zetten
3 het juist beschrijven van het verband tussen export en burgeroorlog
Uit je antwoord moet blijken dat de
strijdende partijen in Sudan inkomsten
uit de export nodig hebben om de
burgeroorlog te financieren (aspect 3).
Deze export bestaat grotendeels uit
olie, die vooral wordt afgenomen door
China (mer dan 75%), wat Sudan voor
haar inkomsten sterk afhankelijk maakt
van China. Sudan wi daarom graag
naar China luisteren (aspect 1).
De EU zet China onder druk met een
dreiging van een handelsboycot
China op haar beurt zet Sudan onder
druk met een handelsboycot
China op haar beurt is voor haar
exportopbrengsten, die zij deels weer
nodig heeft om grondstoffen als olie
in te kopen, sterk afhankelijk van de
EU als grootste handelspartner. De
EU is volgens bron 17 nog steeds de
belangrijkste afnemer van de Chinese export.
De burgeroorlog is niet meer te
financieren en loopt af
24a
b
Onze export hangt af van de conjunctuur in de rest van de wereld. Bij een stijgende
conjunctuur in onze belangrijkste exportlanden (bijvoorbeeld de VS) zal onze export en
daarmee ook onze werkgelegenheid toenemen. Als de werkloosheid in de VS toeneemt,
zal dat daar leiden tot een vermindering van achtereenvolgens het besteedbare inkomen,
de bestedingen en dus ook de import van de VS. Dat laatste heeft dus gevolgen voor de
export in de Eurozone (EZ).
De daling van de aandelenkoers verlaagt het particuliere aandelenvermogen. Dit
vermogen kan de eigenaar deels gebruiken voor de financiering van haar bestedingen.
71

c
d
e
f
Als dit vermogen afneemt, zullen dan waarschijnlijk ook de particuliere bestedingen
afnemen. Omdat de bedrijven dan minder hoeven te produceren, zal de arbeidsvraag
afnemen en de werkloosheid stijgen.
Een belangrijke in bron 1 genoemde factor die mede van invloed is op de bestedingen
is het consumentenvertrouwen. Dit vertrouwen blijkt geleidelijk af te nemen. Als
consumenten de toekomst met minder vertrouwen tegemoet zien, gaan zij minder
uitgeven en meer sparen. Dit is aanleiding voor een daling van de bestedingen
(effectieve vraag). Ook dan zal de arbeidsvraag afnemen en de werkloosheid stijgen.
Als de bezettingsgraad stijgt, zullen steeds meer bedrijven de grens van hun
productiecapaciteit bereiken. Volgens Fisher zullen de bedrijven als zij niet meer aan de
vraag kunnen voldoen, hun prijzen verhogen. Economen noemen deze oorzaak van de
prijsstijging dan ook bestedingsinflatie. Als de bezettingsgraad echter daalt zoals in deze
periode, ervaren steeds meer bedrijven dat zij met overcapaciteit blijven zitten. Om toch
voldoende afzet te houden, zouden zij juist kunnen besluiten de prijzen te laten dalen.
De belangrijkste doelstelling die de Centrale Bank van de ECB nastreeft is prijsstabiliteit.
Renteveranderingen hebben invloed op de bestedingen en daardoor ook op de inflatie.
In bron 1 zie je dat tot oktober 2008 de prijzen in de EZ bleven stijgen. Een rentedaling
in navolging van de CB van de VS zou de bestedingen en daarmee de inflatie in de EZ
alleen nog maar verder aanwakkeren. Dat vond de ECB niet acceptabel. Daarom nam zij
deze maatregel pas enkele maanden later dan de CB van de VS.
Als je voor het probleem “het in gevaar komen van de financiering van de particuliere en
de collectieve sector” kiest, kun je denken aan de aspecten 1, 3, 4 en 6. Kies je voor het
robleem “de zorgelijke economische relaties met het buitenland” dan zijn de aspecten 2,
4 5, 6, 7 en 8 zaken die je in je antwoord kan betrekking.
Financiering: de overconsumptie (1) leidt tot te weinig nationale besparingen om de
benodigde financiële middelen te verkrijgen. Gezien de verouderde auto-industrie (4)
is er heel veel geld nodig. Maar ook buitenlandse beleggers zijn steeds minder bereid
geld in de VS te stoppen als gevolg van de steeds oplopende staatsschuld (3) en de
steeds minder waard wordende dollar (6). De oplopende staatsschuld doet beleggers
twijfelen aan de kredietwaardigheid van de Amerikaanse regering. De steeds verder
depreciërende dollar, betekent dat je na aflossing minder eigen valuta terugkrijgt, dan je
oorspronkelijk had uitgeleend.
Economische relaties: Hier kun je wijzen op de verslechterde concurrentiepositie van
het Amerikaanse bedrijfsleven (4), waardoor het tekort op de lopende rekening verder
stijgt (2), waardoor de toch al zwakke dollar verder verzwakt (6). Vooral ook omdat de
economie van de VS steeds opener wordt (7)
Je kunt hier ook de achterstand van de Amerikaanse auto-industrie (4) en door het
protectionisme (7) waardoor zwakke en minder efficiënt werkende bedrijven kunnen
blijven bestaan. Beide aspecten maken de concurrentiepositie van het Amerikaanse
bedrijfsleven zwak, waardoor het belang van de productie van deze bedrijven op
wereldschaal afneemt. Dat is zorgelijk!
16.8 Wat is de Europese Monetaire Unie?
25a
Als andere landen gaan deelnemen aan de EMU heeft dat voordelen voor de huidige
lidstaten. Je moet dus voor de huidige lidstaten voordelen noemen.
* Daarbij kun je denken aan het wegvallen van koersrisico=s voor bedrijven die naar deze
andere landen exporteren of uit deze landen importeren.
* Een ander voordeel kan zijn dat exportbedrijven uit de huidige lidstaten hun afzetgebied
kunnen vergroten en
* Dat leidt weer tot meer omzet en schaalvergroting met de daarbij behorende lagere kosten
per product.
72

c
d
26a
b
c
Het gaat natuurlijk om de wisselkoers van de valuta van de kandidaat-lidstaat ten opzichte
van de euro. Vergelijk daarom de ontwikkeling van de export en import van de kandidaatlidstaat
naar en uit de EMU-landen.
Het tekort op de totale handelsbalans (goederen en diensten) is gelijk gebleven. Dat was
-4 (18 - 22) en dat blijft -4 (33 - 37). Maar uit de tabel blijkt dat de import uit de EMUlanden
een steeds groter deel vormt van de totale import van de nieuwe kandidaat, terwijl
de export naar de EMU-landen juist een steeds kleiner deel gaat uitmaken van de totale
export van de kandidaat. Het importaandeel stijgt van 64% naar 67%. Het exportaandeel
daalt van 65% naar 63%.
Import leidt tot aanbod van de eigen valuta en export tot vraag naar de eigen valuta. Deze
genoemde ontwikkeling maakt het aanbod van de valuta dus relatief groter dan de vraag
naar de valuta. Het gevolg is dat de koers van de valuta van de kandidaat-lidstaat daalt
(deprecieert) ten opzichte van de euro. Het wisselkoerscriterium kan dus een probleem
geven.
De inflatie waar het hier over gaat is bestedingsinflatie.
Om een groter nationaal product te kunnen realiseren is ook meer geld nodig. Bij een
constante omloopsnelheid van het geld is het voldoende als de groei van het BBP en de
groei van de liquiditeitenmassa aan elkaar gelijk zijn (M x V = P x T waarbij je P x T gelijk
kan stellen aan het BBP) . Deze verhouding ook wel nationale liquiditeitsquote genoemd
(NLQ = M3 / BBP) blijft dan gelijk. In het geval van de kandidaat-lidstaat zien we dat het
BBP met 22% stijgt. Berekening:
Groei BBP = (111 – 91) / 91
x 100% = 22%
Terwijl de liquiditeitenmassa met 39,1% groeit. Berekening:
Groei liquiditeitenmassa = (42 – 30,2) / 30,2
x 100% = 39,1%
Omdat de groei van de liquiditeitenmassa groter is dan de groei van het BBP stijgt de
liquiditeitsquote. Deze stijging doet de bestedingen extra toenemen en omdat de inflatie al
aan de bovengrens zat (4,0 en 4,6) zal het dus onwaarschijnlijk zijn dat het land aan het
inflatiecriterium zal kunnen voldoen.
In een budgeteconomie werken bedrijven meestal niet zo efficiënt en ook hebben ze niet
geleerd om te concurreren met andere bedrijven. Invoering van een vrije markteconomie
zal bedrijven kunnen aanzetten om overbodig personeel te ontslaan. Ze zullen immers op
hun kosten moeten bezuinigen. Ook de marketingtechnische achterstand door gebrek aan
kennis en ervaring zal veel bedrijven de concurrentieslag met huidige EMU-bedrijven doen
verliezen. Ook dit kost banen.
Alle werkloos geworden mensen zullen een uitkering moeten ontvangen en betalen geen
belasting meer. Beide redenen bemoeilijken het voldoen aan de voorwaarde ten aanzien
van het begrotingstekort.
In een laagconjunctuur had een renteverlaging uitkomst kunnen bieden. Dat is nu
uitgesloten. Maar hoe zou een goed werkend prijsmechanisme dan uitkomst kunnen
bieden? In een laagconjunctuur is de vraag naar goederen en diensten kleiner dan het
aanbod daarvan. Het marktmechanisme zal dan leiden tot lagere prijzen, waardoor de
effectieve vraag weer aantrekt en de economie uit de laagconjunctuur doet herrijzen.
De referentiewaarde voor het convergentiecriterium “inflatie” is 3,7%. Dit betekent dat
het gemiddelde van de drie landen met de laagste inflatie (3,7 – 1,5) 2,2% was. Het VK
met een inflatie van 2% zit daar zelfs nog onder. Het VK gaat daarom tot één van de drie
landen behoren, die de referentiewaarde bepalen. De referentiewaarde zal daarom lager
worden.
De ontwikkeling van de rente heeft een grote invloed op de particuliere bestedingen en
de aantrekkingskracht van een land op buitenlandse beleggers.
Als niet voldaan zou zijn aan criterium d “lange rente”, dan zal in landen met een hoog
rentetarief een afname van de effectieve vraag plaatsvinden. Een hoge rente remt
immers particuliere bestedingen (consumptie en investeringen) af.
73

d
Een hoge rente trekt buitenlandse beleggers aan. Het gevolg van deze kapitaalstromen
is dat er verschillen kunnen ontstaan in de groei van de investeringen. Deze zullen
sterker groeien in het land met de hogere rente en afnemen in het land met de lagere
rente.
Eén van beide antwoorden hoef je maar te geven.
Verwar lopende rekening niet met betalingsbalans. Hier staat dat de koers 10% te hoog
is om evenwicht op de lopende rekening te realiseren. Het Britse pond en daarmee het
VK zijn dus voor andere landen eigenlijk te duur. Gevolg van een hoge koers is dat de
export afneemt en de import stijgt. Het buitenland is dan immers goedkoper. Een relatief
hoge export en lage import leiden tot een tekort op de lopende rekening.
Dat de koers blijkbaar te hoog was komt vermoedelijk doordat de kapitaalrekening
(financiële rekening) de koers ook beïnvloedt. Deze had waarschijnlijk een overschot.
Per saldo heeft dat dan geleid tot de hier door de analist genoemde “hoge koers”.
26e
27a
b
c
Een koersdaling van een valuta maakt het land in kwestie voor andere landen
goedkoper, terwijl goederen uit die andere landen voor dat land juist in prijs zullen stijgen.
Bij een koersdaling moet je immers meer van je eigen valuta betalen voor eenzelfde
hoeveelheid andere valuta. Kortom een koersdaling verbetert de concurrentiepositie van
een land.
Nu kun je drie groepen in het VK noemen, die voordeel hebben van een koersdaling van
het Britse pond, namelijk:
a Britse exporteurs die goederen exporteren naar de EMU-markt.
b Britse bedrijven die produceren voor de binnenlandse markt en veel last ondervinden
van buitenlandse concurrentie. Die concurrentie wordt na de koersdaling duurder en dus
minder groot.
c Britse werknemers die door de toegenomen binnenlandse productie een grotere kans op
werk hebben.
Bij het horizontale deel hoort een laag reëel binnenlands product (Yr). De productie is zo
laag dat er sprake is van grote onderbezetting van de productiecapaciteit. Uitbreiding van
de geldhoeveelheid en daarmee van de bestedingen zal daarom geen bestedingsinflatie
veroorzaken. De bedrijven kunnen immers nog gemakkelijk aan de toegenomen vraag
voldoen.
De minister van Financiën baseert zijn stelling op de Verkeersvergelijking van Fisher.
Deze zul je dus in je antwoord moeten betrekken. Deze Verkeersvergelijking luit:
M x V = P x T, waarbij T het aantal transacties voorstelt en dus hetzelfde is als Yr. Het
nominale (in geldeenheden uitgedrukte) nationale product is P x T.
Om meer transacties te kunnen financieren moet de geldhoeveelheid (M) stijgen. Omdat
de omloopsnelheid van het geld (V) volgens hem constant is, zal een stijging van M
leiden tot een hogere T als de productiecapaciteit onbezet is. Bij overbesteding (vraag
groter dan capaciteit) echter kan T niet meer stijgen en zal een stijging van M juist leiden
tot een stijging van het prijspeil P (bestedingsinflatie).
Een daling van de rente moet mensen stimuleren meer te lenen en de daling van de
rente kan ook tot deflatie (prijsdaling) leiden. Je kunt daarom twee antwoorden geven:
1 Een antwoord kan zijn dat je zegt dat de centrale bank de rentetarieven wel kan
verlagen, maar dat het twijfelachtig is of consumenten en producenten gezien hun
pessimisme daardoor worden aangezet meer krediet op te nemen.
2 Een tweede antwoord kan zijn dat je zegt dat een verlaging van de rente wijst op
(het mogelijk ontstaan van) deflatie en consumenten en producenten daarom hun
aankopen uitstellen in afwachting van een verdere daling van de prijzen. Dat daardoor
de particuliere bestedingen stagneren, zal duidelijk zijn. Vandaar de uitspraak van de
minister dat rentepolitiek niet effectief zal zijn.
74

d
e
Als de regering geld leent in het buitenland, zal de geldhoeveelheid stijgen. De regering
(het Rijk) zet dan deze geleende buitenlandse valuta (secundaire liquiditeiten) om in
euro’s (primaire liquiditeiten). De geldhoeveelheid zelf stijgt pas op het moment dat de
regering dit geld ook daadwerkelijk uitgeeft. De overheid is een geldschepper en we
rekenen de primaire en secundaire liquiditeiten in handen van geldscheppers niet tot de
binnenlandse liquiditeitenmassa.
Met het begrotingsbeleid tracht de overheid via beïnvloeding van haar uitgaven
(bestedingen) en haar inkomsten (belasting) haar economische doelen te realiseren. Bij
het monetaire beleid kan zij dit doen door middel van rentemaatregelen en maatregelen
die de geldhoeveelheid reguleren. Voorbeelden van juiste antwoorden zijn dan ook met
betrekking tot het:
• Begrotingsbeleid: Hier kun je noemen dat een verhoging van de overheidsbestedingen
leidt tot een grotere import (importlek) en dus niet tot meer binnenlandse productie
tenzij ook andere landen de overheidsbestedingen vergroten. Ook kun je wijzen op de
mogelijkheid dat een verhoging van de overheidsbestedingen om de eigen economie te
stimuleren gepaard kan gaan met protectionistische neigingen en zo de internationale
handel afremmen tenzij landen hun grenzen niet gaan afsluiten.
• Monetair beleid: Hier kun je noemen dat een renteverlaging het land minder aantrekkelijk
maakt voor beleggers zodat beleggingen het land verlaten en de geldhoeveelheid
afneemt tenzij de andere landen hun rente ook verlagen. Ook kun je wijzen op het feit dat
als er minder buitenlandse beleggers komen, de koers van de valuta van het land kan
dalen. Het land krijgt dan onbedoeld een concurrentievoordeel, wat tegenmaatregelen
kan uitlokken van andere landen, tenzij landen de rente gezamenlijk verlagen.
75

Experiment 16.1
Wereldhandel
Handel tussen landen vergroot de welvaart in de wereld
Met dit experiment / spel willen we aantonen dat specialiseren loont. Specialiseren kom je in
onze samenleving overal tegen. De bakker bakt je brood, de buschauffeur brengt je naar je
vakantiebestemming en de leraar geeft je les.
Iedereen doet zo de dingen waar hij/zij goed in is. Dit proces speelt in het klein, bijvoorbeeld in
een gezin, maar ook in het groot zoals we terugzien in de grote wereldhandelsstromen.
Personen, bedrijven en landen specialiseren zich en wisselen door ruil goederen en diensten uit.
Hiermee wordt voor iedereen de welvaart, de hoeveelheid goederen waarover hij kan beschikken
vergroot. Dit spel vormt een uitbreiding op experiment 2.1 wat je in hoofdstuk twee al bent
tegengekomen.
In dit experiment gaan we het handelsproces naspelen op klasse-niveau. Je gaat samen met je
klasgenoten arbeid inzetten om producten te fabriceren.
Doel van het spel is dat je merkt, dat wanneer jij je specialiseert in datgene waarin je goed bent,
je samen meer goederen kunt voortbrengen dan wanneer je alles zelf moet doen.
Dit spel is overgenomen van SLO en oorspronkelijk bedacht door M.J. Harpert (bewerkt)
Onderwerpen: comparatieve kosten, welvaart
leergebieden: ruil, opofferingskosten, productiemogelijkheden curve, arbeid, kosten, alternatieve
aanwendbaarheid, onderscheid productie en consumptie
Doel 1: Laten zien dat leerlingen een vastgesteld consumptieniveau kunnen behalen, alleen door
hun comparatieve voordeel te benutten en dus moeten ruilen met anderen.
Doel 2: Laten zien op welke wijze opofferingskosten in de praktijk beslissingen kunnen
beïnvloeden.
Doel 3: Laten zien dat handel tot een toename van de welvaart kan leiden omdat (bij
specialisatie) landen samen meer kunnen produceren en consumeren.
Doel 4: Laten zien dat handel tot een herverdeling van inkomens kan leiden.
Doel 5: Aantonen dat meer welvaart niet per definitie beter is voor de mensen en bedrijven
Benodigdheden
instructie voor de docent:
De klas wordt opgesplitst in vier groepen. Twee leerlingen vormen samen een groep. Leerlingen
moeten dus samenwerken en met elkaar beslissingen nemen en leervragen beantwoorden. Elke
groep kan twee soorten producten maken: pennen en potloden. Zij kunnen alleen arbeid inzetten
en deze hoeveelheid is beperkt aanwezig. De ‘initial endowments’ worden door de docent
willekeurig aan de tweetallen toegewezen: Type A1, A2, B1 en B2. Elk duo heeft vijf ronden de
tijd om beslissingen te nemen (hoeveel gaan we van elk product maken?) met de randvoorwaarde
dat tenminste een zeker consumptieniveau moet worden gehaald. Elk type producent heeft de
volgende mogelijkheden (beperkingen).
76

groep A1 groep A2 groep B1 groep B2
beschikbare uren om te werken 80 1 150 80 150
tijd nodig om één potlood te maken 1 (max 80) 1 (max 150) 2 (max 40) 3 (max 50)
tijd nodig om één pen te maken 2 (max 40) 3 (max 50) 1 (max 80) 1 (max 150)
doelstelling na vijf ronden
uitgedrukt in potloden
doelstelling na vijf ronden
uitgedrukt in pennen
200 450 150 200
150 200 200 450
Dit leidt tot de volgende overzicht van de opgeofferde kosten
A1: De tijd die het duo A1 kost om één potlood te maken, had een halve pen kunnen opleveren
A1: De tijd die het duo A1 kost om één pen te maken, had twee potloden opgeleverd
A2: één potlood of 1/3 pen
A2: één pen of drie potloden
B1: één potlood of twee pennen
B1: één pen of 1/2 potlood
B2: één potlood of drie pennen
B2: één pen of 1/3 potlood
Let op: de ruil tussen A1 en B1 zal een altijd één tegen één zijn (anders had men ze gewoon zelf
kunnen maken), de ruil tussen A2 (of A1 en B1) en B2 levert een andere ruilverhouding op, nl.
tussen de 1 : 1 en 2 : 1 gegeven de opofferingskosten (3 : 1).
De eerste ronde:
De duo’s mogen niet handelen en moeten zelf bepalen hoeveel pennen en potloden zij gaan
maken.
De leerlingen per duo zullen nu zelf moeten bepalen hoeveel ze gaan maken om na vijf ronden
aan de gestelde consumptie eis te voldoen. Een snelle rekensom laat zien dat dit nooit zal gaan
gebeuren.
De tweede ronde:
Leerlingen moeten in deze ronde eerst bepalen hoeveel ze gaan produceren. Vervolgens mogen
ze met andere (willekeurige) duo’s gaan handelen. Na een transactie is het niet mogelijk deze
producten nogmaals te verhandelen. De duo’s maken dit duidelijk kenbaar: één handelaar, één
verzamelaar.
Ronde drie, vier en vijf:
Leerlingen mogen in deze ronden met andere leerlingen handelen en tevens voordat ze dit
gaan doen, met elkaar afspraken maken over de hoeveelheden pennen en potloden die worden
gemaakt. Dus eerst afspraken maken, daarna produceren, daarna handelen.
Voorbeeld:
duo A1 maakt 80 potloden, duo B1 maakt 80 pennen. Vervolgens ruilen ze 40 pennen voor 40
potloden. A1 heeft nu 40 pennen en 40 potloden. Had A1 ze zelf moeten produceren (en zonder
handel), dan waren ze nooit verder gekomen dan bv. 40 potloden en 20 pennen. Oftewel; door het
benutten van je comparatieve voordeel, in combinatie met ruil, ontstaat wederzijds voordeel.
Indien groep A1 met B2 had gehandeld was er misschien wel een verhouding 1:2 uitgekomen. A1
had 80 potloden gemaakt, B2 150 pennen.
77

duo A1
productie
potloden
productie
pennen
houdt zelf ruilt met totaal
potloden
totaal
pennen
ronde 1 40 20 alles - 40 20
ronde 2 80 - 40 A2 (40:40) 40 40
potloden
ronde 3 80 - 40 B2 (40:60) 40 60
potloden
ronde 4 80 - 40 B2 (40:50) 40 50
potloden
ronde 5 80 - 40 B2 (40:50) 40 50
potloden
totaal 360 20 200 220
duo B2
productie
potloden
productie
pennen
houdt zelf ruilt met totaal
potloden
totaal
pennen
ronde 1 20 90 alles - 20 90
ronde 2 - 150 90 pennen A2 (60:40) 40 90
ronde 3 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
ronde 4 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
ronde 5 - 150 90 pennen B2 (60:50) 50 90
totaal 360 20 210 450
Conclusie: A1 en B2 halen beide hun consumptiedoelstelling. Zonder ruil en zonder gebruik
makend van hun comparatieve voordeel waren ze hierin niet geslaagd!
Instructie voor de leerling:
Bij dit experiment worden jullie in duo’s verdeeld. Elk duo gaat potloden en pennen maken.
Jullie hebben hiervoor arbeid nodig, verder niets. Arbeid leveren jullie zelf maar jullie hebben de
beschikking over een beperkt aantal uur. In dat uur kun je besluiten pennen te maken of potloden.
De duo’s worden verder onderverdeeld in vier typen. Elke type kan verschillende hoeveelheden
pennen en potloden in een uur maken. Het is de bedoeling dat jullie vijf ronden gaan spelen. In
elke ronde bepalen jullie hoeveel pennen en potloden jullie gaan maken. Indien een duo in één
uur 3 potloden kan maken of 1 pen, en dit groepje heeft de beschikking over 120 arbeidsuren,
dan laat een snelle rekensom zien dat je of 40 pennen kan maken, of 120 potloden. Je kan ook
“middelen”: jullie maken dan bijvoorbeeld 20 potloden en 60 pennen (120 = 20 * 3 + 60 * 1).
In de eerste ronde mogen jullie niet met elkaar handelen. Na deze ronde gaat dit veranderen. Dan
mogen jullie met andere duo’s gaan handelen. Let op: de andere duo’s hebben andere “kosten”.
Zij kunnen in één uur meer of minder potloden en pennen produceren. Tevens hebben andere
duo’s meer of minder arbeid ter beschikking.
Doel: na vijf ronden moet je tenminste zoveel pennen en potloden hebben “geconsumeerd”. De
winnaar van dit spel is het duo dat procentueel de meeste progressie heeft geboekt ten aanzien
van de gerealiseerde consumptie (pennen en potloden) en de vereiste hoeveelheid.
Beperking: het is niet mogelijk om halve potloden of pennen maken. Het is tevens niet mogelijk
om halve eenheden arbeid in te zetten. Na elke ronde zijn alle pennen en potloden “op”. Jullie
kunnen deze niet sparen
78

Jullie krijgen nu de “productiekaart”. Ik zal deze klassikaal met jullie doorlopen
Voordat jullie aan de slag gaan beantwoorden jullie eerst de volgende vragen:
1 hoeveel potloden kunnen jullie maximaal maken en consumeren?
2 hoeveel pennen kunnen jullie maximaal maken en consumeren?
3 kunnen jullie een grafisch overzicht maken (uitgedrukt in potloden en pennen per uur) van
alle mogelijkheden die jullie hebben?
4 Wat laat deze curve zien?
5 Kunnen jullie, gegeven de antwoorden die jullie op de vragen 1 t/m 4, na vijf ronden het
vereiste consumptiedoel halen?
6 Geef aan of je het met de onderstaande stellingen eens bent, verklaar je antwoord:
• Stel dat de gemiddelde Nederlander in een uur 10 klompen en 20 kazen kan maken en
de gemiddelde Fransman kan in een uur 20 klompen en 30 kazen maken, dan is het niet
verstandig dat Nederland deze producten maakt en dus maar iets anders moeten gaan
bedenken, tulpen of zo.
• Stel dat de gemiddelde Nederlander in een uur 10 klompen en 20 kazen kan maken en
de gemiddelde Fransman kan in een uur 20 klompen en 30 kazen maken, dan is het per
definitie onmogelijk om de welvaart van de Nederlanders en de Fransen tegelijkertijd te
vergroten. De Nederlander trekt immers altijd aan het kortste eind.
• Bij handel tussen landen spelen opofferingskosten geen rol
Jullie krijgen nu de “scorekaart”.Hierop vullen jullie beslissingen in. Ik zal deze klassikaal met
jullie doorlopen
Ronde 1: bepaal nu voor ronde 1 jullie productie (en consumptie) en vul dit in op jullie
scorekaart
Ronde 2:
Goed, jullie hebben nu de eerste ronde gespeeld. In deze tweede ronde mogen jullie met andere
duo’s gaan ruilen. Jullie moeten eerst zelf bepalen hoeveel pennen en potloden jullie gaan maken
en hoeveel jullie van deze vervolgens willen gaan ruilen. Elke productiebeslissing is toegestaan,
als je maar hebt voldaan aan de beperking van de tijd. Het is niet mogelijk om meer te maken.
• bepaal ten eerste jullie strategie (drie minuten)
• Voordat jullie met elkaar gaan handelen kom ik langs om te controleren wat jullie
gaan doen en of dit mogelijk is. (drie minuten)
• ga op zoek naar duo's die willen ruilen (vijf minuten)
• Schrijf op je scorekaart met wie je hebt geruild en tegen welke verhouding
• Na vijf minuten kom ik langs om de scores te controleren
Ronde 3, 4 en 5:
Nu jullie twee ronden hebben gespeeld is het in ronde 3, 4 en 5 mogelijk om met andere duo’s
afspraken te maken over de hoeveelheid pennen en potloden die jullie gaan produceren. Hiervoor
krijgen jullie vijf minuten de tijd. Elke productiebeslissing is toegestaan, mits je maar hebt
voldaan aan de beperking van de tijd. Het is niet mogelijk om meer te maken.
79

Eindvragen
• bepaal ten eerste jullie strategie (drie minuten)
• ga op zoek naar duo's die met jullie afspraken willen maken over de te produceren
en ruilen hoeveelheden (drie minuten)
• Voordat jullie met elkaar gaan handelen kom ik langs om te controleren wat jullie
gaan doen en of dit mogelijk is. (drie minuten)
• speel (vijf minuten)
• Schrijf op je scorekaart met wie je hebt geruild en tegen welke verhouding
• Na vijf minuten kom ik langs om de scores te controleren
1 Hoeveel pennen en potloden konden jullie, zonder ruil, na vijf ronden maken en
consumeren?
2 Laat dit nogmaals grafisch zien.
3 Kun in dit overzicht aangeven waar jullie eindscore (uitgedrukt in pennen en potloden)
zich bevindt?
4 Welke conclusie kun je hieruit trekken?
5 Laat aan de hand van de onderstaande twee productiekaarten GRAFISCH zien hoe beide
partijen (A1 en B1) door ruil erop vooruit kunnen gaan:
6 Geef nogmaals aan, of je het met de onderstaande stellingen eens bent, verklaar je
antwoord:
• Stel dat de gemiddelde Nederlander in een uur 10 klompen en 20 kazen kan maken en
de gemiddelde Fransman kan in een uur 20 klompen en 30 kazen maken, dan is het niet
verstandig dat Nederland deze producten maakt en dus maar iets anders moeten gaan
bedenken, tulpen of zo.
• Stel dat de gemiddelde Nederlander in een uur 10 klompen en 20 kazen kan maken en
de gemiddelde Fransman kan in een uur 20 klompen en 30 kazen maken, dan is het per
definitie onmogelijk om de welvaart van de Nederlanders en de Fransen tegelijkertijd te
vergroten. De Nederlander trekt immers altijd aan het kortste eind.
• Bij handel tussen landen spelen opofferingskosten geen rol
7 Maak nu een concept map met behulp van de volgende begrippen en stel de volgende
vraag centraal: ‘Waarom hebben mensen voordeel om met elkaar te ruilen in plaats van
alles zelf te doen?’
ruil, opofferingskosten, productiemogelijkheden curve, arbeid, kosten, alternatieve
aanwendbaarheid, onderscheid productie en consumptie, welvaart, absolute voordelen,
comparatieve voordelen
De theorie van de comparatieve (of relatieve) kostenverschillen is ontwikkeld door de Britse
econoom David Ricardo (1772-1823). Met behulp van een cijfervoorbeeld dat uitgaat van
twee landen die elk twee goederen produceren kan deze theorie worden toegelicht. In tabel 1 is
aangegeven hoeveel eenheden arbeid Europa en Japan elk nodig hebben om een eenheid voedsel
of een eenheid kleding te produceren. Aangenomen wordt dat voor beide producties uitsluitend
arbeid nodig is. De ruilverhouding in elk van beide landen is gebaseerd op de hoeveelheid arbeid
die voor de producten moet worden ingezet.
80

Europa Japan
Voedsel 50 40
Kleding 25 10
Binnenlandse
1:2
Ruilverhouding
1:4
Tabel 1: Aantal uren arbeid nodig voor de
productie van één eenheid product.
Uit tabel 1 blijkt dat Japan zowel voedsel als kleding efficiënter kan voortbrengen dan Europa.
Op het eerste gezicht heeft Japan er niets bij te winnen om handel te drijven met Europa. Maar
nader onderzoek leert dat zowel Europa als Japan beter af zijn als zij zich specialiseren op een
van de twee producten en overgaan tot onderlinge handel.
8 Laat zien aan de hand van bovenstaand voorbeeld hoe beide landen voordeel kunnen
behalen door zich te specialiseren in één product. Met andere woorden: welk product zal
Europa moeten maken en welk product Japan. Bepaal zelf de hoeveelheid producten die nu
kunnen worden gemaakt.
Zie ook de bijlagen op de volgende pagina’s.
81

Bijlage 1: productiekaarten
Productiekaart A1
beschikbare uren om te
werken
tijd nodig om één potlood te
maken
tijd nodig om één pen te
maken
aantal potloden dat je na
vijf ronden moet hebben
behaald
aantal pennen dat je na
vijf ronden moet hebben
behaald
groep A1
80
1 (max 80)
2 (max 40)
200
150
Productiekaart A2
groep A2
beschikbare uren om te
werken
tijd nodig om één potlood te
maken
tijd nodig om één pen te
maken
aantal potloden dat je na vijf
ronden moet hebben behaald
aantal pennen dat je na vijf
ronden moet hebben behaald
150
1 (max 150)
3 (max 50)
450
200
Productiekaart B1
groep B1
beschikbare uren om te
werken
tijd nodig om één potlood te
maken
tijd nodig om één pen te
maken
aantal potloden dat je na
vijf ronden moet hebben
behaald
aantal pennen dat je na
vijf ronden moet hebben
behaald
80
2 (max 40)
1 (max 80)
150
200
82

Productiekaart B2
beschikbare uren om te werken 150
tijd nodig om één potlood te
maken
groep B2
3 (max 50)
tijd nodig om één pen te maken 1 (max 150)
aantal potloden dat je na vijf
ronden moet hebben behaald
aantal pennen dat je na vijf
ronden moet hebben behaald
200
450
Bijlage 2: scorekaarten
Scorekaart
duo
.......
productie
potloden
productie
pennen
jullie houden zelf
potloden/pennen
jullie hebben
potloden/pennen
geruild met de
verhouding
totaal
aantal
potloden
totaal
aantal
pennen
ronde 1
ronde 2
ronde 3
ronde 4
ronde 5
totaal
(Footnotes)
1
er mogen alleen hele eenheden (uren, pennen en potloden) worden gemaakt en verhandeld
83

© Uitgeverij L & M Educatief - Zeist, 2016
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand
of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door middel van fotokopieën, opnamen of op welke wijze ook, zonder dat daartoe
voorafgaand schriftelijke toestemming van de uitgever is verkregen.
Uitleen of verhuur van deze uitgave met het oogmerk economisch of commercieel voordeel te
behalen, is verboden, tenzij hiervoor voorafgaand schriftelijk toestemming van de uitgever werd
verkregen.
Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Desondanks kan voor de
afwezigheid van (druk)fouten niet worden ingestaan en aanvaarden auteurs en uitgever geen
aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventuele fouten en/of onvolkomenheden.
Internet heeft een rol gespeeld bij de samenstelling van deze uitgave. Wij hebben daarbij getracht
alleen gebruik te maken van rechtenvrij materiaal. Mocht u desondanks van mening zijn dat inbreuk
is gemaakt op bij u berustende rechten, dan verzoeken wij u hierover contact met ons op te nemen
binnen zes maanden na verschijning van deze uitgave.
Wij houden ons aanbevolen voor suggesties en opmerkingen die kunnen leiden tot verbetering van
deze uitgave.
Contactgegevens: Uitgeverij L & M Ecucatief, Slotlaan 210-C, 3701 GT Zeist; telefoon: 030-6932445;
fax: 030-6918837; e-mailadres: info@examentrainingen.nl; website: www.examentrainingen.nl
84