Toetsboek EmjD deel 2 antwoorden

Toetsboek hoofdstuk 11 Markt - welvaart antwoorden
1a Deze rechtsregels kunnen dit ongewenste gedrag verbieden en de overtreder daarvan doen
vervolgen.
1b Voorbeelden van dit soort gedrag zijn:
• het illegaal dumpen van afval, om de kostprijs zo laag mogelijk te houden,
• zwartwerkers in het bedrijf activiteiten laten uitvoeren, om de kosten te drukken,
• mensen minder betalen dan het minimumloon, enz
1c Deze wetten moeten ervoor zorgen dat niemand nadeel van ondervindt van het gedrag van
een ander.
2a
De gearceerde oppervlakken stellen het consumenten- en producentensurplus voor. Je ziet
dat dit totale oppervlak groter wordt als de prijs daalt naar P2.
2b
Het gekleurde oppervlak is het grootst bij de evenwichtsprijs. Je kunt daaruit concluderen
dat het marktevenwicht gelijk is aan het Pareto-optimum.
3a
3b
3c
De minister bemoeit zich met de huurvorming om te voorkomen dat huurwoningen anders
voor veel mensen onbetaalbaar dreigen te worden.
Hier zou je kunnen spreken over een maximumprijs omdat de minister met deze
prijsmaatregel de stijging aan banden legt.
Het puntensysteem is bedoeld om de kwaliteit van een woning te meten. Een betere woning
maag natuurlijk ook best wat duurder zijn. Je krijgt immers voor je geld. Vergelijk het maar
met een eerste- of tweedeklas treinkaartje.
4a
De belastingen op sigaretten zijn kostprijsverhogende belastingen. Ze zijn dus in de prijs
van het product berekend. Het is de verkoper die deze door de consumenten betaalde
belastingen afdraagt aan de belastingdienst. Het zijn dus geen directe maar indirect betaalde
belastingen.

4b In de noordelijke lidstaat zal de vaste belasting per pakje stijgen van € 2,15 naar € 3,15.
De verkoopprijs (exclusief belastingen) plus het vaste belastingbedrag bedraagt 63% van de
consumentenprijs.
De nieuwe consumentenprijs bedraagt dus € 6,89.
Berekening: (€ 1,19 + € 3,15) x 100 / 63 = € 6,89.
4c
4d
Vergelijk de oude situatie met de nieuwe situatie. Let op: de nieuwe consumentenprijs is
gegeven.
Oud: totaal belastingbedrag = € 0,18 + € 1,87 = € 2,05.
Nieuw: de nieuwe consumentenprijs bedraagt € 5,82. De variabele belasting = 0,67 x € 5,82
= € 3,90. Totaal ligt er voor € 3,90 + (€ 0,18 + € 1,00) = € 5,08 belasting op een pakje.
De belasting per pakje is gestegen met 147,8%.
Berekening: (€ 5,08 – € 2,05) / € 2,05 x 100% = 147,8%.
Je kunt de procentuele prijsstijging van een pakje sigaretten berekenen. Met behulp van de
gegeven prijselasticiteit kun je daarna de procentuele verandering van de gevraagde
hoeveelheid berekenen. De omzet is prijs keer hoeveelheid.
De procentuele prijsverandering bedraagt 108,6%.
Berekening: (€ 5,82 – € 2,79) / € 2,79 x 100% = 108,6%
De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid is –43,44%.
Berekening: %∆Qv = EPV x %∆P = –0,4 x 108,6% = –43,44%
De belastingopbrengst per pakje stijgt met 147,8% (vraag 6). Index opbrengst per pakje =
247,8
Het aantal pakjes daalt met 43,44%. Index hoeveelheid = 56,56
Index totale belastingopbrengst = 247,8 x 56,56 / 100 = 140,16.
De belastingopbrengst stijgt in de zuidelijke lidstaat met 40,16%.
4e
De door de EU voorgeschreven maatregel betekent dat het percentage belasting op een
pakje sigaretten in de zuidelijke lidstaat sterker stijgt dan in de noordelijke lidstaat vanwege
het hogere percentage van de consumentenprijs in de zuidelijke lidstaat.
Een meer omslachtige methode is de belastingdruk op pakjes sigaretten uit te rekenen in
beide lidstaten voor en na de belastingverhoging. Een relatief groot aantal
examenkandidaten had dat ook gedaan. Omdat ze in de examenvraag niet aan jou vroegen
om deze percentages te berekenen volstaan we hier met het geven van de percentages.
Belastingdruk
Voor Na
Lidstaat Zuid 73,5% 87,3%
Lidstaat Noord 77,5% 82,7%
5a
Een bodemprijs is in dit geval een minimumprijs. Wie is er gebaat met de prijssituatie,
waarbij de prijs wel hoger mag zijn, maar niet lager dan die ingestelde prijs? Dat zijn
natuurlijk de producenten (aanbieders). De bodemprijs is dan ook bedoeld om hen een
fatsoenlijk inkomen te garanderen.

5b
5c
Let op! Het gaat hier om de verschuiving van de aanbodlijn. Staat er in de tekst iets wat de
reden kan zijn van een toe- of afgenomen aanbod. En die reden mag geen prijsverandering
zijn, want dan zou de aanbodlijn zelf niet verschuiven. De bedoelde tekst luidt: Αde
bloemen groeien sneller, waardoor er veel snijbloemen geplukt moeten worden≅. Door dit
extra aanbod schuift de aanbodlijn bij elke prijs naar rechts.
De uitgaven van het veilingfonds bestaan uit het opkopen van de doorgedraaide bloemen,
De inkomsten uit de 5% bijdragen van de omzet en de opbrengst van de verkoop aan
bejaardentehuizen.
Uitgaven: 200.000 x € 1,40 = € 280.000
Inhouding op de omzet 0,05 x € 2.080.000 = € 104.000
Verkoop bejaardentehuizen (0,10 x 200.000) x € 0,50 = € 10.000
Totale inkomsten: = € 114.000
Het veilingfonds is in de eerste week van juli afgenomen met = € 166.000
5d
Voorbeelden van doorgedraaide bloemen die niet werden vernietigd, waren de bloemen die
het veilingfonds aan bejaardentehuizen verkocht. Normaal gesproken kopen bejaarden de
bloemen ook in de winkel. Maar als ze er nu op deze manier goedkoper aan kunnen komen,
zullen ze dat niet meer doen. De totale vraag naar bloemen in de winkel neemt dan af en dus
ook op de veiling.
6a
6b
Een prijsinelastische vraag. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring
waaruit blijkt dat de omzet stijgt als een prijsstijging tot een minder dan evenredige daling
van de afzet leidt.
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Het prijsindexcijfer van koffie bedraagt in jaar twee 150
Berekening:
(3 – 2) / 2 x 100 = 150
Het indexcijfer van de omzet van Ramiro in jaar 2 = 75
Berekening:
(50 x 150) / 100 = 75
Dit omzetindexcijfer is lager dan 100, de omzet is gedaald.
6c
6d
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de hoge prijs (in
jaar 2) het voor aanbieders op de markt van koffiebonen aantrekkelijk maakt om de huidige
plantages uit te breiden / toe te treden tot deze markt, waardoor het aanbod van koffiebonen
op de wereldmarkt (in jaar 5) stijgt.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat het
grondstoffenfonds bij overvloedige oogsten tegen lage prijzen koffiebonen opkoopt en
deze koffiebonen bij een misoogst tegen hogere prijzen verkoopt.

7a
7b
7c
Als de minister van Sociale Zaken een CAO algemeen verbindend verklaart, geldt deze
CAO voor iedereen in de betreffende bedrijfstak/sector. Ook werknemers die geen lid zijn
van een vakbond krijgen dus dezelfde arbeidsvoorwaarden als werknemers die wel lid zijn.
Waarom zou je dan lid worden van een dure vakbond. Vandaar het meeliftgedrag.
De kenmerken van de marktvorm volkomen concurrentie zijn: veel aanbieders, een
homogeen product, vrije toetreding en uittreding, een volkomen transparante markt en een
prijs die tot stand komt door vraag- en aanbodfactoren. Welke van deze kenmerken kom je
niet tegen op de arbeidsmarkt. Veel aanbieders ja, maar daar blijft het bij.
• Arbeid is geen homogeen product, maar een heterogeen product. Werkgevers zien
verschillen tussen de verschillende aanbieders (werknemers). De kwaliteit hangt af
van de opleiding, ervaring, enz.
• Vrije toetreding en uittreding bestaan niet. Denk maar aan zaken als ontslagrecht,
opzegtermijn, verblijfsvergunning, diploma’s/kwalificaties, woonplaats.
• Volkomen transparantie (doorzichtigheid) bestaat niet. Niemand beschikt over
volledige informatie over wie, wat, waar en wanneer vraagt en aanbiedt op de
arbeidsmarkt. Het UWV-Werkverband (voorheen CWI), vacaturebladen en dergelijke
kunnen de transparantie wel bevorderen.
• Vrije prijsvorming komt niet voor. Werkgevers en werknemers bepalen binnen het
CAO-overleg de hoogte van de contractlonen, terwijl de overheid het minimumloon
bepaalt.
Maximumscore 2p
Het antwoord op deze vraag bepaal je met behulp van de grafiek (bron 17). Een
minimumloon van € 10 per uur geef je in de grafiek weer als een horizontale lijn bij € 10.
Met behulp van deze lijn kun je dan de aangeboden en gevraagde hoeveelheid arbeid
bepalen.
De gevraagde hoeveelheid in de uitgangssituatie (evenwichtsprijs) was 40 miljoen
personen. De gevraagde hoeveelheid bij het minimumloon is 35 miljoen personen. De
werkgelegenheid in Duitsland is dus met 5 miljoen personen afgenomen.
Let op! De vraag luidt niet hoe groot de werkloosheid in Duitsland zou zijn na invoering
van het minimumloon. Omdat ook het aanbod toeneemt als gevolg van het hogere
aantrekkelijke loon stijgt de werkloosheid in Duitsland naar 10 miljoen personen.

7d
Door het minimumloon neemt het werkgeverssurplus (van de vragers) af en stijgt het
werknemerssurplus (van de aanbieders). Het saldo van deze twee veranderingen bepaalt het
welvaartsverlies. Voor begrip van onderstaande getallen zie onderstaande grafiek.
In de linker grafiek staat de verdeling van werkgevers- en werknemerssurplus bij de
evenwichtsprijs weergegeven. In de rechter grafiek is het de verdeling na het instellen van
een minimumloon van € 10.
Het werkgeverssurplus is na instelling van het minimumloon gedaald met het oppervlak
B+E. Dit is een daling van 35 + 2,5 = 37,5 (miljoen euro)
Het werknemerssurplus is veranderd als gevolg van de stijging met B en de daling van F.
Dit is per saldo een stijging met 35 – 2,5 = 32,5 (miljoen euro)
Het totale welvaartsverlies bedraagt 5 miljoen euro. (32,5 – 37,5). Yamina geeft dus het
juiste leerlingantwoord.
8a Een garantieprijs werkt als een
minimumprijs. Deze treedt in werking als
de evenwichtsprijs onder deze
garantieprijs komt. Als producenten een
gegarandeerde prijs krijgen is er voor hen
geen prikkel om hun productie te
verminderen, wanneer de vraag naar hun
product afneemt. Omdat de “wetgever” de
prijs “kunstmatig” hoog houdt, neemt ook
nog eens de vraag af. Daardoor ontstaat er
een situatie, waarbij overschotten ontstaan
(V

Totale vraag naar melk (Qv) = -250 x 20 + 15.000 = 10.000 miljoen liter
Er zijn 20.000 melkveehouders dus de gemiddelde omvang van het quotum = 500.000 liter.
Berekening: 10.000 miljoen / 20.000 = 500.000 liter
8c
Maximumscore 2p
Na invoering van de minimumprijs en het productiequotum van 10.000 miljoen liter is het
producentensurplus aanzienlijk toegenomen. Het productiequotum leidt tot een verticale
stijging van de aanbodIijn boven een productie van 10 miljoen. De garantieprijs is de
horizontale grens tussen consumentensurplus en producentensurplus. In onderstaande figuur
zie je het surplus van beide partijen getekend voor zowel de evenwichtssituatie als de door
de EU gewenste situatie. Met één oogopslag zie je de verschillen. Het is dan niet meer
moeilijk om te begrijpen dat het antwoord op deze vraag “grafiek 4” moet zijn.
8d Maximumscore 2p
Als er geen productiequotum was ingesteld,
maar alleen een garantieprijs, hadden de
melkveehouders meer melk aangeboden en
verkocht. Het overschot was dan weliswaar
verkocht aan de EU, maar daarover hadden
zij ook surplus ontvangen. Het driehoekje
ABC had dan ook nog tot het surplus
behoord. Daarom heeft invoering van het
quotum “negatieve” gevolgen gehad voor het
producentensurplus.
8e
Eigenlijk staan de hints al in de opgave zelf
vermeld. We doen dus wat daar staat. De
marginale kosten zijn de kosten van de laatst geproduceerde liter melk. De marginale kosten
zijn in feite niets anders dan de variabele kosten per liter. De constante kosten zijn namelijk
onafhankelijk van de geproduceerde hoeveelheid.
De marginale kosten zijn dus € 0,15. Berekening MK = € 0,08 + € 0,02 + € 0,005. Daarnaast
kun je ook de superheffing, het boetebedrag per liter, tot de MK rekenen.

Om dumping te voorkomen moeten de marginale kosten niet hoger zijn dan de marginale
opbrengsten van melk, dat is de prijs van de melk. MO = € 0,18. Bij een superheffing van €
0,03 zijn de MK gelijk aan de MO is vindt er geen dumping meer plaats.
De superheffing moet dan dalen van € 0,28 naar € 0,03.
8f
Een gevangenendilemma ontstaat altijd als er geen goed overleg plaats kan vinden tussen de
partijen, Als de EU na 2015 de marktregulering stopzet, zijn de individuele melkveehouders
ieder voor zich geneigd zoveel mogelijk melk aan te bieden, om de omzet te verhogen.
Maar als ze dat allemaal gaan doen, zal het aanbod van melk zo sterk toenemen, dat de tot
stand te komen evenwichtsprijs erg laag zal zijn, waardoor de winst gering is, als er al winst
wordt gemaakt. De melkveehouders komen dan in grote problemen. Verstandiger is het om
gezamenlijk te komen tot productiebeperkende afspraken. De vraag is echter of de EU deze
kartelvorming zal willen accepteren. Immers productie- en prijsafspraken om de
concurrentie te beperken zijn binnen de EU verboden.
9a
9b
9c
9d
9e
9f
Het is een tijdelijk monopolie op geestelijk eigendom (uitvinding). Een octrooi heeft een
geldigheidsduur van 20 jaar en een octrooi wordt verstrekt door de overheid, die ook de
handhaving daarvan waarborgt met juridische sancties.
Voor deze vraag hoef je maar even te “goochelen” om voorbeelden te vinden. Genoemde
voorbeelden in de tekst zijn: medicijnen, uitvindingen in de auto-industrie, Senseoapparaten
en de bijbehorende koffiepads en het verpakkingsmateriaal van Paperfoam.
Omdat er binnen 20 jaar meestal wel weer nieuwere en betere technieken zijn bedacht.
Het octrooi moet ook door de wetgever worden afgedwongen. In China bijvoorbeeld is die
controle en naleving veel minder streng en wordt bij wijze van spreken alles wat los en vast
zit aan technisch hoogwaardige producten gekopieerd: horloges, dvd’s, kleding, auto’s,
enz. Als wetgevers het octrooi niet respecteren, heeft de octrooihouder weinig aan het
octrooi.
Coca Cola laat veel van haar producten onder licentie produceren in de landen waar het
ook wordt verkocht. Het bedrijf krijgt dan een vergoeding voor de productie en de
merknaam blijft Coca Cola. Bedrijven kunnen met een octrooi ook veel geld verdienen
door toe te staan dat andere bedrijven hun uitvindingen toepassen in hun producten. Philips
is de uitvinder van de CD, maar ook andere bedrijven produceren CD’s. Voor het gebruik
van deze techniek heeft Philips van deze bedrijven geld ontvangen.
Het antwoord staat deels al bij e. Toen de videorecorder werd uitgevonden, werkten drie
bedrijven aan deze techniek. Er waren toen drie systemen in omloop: VHS van JVC, V2000
van Philips en Grundig en Betamax van Sony. We kunnen achteraf zeggen dat het VHS
systeem uiteindelijk de norm werd. Philips en Sony hebben toen veel geld verloren,
vanwege de uiteindelijk niet bruikbare onderzoeks- en ontwikkelingskosten en om de latere
toestemming te krijgen (gebruik van de licente van JVC) ook het VHS systeem te mogen
produceren.
10 Lego heeft geprobeerd hard te maken dat er verwarring bij het publiek zou ontstaan
bijgebruik van beide soorten steentjes. Maar het gerechtshof vond dat geen reden om het
nieuwe product te verbieden.

11a In markten met monopolistische concurrentie zijn de toetredingsdrempels relatief laag
waardoor nieuwe aanbieders gemakkelijk kunnen toetreden. De individuele bestaande
aanbieders hebben te weinig macht om daar iets aan te kunnen doen. Verenigd in een
brancheorganisatie hebben zij meer mogelijkheden nieuwe concurrenten buiten de deur te
houden.
11b Nieuwkomers betekenen extra concurrentie voor bestaande aanbieders. Die zullen hun afzet
en winst hierdoor zien dalen. Om dit te voorkomen, proberen zij toetreding te bemoeilijken.
11c
Vaak hebben brancheorganisaties kwaliteitseisen geformuleerd waaraan de leden moeten
voldoen. Het publiek weet dat, als het bij een bedrijf koopt dat bij de brancheorganisatie is
aangesloten, het een bepaalde kwaliteit kan verwachten. Dit geeft de leden van de
brancheorganisatie een concurrentievoordeel ten opzichte van bedrijven die niet bij de
brancheorganisatie zijn aangesloten.
11d Het is de taak van de overheid de maatschappelijke welvaart zo goed mogelijk te
bevorderen. Concurrentie dwingt bedrijven zo goed mogelijke producten tegen zo laag
mogelijke prijzen te leveren. Ook dwingt concurrentie bedrijven innovatief bezig te zijn.
Concurrentie heeft dus een positief effect op de welvaart van de consumenten. Daarentegen
resulteert gebrek aan concurrentie in hoge prijzen, lage kwaliteit en weinig innovatie.
11e Als er ook grote bedrijven in deze bedrijfstak actief zijn, stelt samenwerking de kleine
bedrijven in staat een vuist te maken tegen hun grote concurrenten. Daardoor neemt de
concurrentie in deze bedrijfstak toe.
11f Het beoordelen van het effect van fusies en overnames op de mate van concurrentie in een
bedrijfstak. Door fusies en overnames kan een individueel bedrijf een dominante positie in
een bedrijfstak gaan innemen. Als dat het geval dreigt te zijn, kan de Nma de voorgenomen
fusie of overname verbieden of aan voorwaarden binden.
11g Bijvoorbeeld:
• De vestigingswetgeving waarbij ondernemers aan bepaalde eisen moeten voldoen om een
bedrijf te kunnen beginnen. Daardoor kunnen potentiële ondernemers die niet aan deze
eisen voldoen, niet toetreden.
• De milieuwetgeving. Hierbij moeten ondernemers vaak investeringen doen om aan de
regels te kunnen voldoen. Grote ondernemingen kunnen deze investeringen gemakkelijker
doen dan kleine. Daardoor zal het aantal kleine ondernemingen in de bedrijfstak dalen en
zal het voor toetreders moeilijker worden zich een plaats te verwerven op deze markt.
12a Het monopolie is gebaseerd op een patent/octrooi.
12b De vernieuwingen in deze sector volgen elkaar snel op, waardoor deze technologie al weer
snel is verouderd.
13a Bereken achtereenvolgens het aantal minuten dat Bedrijf a aan haar klanten in rekening
brengt (Ma). Dan ben je in staat de totale opbrengst en de totale kosten van bedrijf a te
berekenen. De prijzen in de uitgangssituatie kun je aflezen in de TO a en de TO b functie.
P a = 20, P b = 21, P ab = 4 en P ba = 5
1) M a = -30 x 20 + 20 x 21 + 300 = 120

2) TO a = 120 x 20 + 48 x 4 = 2.592
3) TK a = 120 x 3,5 + 32 x 5 + 800 = 1.380
Totale winst = 2.592 – 1.380 = 1.212
13b De tariefsverhoging wordt doorberekend aan de consument. De gestegen prijzen doen de
afzet dalen. Blijkbaar leidt de afzetdaling tot een relatief grote daling van de opbrengst
(omzet). De vraag is dan prijselastisch. De variabele kosten dalen minder dan de omzet,
waardoor de winst van beide bedrijven afneemt.
13c Met dominante strategie bedoelen we het handelen dat ogenschijnlijk het beste voor een
partij is. Dit begrip komt uit de theorie van het prisonersdilemma. De dominante strategie is
voor beiden een tariefsverhoging. Er van uitgaande dat der ander dat niet doet, stijgt immers
de winst voor bedrijf a van 1.212 naar 1.379 en voor bedrijf b van 688 naar 970. Maar
omdat beide partijen waarschijnlijk dus kiezen voor een tariefstijging zal dit vooral ten
koste gaan van bedrijf b, de kleinste marktpartij, waardoor bij verdere tariefsverhogingen de
marktmacht van bedrijf a te groot kan worden.
13d Bij deze vraag moet je voor beide soorten maatregelen een voor- en een tegenargument
noemen. Bij het instellen van een maximumtarief zou je als argument voor kunnen zeggen
dat de uitvoering relatief gemakkelijke is (een wet) en dat dit ook eenvoudig te controleren
is en dat het duidelijkheid verschaft aan alle marktpartijen.
Als tegenargument voor het maximumtarief kun je noemen dat een maximumprijs het
marktmechanisme verstoort. Misschien is het tarief zelfs wel te laag. Een maximumtarief
ligt namelijk altijd onder de evenwichtsprijs. Het gevolg daarvan is dat het kan leiden tot een
aanbodtekort.
Bij een “beroep op zelfregulering” kun je als argument voor wijzen op het feit dat de
marktwerking blijft bestaan (marktconform) en dat de kosten voor de consumenten lager
zijn. Een argument tegen vormen de problemen die ontstaan bij het overtuigen van de
marktpartijen voor regulering (binding en zelfbinding) en het instandhouden daarvan. De
reputatie van de marktpartijen is in geding.
14a Een verticale aanbodlijn geeft aan dat de prijselasticiteit van het aanbod gelijk is aan nul.
Het aanbod hangt dus op geen enkele wijze af van de prijs. Uit je antwoord moet dan ook
blijken dat je hier te maken hebt met niet-commerciële instellingen, die geen winst hoeven
te maken en het aanbod van huurwoningen daarom vaststellen op andere gronden dan de
hoogte van de huur van de woningen.
14b Het gaat bij deze vraag om het tekort aan huurwoningen, dat ontstaat door het
overheidsingrijpen. Dit betekent dat de overheid huursubsidie geeft en een maximumhuur
instelt. Let op! De overheid laat nog steeds via niet-commerciële instellingen de woningen
verhuren. De huurmarkt is daarom nog niet geliberaliseerd. Je hebt dus te maken met de
verticale aanbodlijn en de meest naar rechts verschoven vraaglijn.
Bij de maximumhuur bedraagt het aanbod 1.250.000 woningen en de vraag 3.00.000.
Het tekort aan huurwoningen bij overheidsregulering bedraagt dan ook 1.750.000.

14c In de uitgangssituatie (bij overheidsregulering = vraag b) was het consumentensurplus
gelijk aan het gearceerde deel in onderstaande grafiek.
Bij de door Jans voorgestelde liberalisering krijg je te maken met de stijgende aanbodlijn en
de meest naar links geschoven vraaglijn. Het consumentenvoordeel is dan het gearceerde
deel in onderstaande grafiek.

Door beide grafieken met elkaar te vergelijken kun je laten zien dat door het voorstel van
Jans het consumentensurplus afneemt met vlak 1 en toeneemt met vlak 2. Per saldo is het
consumentensurplus door het voorstel gedaald.
14d De huursubsidie is gelijk aan de verticale afstand tussen beide vraaglijnen. Deze bedraagt €
7.500. De prijs van de woningen stijgt echter met € 5.000. Zie onderstaande figuur. Van de
subsidie gaat dus in feite 66,7% verloren in de vorm van een prijsstijging.
Berekening: (nieuwe prijs – oude prijs) / subsidie x 100%
= (€ 17.500 - € 12.500) / € 7.500 X 100% = 66,7%

15a In de farmaciesector is sprake van hoge verzonken kosten. Uiteindelijk moet je kunnen
uitleggen dat de fusie leidt tot lagere kosten per eenheid product. Voorbeelden van een juist
antwoord zijn dan ook:
1. Een antwoord waaruit blijkt dat in de farmaciesector sprake is van een hoge mate van
verzonken kosten (sunk costs), zodat schaalvergroting kan leiden tot lagere kosten per
eenheid product, waardoor het nieuwe bedrijf scherpere verkoopprijzen kan vaststellen.
2. Een antwoord waaruit blijkt dat in de farmaciesector sprake is van inkoopvoordelen bij
grootschalig inkopen zodat, vanwege lagere kosten per eenheid product, waardoor het
nieuwe bedrijf scherpere verkoopprijzen kan vaststellen.
15b Stel bijvoorbeeld de omzet van de totale markt in 2006 gelijk aan 100 miljoen. Dan bedroeg
de omzet van beide bedrijven in 2006 tesamen 2,8 miljoen + 4,6 miljoen = 7,4 miljoen.
De omzet van het gefuseerde bedrijf is in 2011 40% hoger, terwijl die van de totale markt
maar 18 % hoger is.
Omzet nieuwe bedrijf = (2,8 + 4,6) x 1,40 = 10,36 miljoen.
Omzet totale markt = 1,18 x 100 = 118 miljoen.
Het marktaandeel in 2011 bedroeg 8,8%.
Berekening: 10.36 / 118 x 100% = 8,8%
15c Een beperkt aantal partijen maakt het “verboden” overleg (kartelvorming) tussen de
fabrikanten gemakkelijker dan een wat groter aantal. Daarnaast zal een prijzenoorlog niet
nuttig zijn, omdat we niet twee keer zoveel medicijnen gaan gebruiken als de prijzen
halveren. Welk economisch begrip heeft daarmee te maken?
Een voorbeeld van een juist antwoord is bijvoorbeeld dat door een beperkt aantal aanbieders
partijen zich beter aan een prijsafspraak houden en worden en dat de kans op een
prijzenoorlog klein is. Sterker nog dat zij verboden prijsafspraken maken om hun prijzen te
kunnen verhogen. De hogere prijzen zal de inelastische vraag niet veel doen afnemen. Als je
ziek bent, heb je medicijnen nodig.

15d Het duurt, na het verlopen van het octrooi, nog zeven maanden voordat de consument een
lagere prijs gaat betalen. Het welvaartsverlies bestaat uit het tot die tijd nog niet ontvangen
consumentensurplus. Pas na zeven maanden neemt dit surplus toe vanwege de lagere prijs.
Dit welvaartsverlies is weergegeven door middel van het grijze oppervlak.
15e Een korter durend octrooi beschermt producenten minder land en daardoor ontstaat meer
concurrentiedwang. Maar een korter durend octrooi betekent ook dat de vaak hoge kosten
voor het ontwikkelen van nieuwe medicijnen minder misschien niet volledig kunnen
worden terugverdiend.
Een voorbeeld van een juiste toelichting van het standpunt van de ECOI is dan ook dat
wanneer men octrooien langdurig beschermt, nieuw kennis over de samenstelling en
(bij)werking van de betreffende medicijnen langzamer gaat. Zeker als het gaat om
vervelende bijverschijnselen is dit nadelig voor de consument. Ook kunnen andere
producenten daardoor minder snel nieuwere en effectievere medicijnen ontwikkelen. Het
octrooi zorgt er ook voor dat de fabrikant als gevolg van deze bescherming zelf ook minder
snel moeite zal doen haar medicijn te verbeteren.
Een voorbeeld van een juiste toelichting van het standpunt van de merkfabrikanten is dat je
het belang noemt van een hoge winst om de kosten voor het ontwikkelen van innovatieve
medicijnen te kunnen betalen; een dergelijk hoge winst kan alleen gemaakt worden als de
fabrikant gedurende een lange periode het alleenrecht heeft.
16a Het duurder maken van energie leidt tot hogere productiekosten en dus tot hogere prijzen.
Het gevolg daarvan is:

- dat de internationale concurrentiepositie verslechtert en de export afneemt. Gevolg is
een daling van de productie en een stijging van de werkloosheid.
- dat mensen minder kunnen kopen en dat de binnenlandse consumptie daardoor daalt.
Gevolg daarvan is eveneens een daling van de productie en een stijging van de
werkloosheid.
16b Bij deze vraag moetje bedenken dat er ook bedrijven zijn die kunnen profiteren van een
stijging van de energieprijzen.
- Energiebesparing zal worden gestimuleerd. Bedrijven die energiebesparende producten
leveren zullen van het duurder maken van energie profiteren (isolatie-bedrijven,
leveranciers van zuinige verwarmingsketels, enz.)
- Mensen zullen meer gebruik maken van energiezuinige alternatieven, zoals openbaar
vervoer en fietsen, waardoor de desbetreffende bedrijven hun omzet zien verhogen.
- Bedrijven zullen worden gestimuleerd tot het zoeken van energiebesparende
alternatieven. Er zullen nieuwe producten en productieprocessen worden ontwikkeld,
waarvoor weer nieuwe markten (ook buitenlandse) kunnen worden aangeboord.
16c
Gegeven is een prijselasticiteit (EPV) van -0,2 en een prijsstijging van 15%. De prijs stijgt
namelijk geen 25%, alleen de accijns. Deze accijns bedroeg 60% van de verkoopprijs. Een
stijging van deze accijns met 25% heeft dus een prijsstijging van 0,25 x 60% = 15% tot
gevolg. De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid kun je berekenen met de
prijselasticiteitformule: EPV = %∆Q / %∆P
%∆Q = EPV x %∆P = -0,2 x 15% = -3%
Het doel, een afname van het dieselgebruik met 10%, is dus niet gehaald.
16d Voor maximale winst geldt MO = MK.
De gegeven prijs is tevens de MO. Dit geldt alleen bij volledige concurrentie.
MO is dus twee euro. MK = TK' = 0,8 euro.
Hier is sprake van volledige concurrentie en constante meeropbrengsten. Dus ook de MK is
constant. Daar de MO te allen tijde groter is dan de MK zal de winst maximaal zijn bij de
productiecapaciteit. Dat is dus 10 miljoen kilometer.

16e
16f
De jaarwinst bedraagt 4 miljoen euro. Berekening:
TO = P x Q= 2 x 10 miljoen = 20 miljoen euro
TK = 0,8 x Q + 8 = 0,8 x 10 + 8 = 16 miljoen euro -/-
TW
= 4 miljoen euro
Je rekent nu eerst uit wat de marginale kosten worden na de verhoging van de dieselaccijns.
De variabele kosten (0,8Q) bestaan voor 50% uit dieselkosten.
De variabele kosten stijgen dus met 0,20 x 50% = 10%. De variabele kosten worden
daardoor: VK = 0,88Q. Omdat de MK = TK' = 0,88 euro per kilometer nog altijd lager is
dan de marginale opbrengst van 2 euro per kilometer, zal de maximale winst nog altijd bij
de productiecapaciteit van 10 miljoen kilometer liggen.
Op korte termijn leidt dit dus niet tot een lager dieselverbruik.
16g De duurdere diesel zou kunnen leiden tot investeringen die weer leiden tot een besparing
op het dieselverbruik. Je kunt daarbij denken aan de aanschaf van zuinigere vrachtauto's en
een efficiëntere logistiek (betere routeplanning).
17a
Deze toestand noemen we een Pareto-optimum, of een Pareto-efficiënte toestand.
Niemand kan door ruil zijn welvaart nog verbeteren zonder die van anderen te doen
afnemen.
17b Een verschuiving van inkomen kan per saldo de welvaart verhogen, omdat de “€ 5.000”
van iemand met een laag inkomen een relatief groot bedrag is ten opzichte van iemand
die een hoog inkomen verdiend.
17c
De aanleg bijvoorbeeld van spoorlijnen als de Betuwelijn en de Hogesnelheidslijn valt zeer
duur uit. Een belangrijke reden: niemand mag er door de aanleg op achteruit gaan. Dus
krijgt elk gehucht een eigen spoortunnel, elk dorp zijn eigen viaduct, elk bedrijvenpark zijn
eigen geluidswerende wal.
17d Ter beoordeling van je docent.
18 Dit soort maatregelen beschermt de consument tegen “gevaarlijke” producten
(consumentenbeleid), maar tevens wordt ook voorkomen dat dit soort producten op de
markt verschijnen (consumptiebeleid). Een voorbeeld hiervan is dit verbod op speelgoed
dat giftige kleurstoffen bevat.
19a De collectieve aanbodfunctie geeft aan hoeveel de gezamenlijke aanbieders van een
bepaald goed zullen aanbieden bij verschillende prijzen. (Het verband tussen de prijs en
de aangeboden hoeveelheid)
19b Het verband tussen de prijs en de gevraagde hoeveelheid is negatief. Dat wil zeggen dat
als de prijs stijgt de gevraagde hoeveelheid daalt en als de prijs daalt, de gevraagde
hoeveelheid stijgt. Vandaar het minteken in de collectieve vraagfunctie.
19c Qv = Qa
- ½ P + 10 = P - 5
1½ P = 15

P = 10
19d De totale omzet bedraagt dan 5 miljoen euro.
Berekening:
Qa = 10 - 5 = 5 (x 100.000 stuks)
TO = P x Q = 10 x 500.000 = 5.000.000 euro.
19e De evenwichtsprijs van 10 euro blijkt voor de producenten ontoereikend te zijn. De
benodigde prijs dient dus hoger te liggen. Het is dus een minimumprijs, een bodemprijs.
19f Qa – Qv = 3
P – 5 – (-½P + 10) = 3
1½P – 15 = 3
1½P = 18
P = 12
Blijkbaar was de minimumprijs € 12.
20a
Qv = Qa
-P + 15 = P – 9 à 2P = 24 à P = 12 euro per stuk
20b De prijs ligt onder de evenwichtsprijs. Er is daarom sprake van een maximumprijs. Het
gevolg daarvan is een aanbodtekort (Lijnstuk A 1 V 1 ).
20c
Maximumprijs. De prijs mag wel lager zijn, maar niet hoger.
20d Motief: beschermen van de vragers (kopers)
20e
Marktaanbod (en verkoop) met maximumprijs = 10 – 9 = 1 (miljoen stuks).
De marktomzet met maximumprijs bedraagt dus 1 miljoen stuks x € 10 = € 10 miljoen.
Marktaanbod bij marktprijs = 12 -9 = 3 (miljoen stuks).
Marktomzet bij evenwichtsprijs = 3 miljoen x € 12 = € 36 miljoen.
De totale marktomzet neemt dus toe met € 26 miljoen.

20f
De aanbodlijn geeft het verband weer tussen de prijs en de aangeboden hoveelheid. Als
de prijs stijgt vanwege het loslaten van de maximumprijs, dan zal er geen verschuiving
van de aanbodlijn plaatsvinden, maar een verschuiving langs de aanbodlijn.
20g Een verschuiving van de aanbodlijn naar rechts leidt tot lagere prijzen.
21a Bij een vrije markteconomie zou een evenwichtsprijs zijn ontstaan, waar de gevraagde
hoeveelheid en de aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk zijn. Dat is bij 600 roebel/kg.
21b De evenwichtsprijs bedroeg 600 roebel. De door de staat vastgestelde prijs ligt 25% onder
deze evenwichtsprijs; 25% van 600 = 150. De door de staat bepaalde prijs bedraagt dus
450 roebel per kg.
21c De door de staat vastgestelde prijs ligt onder de evenwichtsprijs en is dus een maximumprijs.
21d De hoogste prijs die iemand zou kunnen vragen is 800 roebel per kg. Er is namelijk
niemand meer die bereid is een hogere prijs te betalen. De vraagfunctie stopt immers
bovenaan bij 800 roebel.
21e Je kunt bij deze vraag verschillende antwoorden geven:
* Door privatisering neemt de concurrentie toe, waardoor ondernemers gedwongen worden
beter/goedkoper te produceren.
* Door privatisering ontstaan financiële prikkels waardoor het nemen van initiatieven wordt
gestimuleerd.
* Door privatisering vermindert de bureaucratie waardoor beslissingen sneller kunnen
worden genomen.
21f Door een grotere efficiency neemt het aanbod van varkensvlees toe. Bij dezelfde prijs
wordt er dan meer aangeboden. De aanbodlijn schuift dus (al of niet evenwijdig) naar
rechts (zie de grafiek).
21g Ondanks de stijging van de prijzen hield men de goederen vast, omdat men verdere prijsstijgingen
verwachtte. Het antwoord kan ook gezocht worden in het ontbreken van goede

transportmiddelen en infrastructuur, waardoor de distributie van goederen problematisch
verliep.
22a Je berekent voor zowel product X als Y de omzet vòòr de verschuiving van de aanbodcurve
als ná de verschuiving.
Oude omzet X = P x Q = 1,25 x 350 = € 437,5 miljoen
Nieuwe omzet X = P x Q = 0,75 x 450 = € 337,5 miljoen
De omzet daalt met € 100 miljoen.
Oude omzet Y = P x Q = 2,00 x 100 = € 200 miljoen
Nieuwe omzet Y = P x Q = 1,50 x 200 = € 300 miljoen
De omzet stijgt met € 100 miljoen.
22b De prijsdaling van X leidt weliswaar tot een grotere afzet maar ook tot een lagere omzet.
De procentuele stijging van de afzet is dus kleiner dan de procentuele daling van de prijs
(inelastisch). De prijsdaling van Y leidt niet alleen tot een afzetstijging maar ook tot een
omzetstijging. De procentuele stijging van de afzet is dus groter dan de procentuele daling
van de prijs (elastisch).
22c Bij een minimumprijs van € 1 zal er 400 miljoen kilo worden verkocht. De overige 50
miljoen kilo wordt doorgedraaid. Deze 50 miljoen kilo zal echter wel voor de aanbieders
moeten worden vergoed tegen de afgesproken minimumprijs van € 1.
De kosten van deze maatregel bedragen dus € 50 miljoen.
22d Indien de doorgedraaide producten worden weggegeven aan derden, zullen deze derden
de producten zelf niet meer hoeven aan te schaffen en valt een deel van de
oorspronkelijke vraag weg. Concreet betekent dit, dat de vraaglijn naar links schuift, zodat
het aanbodoverschot niet zal verdwijnen.
22e Bereken voor deze aanbieder de TO en de TK.
TO = P x Q = 1 x 200.000 = € 200.000,
TK = VK + CK = 0,90 x 200.000 + 10.000 = € 190.000,
─────────────────────────────────────────────────
TW = = € 10.000,
22f Bij een prijs onder de € 0,90 zou de aanbieder zelfs zijn variabele kosten niet meer hebben
terugverdiend. In dat geval stopt hij direct met de productie. Het verlies wordt dan beperkt
tot de constante kosten.
23a Collectieve goederen kun je niet via een markt verhandelen, zijn niet individueel leverbaar.
Je kunt er dus geen prijs voor vragen. Er zijn echter veel particuliere onderwijsinstellingen
in ons land actief. Ook het feit dat je schoolgeld of collegegeld moet betalen, maakt
openbaar onderwijs eerder tot een quasi-collectief goed dan tot een collectief goed.
23b Door voortgezet onderwijs krijgen mensen een betere opleiding. De kwaliteit van de
productiefactor arbeid zal daardoor toenemen en dus ook de productiecapaciteit van de
volkshuishouding. Onderwijs kun je daarom als een kapitaalgoed beschouwen.
23c Consumptie kan leiden tot externe effecten zoals:
* luchtvervuiling (gebruik van auto=s);
* bodemverontreiniging (door mest) als gevolg van de toegenomen vleesconsumptie;

* geluidshinder (schiphol);
* afvalbergen;
* ziekten (roken), enz.
23d Bij de evenwichtsprijs zijn de gevraagde en aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk.
Qa = Qv
60P 5.500 = -240P + 56.000 à 300P = 61.500
P = 61.500 / 300 = 205 euro
23e De oude prijs bedroeg 200 euro per stuk. De nieuwe prijs is 205 euro per stuk.
Door de heffing van 25 euro is de verkoopprijs met 5 euro gestegen.
De heffing is dus maar voor 20% afgewenteld (doorberekend) op de consument.
Berekening afwenteling: 205 – 200 / 25 x 100% = 20%
23f De opbrengst van de heffing bereken je door de verkochte hoeveelheid te vermenigvuldigen
met het heffingsbedrag (per stuk). De verkochte hoeveelheid vind je door in de vraag- of
aanbodfunctie de evenwichtsprijs in te vullen. Het maakt niet uit welk van de twee je
gebruikt, omdat bij de evenwichtsprijs geldt: Qa = Qv
Qa = 60 x 205 - 5.500 = 6.800
Qv = -240 x 205 + 56.000 = 6.800
Totale opbrengst heffing = 6.800 x 25 = 170.000 euro.
23g Als de vraag prijselastischer was, dan zou de vraag sterker zijn gedaald door de invoering
van de kostprijsverhogende heffing. De afzet was dan kleiner dan 6800 en de opbrengst van
de heffing dus ook lager.
24a In de grafiek kun je aflezen dat de totale opbrengst met de maximumprijs bij de verhuur van
1000 kamers gelijk is aan € 160.000. Je kunt dan eenvoudig berekenen dat de gehanteerde
maximum huurprijs gelijk is aan € 160.
€ 160.000
Berekening: maximum huurprijs = —————— = € 160
1.000 kamers
24b Bij het break-even-punt geldt dat de totale opbrengst (TO) en de totale kosten (TK) aan
elkaar gelijk zijn. De gemiddelde variabele kosten kun je berekenen met behulp van de
TVK-lijn en de totale constante kosten kun je gewoon aflezen aan de hand van de TCK-lijn.
VK € 40.000
GVK = —— = ————— = € 40 (GVK = v)
Q 1.000
TCK = € 80.000 (aflezen uit grafiek)
TO = P x Q à TO = 160.Q
Immers P is hier gelijk aan de maximumprijs die je bij vraag 25 hebt berekend. Had je bij
vraag 25 een andere prijs gevonden, dan had je die hier moeten gebruiken. Dan ontstaat er
een doorwerkfout, die de corrector dan niet meer mag fout rekenen.
TK = v x Q + CK à TK = 40.Q + 80.000
TO = TK à 160.Q = 40.Q + 80.000 à 120.Q = 80.000 à Q = 666,67
19

Het break-even-punt ligt dus bij 667 kamers.
24c
Het Studiehuis lijdt verlies als de prijs lager is dan de kostprijs. Bereken dus eerst de
kostprijs van het Studiehuis bij de verhuur van 1.000 kamers.
TK = € 40 x 1.000 + € 80.000 = € 120.000
Kostprijs per kamer (GTK) = € 120.000 / 1.000 = € 120.
Het Studiehuis lijdt verlies bij een prijs die lager ligt dan € 120.
25a 55 / 155 x € 2,6 miljard = € 922.580.645
25b Omdat veel mensen van de auto gebruikmaken, verstoppen de wegen en ontstaan er files.
Dit zijn onbedoelde gevolgen van de consumptie die de maatschappij geld kosten. Denk
maar aan verloren reistijd. Deze kosten worden niet door de consumenten gedragen.
25c Je kunt hier denken aan de uitlaatgassen die het milieu aantasten. Om de daardoor
ontstane schade te herstellen, moet de maatschappij kosten maken.
25d De overheid probeert het gebruik van de auto terug te dringen en hoopt daardoor te
bereiken dat de mensen alternatieve vervoerswijzen gaan kiezen.
25e 15 cent / 1,175 = 12,77 cent dus afgerond 13 cent.
25f Dan stijgen de ontvangsten van de overheid uit de accijnsverhoging meer dan de
opbrengsten van de motorrijtuigenbelasting door deze verlaging dalen. De omvang van het
financieringstekort zal dus dalen.
25g Op korte termijn is het moeilijk over te schakelen op een alternatief voor benzine.
26a Op een executieveiling verkopen huiseigenaren, die de financiering daarvan niet meer
kunnen opbrengen hun huis.
26b De handelaren zouden het biedproces tijdens de veiling onderling hebben afgestemd door
zo laag mogelijk te bieden ten koste van de huiseigenaar.
26c De te goedkoop gekochte huizen werden op zogeheten ‘naveilingen’ binnen het kartel
‘doorverkocht’ voor een veelal hogere prijs waarna het verschil (de winst) onderling werd
verdeeld''.
26d De verkopers bevinden zich in een zeer slechte onderhandelingspositie en deze markt is erg
ondoorzichtig, wat kan leiden tot allerlei duistere en criminele praktijken.
26e Door het verschaffen van meer informatie en het houden van meer bezichtigingen.
26f Ook benadeeld zijn de overheid (minder overdrachtsbelasting), maar ook de banken die op
een deel van hun debiteuren moeten afschrijven en bijvoorbeeld het Waarborgfonds Eigen
Woningen (WEW), die uitvoering geeft aan de Nationale Hypotheek Garantie (NHG). De
laatste is een soort verzekering, die het negatieve verschil uitkeert tussen de opbrengst van
het huis en het geleende hypothecaire bedrag.
26g Eerst op de officiële veiling, dan op de 'naveiling' en vervolgens worden ze opgeknapt en
doorverkocht.''
20

12 Risico en informatie - deel 2
1a Vroom en Dreesman tertiair
b Dijkzigt quartair
c Kaasboerderij primair, secundair en tertiair
d Pluimveehandel primair en/of tertiair
e Rabobank tertiair
f Erasmus quartair
g Philips secundair
h Eneco secundair en tertiair
i Wanadoo tertiair
j Notariskantoor tertiair
2a
2b
2c
2d
2e
De quartaire is van oudsher een arbeidsintensieve sector. Veel arbeid kun je niet door
machines vervangen. Denk aan onderwijs en gezondheidszorg.
Dat heeft te maken met de vergrijzing en de daardoor verwachte toename van het beroep
op de gezondheidszorg.
In de tertiaire sector, want daar streeft men naar winst en let men dus meer op een
efficiënte wijze van produceren. In de quartaire sector werkt men vaak met overheidsgeld en
dat wil nog wel eens verspilling in de hand werken, omdat het “toch niet van henzelf is”.
Uitbreiding van de collectieve sector betekent meer ambtenaren en andere beroepsgroepen
die de overheid betaalt. De overheid zal het benodigde geld daarvoor via
belastingen/premies innen.
De overheid kan langdurig werklozen en andere kansarmen een baan bij de overheid
aanbieden. Op deze wijze kan zij arbeidsplaatsen scheppen.
3 Andere ondernemersdoelen zijn: een groot marktaandeel, kostendekking, goed
personeelsbeleid, het voorblijven van de concurrentie, enz.
4a
4b
4c
4d
Een voordeel van een eenmanszaak is dat de oprichting vormvrij is. Je hebt er geen
speciale acte voor nodig. Wel moet de ondernemer zich laten inschrijven bij de Kamer van
koophandel.
Nadelen van een eenmanszaak. (1) Je bent aansprakelijk met je privé-vermogen, (2) je
krijgt moeilijker krediet en (3) je valt onder het inkomstenbelastingtarief en dat kan aardig
oplopen.
Door op huwelijksvoorwaarden te trouwen kun je de privé-bezittingen op de naam van de
niet werkende partner zetten. Als het bedrijf failliet gaat, blijven de privé-bezittingen
behouden.
Banken willen natuurlijk hun verstrekte kredieten kunnen terug vorderen, als de
eenmanszaak failliet gaat. Als de vrouw ook tekent moeten beiden toch hun privé-vermogen
aanspreken, zodat in ieder geval de bank als schuldeiser haar geld terugkrijgt.
21

5a
5b
De blokkeringregel is bedoeld om de andere eigenaren te beschermen tegen de
mogelijkheid dat een ongewenst iemand door de aankoop van deze aandelen ook medeeigenaar
kan worden.
De BV is aansprakelijk en de BV wordt als onderhandelaar en verantwoordelijke gezien. De
BV kan dus failliet gaan als rechtspersoon, maar niet de eigenaar zelf. Diens privévermogen
blijft zijn eigendom.
5c Redenen om niet te kiezen voor een BV zijn:
1 het niet willen afsluiten van een notariële acte,
2 het hebben van een strafblad en daarom verwachten dat justitie geen verklaring van geen
bezwaar afgeeft,
3 het ontbreken van € 18.000 startkapitaal,
4 het niet willen maken van de vereiste jaarstukken.
6a Dit kun je verklaren door aan te nemen dat de aandelenkoersen sterker zijn gedaald dan de
dividenduitkeringen.
6b Het dividendrendement is in 2009 22,2% hoger.
Berekening (4,4 – 3,6) / 3,6 X 100% = 22,2%
6c De reden is het ontstaan van de financiële crisis
6d Als het slecht gaat met banken lenen ze minder gemakkelijk geld uit tegen hogere rentes. Dit
is allebei nadeling voor bedrijven die in andere sectoren actief zijn.
7a Leningen van banken, ontvangsten van uitgeschreven obligatieleningen en schulden die je
nog aan leveranciers moet voldoen (crediteuren).
7b Het bedrijf zou bij beëindiging van de activiteiten alle schulden kunnen betalen.
7c Door zelf een hoge waarde toe te kennen aan zaken als een pand, logo, 'merkwaarde' en
andere goodwill.
8 In het eerste jaar maak je een grote kans op een fors negatief resultaat, maar ook op een
positief resultaat. Naarmate je langer belegd neigen de afwijkingen meer naar een
gemiddelde. Het risico wordt dus kleiner naarmate je langer belegd.
9a De werknemer loopt dan een risico omdat zijn prestatie mede afhankelijk is van externe
omstandigheden.
9b De werkgever kan bij voorbeeld door middel van functioneringsgesprekken meer te weten
komen over de werkwijze van werknemer.Een andere manier om het contract te verbeteren
is door de beloning van de agent te baseren op zijn relatieve prestatie, vergeleken met
anderen die onder vergelijkbare omstandigheden werken. In dat geval probeert de
werknemer beter te zijn dan zijn collega’s.
9c Deze theorie stelt dat topmanagers in ondernemingen worden gemotiveerd door: 1) het bezit
van een flink deel van de aandelen in de eigen onderneming (koppeling van de beloning aan
het resultaat), of door 2) 'monitoring' door het College van Toezicht die het recht heeft om
topmanagers te belonen, aan te nemen, en te ontslaan.
9d Het betreft hier de bonuscultuur in bedrijven, waarbij managers vaak hoge bonussen
ontvangen, die niet of veel te weinig gerelateerd zijn aan hun prestaties.
10a Een bedrijfskolom omvat alle bedrijven van oerproducent tot het bedrijf dat de
eindproducten levert. Een bedrijfstak bevat gelijksoortige bedrijven die een bepaalde taak in
de productie goederen hebben. Een bedrijfstak bevindt zich dus op een bepaalde hoogte in
de bedrijfskolom. Deze laatste omvat een aantal bedrijfstakken.
b Bosbouwer à Houtzagerij à Speelgoedfabriek à Groothandel in speelgoed à
speelgoedwinkel.
c De consument voegt geen waarde toe aan het product.
22

d
e
f
g
h
i
j
k
l
Cement, steen, glas, zandkasteel
De overeenkomst tussen integratie en differentiatie is dat het allebei de lengte van de
bedrijfskolom beïnvloedt.
Door integratie neemt deze kolom in lengte af, terwijl die bij differentiatie juist langer wordt.
Parallellisatie hebben allebei betrekking op één bedrijfstak.
Branchevervaging
Bij parallellisatie gaat een bedrijf activiteiten ondernemen, die je eigenlijk in een andere
bedrijfstak verwacht.
Als de schoenmaker ook kleermaker wordt is er sprake van parallellisatie.
In het voorbeeld van de groothandel in huishoudelektronica is er sprake van integratie.
De actie van de meubelfabriek leidt tot differentiatie.
11a Om te voorkomen dat er een te groot bedrijf met te veel marktmacht ontstaan.
11b Geldt alleen in een stabiele omgeving of als de fusie of overname direct resultaat oplevert.
Veel markten zijn flink in beweging en de meeste fusie- en overnameprocessen duren vaak
erg lang, waardoor de uitkomsten van f&o's zich moeilijk laten voorspellen.
11c Alsof een bedrijf één cultuur heeft! De meeste bedrijven hebben ten minste twee culturen:
die van de directiekamer en die van de werkvloer. Als cultuurverschillen bij de integratie van
twee bedrijven opspelen, dan meestal op directieniveau. Vaak kan de directeur van de
overgenomen onderneming zich moeilijk neerleggen bij zijn nieuwe, ondergeschikte rol -
begrijpelijk voor iemand die zijn onderneming jarenlang met straffe hand heeft geleid. Met
zo'n cultuurverschil mag je je gelukkig prijzen. Een sterke directie betekent vaak immers
ook: tam en gewillig personeel. En daar kun je als overnemend bedrijf veel plezier aan
beleven als je die opstandige directeur onschadelijk hebt gemaakt.
Omgekeerd geldt vaak: een zwakke directie heeft mondige personeelsleden. En als hun
bedrijf wordt overgenomen, kunnen zij het overnameplezier flink vergallen. Dacht de
overnemende partij na de vlot verlopen besprekingen met die aardige, coöperatieve directie
dat alles wel rond was. Bleken er hardnekkige cultuurverschillen op de werkvloer op te
spelen.
11d Juist niet. Afnemers twijfelen toch al of ze geen hinder zullen ondervinden van een fusie of
overname: Zullen alle interne verwikkelingen niet te veel aandacht opslokken? Zal de
kwaliteit van de producten en dienst er niet onder lijden nu de twee fusiepartners elkaar
moeten vinden? Blijven er wel voldoende concurrenten over, nu twee belangrijke
marktpartijen de krachten hebben gebundeld? Kortom: gaat de verkoop tijdens de
verbouwing wel gewoon door? Die twijfel wordt gevoed door naamswijzigingen en
aanverwante zaken.
12a Omzet uit verkoop € 1.400.000
Totaal bedrijfsopbrengsten € 1.400.000
Personeelskosten € 170.000
Afschrijvingskosten € 22.500
Inkoopwaarde van de omzet € 900.000
Interestkosten € 39.600
Overige bedrijfskosten € 100.000
Totaal bedrijfskosten € 1.232.100
12b Bedrijfsresultaat € 167.900
12c Activa en passiva zijn aan elkaar gelijk. De som van de passiva bedraagt dus € 330.000.
Het eigen vermogen van Huisman BV bedraagt € 40.000
Berekening: € 330.000 - € 260.000 - € 30.000 = € 40.000
12d Een groot deel van zijn vermogen is nog vreemd vermogen. En daarvan is weer het grootste
deel langlopend. Dat zijn beide kenmerken voor een vrij jong bedrijf.
23

13 Balans van Annemieke’s Boekhandel “Leesplezier” per 31 december.
Activa
Pand € 180.000
Inventaris € 35.000
Voorraad boeken € 200.000
Debiteuren € 4.000
Bank € 14.000
Kas € 6.000
Totale bezittingen € 439.000
Passiva
Eigen vermogen €
127.000
Vreemd vermogen
Hypothecaire lening € 150.000
Andere langlopende schulden € 160.000
Crediteuren € 2.000
Totale vermogen € 439.000
14
Het uitbreiden van uw eigen bedrijf vereist vaak meer (1) geld dan u bezit. U zult dan geld moeten lenen
(2). Hebt u kapitaalkrachtige (3) en vriendelijke familieleden of vrienden, dan kunt u wellicht daar terecht.
In de meeste (4) gevallen wordt het benodigde (5) geld echter bij een bank geleend. Dat zal niet altijd
even gemakkelijk zijn. U dient de bank te overtuigen (6) dat u een goed ondernemer bent en dat u in
staat (7) bent de rente te betalen en de lening af te lossen(8). Met een goed onderbouwd voorstel (9)
van uw uitbreidingsplannen zult u de bank moeten overtuigen van de haalbaarheid van uw plannen.
Daarnaast vraagt de bank waarschijnlijk ook inzage in de balans (10) van uw bedrijf om kennis te
nemen van uw huidige schuldpositie en ook inzage in uw resultatenrekening (11) om meer te weten te
komen over het functioneren(12) van uw bedrijf.
15a Bij een negatief eigen vermogen heeft een bedrijf meer schulden dan bezittingen.
15b NAC heeft te veel geld uitgegeven aan spelers (aankopen) en kreeg minder TV-rechten dan
verwacht en de club moest meer geld neertellen voor extra beveiliging en reiskosten.
15c Banken kregen te maken met schuldenaren (debiteuren) die niet meer terug konden
betalen. Zij moesten een deel van deze vorderingen als niet meer inbaar afschrijven. Dit
betekende een forse daling van de activa. De enige manier waarop je dit in de balans kunt
tegen boeken is door op het eigen vermogen af te schrijven. Het eigen vermogen daalde
dus met hetzelfde bedrag als de post debiteuren daalde als gevolg van niet meer inbare
vorderingen. Het eigen vermogen werd in een aantal gevallen zelfs negatief.
15d Een bedrijf kan op twee manieren haar eigen vermogen vergroten. De eerste manier is het
inhouden van de winst. De winst komt dan in het eigen bedrijf terecht in plaats van bij
aandeelhouders. De tweede manier is dat het bedrijf extra aandelen uitgeeft.
16 Opbrengst staatsloterij in 2004 = 475 x 100 / 63 = 754 miljoen euro
17a Een voorbeeld van een juiste berekening is: (40 – 35) / 35 x 22.400 = 3.200
17b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
40 miljoen x € 27,56 = 1.102,4 miljoen euro
17c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Voor de tariefsverlaging bedroegen de BTW-inkomsten: 147,0 miljoen euro
Na de tariefsverlaging bedroegen de BTW-inkomsten: 6 / 106 x 1.102,4 = 62,4 miljoen euro.
De BTW-inkomsten van de overheid zijn gedaald met 84,6 miljoen euro.
24

17d Een voorbeeld van een juist antwoord is Een antwoord waaruit blijkt dat geregistreerde
productie naar verhouding goedkoper wordt en daardoor aantrekkelijker wordt dan doe-hetzelf
werk / zwart werk.
18a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
€ 1,5 miljard + € 4,8 miljard + verhoging tabaksaccijns – € 6,9 miljard – € 2,6 miljard =
– € 3 miljard
De verhoging van de tabaksaccijns bedraagt € 0,2 miljard.
18b In strijd met een verschuiving van directe naar indirecte belastingen is de beperking en het
afschaffen aftrekposten. Door beperking en afschaffen van aftrekposten wordt het
belastbare inkomen hoger waardoor je een hoger bedrag aan inkomstenbelasting moet
betalen.
18c Toename van de arbeidsparticipatie kan je realiseren door een verlaging van de tarieven
van de inkomstenbelasting. Daardoor stijgt bij een gelijkblijvend brutoloon het nettoloon,
waardoor het aantrekkelijker wordt om tot de arbeidsmarkt toe te treden.
19a Als de monumenten zijn opgeknapt kunnen de mensen er weer van genieten, zonder daar
een prijs voor te hoeven betalen. Externe effecten zijn immers gevolgen van
productieprocessen, die niet in de verkoopprijs zijn verwerkt.
19b De overheid kan de eigenaren van de monumenten bepaalde belastingvoordelen geven.
Een verlaging van de onroerendgoedbelasting bijvoorbeeld. Een andere mogelijkheid is
een verlaging van het huurwaardeforfait. Daardoor wordt het belastbare inkomen lager. In
ieder geval moet uit je antwoord blijken dat het gaat om tegemoetkomingen in de fiscale
sfeer.
19c Aan het begin van de periode werd 185 miljoen euro aan restauratiesubsidies verstrekt. Aan
het einde daarvan was dat nog maar 85 miljoen euro. Dat is nog maar 46% van het bedrag
dat aan het begin van de periode daaraan werd besteed.
Berekening: Percentage = € 85 miljoen / € 185 miljoen x 100% = 46%
19d Er zijn twee redenen waarom er in aan het einde van die periode minder werkzaamheden
zijn. De eerste reden is dat het bedrag dat de overheid aan de subsidies uitgeeft lager is. De
tweede reden is dat de kosten/prijzen van de restauratiewerkzaamheden met 50 procent
zijn gestegen. De werkelijke hoeveelheid restauratiewerk-zaamheden is dus nog lager dan
de bij vraag 20c berekende 46%. Om de werkelijke hoeveelheid te vinden moet je deze 46%
nog vermenigvuldigen met 100/150.
De waarde van het geld is immers omgekeerd evenredig met het prijspeil. De werkelijke
werkzaamheden zijn nog maar 31 procent van wat ze waren aan het begin van die periode.
Berekening: Percentage = 46% x 100 / 150 = 31%
19e Tegenover elke € 40 miljoen aan overheidssubsidie staat € 100 miljoen aan particuliere
bestedingen. Dat is een factor 2,5 zo veel.
Overheidssubsidies bedragen: € 85 miljoen
Particuliere bestedingen: 2,5 x € 85 miljoen € 212,5 miljoen
────────────────────––––––––––––────────────────── +
Totaal restauratiebedrag: 212,5 miljoen + 85 miljoen = € 297,5 miljoen
20 Bij dit betoog moet je dus drie beargumenteerde redenen geven waarom de overheid bij
haar milieubeleid de accijns op koolzaadolie moet afschaffen. Twee daarvan zijn verplicht
(aspect a en aspect b). Bij de derde kun je uit drie mogelijkheden kiezen (keuzeaspect).
25

Apect a – Bij het aspect “verschil in externe effecten van brandstoffen” kun je denken aan
het gegeven dat de schadelijke milieueffecten bij het gebruik van koolzaadolie als brandstof
kleiner zijn dan bij dieselolie, zodat er minder negatieve externe effecten zijn. Door de
afschaffing van de accijns hoeft de overheid het gebruik van koolzaadolie niet af te remmen
en kan zij het zelfs stimuleren.
Aspect b – Bij het aspect “gevolg voor de werkgelegenheid” kun je denken aan de extra
werkgelegenheid die ontstaat bij het ombouwen van dieselmotoren van diesel naar
koolzaadolie als brandstof.
Keuzeaspect 1 – Bij het aspect “gevolg voor de overheidsuitgaven” kun je denken aan
eventuele besparingen op andere milieu-uitgaven omdat de milieudoelstellingen door deze
maatregel beter gehaald worden. Ook kan de toegenomen werkgelegenheid een besparing
op de uitkeringen opleveren,
Keuzeaspect 2 – Bij het aspect “gevolg voor andere overheidsontvangsten” kun je denken
aan extra inkomsten aan loonbelasting als gevolg van de toenemende werkgelegenheid.
Keuzeaspect3 – Je kunt zegen dat men dan rekening houdt met de welvaart van
toekomstige generaties, doordat de grondstoffenvoorraad minder snel uitgeput raakt / er
sprake is van een afnemende milieuvervuiling.
21a Het financieringstekort heeft invloed op de rente in het eurogebied: een toenemend
financieringstekort leidt tot een grotere staatsschuld. De overheid moet meer geld lenen om
aan haar verplichtingen te kunnen voldoen. Door de grotere vraag naar geld kan de rente
stijgen.
21b Het financieringstekort heeft invloed op de koers van de euro: een hogere rente trekt
buitenlandse beleggers aan. De vraag naar de euro door deze beleggers neemt toe en
daarom kan de koers van de euro stijgen.
21c Het financieringstekort heeft invloed op de bestedingen: een grotere staatsschuld kan tot
bezuinigen leiden. Dat betekent minder bestedingen door de overheid. Maar de hogere
rente zal waarschijnlijk de bestedingen van gezinnen en bedrijven doen afnemen. Geld
lenen wordt namelijk duurder.
21d Het financieringstekort heeft invloed op de werkgelegenheid: minder bestedingen betekenen
dat bedrijven minder gaan produceren en daarom minder personeel nodig hebben. De
werkgelegenheid daalt.
21e Het financieringstekort heeft invloed op de productie in het eurogebied: de consumptie en
investeringen dalen maar ook zal de hogere rente leiden tot een kostenstijging en daarmee
mogelijk tot een prijsstijging. De internationale concurrentiepositie verslechtert. De export
neemt af en de import juist toe. Beide betekenen minder bestedingen.
22a Directe belastingen zijn de inkomstenbelasting en de vennootschapsbelasting
22b Agnes geeft het juiste antwoord. Het tekort wordt gefinancierd door het uitgeven van
staatsobligaties.
22c De staatsschuld neemt af. Het begrotingstekort bedraagt € 20,5 miljard. Berekening:
Begrotingstekort: € 150,1 miljard − € 129,6 miljard = € 20,5 miljard
De overheid lost voor € 24,4 miljard af. Er is dus een financieringsoverschot van € 3,9
miljard. Berekening: financieringsoverschot (= afname staatsschuld):
26

€ 24,4 miljard − € 20,5 miljard = € 3,9 miljard
22d Je kunt de staatsschuld eind 2002 niet berekenen, omdat je niet weet wat die schuld aan
het begin van 2002 was.
22e In situatie 3 daalt de staatsschuldquote bij een groeiende staatsschuld, omdat het nationaal
inkomen dan relatief meer (in procenten) groeit dan de staatsschuld zelf groeit.
23a Het gaat om maatregelen die op korte termijn geld opleveren en op langere termijn
schadelijk kunnen zijn. Schadelijk hoeft niet alleen betrekking te hebben op de
overheidsfinanciën. Je kunt denken aan de volgende overheidsmaatregelen:
* Verhoging van de inkomstenbelasting levert op korte termijn geld op, maar op langere
termijn ontstaat vermijdingsgedrag (ontwijken en ontduiken), waardoor de opbrengsten voor
de overheid afnemen.
* Verkoop van staatsbedrijven levert op korte termijn geld op, maar op langere termijn valt
voor de overheid de winst uit deze bedrijven als inkomstenbron weg.
* Meer geld lenen, maar dat kan leiden tot monetaire financiering van het begrotingstekort,
waardoor inflatie ontstaat, wat de concurrentiepositie en de koopkracht aantast.
* Meer geld lenen, maar dat kan leiden tot stijgende rentetarieven, waardoor ook particuliere
bestedingen (investeringen en consumptie) onder druk komen te staan.
23b Het financieringstekort (FT) is het bedrag waarmee de staatsschuld jaarlijks stijgt. Dus het
saldo van het te lenen bedrag (begrotingstekort), waardoor de staatsschuld stijgt minus het
afgeloste bedrag (aflossingen), waardoor de staatsschuld daalt.
Stel het bbp in 2004 op 100 (miljard euro).
De staatsschuld bedraagt dan 55 miljard (0,55 x 100)
Het bbp in 2005 = 104 miljard à FT 2005 = 0,03 x 104 = € 3,12 miljard
De staatsschuld (SS) in 2005 = SS(oud) + FT = 55 + 3,12 = € 58,12 miljard
Het bbp in 2006 = 108,16 miljard à FT 2006 = 0,03 x 108,16 = € 3,245 miljard
De staatsschuld in 2006 = 58,12 + 3,245 = € 61,365 miljard
De SSQ in 2006 = SS (2006) / bbp (2006) x 100% = 61,365 / 108,16 x 100% = 56,74%
De SSQ in 2006 ligt onder de 60% en voldoet dus aan de norm van het Verdrag van
Maastricht.
23c Als de groei lager uitvalt dan verwacht zijn de werkelijke uitgaven (uitkeringen en subsidies)
groter dan de begrote uitgaven. En de werkelijke inkomsten (belastingen) zijn kleiner dan
begroot. Deze situatie zou dan leiden tot een groter begrotingstekort. Dat wil de overheid
vermijden, omdat dit:
A zou kunnen leiden tot geldschepping, monetaire financiering van het begrotingstekort, met
het gevaar van inflatie.
B een stijging van de rente, waardoor het beroep op de kapitaalmarkt door bedrijven
(investeringen) en gezinnen (consumptie) afneemt, wat de effectieve vraag nog verder doet
afnemen.
23d De staatsschuldquote bereken je door de grootte van de staatsschuld uit te drukken in een
percentage van het bbp. De staatsschuld groeit met het bedrag van het financieringstekort.
Omdat dit financieringstekort volgens de Grieken beneden de 3% bleef en het bbp jaarlijks
met 6% steeg concludeerde de EMU dat deze staatsschuldquote afnam. Maar in
werkelijkheid was het financieringstekort veel groter, waardoor de staatsschuld ook veel
meer toenam. De werkelijke staatsschuldquote was dan ook veel hoger.
24a Bij welvaart in enge zin gaat het over materiële behoeften-bevrediging. Maar een mens kent
veel meer behoeften. Denk aan gezondheid, prettig en gezond leefmilieu, enz. In dat geval
27

spreek je over welvaart in ruime zin. De verschuiving van informele naar formele economie
leidt tot een verhoging van de geregistreerde productie (welvaart in enge zin), maar niet tot
een stijging van de totale behoeftebevrediging. Deze diensten werden immers daarvoor ook
al verricht, al gebeurde dat op informele wijze. De welvaart zelf (ruime zin) neemt dus niet
toe.
24b Geregistreerd betekent hier dat de arbeid van de mensen bekend is bij de belastingdienst
en/of het centrum voor werk en inkomen (CWI). Voor laag geschoolden komen door deze
formalisering meer arbeidsplaatsen in de formele sector beschikbaar.Wat de hoog
geschoolden betreft; die stimuleert de overheid door de formalisering om bepaalde
huiselijke taken aan laag geschoolden uit te besteden, wat hen in staat stelt zelf meer deel
te nemen aan het arbeidsproces: kortom te gaan werken of hun werktijdfactor uit te breiden
24c De inkomsten van de opdrachtnemers zijn gelijk aan de uitgaven van de opdrachtgevers.
De opdrachtgevers kunnen deze kosten echter als aftrekpost bij de belasting opvoeren. Bij
variant 1 betalen de opdrachtnemers belasting en premies, de opdrachtgevers verkrijgen
hogere aftrekposten. Omdat deze laatsten in een hogere belastingschijf vallen, loopt de
overheid meer inkomsten mis (aftrekposten) dan dat zij aan belasting en premies van de
opdrachtnemers ontvangt.
24d De minister verwacht dat variant 2 een positief effect heeft op het begrotingssaldo. Betrek in
je verklaring daarvoor de hoop die de adviesraad heeft en het effect van dit beleid op de
hoger geschoolden. De adviesraad hoopt dat door de maatregel meer mensen doorgroeien
naar een volwaardige arbeidsplaats. In dat geval ontvangt de overheid meer
belastinginkomsten en hoeft zij minder uitkeringen te betalen.
Het tweede aspect is dat hoog geschoolden meer gaan deelnemen aan het arbeidsproces.
Ook dat levert dan natuurlijk extra belastinginkomsten op.
25a Er is geen tekort. De overheid hoeft dus niet te lenen, waardoor de schuld verder oploopt.
Wel heeft de overheid dit jaar afgelost en nog houdt ze geld over.
Dat geld willen de voorstanders gebruiken voor extra aflossingen. De staatsschuld zal aan
het einde van 2006 dan ook volgens het aflossingsscenario afnemen met 16,7 miljard euro.
Berekening daling staatsschuld = 5,1 miljard (aflossing) + 11,6 miljard (overschot) = 16,7
miljard.
De staatsschuld einde 2006 is dus 16,7 miljard minder dan eind 2005 / begin 2006. Toen
was de schuld 340 miljard. Eind 2006 bedraagt de staatsschuld dan ook 340 - 16,7 = 323,3
(miljard euro).
25b Bij vergrijzing neemt het aantal 65-plussers toe. Dat zijn mensen die vaker naar een dokter
gaan en die geen primair inkomen meer hebben. In je antwoord moet je dan ook tot
uitdrukking brengen dat de vergrijzing tot hogere uitgaven voor de gezondheidszorg leidt,
terwijl aan de andere kant de ouderen inactief zijn geworden en daardoor gemiddeld minder
koopkracht hebben, wat de inkomsten uit directe en indirecte belastingen verhoudingsgewijs
doet afnemen.
25c Als de overheid financiële problemen heeft, zal ze of haar uitgaven moeten verlagen of
moeten zorgen dat haar inkomsten stijgen. Je kunt dan ook als antwoord geven, dat de
overheid de lastendruk verhoogt, wat ertoe kan leiden dat de bedrijven in dit land de hogere
lasten doorberekenen in de verkoopprijzen (afwentelen) waardoor hun internationale
concurrentiepositie verslechtert.
En bij een bezuinigingsmaatregel kun je denken aan een afname van investeringen in de
infrastructuur of in de ‘kenniseconomie’ van ons land, waardoor de internationale
concurrentiepositie van de bedrijven eveneens verslechtert.
28

25d Stelling 1 luidt: “Als de overheid haar uitgavenquote (overheidsuitgaven in procenten van
het nationale inkomen) de komende jaren stabiel houdt, zal bij een gelijkblijvend
rentebedrag het rentebeslag toch minder worden.” Het rentebedrag blijft gelijk en bedraagt
dus 22,1 miljard. Maar het nationale inkomen verandert. Dit neemt toe met 3% per jaar. Het
gevolg is dat het rentebeslag (rentebedrag als percentage van het nationale inkomen) daalt.
Prognose 1 kan dus als argument dienen om stelling 1 te onderbouwen.
25e Stelling 2 luidt: “Aangezien er in 2005 al sprake is van een nationaal spaaroverschot, zal
extra aflossen ertoe leiden dat bedrijven in het buitenland met onze binnenlandse
besparingen hun concurrentiepositie gaan verbeteren.” Waar gaat het extra door de
overheid bespaarde geld, bedoeld voor de aflossingen, naar toe? Wat doen de ontvangers
daarmee?
Een deel van dit geld zullen de ontvangers (schuldeisers van de staat) in het buitenland
beleggen. Hierdoor zal het buitenlandse bedrijfsleven makkelijker en meer kapitaal kunnen
aantrekken, om hun productieprocessen te moderniseren. Op deze wijze zal het nationale
spaaroverschot door extra aflossing van de staatsschuld bijdragen aan de stimulering van
de concurrentiepositie van vooral buitenlandse bedrijven.
26a Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet je weten hoe hoog het financieringstekort
(FT) is. Het financieringstekort is namelijk het bedrag waarmee de schuld stijgt. Je kunt het
FT berekenen door het bedrag dat de overheid aflost (schuldverkleining) af te trekken van
het bedrag dat de overheid leent (= begrotingstekort = schuldvergroting).
Het begrotingstekort bedraagt 20 miljard euro (stijging staatsschuld)
Aan aflossingen betaalt de overheid ook 20 miljard euro (daling staatsschuld).
Conclusie: de staatsschuld zal gelijk blijven
26b Bezuinigen is slecht voor de effectieve vraag, maar maakt de financiële situatie van de
overheid wel gezonder.
Als je kiest voor een persbericht namens de minister van Economische Zaken kun je
vermelden dat door bezuinigen vanwege tegenvallende inkomsten de bestedingen verder
zullen dalen, wat leidt tot een vergroting van de economische krimp.
Als je kiest voor het persbericht van de minister van Financiën kun je stellen dat er door de
tegenvallende inkomsten een groter tekort ontstaat waardoor de staatsschuld stijgt en er in
de toekomst meer belasting betaald moet worden om de rente te kunnen betalen. Dan blijft
er minder geld over voor zaken als onderwijs, gezondheidszorg, enz.
26c Je moet in je onderbouwing de drie gevraagde effecten behandelen. Daarbij is welvaart
meer dan alleen koopkracht. De secundaire inkomensverdeling heeft betrekking op
inkomens na betaling van belasting en premies en in de tertiaire inkomensverdeling is ook
nog rekening gehouden met kostprijsverhogende belastingen en prijsverlagende subsidies.
Met betrekking tot het effect van het belastingplan op de welvaart in ruime zin kun je stellen
dat de welvaart toeneemt, omdat bij een gelijk niveau van consumptie milieuonvriendelijke
producten vervangen worden door milieuvriendelijke
Het effect van het belastingplan op de secundaire inkomensverdeling heb je juist verwoord
als je zegt dat deze maatregel nivellerend werkt. De heffingskorting is namelijk voor iedereen
even hoog. Voor mensen met een laag inkomen is dit een relatief veel groter voordeel dan
voor mensen met een hoog inkomen.
En wat betreft het effect van het belastingplan op de tertiaire inkomensverdeling is het juist
andersom, namelijk denivellerend. De ecotax heft de overheid op milieuonvriendelijke
producten en vooral de lagere inkomens consumeren relatief veel van deze
milieuonvriendelijke producten. Zij betalen daardoor relatief veel kostprijsverhogende
belasting (ecotax).
29

27a Het te lenen bedrag (begrotingstekort) is groter dan € 21,1 miljard. Het financieringstekort is
immers het begrotingstekort minus de aflossingen van de staatsschuld.
27b Het financieringstekort is 4,25% van het nationale inkomen. Dit nationale inkomen is dus €
496,5 miljard. Berekening € 21,1 x 100/4,25 = € 496,5 miljard.
27c Op 31 december 2005 bedraagt de staatsschuld € miljard.
Berekening: staatsschuld 2004 + financieringstekort = staatsschuld 2005.
€ 337,9 miljard + € 21,1 miljard = € 359 miljard.
28a Het onderscheid is gebaseerd op de looptijd van het krediet.
28b voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om termijndeposito’s.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om spaartegoeden.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om aandelen.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om obligaties.
28c
Hoger
Voorbeelden van juiste verklaringen zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat het inflatierisico op langere termijn groter is.
• Een verklaring waaruit blijkt dat de geldlener voor meer zekerheid extra moet betalen.
28d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat hogere rentekosten
in de (verkoop)prijs kunnen worden doorberekend.
28e
28f
Een rentestijging maakt sparen op termijndeposito’s interessanter. Bezitters van aandelen
en obligaties zullen lagere prijzen moeten accepteren om hun vermogenstitels te kunnen
verkopen.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat kredieten duurder
worden waardoor de vraag naar kredieten en daarmee de bestedingen kunnen afnemen.
28g Gestegen, een voorbeeld van een juiste verklaring s een verklaring waaruit blijkt dat de
kapitaalmarktrente in die periode ongewijzigd blijft terwijl het prijsniveau in die periode daalt
29 De staatsobligatie van € 10.000 met een nominale rente van 4,5% levert jaarlijks € 450 op.
a Bij een kapitaalmarktrente van 5% wil de koper een effectieve rente van 5,2%. De € 450
stel je gelijk aan 5,2%. 1% = € 450 / 5,2 = € 86,54 à 100% = € 8.654 à De koers is 86,54
b Bij een kapitaalmarktrente van 7% wil de koper een effectieve rente van 7,2%. De € 450
stel je gelijk aan 7,2%. 1% = € 450 / 7,2 = € 62,50 à 100% = € 6.250 à De koers is 62,5
c Bij een kapitaalmarktrente van 3% wil de koper een effectieve rente van 3,2%. De € 450
stel je gelijk aan 3,2%. 1% = € 450 / 3,2 = € 140,63 à 100% = € 14.063 à De koers is
140,63
30a
Bij een retributie krijgt de betaler van de overheid een individuele direct aanwijsbare
tegenprestatie. Dat is niet het geval bij een belasting.
30b De Sociaal Economische Raad (SER) heeft de onderstaande sociaal-economische doelen
geformuleerd:
30

- volledige werkgelegenheid
- stabiel prijsniveau
- evenwicht op de betalingsbalans
- een rechtvaardige inkomensverdeling –
- een evenwichtige economische groei met behoud van een gezond leefmilieu
30c
Bij onderbesteding moeten de bestedingen worden gestimuleerd. Dit kan de overheid
bereiken door de inkomstenbelasting te verlagen, waardoor de koopkracht van de gezinnen
toeneemt en zij meer kunnen besteden.
30d Het progressieve tarief is een instrument om de doelstelling 'rechtvaardige
inkomensverdeling' te bereiken. De hogere inkomens worden hierdoor zwaarder belast dan
de lagere inkomens.
30e
30f
Bij prijscompensatie ontvangen de werknemers een loonstijging die procentueel gelijk is
aan de stijging van de kosten voor levensonderhoud. Het hogere nominale loon (in
geldeenheden uitgedrukt) zorgt dan voor een gelijkblijvende koopkracht (reëel loon). Het
prijsindexcijfer van de gezinsconsumptie is een maatstaf voor deze gestegen kosten.
Wanneer werknemers door het hogere nominale loon in een hogere belastingschijf terecht
komen, betalen ze een relatief groot deel belasting over deze inkomenstoename. Het
gevolg daarvan is dat de procentuele stijging van het netto-inkomen kleiner kan zijn dan de
stijging van het prijspeil, waardoor de koopkracht daalt.
31a Sparen neemt wat af en beleggen wat toe. Beleggers durven weer wat meer risico te
nemen. De risicoaversie neemt wat af.
31b Hoe hoger de stand, des te kleiner de risicoaversie.
31c Beleggen in obligaties is risicomijdend.
32a Het willen vermijden van risico
32b Risicoaversie het grootst daar waar de beleggingen het laagst zijn: 2003: eerste half jaar
32c de instaplening, de startlening, de solidaire lening, het behoud van het recht op
werkloosheiduitkering voor beginnende zelfstandigen, een onderbrekingsuitkering bij
loopbaanonderbreking.
32d Bij banken omdat ze niet zeker weten of ze het geld terugzien
Bij de starters omdat ze niet zeker weten of ze het redden
33a De aandeelhouder is ook eigenaar (de obligatiehouder is schuldeiser); de aandeelhouder
krijgt een winstuitkering (dividend), de obligatiehouder krijgt interest; het aandeel wordt niet
afgelost, de obligatie wel (als aandeelhouder ben je mede-eigenaar en als obligatiehouder
schuldeiser); de koers van het aandeel kan veel sterker veranderen dan de koers van een
obligatie.
33b Aflossen van 1000 euro per 01-02-2010. Jaarlijks € 50 rente betalen per 1 feb. (t/m 2010)
33c Jan kocht hem niet van de Staat. Alleen bij uitgifte van deze lening gingen de obligaties
vanuit staatshanden naar de belegger over.
33d Hoger. De rente van 50 euro is meer dan de € 37,50 die de belegger nu, bij een belegging
van 1000 euro in een nieuw uitgegeven obligatie, kan krijgen. Hij betaalt dus meer dan €
1000 voor de reeds bestaande oude 5% obligatie.
31

33e De onroerende zaakbelasting, het eigenwoningforfait in de inkomstenbelasting en de
renteaftrek in de inkomstenbelasting.
33f
Als de aandelen koersen dalen kan de opbrengst van zijn beleggingportefeuille minder zijn
dan het oorspronkelijk geleende bedrag.
34a Dit betekent dat zonodig de bezittingen van Kees kunnen worden verkocht om aan de
verplichtingen van het bedrijf te voldoen.
34b De continuïteit (voortbestaan) is afhankelijk van de gezondheid van één persoon. De
eigenaar is met zijn privé-vermogen aansprakelijk voor de schulden van de onderneming.
Het is moeilijk(er) om geld te lenen. Er is meestal minder eigen vermogen beschikbaar.
34c De rechtsvorm van het bedrijf. Bijvoorbeeld de eenmanszaak of een BV.
35a kenmerken van een vof zijn: 1) dat de leiding van het bedrijf in handen is van verschillende
vennoten. 2) de winst tussen verschillende vennoten wordt verdeeld. En 3) er verschillende
eigenaren zijn.
35b Er zijn meer mensen hoofdelijk aansprakelijk, hoewel niet iedere “vennoot” daarin een
gelijkwaardige positie hoeft inte nemen. En bij ziekte of sterfte blijft de continuïteit van het
bedrijf beter gewaarborgd.
35c
35d
35e
eenmanszaak vof
a De onderneming is geen rechtsvorm X X
b Snel beslissen is beter mogelijk.
X
c Er is meer vermogen beschikbaar
X
d Alleen de onderneming is aansprakelijk.
e De continuïteit is slecht.
X
f De eigenaar is hoofdelijk aansprakelijk. X X
Dit betekent dat de eigenaren ieder voor het totaal van de schulden aansprakelijk zijn.
De bewering is niet juist. De winst wordt belast met inkomstenbelasting.
36a
36b
36c
Met het begrip ‘rechtspersoon’ wil zeggen dat de onderneming zelf drager is van rechten
en plichten.
Nee, dat mag hij niet. Alleen een NV kan aandelen via de beurs uitgeven. (Een BV kan
wel extra aandelen uitgeven via een notaris)
Nee, de algemene vergadering hoort bij een NV. Wel moet ook een BV de jaarrekening
over het afgelopen jaar vaststellen. Meestal doet de BV eigenaar/directeur dat in zijn
uppie. Altijd unanimiteit en in twee tellen klaar.
36d
Nee, want een BV is niet actief op de Amsterdamse effectenbeurs.
37a
Er is een negatief resultaat (van € 510,-) want de lasten zijn groter dan de baten.
37b
32

37c
38a
38b De staatsschuld stijgt niet met het bedrag van het begrotingstekort. Geld lenen om een
schuld af te lossen vergroot de schuld immers niet. De schuld wordt echter wel vergroot
door geld te lenen voor het financieringstekort. De staatsschuld is op 31 december dan ook
25 miljard euro hoger dan op 1januari, namelijk (315 + 25 =) 340 miljard euro.
38c
De staatsschuld uitgedrukt in een percentage van het nationale inkomen noem je de
staatsschuldquote. Bij een gelijkblijvende staatsschuldquote dient de procentuele stijging
van de staatsschuld dus gelijk te zijn aan de procentuele stijging van het nationale
inkomen.
Het nationale inkomen stijgt met 3,5%. De staatsschuld mag dus ook met 3,5% toenemen.
De toegestane stijging van de staatsschuld bedraagt dan €11,025 miljard (3,5% van 315).
De stijging van de staatsschuld wordt veroorzaakt door het financieringstekort. Volgens de
gegeven doelstelling had het financieringstekort dus € 11,025 miljard mogen bedragen.
38d Onderdeel van de collectieve lasten, die niet tot de ontvangsten van de rijksoverheid
worden gerekend, zijn de sociale premies en ontvangsten van lagere overheden zoals
gemeenten en provincies.
38e
Als de collectieve lastendruk OIn1aaggaat, verminderen de (loon)kosten voor het
bedrijfsleven. De winstpositie en de internationale concurrentiepositie worden daardoor
verbeterd en de investeringen kunnen toenemen. Dat levert weer extra arbeidsplaatsen op.
33

Een andere reden is dat de verlaging van de lastendruk de koopkracht van de werknemers
verhoogt. Daardoor kunnen de consumptieve bestedingen stijgen en dat leidt weer tot extra
productie en werkgelegenheid.
38f
Een stijging van de staatsschuld betekent meer financieringslasten (rente en aflossing).
Wanneer bezuinigen niet meer mogelijk is en een hoger financieringstekort
onaanvaardbaar wordt gevonden, zullen de collectieve lasten gaan stijgen.
39a
Als de conjunctuur aantrekt neemt de kans van slagen van de winkel van Agnes toe, maar
als de conjunctuur weer inzakt, daalt die kans. In het eerste geval zullen bij aanhoudende
economische groei de consumentenbestedingen toenemen, zodat de afzet van
muziekinstrumenten verder rechts van het break-evenpunt kan komen te liggen en Agnes
meer winst maakt (en de kans op slagen groter wordt). In het tweede geval zullen bij een
inzakkende economische groei de consumentenbestedingen afnemen, zodat de afzet van
muziekinstrumenten links van het break-evenpunt kan komen te liggen en Agnes verlies
maakt (en de kans op slagen kleiner wordt).
39b Een bank wil zekerheid dat het uitgeleende geld terugkomt. De kans daarop is groter als de
eigenaren ook hoofdelijk met privévermogen aansprakelijk zijn en dat de continuïteit van
het bedrijf is gewaarborgd. Dat wil zeggen dat bij ziekte of overlijden iemand anders verder
gaat met het bedrijf.
Het eerste punt met betrekking tot de hoofdelijke aansprakelijkheid geldt voor beide
ondernemingsvormen. Alleen bij de VOF zijn er meer mensen aansprakelijk en dus meer
incassomogelijkheden voor de bank.
Bij de VOF is de continuïteit groter vanwege de mogelijkheid, dat als één van beide
vennoten ziek wordt, de ander hem/haar kan waarnemen.
Kortom: bij de VOF zal de bereidheid van de bank om bedrijfskrediet te verstrekken groter
zijn dan bij de eenmanszaak.
39c
De prijselasticiteit geeft de mate weer waarin de gevraagde hoeveelheid verandert als
gevolg van een prijsverandering. Met behulp van onderstaande gegevens kun je
concluderen:
Dat in 2012 de omzet 1,5% is gedaald t.o.v. 2011. Berekening ( 83,9 / 85,2 x 100) – 100 =
98,5 – 100 = -1,5 %. Index omzet in 2012 is 98,5 (2011 = 100)
Dat de prijs in die periode gestegen is met ( 106,4 / 103,6 x 100) – 100 = 102,7 – 100 = 2,7%. De
index van de prijs in 2012 = 102,7 (2011 = 100)
Dat de index van de afzetverandering in 2012 t.o.v. 2011 95,9 bedroeg.
Berekening: Index omzet / Index prijs x 100
= 98,5 / 102,7 x 100 = 95,9. De afzet zelf was in 2012 dus 4,1% lager dan in 2011.
De afzetverandering is voor 60% veranderd als gevolg van de prijsverandering. De
prijsstijging van 2,7% heeft de afzet dus doen dalen met 0,6 x 4,1 = 2,46%
EPV = %∆Q / %∆P = -2,46 / 2,7 = - 0,91
34

39d Als prijsvechter zal Agnes lage prijzen hanteren. Wat voor gevolg heeft dat voor het breakevenpunt
en wat zullen de consequenties hiervan zijn op deze oligopolistische markt. Er zijn
niet veel aanbieders (in Nederland in 2012 nog geen 400). Door haar lage prijzen zullen
concurrenten in haar omgeving ook hun prijzen verlagen, omdat zij hun omzet/marktaandeel
op peil willen houden. De prijzen zullen dus dalen en de aanbieders moeten veel meer gaan
verkopen om hun BEP te kunnen halen (uit de kosten komen / winst maken). Maar dat zal
niet meevallen bij een prijsinelastische vraag (zie antwoord vraag 17). De prijsdaling leidt
daardoor alleen maar tot omzetdaling.
Een alternatieve manier om te kunnen concurreren is voor Agnes het gebruik van Internet
(plaatsbeleid). Er zijn in dit land nog maar weinig winkels in muziekinstrumenten die gebruik
maken van het internet. Slechts een enkele winkel heeft een verkoopsite waarop het aanbod
van nieuwe en tweedehands instrumenten met bijbehorende prijs te vinden is én waarop
regelmatig acties zoals stuntverkopen en kortingen te vinden zijn. Deze marketing is vooral
gericht op jongeren, omdat die veel gebruik maken van het internet.
40a De cartoon laat een gebouw zien dat staat te trillen op haar grondvesten. Als dit gebouw de
overheidsfinancieën van Griekenland voorstelt, dan zij die wel heel wankel. De zin die je
moet citeren luidt dan ook “De overheidsfinanciën zijn in Griekenland ernstig uit balans,
waardoor de stabiliteit van de euro gevaar loopt”.
40b
Er is sprake van moreel wangedrag als een land op een dusdanige wijze handelt, dat het
andere landen/instellingen bewust benadeelt. Als je weet dat er geen sancties zijn verbonden
aan moreel wangedrag, dan is het verleidelijk om je zelf te verrijken ten koste van anderen.
De afspraak dat EMU-landen een ander EMU-land niet uit de EMU kan zetten maakt het
risico van moreel wangedrag wel erg groot.
Je kan bijvoorbeeld denken gedrag waarbij een EMU-lidstaat risicovolle (financiële)
beslissingen kan nemen zonder het risico te lopen haar EMU-lidmaatschap te verliezen.
Een andere verklaring kan zijn dat een EMU-lidstaat zich niet / minder zal inspannen om bij
overschrijding van de normen de juiste maatregelen te nemen, omdat er geen risico is op
verlies van het EMU-lidmaatschap.
40c Griekenland heeft jarenlang zijn begrotingstekort (1) lager voorgesteld dan het werkelijk was.
Internationale beleggers vinden Griekse (2) obligaties die worden aangeboden om dit tekort
te financieren, te riskant en vermijden ze. De door de Griekse overheid (3) te betalen rente
loopt snel op tot 7,25 procent, twee maal zo hoog als de rente die geldt voor de Nederlandse
overheid. De gestegen rente voor nieuwe staatsleningen maakt het (4) meer noorzakelijk om
te bezuinigen op de (5) overheidsbegroting.
bij (1) lager, hier komt het morele wangedrag aan de orde
bij (2) obligaties, het gaat immers om staatsleningen
bij (3) te betalen, de rente loopt immers op, dit wijst op een gebrek aan vertrouwen bij
geldschieters, die hebben blijkbaar al veel geleend, waarover de Grieken nu rente moeten
betalen
bij (4) meer noodzakelijk, leningen worden namelijk duurder, dus je zult minder willen lenen.
bij (5) overheidsbegroting
40d Tim: (Door het onverantwoorde gedrag van de Griekse overheid dalen de
obligatiekoersen en komen onze pensioenen in gevaar.) (Dat zit zo:) Door de
onbetrouwbaarheid van de cijfers over de Griekse overheidsfinanciën (in werkelijkheid zijn de
overheidsuitgaven veel hoger dan was gemeld) daalt het vertrouwen op de financiële
markten. De koersen van bestaande Griekse (staats)obligaties zijn nauwelijks meer
verhandelbaar en dalen in waarde. Pensioenfondsen die een deel van de ontvangen premies
hebben belegd in deze obligaties, zien het opgebouwde vermogen minder waard worden.
Hierdoor dreigen de pensioenfondsen geld tekort te komen voor toekomstige
pensioenaanspraken.
35

Sylvester: (Zonder structurele hervorming van de overheidsfinanciën zal Griekenland
die leningen niet terug kunnen betalen en komt de stabiliteit van de euro in gevaar.)
(Dat zit zo:) Om de leningen terug te kunnen betalen zal de financiële positie van de Griekse
overheid blijvend verbeterd moeten worden. Dat kan de Griekse overheid op twee manieren
bereiken:
1. door haar uitgaven blijvend te verlagen, bijvoorbeeld door het verlagen van
ambtenarensalarissen en
2. door haar inkomsten blijvend te verhogen, bijvoorbeeld door vermindering van de
belastingontduiking.
Door deze maatregelen zal het Griekse begrotingstekort dalen en Griekenland beter kunnen
voldoen aan de normen van het stabiliteitspact.
41a De verlaging van de belastingtarieven leidt tot een stijging van de koopkracht van gezinnen
en bedrijven. De effectieve vraag stijgt en dus ook het nationale inkomen. De conjunctuur
trekt daardoor weer aan en dit doel is dan bereikt. Omdat de overheidsuitgaven zelf gelijk
blijven en het nationale inkomen stijgt, daalt tevens de overheidsuitgavenquote, het tweede
doel.
41b De particuliere investeringen hangen af van de rentestand, de winstverwachtingen en de
mate van concurrentie. In dat laatste geval bedoeld om de concurrent (technisch) voor te
blijven. De verlaging van de belastingen kan het begrotingstekort van de overheid doen
toenemen. Door een toename van het begrotingstekort stijgt de vraag naar kapitaal op de
kapitaalmarkt en mogelijk ook daardoor de rentestand. Een hogere rente maakt lenen
duurder en gezinnen en bedrijven zullen dan minder lenen. Gevolg: de investeringen dalen.
Een tweede argument is dat de lagere belastingen de (loon)kosten kunnen verlagen. Dit
verbetert de concurrentiepositie en de prikkel om (innovatief) te investeren neemt af. Ook
daardoor dalen de investeringen.
41c Let op! Het verschil tussen de overheidsuitgaven en ontvangsten is het begrotingstekort of
ook wel genoemd de financieringsbehoefte. Het verschil tussen de overheidsuitgaven
exclusief aflossingen staatsschuld en de ontvangsten heet financieringstekort. Dit laatste
bedrag heb je voor deze vraag nodig.
Belastingontvangsten + financieringstekort = overheidsuitgaven (excl. Aflossingen
staatsschuld)
Belastingontvangsten + begrotingstekort = totale overheidsuitgaven.
Financieringstekort = 2,4% van € 315,38 miljard (nationale product) = € 7,57 miljard.
Belastingontvangsten = € 90,76 miljard
Overheidsuitgaven (excl. Aflossingen staatsschuld) = € 90,76 + € 7,57 = € 98,33 (miljard).
Overheidsuitgavenquote = 98,33 / 315,38 x 100% = 31,2%.
41d Progressief wil zeggen dat mensen een groter percentage van hun inkomen aan belasting
betalen, naarmate hun inkomen stijgt. Degressief betekent dat juist dat dit percentage
afneemt. In de tekst staat informatie over de ontwikkeling van de belastingopbrengst en van
het nationale product. De belastingopbrengst stijgt met 2,5%, terwijl het nationale product
slechts met 2% stijgt. Blijkbaar betalen de inwoners van dit land als gevolg van de
inkomensstijging een groter deel daarvan aan belasting. Het stelsel in dit land is dus
progressief.
41e De overheidsuitgaven mogen jaarlijks stijgen met hetzelfde groeipercentage als de
trendmatige economische groei. Bereken deze uitgaven in 2005 uitgaande van de hoogte
van de uitgaven in 2004, die je bij 8 hebt berekend. Daarna bereken je de
belastingopbrengst van 2005 en het financieringstekort voor 2005. Bedenk voor je antwoord
dat ook het nationale product in 2005 hoger is dan in 2004.
Overheidsuitgaven (excl. Aflossingen) = 1,04 x € 98,33 = € 102,26 miljard
Belastingopbrengst
= € 93,03 miljard
36

Financieringstekort 2005 = € 102,26 – €93,03 = € 9,23 miljard.
Het financieringstekort in 2005 in % van het nationale product is 2,9%.
Berekening: 9,23 / 321,69 x 100% = 2,9%.
Het land voldoet dus aan het EMU-criteriumvoorwaarde met betrekking tot het
financieringstekort.
42a Bereken eerst hoeveel mensen de groep bevat met de laagste inkomens en hoeveel
belastingvoordeel zij mogen verdelen. Daarna kun je uitrekenen hoeveel voordeel dat is per
inkomenstrekker. Er zijn drie groepen bij deze indeling.
Groep 1 Jaarinkomen > $ 375.000
1% van totaal aantal inkomenstrekkers
Groep 2 $ 72.000 < Jaarinkomen < $ 375.000 19% van de inkomenstrekkers
Groep 3 Jaarinkomen < $ 72.000
80% van de inkomenstrekkers.
Elke groep mag eenderde van de $ 1.700 miljard verdelen. Dat is $ 566,67 miljard.
Berekening: $ 1.700 miljard / 3 = $ 566,67 miljard.
Groep 3 bevat dus 80% van de inkomenstrekkers. Dat zijn 144.000.000 personen.
Berekening: 0,8 x 180.000.000 = 144.000.000.
Het belastingvoordeel per inkomenstrekker in deze groep 3 bedraagt $ 3.935.
Berekening: $ 566,67 miljard / 144 miljoen = $ 3.935
42b Er is van conjunctuurwerkloosheid sprake als er arbeidsplaatsen onbezet zijn, terwijl er wel
werklozen zijn. De conjunctuurwerkloosheid daalt als de effectieve vraag (bestedingen)
stijgt. De belastingverlaging doet het nettoloon en dus de koopkracht van de gezinnen
toenemen, zodat deze meer kopen. De productie zal stijgen en daarmee eveneens de vraag
naar arbeid, waardoor de werkgelegenheid toeneemt.
42c Bij structuurwerkloosheid is de beroepsbevolking groter dan het aantal beschikbare
arbeidsplaatsen (al of niet bezet). De structuurwerkloosheid neemt af als de
beroepsbevolking (het arbeidsaanbod) daalt of als het aantal arbeidsplaatsen toeneemt.
• Als de belastingverlaging leidt tot meer productie gaan bedrijven mogelijk investeren,
waardoor de productiecapaciteit stijgt en het aantal arbeidsplaatsen toeneemt. Daardoor
daalt dus de structuurwerkloosheid.
• De belastingverlaging kan aanleiding zijn voor een verlaging van de looneisen, waardoor
arbeid relatief goedkoper is dan kapitaal. Mogelijk vervangen bedrijven dan kapitaal door
arbeiders. Ook daardoor daalt de structuurwerkloosheid.
• Tenslotte zou je kunnen zeggen dat de belastingverlaging aanleiding is voor mensen om
korter te gaan werken. In dat geval daalt het arbeidsaanbod en dus ook de structurele
werkloosheid.
42d Het belastingplan van Bush zal de bestedingen stimuleren. Als dat gebeurt in een
hoogconjunctuur zal het plan de bestedingen alleen maar verder aanwakkeren. Het werkt
dus procyclisch in plaats van anticyclisch.
43a Bij variant 1 kan de kans op loonkosteninflatie afnemen als de lagere loonbelasting en
gepaard gaat met een stijging van de nettolonen dan kan dat leiden tot lagere looneisen,
waardoor de loonkostenstijging kan worden beperkt hetgeen prijsstijging kan afremmen.
43b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
€ 6,4 miljard (oorspronkelijke verlaging) - € 5,1 miljard (uiteindelijke daling = 103,2 – 98,1) =
€ 1,3 miljard
43c Bij variant 2 is de kans op bestedingsinflatie groter dan bij variant 1 omdat de extra
overheidsbestedingen rechtstreeks de totale bestedingen vergroten, terwijl van de toename
van het netto-inkomen ten gevolge van de verlaging van de loonbelasting een deel kan
worden gespaard of wegvloeit vanwege import.
37

43d Variant 3 biedt de komende jaren meer ruimte voor nieuw beleid omdat de rentelasten
afnemen en dan kan dit bespaarde geld bij gelijkblijvende totale uitgaven aan nieuwe doelen
kan worden besteed.
44a Begrotingstekort = financieringstekort + aflossingen.
Het begrotingstekort stijgt en het financieringstekort daalt gemeten in procenten van het
nationale inkomen. Dit kan alleen als het bedrag aan aflossingen op de staatsschuld groter
is dan het bedrag waarmee het financieringstekort daalt.
44b Het financieringstekort is 3,75% van het nationale inkomen en bedraagt € 19,7 miljard. Het
nationale inkomen is dan: € 19,7 miljard x 100 / 3,75 = € 525,3 mld.
De staatsschuld zou volgens de verstrekte gegevens eind 2006 73% van het nationale
inkomen bedragen, dus 0,73 x € 525,3 miljard = € 383,5 mld.
44c Het financieringstekort is het bedrag waarmee de staatsschuld stijgt. In 2006 bedroeg dit
financieringstekort € 19,7 miljard, dus eind 2005 was de staatsschuld € 383,5 - € 19,7 = €
363,8 mld.
De staatsschuldquote was 73%, dit betekent dat 73% van het nationale inkomen is gelijk
aan €363,8 mld. Het nationale inkomen van 2005 bedroeg dus €363,8 miljard x 100 / 73 = €
498.4 mld.
Het nationale inkomen 2006 bedroeg € 525,3 miljard.
De groei van het nationale inkomen is: € 525,3 - € 498.4 = € 26,9 miljard. Dat is in
procenten: 26,9 / 498,4 x 100% = 5,4%.
44d In een laagconjunctuur zijn bezuinigen op de overheidsbegroting minder gewenst. Indien de
overheid gaat bezuinigen, gaat de effectieve vraag omlaag. In een laagconjunctuur zouden
overheidsbezuinigingen de onderbesteding verergeren en de productiecapaciteit zou nog
minder benut worden.
44e Een rentestijging op de kapitaalmarkt heeft tot gevolg dat de rente-uitgaven van de overheid
zullen stijgen. Als de overheid niet wil bezuinigen en de collectieve lastendruk niet wil
verhogen, zal het financieringstekort stijgen. Door een groter financieringstekort neemt de
vraag van de overheid naar kapitaal op de kapitaalmarkt toe. Bij een gelijkblijvend aanbod
kan dan de rente stijgen.
44f Ontkoppeling leidt tot een schevere inkomensverdeling. De lonen in de marktsector stijgen
dan waarschijnlijk procentueel meer dan de sociale uitkeringen. De mensen met een sociale
uitkering behoren (meestal) tot de lage inkomensgroepen. De relatieve afstand tussen hoge
en lage inkomens zal daardoor groter worden en de inkomensverdeling ongelijker.
44g Mensen met een sociale uitkering krijgen door deze ontkoppeling relatief minder inkomen.
De prikkel om zich te laten omscholen, te verhuizen etc. neemt voor deze mensen toe en
daarom kan de kwalitatieve structuurwerkloosheid afnemen.
44h Mensen met een sociale uitkering krijgen door deze ontkoppeling relatief minder geld.
Werkenden hoeven dan minder premie te betalen. Daardoor daalt de sociale premiedruk en
daarmee eveneens de loonkosten. Goedkopere arbeid kan extra vraag naar arbeid
uitlokken (prijsmechanisme), waardoor de kwantitatieve structuurwerkloosheid kan
afnemen.
45a Een stijging van het nationaal inkomen heeft een stijging van de nationale consumptie tot
gevolg. Meer consumptie betekent dat consumenten meer goederen aanschaffen, waarbij in
de prijs kostprijsverhogende belastingen (indirecte belastingen) zoals BTW, accijnzen en
38

invoerrechten zijn verwerkt. De indirecte belastingopbrengst stijgt daarom bij een
toenemend nationaal inkomen.
45b Eerst reken je uit hoeveel geld er beschikbaar is voor het Αextraatje≅. Daar trek je vanaf wat
er naar de minima gaat. Wat overblijft, is voor de AOW-ers samen.
Omdat het financieringstekort groter blijft dan 0,75% van het BBP is 25% van de meevaller
bedoeld voor het Αextraatje≅. Dit is een bedrag van € 525 miljoen.
Berekening: 0,25 x € 2,1 miljard = € 0,525 miljard = € 525 miljoen.
Er zijn 800.000 minima die elk € 500 euro van het kabinet krijgen. Dat is totaal € 400
miljoen. Berekening: € 500 x 800.000 = € 400 miljoen.
Dan blijft er voor de AOW-ers in totaal nog € 125 miljoen over (525 - 400).
Omdat er 2,5 miljoen AOW-ers zijn, krijgt iedere AOW-er € 50.
45c Anticyclische begrotingspolitiek is bedoeld om via begrotingsmaatregelen de beweging van
de conjunctuurcyclus te dempen. In een hoogconjunctuur moet de overheid de bestedingen
dan afremmen door of de belastingen te verhogen of door zelf minder te besteden of door
een combinatie van beide maatregelen. Kenmerk is dat het tekort daalt of dat er zelfs een
overschot ontstaat. Anders is het begrotingsbeleid tijdens een laagconjunctuur. Dan zijn
verlaging van belastingen en vergroting van de overheidsbestedingen de doeltreffende
maatregelen. Gevolg is dan wel dat er een groter tekort ontstaat.
Tegenvallende belastingontvangsten wijzen op een laagconjunctuur. Verhoging van de
belastingen doet de conjuncturele situatie alleen nog maar verder verslechteren. Bij partij B
kun je deze anticyclische begrotingspolitiek wel herkennen. Zij zijn immers bereid om het
tekort te laten toenemen.
39

Toetsboek hoofdstuk 13
Valutamarkt antw
13.2 Hoe komt de wisselkoers tot stand?
1a
1b
De yen kent een vrije wisselkoers. Een daling van de valuta bij vrije of zwevende
wisselkoersen heet een “depreciatie” (1).
De koers daalt als er weinig vraag en/of veel aanbod is. De vraag moet dan “kleiner” (2) zijn
dan het aanbod.
De vraag naar yen neemt toe bij:
Uitspraak (1) – een grotere exportwaarde van Japan betekent namelijk meer vraag naar
Japanse producten en dus ook meer vraag naar de yen, om deze producten te betalen.
Uitspraak (4) – De winst vanuit Engeland stroomt naar Japan. Engelse ponden worden
omgezet in “yennen”. De vraag naar de yen neemt toe.
Uitspraak (2) is onjuist omdat de lagere rente in Japan juist minder buitenlandse beleggers
aantrekt, waardoor de vraag naar de yen daalt.
Uitspraak (3) is onjuist omdat Japanse beleggers dan Engelse ponden moeten kopen met de
yen. Het aanbod van de yen stijgt dan.
2a
2b
In november is de koers van de dollar ten opzichte van de euro gestegen. Je ziet in de grafiek
in de maand november de dollarkoers stijgen naar de eurolijn (= 100). Deze
koersverandering (stijging) heet een appreciatie. Een appreciatie is een koersstijging die het
gevolg is van vraag- en aanbodfactoren. Een appreciatie ontstaat als de vraag naar dollars
groter is dan het aanbod van dollars. De koers is in feite niets anders dan een prijs. Een prijs
voor een valuta. En net als bij andere goederen, zal een vraagoverschot leiden tot een
prijsstijging.
Op de valutamarkt zijn de vragers naar een valuta altijd mensen die buiten dat land van die
valuta wonen. Vragers naar dollars zijn in dit geval dus Αniet-Amerikanen≅ Deze Αniet-
Amerikanen≅ staan genoemd bij de uitspraken 3 en 4. Aanbieders van dollars zijn
Amerikanen. Zij bieden dollars aan als ze niet-Amerikaanse goederen willen kopen of buiten
Amerika hun geld beleggen/brengen. Bij uitspraak 1 en 2 gaat het om deze groep
ΑAmerikanen≅ die respectievelijk goederen buiten de VS kopen of hun geld de VS uit laten
stromen. In beide gevallen worden de dollars uiteindelijk geruild voor andere valuta.
Uitspraken 1 en 2 zijn dus juist.
13.3 Welke invloed hebben wisselkoersen op de economie?
3a
3b
De journalist ziet dat de inflatie in de EU toeneemt (kop 3) en hij weet dat een recessie
gepaard gaat met minder groei van de bestedingen dat de kans op bestedingsinflatie daardoor
verkleint.
De journalist kan ook zeggen dat de inflatie in de EU toeneemt (kop 3) en dat een recessie de
druk op de arbeidsmarkt wegneemt, wat de kans op hogere lonen en daarmee
(loon)kosteninflatie verkleint.
Volgens de journalist is kop 3 reden om de rente niet te verlagen. Namelijk als de inflatie in
de EU toeneemt, zal een renteverlaging het lenen van geld goedkoper maken en dus de
bestedingen stimuleren, wat de inflatie verder aanwakkert.
40

3c
3d
De beleggingsanalist stelt dat de rentedaling in de VS het aantrekkelijker maakt om in de EU
te gaan beleggen, zodat de vraag naar euro’s toeneemt en de koers van de euro gaat stijgen
waardoor de importprijzen in euro’s dalen. Dat kan leiden tot lagere consumentenprijzen.
Volgens de econoom kan de rentedaling in de VS de economische groei daar stimuleren
zodat investeren in de VS aantrekkelijk wordt, wat leidt tot een grotere vraag naar dollars en
een hogere dollarkoers waardoor de importprijzen in euro’s en de consumentenprijzen in de
EU stijgen.
4a
4b
4c
4d
De FED wilde met de renteverlaging het lenen van geld goedkoper maken, waardoor de
bestedingen en dus de productie toenemen, zodat de economische groei in stand blijft.
De inflatie in de EU was aan de hoge kant. De ECB wilde een toenemende inflatie
voorkomen omdat renteverlaging de bestedingen stimuleert en tot (meer) bestedingsinflatie
kan leiden.
De koers van de euro stijgt doordat de rente in de EU relatief minder daalt dan in de VS,
waardoor beleggen in de EU aantrekkelijker wordt en de vraag naar euro’s toeneemt.
Een hogere koers van de euro doet de importprijzen dalen. Je krijgt dan namelijk meer
buitenlandse valuta voor een euro. De gedaalde importprijzen worden doorberekend in de
consumentenprijzen, wat de inflatie beperkt.
5a Een dalende eurokoers kan in het eurogebied de oorzaak zijn van geïmporteerde inflatie en
bestedingsinflatie.
1. Geïmporteerde inflatie: de lage eurokoers maakt importgoederen duurder. Je moet immers
meer euro=s inwisselen voor bijvoorbeeld dezelfde hoeveelheid dollars. De gestegen
importprijzen worden dan in de verkoopprijzen op de consumenten afgewenteld.
2. Bestedingsinflatie: de lage eurokoers maakt de producten die bedrijven in het eurogebied
voortbrengen voor niet eurobewoners relatief goedkoop. Hierdoor verbetert de
concurrentiepositie en stijgt de export. Dit kan, wanneer het aanbod niet aan de vraag kan
voldoen, tot bestedingsinflatie leiden.
5b
5c
5d
Om de koersdaling te beperken, moet de ECB de vraag naar euro’s doen toenemen. Dit kan
zij realiseren door een renteverhoging. (Buitenlandse) beleggers vinden het eurogebied dan
aantrekkelijker en de vraag naar de euro neemt toe en als gevolg daarvan de koers ook.
De inflatiedoelstelling is dat deze beperkt blijft tot 2%. Verder is gegeven dat elke procent
koersdaling oorzaak is van 0,2 procentpunt inflatie. De koers daalt van $ 1,18 naar $ 1,02.
De eurokoers daalt met 13,6%.
Berekening: (1,02 – 1,18) / 1,18 x 100% = – 13,6%
Op basis van deze koersdaling bedraagt de inflatie alleen al 13,6 x 0,2 = 2,7%.
Dit is meer dan de doelstelling toelaat. Dus de koersdaling brengt de inflatiedoelstelling in
gevaar.
Om de koersdaling tegen te gaan, zou een renteverhoging noodzakelijk zijn. Maar een
renteverhoging kan aanleiding zijn voor een stijging van de werkloosheid via een
koersstijging en/of via een daling van de bestedingen.
41

De hogere rente trekt beleggers aan. De koers van de euro kan daardoor stijgen, wat de
Europroducten duurder maakt. Een daling van de export en een gelijktijdige stijging van de
import kan de werkloosheid doen toenemen.
Dat kan ook gebeuren omdat een hogere rente geld lenen duurder maakt. Gezinnen en
bedrijven lenen dan minder en ook daardoor nemen de bestedingen af, wat tot een hogere
werkloosheid kan leiden.
6a
6b
6c
6d
importwaarde in 1999: 0,558 x € 374 miljard = € 208,7 miljard
importwaarde in 2000: 0,555 x € 402 miljard = € 223,1 miljard
De procentuele stijging is 6,9%. Berekening:
223,1 / 208,7 x 100% = 106,9 à stijging bedraagt 6.9%
Door een koersdaling van de euro wordt import (van buiten de eurolanden) duurder. Je moet
meer euro’s betalen voor dezelfde hoeveelheid buitenlandse valuta. Bedrijven zullen deze
kostenstijging in de consumentenprijzen doorberekenen.
De koersdaling van de euro verbetert de exportpositie van Nederland (ten opzichte van nieteurolanden),
waardoor de productie voor de export kan toenemen.
De productie in Nederland reageert tegenwoordig minder sterk op een koersverandering van
de euro als vroeger op een koersverandering van de gulden. Dat komt omdat een groot deel
van de Nederlandse buitenlandse handel met eurolanden plaatsvindt en dus niet beïnvloed
wordt door een koersverandering van de euro en vroeger wel door een koersverandering van
de gulden.
13.4 Wat zijn de verschillen tussen zwevende en vaste wisselkoersen?
7a
7b
7c
7d
Je neemt dan aan dat de goudprijs in beide landen gelijk is en onderling niet wijzigt.
Door de beeltenis op de munt af te drukken van de persoon die verantwoordelijk was voor de
uitgifte en door de munt een kartelrand en/of randschrift te geven om het snoeien van de
munt tegen te gaan.
Zo’n geldstelsel werkt niet meer als de waardeverhouding tussen goud en zilver verandert,
bijvoorbeeld als er een nieuwe zilvermijn of goudmijn wordt ontdekt.
Het slechte geld is het geld dat in verhouding minder waard is geworden. Als zilver minder
waard is, wil je geen gouden tientje meer inwisselen voor 10 zilveren guldens. Andersom
wel. Men probeert zoveel mogelijk te betalen met de zilveren guldens. Het goede geld
(gouden munten) verdwijnt uit de geldomloop, terwijl het slechte geld (zilver) juist blijft
bestaan. Het is dan namelijk lonend om een gouden munt om te smelten en het goud voor
bijvoorbeeld 12 zilveren guldens te verkopen. Op den duur zijn alle gouden munten
verdwenen.
8a
Achtereenvolgens bepaal je hoeveel euro die 1.650 Franse franken (FF) waard zijn, om
daarna de gulden prijs (f) te kunnen uitrekenen.
FF 1.650 (= 0,15245 x FF 1.650) = € 251,54
€ 251,54 (= 2,20371 x € 2,20371) = f 554,32
42

8b
Een hogere koers van de gulden zou betekenen, dat je voor jouw guldens meer euro=s krijgt.
Dat betekent concreet dat je minder guldens had hoeven te betalen voor € 251,54 (= FF
1.650). De huur van het huisje in guldens zou dan lager zijn geweest.
8c Bij alle verklaringen die je kunt bedenken, moet je er steeds vanuit gaan dat de hogere koers
van de gulden nadelig is voor de internationale concurrentiepositie.
1. De hogere koers maakt jouw producten voor buitenlanders duurder. Dit leidt tot een daling
van de export. In de exportindustrie neemt de productie af en stijgt de werkloosheid.
2. De hogere koers maakt import juist goedkoper. De import neemt toe. Dit leidt tot een daling
van de productie bij bedrijven die Αimport vervangende≅ producten produceren. Ook in deze
bedrijven zal de werkloosheid toenemen.
3. In beide gevallen zal het nationale inkomen dalen, wat ook de particuliere consumptie doet
afnemen. Ook dat is een reden voor een daling van de bestedingen, de productie en dus de
werkgelegenheid.
8d
Het betreft hier een hogere koers die tot stand komt doordat de monetaire autoriteiten
Αergens vanuit gaan≅. De koers komt dus niet tot stand door vraag en aanbod. We hebben
hier daarom niet te maken met een appreciatie, maar met een revaluatie (komt in de volgende
paragraaf aan de orde).
9a
9b
9c
9d
Indien de vaste koppeling losgelaten wordt:
• zal de renminbi in koers stijgen waardoor de internationale concurrentiepositie van deze
vestigingen in China zal verslechteren (nadeel)
• zal de renminbi in koers stijgen waardoor de winst die deze vestigingen behalen op de
Chinese markt omgerekend in dollars hoger zal zijn (voordeel)
Zonder vaste koppeling vervalt voor China de noodzaak van het omzetten van dollars in
Amerikaanse staatsobligaties, hetgeen zal leiden tot een afname van het aanbod van
vermogen op de kapitaalmarkt in de VS.
Een verhoging van de geldmarktrente zou een opwaartse druk betekenen op de koers van de
renminbi en daarmee de vaste koppeling onder druk zetten.
10a Rentedaling in VS maakt het Eurogebied aantrekkelijker voor beleggers dan de VS. De vraag
naar euro’s stijgt en de koers daarmee ook
10b Door de verkoop van dollars daalt de koers van de dollar, maar stijgt de euro ten opzichte
van de dollar.
10c Een stijging van de EU-import betekent meer aanbod van euro’s. De koers van de euro in
dollars daalt.
10d Bij investeringen door Eurobewoners in de VS neemt het aanbod van euro’s toe. De koers
van de euro daalt.
43

10e Bij investeringen van Amerikaanse bedrijven in de EMU neemt de vraag naar euro’s toe. De
koers van de euro stijgt.
11a Als geïmporteerde grondstoffen in prijs stijgen, zullen de binnenlandse producenten deze
kostenstijging ook doorberekenen in hun prijzen. Je spreekt dan ook wel van geïmporteerde
inflatie. Als dit tevens producten betreft die voor de export zijn bestemd of in
exportgoederen zijn verwerkt, dan zal ook het uitvoerprijspeil stijgen.
11b Als de eurokoers daalt ten opzichte van de dollar, moet je meer euro’s betalen voor dezelfde
hoeveelheid dollars. Dit betekent concreet dat veel invoerprijzen (die in dollars luiden) in
Nederland hoger zullen worden
11c
Als de VS in 2001 hetzelfde importpakket uit Nederland kopen, hebben Amerikaanse
importeurs te maken met twee ontwikkelingen. De eerste ontwikkeling is dat de
uitvoerprijzen zelf zijn gestegen en de tweede is dat de wisselkoers van de euro is gedaald.
Hetzelfde importpakket kost in euro’s meer en wel € 11,707 miljard.
Berekening: 1,018 x € 11,5 miljard = € 11,707 miljard.
In dollars is dat 0,88 x € 11,707 = € 10,30 miljard.
12a In 2000 was de koers van de dollar volgens bron 4 € 0,81. Je kreeg dus 81 eurocent voor
een dollar. In 2007 kreeg je nog maar € 0,73 voor een dollar. De koers van de dollar is
gedaald. Maar let op, het gaat bij deze vraag om de koers van de euro ten opzichte van de
dollar.
2005: 1$ = € 0,81 → € 1 = 1 / 0,81 $ = 1,23 dollar (afgerond)
2007: 1$ = € 0,73 → € 1 = 1 / 0,73 $ = 1,37 dollar (afgerond)
De euro is dus ten opzichte van de dollar met 11,4%gestegen. Deze stijging als gevolg van
vraag- en aanbodfactoren noem je een appreciatie
Berekening: (1,37 – 1,23) / 1,23 x 100% = 11,4%
12b Door de koersstijging van de euro moet een Amerikaan meer dollars betalen voor een
zelfde hoeveelheid euro's. Hoewel de Europese producten helemaal niet in prijs gestegen
hoeven te zijn, zal de Amerikaan toch ervaren dat hij meer moet betalen voor deze
producten vanwege de koersstijging van de euro. De concurrentiepositie van Europese
bedrijven verslechtert daardoor ten opzichte van Amerikaanse bedrijven.
12c De Europese bedrijven zullen door de hoge eurokoers niet alleen te maken kunnen krijgen
met afzetproblemen op de Amerikaanse markt, maar ook op de eigen Europese markten.
Immers Amerikaanse concurrenten zullen vanwege de goedkope dollar aantrekkelijker zijn
voor de Europese kopers. Kortom de Europese bedrijven zullen ook op de thuismarkt meer
concurrentie ondervinden.
12d Sarkozy pleit voor een renteverlaging. Bedenk als je voor zijn standpunt kiest daarvoor
goede argumenten. Trichet gaat voor een renteverhoging. Ook daarvoor kun je eventueel
een argument bedenken.
Indien je kiest voor Sarkozy: voor een renteverlaging
Argument 1: door een renteverlaging kunnen mensen goedkoper geld lenen, wat kan
leiden tot toenemende bestedingen waardoor de daling van de productiegroei afremt (bron
5).
44

Argument 2: door een renteverlaging zal de koers van de euro afnemen, omdat er minder
vraag naar de valuta zal zijn door buitenlandse beleggers. Door de koersdaling verbetert de
concurrentiepositie van Europese producenten (bron 4).
indien je kiest voor het standpunt van Trichet: voor een renteverhoging. De ECB had
immers de rente met een kwart procentpunt verhoogt tot 4%, omdat de inflatie bleef stijgen.
Een argument is dat de in de tekst genoemde oplopende inflatie in de EMU het streven naar
prijsstabiliteit van de ECB onder druk kan zetten. Door een renteverhoging wordt sparen
aantrekkelijker en lenen minder aantrekkelijk. Hierdoor nemen de bestedingen af en
daardoor kan de inflatie afnemen.
12e Uit je antwoord moet blijken dat:
• dat Trichet aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als president van de
politiek onafhankelijke ECB formeel verantwoordelijk is voor het monetaire beleid binnen de
EMU
• Sarkozy aanspraak mag maken op deze uitspraak, omdat hij als regeringsleider van een
van de lidstaten van de EMU verantwoordelijk is voor een economische politiek, gericht op
de welvaart van Europese burgers
13.5 Wanneer spreek je van een stabiele wisselkoers?
13a Een hoge koers van de yen verslechtert de Japanse concurrentiepositie, waardoor de export
niet kan bijdragen aan het economische herstel.
Je kunt ook zeggen dat een hoge koers van de yen tot veel bestedingen door Japanners in het
relatief goedkope buitenland leidt, waardoor de binnenlandse vraag stagneert.
13b De koers van de yen moet omlaag, maar dat kan de Japanse centrale bank niet bereiken met
een (verdere) rentedaling omdat de rente in Japan al bijna 0% is, zodat collectief ingrijpen
van de andere centrale banken op de valutamarkten nodig is om het aanbod van yens op
valutamarkt te vergroten.
13c Krantenkop 2 vormt de verklaring van krantenkop 5. De hoge koers van de yen maakt
Amerikaanse producten in Japan goedkoper en Japanse producten in de VS duurder, wat
voor Japan betekent meer import en minder export waardoor de handelsbalans van Japan met
de VS een tekort vertoont.
13d Omdat gebleken is dat stimulering van de binnenlandse bestedingen via monetaire
instrumenten zoals rentepolitiek en valuta-interventies, niet mogelijk is, kan alleen een
verlaging van de belastingen en/of het vergroten van de overheidsbestedingen de
economische groei nog stimuleren.
14a Een laagconjunctuur kenmerkt zich door geringe bestedingen. Dus ook de import van deze
landen is relatief klein. De export van Oost-Europese landen hangt mede af van de import
van westerse landen. Minder export betekent voor de Oost-Europese landen dus dalende
groeipercentages van het BBP.
14b Als gevolg van de lagere productiegroei neemt de werkloosheid toe. De arbeidsmarkt
verruimt daardoor. De onderhandelingspositie van vakbonden verslechtert, looneisen worden
minder en lagere loonkosten verbeteren weer de internationale concurrentiepositie.
14c De verbeterde concurrentiepositie doet de export toenemen en de import dalen.
45

Een grotere export betekent meer vraag naar de valuta van die landen. Minder import doet
het aanbod van die valuta kleiner worden. Beide oorzaken leiden tot meer schaarste van die
valuta en dus tot een koersstijging van die valuta.
14d Een hogere koers van een valuta maakt de export van dat land voor buitenlanders duurder
(wisselkoersinflatie). Echter een hogere productiviteit kan de totale kosten per product
verlagen en zo daarmee dus ook het nadelige effect van hogere wisselkoersen ondervangen.
14e De spilkoers was op 31 juli 1996 $2.
Op 31 augustus was de koers $2 x 0,985 = $1,97;
Op 30 september was de koers $1,97 x 0,985 = $1,94
14f De bandbreedte blijft procentueel gelijk. Deze was op 31 juli 1996 13%. Berekening:
Bandbreedte = (2,13 – 1,87) / 2,00 x 100%
De minimale koers had dus op 30 september 1996 $1,81 mogen zijn (6,5% lager dan $1,94).
Berekening: $1,94 x 0,935 = $1,81
De werkelijke koers ligt daaronder, zodat de centrale bank wel moest interveniëren.
14g De roebel was te goedkoop. De Russische centrale bank zal dus deviezen (dollars) hebben
verkocht, om daarmee roebels op te kopen om deze schaarser te maken. De valutareserves
zijn daardoor afgenomen. De valutareserves worden gevormd door de goud- en
deviezenvoorraad.
15a Devaluatie en revaluatie hebben betrekking op een officiële aanpassing van de spilkoers bij
een systeem van stabiele wisselkoersen. Hier is daarvan geen sprake. De stijging van de
koers van de yen van75 dollar voor 10.000 yen naar 90 dollar is het gevolg van vraag en
aanbodfactoren. Deze stijging noem je een appreciatie.
15b De zin “koers van de dollar in yens staat niet voor niets vet gedrukt. Gegeven is:
1 juli 2001: 10.000 yen = 75 dollar à 1 dollar = 10.000 / 75 = 133,33 yen
1 november 2001: 10.000 yen = 90 dollar à 1 dollar = 10.000 / 90 = 111,11 yen
De dollarkoers in yens is in de periode 1 juli – 1 november gedaald en wel met 16,67% (twee
decimalen).
Berekening: (111,11 -133,33) / 133,33 x 100% = - 16,67%
15c Na 1 november zie je de koers (prijs) van de yen ten opzichte van de dollar dalen. De yen is
blijkbaar minder schaars geworden ten opzichte van de dollar. De Japanse monetaire
autoriteiten zullen daarom op 1 november dollars hebben gekocht, met als gevolg dat hun
monetaire reserves zijn toegenomen. Verkopen van yens voor dollars had je ook mogen
antwoorden. (Maar dat is minder fraai, omdat bij valuta-interventies door een centrale bank
juist vreemde valuta’s worden gekocht of verkocht).
15d De oproep was gericht op meer wisselkoersflexibiliteit. Dus minder snel ingrijpen op de
valutamarkten. De schommelingen van de wisselkoers zullen dus alleen maar groter worden.
Als de centrale bank van Japan gehoor geeft aan de oproep en dus niet langer intervenieert
om de koersstijging van de yen tegen te gaan, zal de koers nog verder stijgen.
Op grond van deze oproep kunnen speculanten een koersstijging van de yen ten opzichte van
de dollar verwachten, wat zal leiden tot een toename van (speculatieve) beleggingen in de
46

yen en daarmee tot meer vraag naar de yen en een hogere koers van de yen. Ook dat is een
mogelijk gevolg van deze oproep.
16a Appreciatie: het gevolg van vraag- en aanbodfactoren
16b Als in de VS het economische herstel uitblijft, blijven de bestedingen in de VS laag. Dat is
niet gunstig voor de Amerikaanse bedrijven. Hun winstgevendheid is laag en Amerikaanse
aandelen zullen dan ook niet veel opleveren. Beleggers zoeken daarom een betere belegging
en die vinden zij in Europa. Daarom verkopen zij hun Amerikaanse aandelen, aandelen van
Amerikaanse bedrijven.
16c Een renteverhoging van de ECB maakt het eurogebied nog aantrekkelijker voor
internationale beleggers. De vraag naar de euro zal daardoor verder toenemen en deze
toegenomen vraag zal de koersstijging van de euro alleen maar extra stimuleren.
16d Een koersstijging van de euro kan op twee manieren de inflatie beperken. De koersstijging
remt de bestedingen in het eurogebied af en verlaagt de kosten voor veel bedrijven. Probeer
uit te leggen waarom deze beide gevolgen optreden.
De koersstijging verslechtert de internationale concurrentiepositie van het eurogebied. De
export daalt en de import stijgt. Beide gevolgen leiden tot minder binnenlandse bestedingen
en dus tot een kleinere kans op bestedingsinflatie.
De koersstijging maakt dat de importeurs goederen, zowel eindproducten als halffabrikaten
en grondstoffen, goedkoper kunnen inkopen. Je spreekt over geïmporteerde deflatie. Zij
krijgen voor hun euro’s na een koersstijging van de euro namelijk meer buitenlandse valuta.
Veel consumentenprijzen zullen daardoor dalen en ook dat heeft natuurlijk een inflatie
beperkende werking.
17a De koersdaling waarvan hier sprake is, is het gevolg van een dalende vraag naar de forint.
Een koersdaling die het gevolg is van vraag- en/of aanbodfactoren noem je een depreciatie.
(Een officiële verlaging van de spilkoers heet een devaluatie.)
17b Het gegeven dat je bij citaat 2 gebruikt is de oplopende inflatie. Bij citaat 3 is dat de
genoemde beleggingen. De koers van een valuta daalt als de vraag naar die valuta afneemt
en het aanbod toeneemt.
Citaat 2 – In je antwoord moet je duidelijk maken dat de oplopende inflatie in Hongarije de
concurrentiepositie verslechterde, waardoor de export van Hongarije afnam en de vraag naar
forinten (op de valutamarkt) afnam. Gelijktijdig neemt de import van Hongarije toe,
waardoor het aanbod van forinten (op de valutamarkt) toenam.
Citaat 3 – in je antwoord moet je duidelijk maken dat beleggers massaal ter waarde van 150
miljard forint Hongaarse beleggingen omzetten in beleggingen buiten Hongarije. Door deze
kapitaalexport nam het aanbod van forinten op de valutamarkt toe.
17c
Een rente verhoging is aantrekkelijk voor beleggers.
Hongaarse beleggers zullen minder snel hun beleggingen omzetten in buitenlandse
beleggingen. Hierdoor neemt het aanbod van de forint af en dat remt de koersdaling of doet
de koers zelfs stijgen.
Meer buitenlandse beleggers zullen door de hogere rente in Hongarije beleggen. Daardoor
neemt de vraag naar de forint toe en ook dat remt de koersdaling af of doet de koers zelfs
stijgen.
47

18a De koersdaling is tot stand gekomen door de werking van vraag en aanbod. Hier is dus
sprake van een depreciatie. Zou het een officiële verlaging van de spilkoers zijn geweest, dan
was er sprake van een devaluatie, maar dat was hier niet het geval.
18b De inflatie in Griekenland verslechterde de internationale concurrentiepositie van het Griekse
bedrijfsleven. De buitenlandse vraag naar Griekse producten daalde en daardoor nam ook de
vraag naar de drachme af, waardoor de koers daalde.
18c De koersdaling van de Griekse drachme kan theoretisch op twee manieren de inflatie
stimuleren:
∃ De Grieken moeten meer drachmen op tafel leggen om hun import te financieren. Deze
kostenstijging wentelen de importeurs af in de verkoopprijzen. Gevolg is inflatie
(geïmporteerde inflatie).
∃ De koersdaling maakt Griekse producten weer goedkoper voor niet-Grieken. De vraag naar
Griekse producten kan stijgen. Een te sterke stijging van de exportvraag kan leiden tot
overbesteding en dus tot bestedingsinflatie.
18d Om de koersdaling van de drachme te voorkomen zullen centrale banken Griekse drachmen
moeten opkopen. Door deze extra >kunstmatige= vraag stijgt de koers weer. De Griekse
centrale bank zal drachmen kunnen opkopen door vreemde valuta (deviezen) te verkopen.
Haar deviezenvoorraad zal dus afgenomen zijn.
18e Onder toerisme vallen vooral activiteiten in de horeca, het hotelwezen, op campings e.d. Al
deze bedrijfsactiviteiten worden gerekend tot de dienstensector. Ontvangsten uit toerisme
boek je dus op de dienstenrekening.
Een afname van de inflatie (prijsstijging) in Griekenland geeft het land als
vakantiebestemming een betere concurrentiepositie. Daardoor komen meer buitenlandse
toeristen naar Griekenland en geven zij daar met elkaar ook meer geld uit. Dit betekent
concreet dat de ontvangsten uit toerisme zullen toenemen.
19a 2.500.000 yen à € 0,0058 = € 14.500.
19b € 16.800 - € 14.500 = € 2.300.
19c Een Mazda kost nu 2.500.000 x € 0,0072 = € 18.000, zodat de importeur nu per auto € 1.200
verlies lijdt.
19d Dan kost een Mazda 2.500.000 x € 0,0054 = € 13.500 = € 3.300 winst per auto.
20a Door een stagnerende economie stagneert ook de import, want bedrijven en consumenten
kopen ook minder goederen uit het buitenland. De export groeit echter mee met de
economische groei in andere landen. Het saldo van de lopende rekening verbetert dus.
20b In deze situatie is de vraag naar de yen groter dan het aanbod dus de koers van de yen zou
moeten stijgen.
20c Japan had dan een stimulerend begrotingsbeleid moeten volgen. Hierdoor zou de import
toenemen en daarmee ook het aanbod van de yen.
48

20d De rente in Japan is extreem laag. Daardoor vloeit per saldo veel kapitaal het land uit. Dit
doet het aanbod van de yen zo sterk toenemen dat de koers daalt.
21a
21b Een devaluatie. Een voorbeeld van een juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat
de (door monetaire autoriteiten) vastgestelde koers naar beneden is bijgesteld.
21c Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat door de hoge koers van de Afrikaanse franc de import van
Afrikaanse producten in Frankrijk duurder wordt waardoor de concurrentiepositie van
Franse bedrijven op de binnenlandse markt verbetert.
• Een antwoord waaruit blijkt dat de hoge koers van de Afrikaanse franc gunstig is voor de
concurrentiepositie van Franse bedrijven die exporteren naar Afrika.
22a De geldfunctie van rekenmiddel
22b € 0,18 / € 1,82 x 100% x 0,40 = 3,96%
22c Nee, een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat (na een
kortstondige lichte daling) de koers steeg, wat via een goedkopere import leidde tot een
beperking van de prijsstijging in Nederland.
23a De waarde in euro’s uitgedrukt daalt. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een
verklaring waaruit blijkt dat de geïmporteerde hoeveelheid en de importprijs in buitenlandse
valuta’s gelijk blijven, terwijl er voor buitenlandse valuta’s minder euro’s hoeven te worden
betaald.
23b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat (bij een
gelijkblijvende hoeveelheid) geïmporteerde consumentengoederen goedkoper worden, zodat
de koopkracht van de consumenten toeneemt en zij meer gaan besteden zodat de productie
(en dus ook de werkgelegenheid) toeneemt.
23c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het importvolume
van consumentengoederen toeneemt ten koste van de vraag naar binnenlandse
consumentengoederen zodat de productie (en dus ook de werkgelegenheid) afneemt.
23d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat lagere importprijzen
de inflatie beperken hetgeen leidt tot matiging van de looneisen en een beperking van de
(stijging van de) loonkosten, zodat exporteurs minder reden hebben de prijzen te verhogen
zodat de afzet / productie (en dus ook de werkgelegenheid) kan toenemen.
49

24a Bij een relatief hoge inflatie stijgen de prijzen sterker dan in de meeste andere landen. De
exportproducten stijgen daardoor eveneens relatief sterk in prijs. De internationale
concurrentiepositie zal daardoor verslechteren.
24b De werkgelegenheid verbetert als bedrijven meer produceren. Bedrijven produceren onder
andere meer, wanneer zij meer kunnen exporteren. Dan zullen de prijzen van de goederen
wel lager moeten worden. Een devaluatie maakt dat buitenlanders meer valuta van dat land
voor hun eigen valuta kunnen krijgen. De producten van dat land worden daardoor voor
buitenlanders goedkoper. Zij kunnen dan immers voor eenzelfde hoeveelheid geld meer
kopen, op voorwaarde dat de prijzen zelf natuurlijk niet veranderen.
Een devaluatie van de valuta stimuleert dus de werkgelegenheid.
24c
De euro krijgt de normale geldfuncties, dat zijn dus:
* ruil-/betaalmiddel;
* rekenmiddel (rekeneenheid);
* oppot-/spaarmiddel.
24d Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
* de kosten van het omwisselen (transactiekosten die de bank berekent);
* de kosten die je maakt als je koersrisico=s wilt afdekken door een speciale verzekering af te
sluiten;
* administratiekosten die je maakt bij het omrekenen van prijzen (bijvoorbeeld van offertes).
Een veel gemaakte fout is dat je opschrijft dat bedrijven geen wisselkoersrisico=s lopen. Een
risico is namelijk geen kostenpost. Een verlies dat daaruit voortvloeit ook niet.
24e
Twee mogelijk antwoorden zijn:
* Landen met een relatief harde valuta krijgen het vertrouwen van beleggers. Er bestaan dan
immers weinig koersrisico=s. Dit vertrouwen in de valuta is zo belangrijk, dat zij genoegen
nemen met een iets lagere rente.
* Het vertrouwen en belangstelling van beleggers in de valuta is zo groot dat er geen noodzaak
is om de vraag naar de eigen valuta te stimuleren met een >hoge= rente.
24f
Als alle goederen in euro=s zijn geprijsd, is het voor consumenten gemakkelijker om de
prijzen van bedrijven uit verschillende landen met elkaar te vergelijken. De concurrentie
tussen bedrijven zal daardoor toenemen en dat leidt mogelijk tot lagere prijzen.
In ieder geval zal het een bijdrage leveren aan de beperking van de inflatie.
25a De koers van de dollar steeg. Blijkbaar werd de dollar te schaars. De genoemde centrale
banken hebben daarom dollars aangeboden op de valutamarkt met het doel de koersstijging
tegen te gaan en de koers van de dollar zelfs weer te laten dalen.
Je kunt ook zeggen dat voor dit doel Reelandse florijnen door de centrale banken zijn
gekocht (vraag) en deze florijnen hebben zij betaald met dollars (aanbod).
25b Door de verhoging van de rente in Reeland zou Reeland voor internationale beleggers
relatief aantrekkelijker zijn geworden dan de VS. De vraag naar R-florijnen zou dan zijn
toegenomen en de vraag naar dollars gedaald.
25c
Bij een herstel van de wereldeconomie neemt de productie toe. Veel grondstoffen worden
echter in dollars verrekend en betaald. De vraag naar dollars zal dan stijgen.
Je kunt ook als antwoord geven dat de aantrekkende wereldeconomie de vraag naar Amerikaanse
producten en daarmee ook de vraag naar dollars doet toenemen.
50

25d De evenwichtskoers in de situatie V 1 -A 1 bedroeg $ 1,78.
De evenwichtskoers in de situatie V 2 -A 1 bedroeg $ 1,80.
De koers van de dollar is dus met 1,1% geapprecieerd.
Berekening: (1,80 – 1,78) / 1,78 x 100% = 1,1%
25e Let op! We gaan nu van situatie V 2 -A 1 naar V 2 -A 2 .
Bij de situatie V 2 -A 1 werden er 11 miljard dollars verhandeld.
Bij de situatie V 2 -A 2 worden er 16 miljard dollars verhandeld.
De verhandelde hoeveelheid dollars is dus met 5 miljard gestegen.
25f
Een nadeel van een flexibele wisselkoers is dat koersrisico=s de internationale handel
belemmeren.
26a 1 boso = 0,5 atra
Bandbreedte = 10%
Bovenste interventiegrens = 1,05 x 0,5 atra = 0,525 atra
Onderste interventiegrens = 0,95 x 0,5 atra = 0,475 atra
26b Inflatie verslechtert de internationale concurrentiepositie, waardoor de export daalt en de
import juist toeneemt. Het gevolg is een verslechtering van de lopende rekening van de
betalingsbalans.
26c
Minder export in land A betekent minder vraag naar atra’s. Meer import betekent meer
aanbod van atra’s. Beide marktveranderingen doen de koers van de atra uitgedrukt in boso’s
dalen.
26d Omdat de overheid in land A meer geld moet lenen, stijgt de prijs van dit geld, de rente.
26e
26f
De rentestijging in land A trekt buitenlandse beleggers aan. De vraag naar atra’s stijgt en
daarmee ook de koers van de atra in boso’s.
Bij een devaluatieverwachting gaat men uit van een koersdaling van de atra. De centrale
banken moeten de koers proberen op te drijven. Dat zullen zij doen door atra’s te kopen. Op
deze wijze verhogen zij kunstmatig de vraag en daarmee de prijs (koers) van de atra.
27a Bij flexibele wisselkoersen wordt de koers bepaald door vraag en aanbod.
27b Indien er geen marges waren, dan zouden de centrale banken bijna voortdurend moeten
interveniëren om de koers op het afgesproken niveau te houden.
27c
Valutahandelaren speculeerden op een waardedaling van het pond. Zij wilden deze daling
voor zijn en verkochten (aanbod) op grote schaal hun ponden. Om de waardedaling van het
pond (door het grote aanbod) te voorkomen hebben centrale banken op grote schaal ponden
gekocht, in de hoop dat door deze extra vraag de koers van het pond weer ging stijgen.
27d Als Engeland de rente al eerder had verlaagd, had het nog meer internationale beleggers
weggejaagd. Dan zou het aanbod van ponden nog hoger zijn geweest. Juist om de
waardedaling van het pond te voorkomen, had de Engelse centrale bank de rente hoog
gehouden in de hoop voor internationale beleggers aantrekkelijk te blijven. Toen Groot-
51

Brittannië uit het EMS stapte en de koers van het pond overliet aan de werking van het
marktmechanisme kon de rente worden verlaagd.
27e
27f
Een rentedaling maakt lenen voor gezinnen en bedrijven goedkoper. Door de lagere
rentetarieven wordt de kredietverlening gestimuleerd, waardoor de bestedingen toenemen.
Toenemende bestedingen hebben een positieve invloed op (de groei) van het nationale
inkomen en de werkgelegenheid.
Een koersdaling maakt het land goedkoper voor andere landen. Daardoor zal de export van
dat land stijgen en daarmee de groei van het nationaal inkomen en van de werkgelegenheid.
Door de koersdaling worden importgoederen echter duurder.
De import neemt af en de eigen (importvervangende) industrie zal worden gestimuleerd.
Ook daardoor stijgt de groei van het nationaal inkomen en de werkgelegenheid.
28a Een renteverandering met als doel de conjuncturele fase te beïnvloeden is bedoeld om
lenen goedkoper of duurder te maken. In een laagconjunctuur zijn meer bestedingen
gewenst. Om consumenten en bedrijven hun uitgaven te laten verhogen is een
renteverlaging noodzakelijk. Door deze renteverlaging ontmoedigt de centrale bank tevens
het sparen. Ook daardoor zullen de bestedingen toenemen. De hier bedoelde conjuncturele
fase is dus een laagconjunctuur.
28b Karel leent het geld daar waar de banken de laagste tarieven in rekening brengen. Dat is in
Japan. Uiteraard moet Karel de lening in Japanse yen wel terugbetalen. Maar uit bron 16
blijkt dat de yen goedkoper wordt (deprecieert) ten opzichte van de IJslandse kroon. Ze
hoeven dus volgens de verwachting ook minder kronen op tafel te leggen om de
“goedkope” lening later terug te betalen. Vandaar dat de vraagsteller hier spreekt over een
rentevoordeel en een valutavoordeel.
28c De hypothecaire lening in Japan met een vaste looptijd van 20 jaar is goedkoper (2,5%) dan
in IJsland (12%). De rente moeten ze uiteraard in Japanse yen betalen evenals het af te
lossen bedrag. De afweging die Karel en Iris moeten maken heeft te maken met de vraag in
welke mate de Japanse yen in de loop van de tijd zou kunnen gaan stijgen. Is dat het geval,
dan zijn zij het voordeel van de lage rentelasten kwijt, vanwege hogere wisselkosten van de
IJslandse kroon (ISK) in Japanse yen.
28d Bereken de hoogte van de schuld in oktober 2006 in IJslandse kronen en de hoogte van de
schuld in oktober 2008.
Koers JPY in oktober 2006 = 0,59 IJslandse kroon (ISK).
Koers JPY in oktober 2008 = 1,28 IJslandse kroon (ISK)
Schuld 2006 = 30.000.000 JPY x 0,59 = 17.700.000 ISK
Schuld 2008 = (30.000.000 – 2.343.750 (afgelost bedrag)) x 1,28 = 35.400.000 ISK
Toename schuld = (n-o) / o x 100%
Toename schuld = (35.400.000 – 17.700.000) / 17.700.000 x 100% = 100%
De schuld in ISK is inderdaad verdubbeld.
29a Het openzetten van de geldkraan is een vorm van monetaire financiering van het
begrotingstekort. De inflatie die ontstaat bij een te grote geldhoeveelheid is het gevolg van
een toename van de bestedingen (bestedingsinflatie). In een tijd van recessie zijn de
bestedingen laag. Bedrijven kunnen dan de productie (T) nog opvoeren. Alleen als de
productiecapaciteit is bereikt, zullen de prijzen stijgen.
Met de Verkeersvergelijking ziet het er als volgt uit:
M x V = P x T
52

M = de geldhoeveelheid, deze stijgt door nieuw geld bij te drukken.
V = omloopsnelheid van het geld en deze is op korte termijn meestal constant.
P x T = nationale inkomen, waarbij P staat voor het prijsniveau en T voor de productie.
De toegenomen M x V leidt tot meer bestedingen en omdat de productiecapaciteit in een
recessie nog onderbenut is, zal de productie (T) stijgen en niet het prijsniveau (P)
29b Een tekort op de Amerikaanse betalingsbalans met China betekent dat de vraag naar Chinese
goederen en diensten samen met de Amerikaanse beleggingen in China groter is dan de
Chinese vraag naar Amerikaanse goederen en diensten en Chinese beleggingen in de VS. Dit
betekent dat de vraag van Amerikanen naar de Chinese Yuan (aanbod van dollars door
Amerikanen) groter is dan de Chinese vraag naar dollars (aanbod van yuan door Chinezen).
Omdat de vraag naar yuan dus groter is dan het aanbod daarvan, zal de koers van de yuan
stijgen.
29c Een vaste koers van de yuan ten opzichte van de dollar geeft zekerheid aan internationale
handelaren en beleggers. Voor China betekent de vaste en tevens lage koers van de yuan dat
haar concurrentiepositie goed blijft. En ook zullen de enorme Chinese beleggingen in dollars,
die door de betalingsbalansoverschotten van China zijn ontstaan hun waarde in yuan
behouden.
29d Reken eerst uit wat de waarde van het Chinese belegde vermogen in dollars in maart 2008
was, uitgedrukt in yuan (CNY). Daarna reken je de waarde van dit vermogen in maart 2009
uit. Houdt er rekening mee dat dit vermogen in de loop van de tijd met 10 miljard is
toegenomen en dat de koers van de CYN is gestegen. Je krijgt nu immers minder CYN voor
een dollar (6,84 CNY in 2009 tegen 7,02 CNY in 2008).
De waarde van de beleggingen maart 2008 = $ 2.000 mld x 7,02 = 14.040 mld CNY
De waarde van de beleggingen maart 2009 = $ 2.010 mld x 6,84 = 13.748,40 mld CNY
29e Als je er voor kiest het persbericht van Zhou te schrijven, kies je dus voor de Bancor als
mondiale reservemunt.. Argumenten die je daarvoor kunt geven zijn:
1. de grote tekorten van de VS op de overheidsbegroting en op de betalingsbalans (bron 8, punt
1) maken de dollarkoers onstabieler dan die van de Bancor;
2. de koers van de Bancor zal minder sterk schommelen, omdat deze koers wordt beïnvloed
door dertig verschillende prijsontwikkelingen (bron 8, punt 4);
3. de dominantie van de economie van de VS zal de komende jaren naar verwachting minder
worden, want in 2050 zal (alleen al) het bnp van China groter dan zijn dan dat van de VS
(bron 8, punt 3).
Als je er voor kiest het persbericht van Geithner te schrijven, dan kies je voor handhaving van
de dollar als mondiale reservemunt. Argumenten die je daarvoor kunt geven zijn:
1. schommelende prijzen van grondstoffen maken de koers van de Bancor net zo goed onstabiel
als nu het geval is met de dollar (bron 8, punt 2);
2. op dit moment is de economie van de VS nog steeds de grootste economie ter wereld en dat
zal zeker tot 2030 nog zo blijven (bron 8, punt 3);
3. groeiende binnenlandse bestedingen in China zullen in de toekomst het handelstekort tussen
China en de VS verkleinen (bron 8, sub 5), waardoor de koers van de Amerikaanse dollar in
Chinese yuan kan stabiliseren.
30a Het betreft hier zwevende. Je bent geneigd om te zeggen stabiele koersen vanwege het
ingrijpen door de Japanse centrale bank, maar dat deed zij puur uit eigen belang. In principe
komt de koers gewoon tot stand door vraag en aanbod.
53

30b De koers was 1 dollar = 107,65 yen.
Na de verandering kreeg je voor 1 dollar 110,88 yen (3% meer).
Berekening: 107,63 x 1,03 = 110,88
30c Als gevolg van de duurdere yen is de Japanse export duurder en import goedkoper. Dit
betekent dus een verslechtering van de Japanse concurrentiepositie. Dit kan leiden tot een
stijgende werkloosheid.
30d De stijgende yen maakt de import goedkoper. Dat beperkt eventuele inflatie.
31a VSwatch. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat VSwatch een
groter tekort op de lopende rekening verwacht en dus (per saldo) een groter aanbod van dollars.
31b Verhogen. Een voorbeeld van een juiste verklaring is. Een verklaring waaruit blijkt dat een hogere
rente in de VS beleggen in de VS vanuit het buitenland aantrekkelijker maakt waardoor de vraag naar
dollars toeneemt.
31c
Nadeel. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• eindwaarde beleggen in €: € 120.000 × 1,0225 = € 122.700
• eindwaarde beleggen in $: € 120.000 / € 0,90 x 1,0325 x € 0,88 = € 121.146,67
32a alle drie de functies. Uit de verklaring moet blijken dat de eigen valuta opgeheven is.
32b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij dollarisering het
valutarisico voor buitenlandse beleggers wordt beperkt.
32c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij dollarisering
geïmporteerde goederen minder in prijs zullen stijgen.
32d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat door de renteverhoging
beleggen in dollars aantrekkelijk wordt waardoor de vraag naar dollars toeneemt en de dollarkoers
stijgt zodat producten uit gedollariseerde landen duurder worden.
33a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een
laagconjunctuur de centrale bank van het VK niet langer een renteverlaging kan inzetten om
de bestedingen te stimuleren, hetgeen betekent dat voor conjunctureel herstel een aanpassing
via het marktmechanisme (vraag en aanbod) vereist is.
33b Lager worden. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat
op dat moment de drie landen met de laagste inflatie in de EMU een gemiddelde inflatie
kennen van 3,7 – 1,5 = 2,2% en dat het VK met een inflatie van 2,0% bij toetreding dit
gemiddelde (en dus ook de referentiewaarde) zal verlagen.
33c
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat (te) grote verschillen in (lange) rente kunnen leiden
tot kapitaalstromen in de richting van het land met de hoge rente, hetgeen kan leiden tot
verschil in groei van de investeringen.
• Een antwoord waaruit blijkt dat (te) grote verschillen in (lange) rente kunnen leiden
tot een uiteenlopende ontwikkeling van de effectieve vraag, omdat een hoge / lage rente
particuliere bestedingen afremt / stimuleert.
54

33d tekort. Uit de verklaring moet blijken dat de te hoge koers van het Britse pond er op duidt
dat de export van het VK relatief duur is / de import van het VK relatief goedkoop is,
hetgeen de export van het VK afremt / de import van het VK stimuleert.
33e
Een voorbeeld van een juist antwoord is:
• Een antwoord waaruit blijkt dat een koersdaling leidt tot verbetering van de
concurrentiepositie
• van Britse exporteurs op de EMU-markt
34a Uit de grafiek blijkt dat in de betreffende periode de koers van de euro in Japanse yen is
gestegen. De euro is duurder geworden, maar de keerzijde is dat de Japanse yen goedkoper is
geworden. Europese importeurs hoeven dus minder euro’s te betalen voor dezelfde
hoeveelheid Japanse yen. Japanse exportproducten dalen dus in prijs voor Europese
importeurs. De concurrentiepositie van de Japanse exporteurs is dan ook verbeterd.
34b Het in Japan geleende geld voor de carry-trade moeten deze internationaal opererende
beleggers uiteindelijk weer in Japanse yen terug betalen. Dat doen zij door hun aangeschafte
en daarmee verdiende NZD weer om te zetten in Japanse yen. Als de koers van de yen in de
periode tussen lenen en weer terugbetalen is gestegen moeten zij meer NZD neerleggen voor
deze yennen dan zij eerder zelf hadden verkregen. Dit kan betekenen dat hun Nieuw-
Zeelandse renteopbrengst geheel of gedeeltelijk verloren gaat door deze omzetting.
34c Daaruit mag je concluderen dat 1,9 NZD = 157,7 JPY
Of 1 NZD = 157,7 JPY / 1,9 = 83 JPY
34d Achtereenvolgens reken je uit hoeveel NZD de belegger in Nieuw-Zeeland belegt, Hoeveel de
renteopbrengst in NZD is, hoeveel geld hij dus na 4 maanden in NZD bezit. Daarna reken je
uit hoeveel NZD nodig is om het bedrag weer in japanse yen af te lossen, inclusief de rente
die hij aan de Japanners moet betalen.
1 Voor zijn 16.280 miljoen JPY ontvangt de belegger 185 miljoen NZD
Berekening: 16.280 miljoen JPY / 88 (koers) = 185 miljoen NZD
2 De renteopbrengst van dit geld bedraagt 4 / 12 x (0,066 x 185 miljoen NZD) 4,07 miljoen
NZD.
3 Het totale bezit aan NZD bedraagt dan ook 185 + 4,07 = 189,07 miljoen.
4 Voor de aflossing zelf (tegen een koers van 83) is 196,15 miljoen NZDnodig
Berekening: 16.280 / 83 = 196,15 miljoen NZD
5 De rente die de belegger in Japan moet betalen bedraagt 0,39 miljoen NZD
Berekening: 196,15 x 4 / 12 x 0,006 = 0,39 miljoen NZD
6 Voor de terugbetaling heeft de belegger dus 196,15 + 0,39 = 196,54 miljoen NZD nodig.
7 Zijn verlies bedraagt dan 196,54 – 189,07 = 7,47 miljoen NZD.
34e Je leest in de figuur af dat sinds 1-8 de koers van de euro in JPY is gedaald en dat de koers
van de euro in NZD is gestegen. Dit betekent dat de koers van Japanse yen ten opzichte van
de NZD is gestegen. Deze stijging van de Japanse yen ten opzichte van de NZD komt doordat
veel beleggers in Nieuw-Zeeland de eerder gedane leningen in Japan moesten terug betalen.
Daarvoor hadden zij Japanse yen nodig, waardoor de vraag naar de Japanse yen toenam en de
koers daarvan steeg (apprecieerde). Zij kochten deze Japanse yen met de verkoop van hun
Nieuw-Zeelandse tegoeden, waarvan het aanbod dus toenam en de koers van de NZD daalde.
55

14 Toetsboek - Welvaart en groei – deel 1 antwoorden
1a De Lorenzcurve maakt de mate van inkomensongelijkheid zichtbaar. Inkomens zijn in dit geval
de beloningen van de productiefactoren. Dat zijn loon, huur, pacht, rente en winst. Overige
inkomsten als subsidies en uitkeringen zijn geen primaire inkomens. Alleen de inkomens uit
arbeid (loon) en uit vermogen (huur, pacht, rente en winst) zijn dus in deze curve verwerkt.
1b Een schevere inkomensverdeling ontstaat als de maatregel de hogere inkomens bevoordeelt
of de lagere inkomens benadeelt.
- Als de minimumlonen minder stijgen dan de gemiddelde lonen is dit in het nadeel van de
lagere inkomensgroepen. De inkomensverdeling wordt schever.
- Een afname van de progressie is in het voordeel van de hogere inkomensgroepen. De
inkomensverdeling wordt schever.
- Een voor iedereen gelijk bedrag als loonstijging is nivellerend. De relatieve verschillen
nemen af. De inkomensverdeling wordt minder scheef.
- Een krappere arbeidsmarkt voor mensen met hoge opleiding dan met een lage opleiding doet
de hogere inkomens meer stijgen. De inkomensverdeling wordt schever.
Ontwikkeling 1, 2 en 4 kunnen dus tot een schevere primaire inkomensverdeling leiden.
1c
Groep 3 bevat 20% van de mensen. Dat zijn dus 1,2 miljoen mensen.
De eerste twee groepen hebben samen 15% van het inkomen. De eerste drie groepen hebben
samen 30% van het inkomen. Groep 3 heeft dus zelf 30-15 = 15% van het inkomen. Dat is
een bedrag van € 45 miljard.
1,2 miljoen mensen in groep 3 hebben samen een inkomen van _ 45 miljard
Het gemiddelde inkomen bedraagt dus € 37.500.
Berekening: € 45 miljard / 1,2 miljoen = € 37.500
1d De figuur laat zien dat de inkomensverdeling vlak na 2000 schever is dan vlak voor 2000.
Uitspraak 1 zegt niets over de inkomensverdeling. Het zegt alleen dat het inkomen is
toegenomen.
Uitspraak 2 zegt ook niets over de inkomensverdeling. Ook bij een schevere
inkomensverdeling kan het gemiddelde inkomen hoger zijn.
Uitspraak 3 zegt dat het aantal arme mensen vlak na 2000 groter is dan vlak er voor. Maar
dat kan ook zo zijn met het aantal rijke mensen. De totale bevolking kan dus groter zijn.
Maar de relatieve inkomensverdeling hoeft daarom niet schever te zijn.
Uitspraak 4 is juist.
2 Arbeid is alle lichamelijke en geestelijke arbeid die gericht is op het voortbrengen van
economische goederen (geld). Op dit niveau heeft de schaaksport alle amateuristische
kenmerken verloren. De spelers spelen voornamelijk nog voor het geld. Schaken op dit
niveau is volgens de economie niets anders dan arbeid verrichten.
56

3a De productiefactoren die zij inzet zijn: ondernemerschap (zij zelf), kapitaal (lening voor haar
winkelpand), arbeid (jij als werknemer).
3b Ondernemerschap = winst, kapitaal = rente, winkelpand = huur, werknemer = loon.
3c Vlottend: Voorraad babyartikelen, kassarollen, prijskaartjes.
Vast: Kassa, toonbank, rekken.
3d Ja, de aankoop van een kassa, rekken en de toename van de voorraad rekenen we allemaal tot
de investeringen van Lara.
3e Lara schrijft af op de inventaris. Denk aan de kassa, de rekken, enz. Het gaat dan om vaste
kapitaalgoederen.
4a
4b
4c
4d
4e
Super de Boer kan haar kapitaalgoederen nu langer en daarmee efficiënter benutten.
Super de Boer heeft door de bedrijfstijdverlenging ook meer personeel nodig. Als de
personeelskosten meer stijgen dan de omzet, zou de winst zelfs kunnen afnemen.
Het doel van de steekproeven is om diefstal te voorkomen.
Een diepte-investering. De productiviteit van de caissières stijgt. In dezelfde tijd kunnen deze
nu meer klanten bedienen.
Procesinnovatie. De te verkopen producten zelf veranderen niet, maar wel het winkelen, het
proces dat nodig is om deze producten te krijgen.
5a
5b
5c
5d
5e
De innovatie die hier is bedoeld treedt op als de prijsverhouding van arbeid en kapitaal
verandert (stijgt). Bedrijven zoeken dan naar methoden om minder arbeidsintensief en meer
kapitaalintensief te produceren. Hier is daarom sprake van procesinnovatie.
Het model laat zien dat als arbeid duurder wordt, bedrijven gaan innoveren. Dat doen zij door
investeringen, waarmee zij arbeid door kapitaal kunnen vervangen en waardoor
waarschijnlijk ook de productiecapaciteit toeneemt.
De meer kapitaalintensieve productietechniek maakt het mogelijk om met dezelfde
hoeveelheid arbeid meer te produceren. Er is hier sprake van een diepte-investering.
Stel dat de consumptie stijgt. Dan nemen de bestedingen toe en als gevolg daarvan de
productie en de bezettingsgraad. Bedrijven hebben dan meer personeel nodig. De
werkloosheid daalt.
Een groter aanbod van arbeid betekent dat de beroepsbevolking groter is. Bij een gelijk
blijvende werkgelegenheid leidt dat tot meer werkloosheid. Maar als de werkloosheid stijgt
denken veel mensen dat zij toch geen kans op werk hebben en daarom doen zij ook geen
moeite om werk te zoeken.
Een stijging van de productie bij een zelfde productiecapaciteit doet de bezettingsgraad van
die capaciteit toenemen. Stijgt de productiecapaciteit bij een gelijke productie dan daalt de
bezettingsgraad van de capaciteit.
6 Alleen 4c reken je tot het verrichten van arbeid. De andere drie activiteiten zijn niet gericht
op het voortbrengen van economische goederen (geld).
7 De pachtprijs van de boer bedroeg € 275 per hectare. Berekening: € 11.825 / 43 = € 275
Een verhoging met 15% bedraagt 0,15 x € 275 = € 41,25
Omdat de boer 43 hectare heeft had hij € 1.773,75 meer moeten betalen.
Berekening: 43 x € 41,25 = € 1.773,25.
Hij had dus € 11.825 + € 1.773,75 = 13.598,75 moeten betalen als het waterschap haar zin
had gehad.
57

8a
8b
8c
Men moet rekening houden met de huidige mogelijkheden om te sparen en de te verwachten
kosten voor later. Als men nu te veel spaart, komt men wellicht in geldnood. Spaart men nu
te weinig, dan heeft men misschien straks te weinig.
Het rendement zal het hoogst zijn bij de tweede optie. Als men het geld een tijd vastzet, heeft
de bank meer mogelijkheden om dit geld te gebruiken en zal daarom bereid zijn een hogere
rente te betalen.
De laagste rente zal je bij de derde optie krijgen. Jij kunt bij de bank elk moment je geld
terugvragen. Dat is een onzekere situatie voor de bank en daarom zul je niet veel rente
ontvangen.
9 Zonder alle zorgen van een ondernemer had deze persoon een jaarinkomen kunnen hebben
van € 35.000. Berekening: € 30.000 (loon) + € 3.000 (rente) + € 2.000 (pacht) = € 35.000.
Het ondernemersloon bedraagt daarom in het derde jaar € 45.000 - € 35.000 = € 10.000.
10a bij (1) breedte-­‐investering
bij (2) toenemen
bij (3) gelijk blijven (de capaciteit stijgt 10%, maar de productie ook)
bij (4) diepte-­‐investering
bij (5) toenemen
bij (6) afnemen (de capaciteit stijgt 15%, terwijl de productie maar 10% toeneemt)
10b De oude arbeidsproductiviteit bedroeg 4.500 poststukken per dag.
Berekening: (0,90 × 10 × 10.000) / (10 x 2) = 4.500
De nieuwe arbeidsproductiviteit bedraagt (1,10 × 90.000) / 5 = 19.800 poststukken per dag
10c De stijging van de arbeidsproductiviteit leidt tot meer winst als de besparing op
arbeidskosten groter is dan de stijging van de kapitaalkosten.
11a Nee, die conclusie is niet juist. De Lorenzcurve zegt niets over de absolute hoogte van
de inkomens.
11b Een voorbeeld van een juiste berekening voor de vier overige coördinaten is:
11c Er is bij de inkomensverdeling over huishoudens vergeleken met de inkomensverdeling
over personen sprake van nivellering. De desbetreffende lijn loopt namelijk dichter bij
de diagonaal.
58

11d Met betrekking tot betaalde inkomensoverdrachten kun je zeggen dat er sprake is van
een progressieve lastendruk, zodat de hogere inkomens er ten opzichte van de lagere
inkomens op achteruitgaan.
Met betrekking tot de ontvangen inkomensoverdrachten kun je zeggen dat deze vooral
terechtkomen bij de lagere inkomens, zodat deze er ten opzichte van de hogere
inkomens op vooruitgaan.
12a Probeer twee redenen te bedenken waarom de inkomens van Jan en Karel kunnen
verschillen. Je denkt dan waarschijnlijk al snel in verschil in opleiding. Maar je kunt ook
denken aan verschillen in productiviteit van beide heren, in de zwaarte van het werk, in de
verantwoordelijkheid (functie), enz.
12b Als de Lorenzcurve zou samenvallen met de stippellijn zou dit betekenen dat de 25%
personen met de laagste inkomens ook 25% van het nationale inkomen heeft en dat de 25%
hoogste inkomens ook 25% heeft. Daaruit kun je dan concluderen dat iedereen evenveel
moet verdienen.
12c Trek vanaf de X-as bij 50% een rechte lijn omhoog. Bij de Lorenzcurve aangekomen lees je
dan de bijbehorende Y-waarde (percentage totale inkomen) af. Dat blijkt 25% te zijn.
12d Als het totale inkomen gelijk blijft en de minst verdienende helft ziet het gemiddelde loon
stijgen, dan kan dit alleen maar betekenen dat de inkomens dichter bij elkaar zijn komen te
liggen (= nivelleren). De Lorenzcurve komt dan dichter bij de diagonaal te liggen.
13a Primair inkomen bestaat uit de beloningen voor de ingezette productiefactoren zoals arbeid,
kapitaal, natuur en ondernemerschap. De bijbehorende beloningen heten loon, huur, rente,
pacht en winst.
13b Hier treedt het prijsmechanisme in werking. Werknemers in beroepsgroepen die naar
verhouding schaars zijn zullen hogere lonen kunnen eisen dan werknemers in
59

eroepsgroepen die ruimer vertegenwoordigd zijn op de arbeidsmarkt. In ieder geval zijn
werkgevers bereid om schaarse beroepskrachten beter te betalen dan werknemers met een
beroep, waarvan er ruim voldoende aanwezig zijn.
13c Het lijnstuk OA bestaat uit het percentage mensen zonder primair inkomen. Als het
percentage werklozen daalt, zal het percentage mensen zonder primair inkomen ook dalen.
Het lijnstuk OA wordt kleiner en daardoor komt de Lorenzcurve meer naar links te liggen.
14a Het om de verdeling van het nationale inkomen over personen of groepen van personen. Het
betreft hier dus de personele inkomensverdeling.
14b Kolom 3 bereken je door de waarde van het gemiddelde inkomen per inkomensklasse te
berekenen als percentage van het totale inkomen. Je krijgt dan bijvoorbeeld voor groep I een
percentage van 4,2%.
Berekening: 14.800 / 351.100 x 100 % = 4,2%
De drie percentages voor de overige groepen zijn dan 11,8%, 24,2% en 59,8%.
Kolom 4 bereken door deze vier percentages te cumuleren. Bij groep III vind je dan het
percentage van 40,2%.
Berekening: 4,2% + 11,8% + 24,2% = 40,2%
In onderstaande tabel staan de kolommen 3 en 4 volledig ingevuld (na de
werkgeversbijdrage).
De lorenzcvurve is een doorgetrokken lijn die de coördinaten (0;0), (25;4,2), (50;16,0),
(75;40,2) en (100;100) verbindt. Deze punten zijn aangegeven is de oorspronkelijke
Lorenzcurve. Je ziet dat de nieuwe coördinaten nauwelijks afwijken van de oorspronkelijke.
60

Uit je conclusie moet dan blijken dat de stelling van Johnson misschien niet juist is als je
zuiver naar de getallen kijkt, maar dat de verschillen tussen de percentages in de kolommen
(3) en (4) zo klein zijn, dat de nieuwe Lorenzcurve vrijwel samenvalt met de curve van de
verdeling vóór de werkgeversbijdrage. Dit betekent dat de inkomensverdeling eigenlijk niet
(substantieel) veranderd is.
c
d
Als Jackson gelijk heeft en de inkomensverdeling inderdaad schever wordt (denivellering),
zouden de lagere inkomensgroepen minder profiteren van de werkgeversbijdrage dan de
hogere inkomensgroepen. Ogenschijnlijk lijkt dat met bron 11 juist in tegenspraak te zijn.
Daar is in de laagste inkomensgroep de bijdrage 20% van het gemiddelde inkomen en bij de
hoogste groep is dat maar 3,3%. Toch heeft hij gelijk. In de laagste groep profiteren maar
22% van de mensen van deze bijdrage, terwijl dat in de hoogste groep maar liefst 89% is.
Als mensen onder de Medicaid vallen in combinatie met een werkgeversbijdrage kunnen zij
onbeperkte zorg ontvangen. Omdat de prijsprikkels dan zijn verdwenen maken deze inwoners
van de VS misschien wel meer dan nodig of zelfs misschien wel oneigenlijk gebruik van de
zorg. Het morele wangedrag bestaat uit het onnodige of oneigenlijke gebruik maken van de
zorg. Ook al hebben mensen niet altijd door dat dit bekend staat als moreel wangedrag. Deze
laatste term is meer economisch van aard dan maatschappelijk.
Het is wel vergelijkbaar met het in Nederland, tot begin van deze eeuw, toegepaste
ziekenfondsstelsel. Ook bij de toentertijd verzekerde ziekenfondspatiënten werden alle
medische kosten vergoed. Omdat ook toen de kosten de pan uitrezen heeft de Nederlandse
overheid dit systeem verlaten en gekozen voor een algemene verplichte
ziektekosten(zorg)verzekering.
15a In het gedeelte CE leidt een verlaging van het belastingtarief tot een toename van de totale
belastingopbrengst.
15b Ja, kijk maar naar de punten B en D. Hoewel de tarieven daar verschillen is de
belastingopbrengst in B en D aan elkaar gelijk.
15c De belastingopbrengsten in A zijn gelijk aan nul. Er wordt immers geen belasting geheven.
Het tarief is nul.
61

15d In punt E is de belastingopbrengst ook nul omdat de tarieven zo hoog zijn, dat niemand meer
wil werken.
15e Als de regering de tarieven verlaagt, kan de opbrengst toenemen doordat dan minder mensen
de belasting willen ontduiken en omdat meer mensen willen gaan werken en dan ook
belasting gaan betalen.
16a Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
* het heffen van inkomstenbelasting met progressieve tarieven. Een voorbeeld van een juiste
toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met een hoger inkomen relatief
meer belasting betalen.
* het uitkeren van inkomensoverdrachten aan vooral lagere inkomensgroepen. Een voorbeeld
van een juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met geen of een laag
(primair) inkomen een uitkering krijgen, waardoor zij een hoger (secundair) inkomen
ontvangen.
16b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat roken een nadelig
gevolg voor de welvaart van niet-rokers kan hebben en dat dit effect (als de overheid geen
accijns heft) niet in de prijs van tabak is opgenomen.
16c Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun inkomen
sparen.
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun inkomen
besteden in het buitenland.
16d Lager. Uit je verklaring moet blijken dat het aandeel van de vijfde inkomensgroep in het
secundaire inkomen hoger is dan dat van de derde inkomensgroep, zodat het belastingbedrag
een kleiner aandeel uitmaakt.
17a Belastbaar inkomen = Bruto inkomen – aftrekposten
aftrek = rente = 0,055 x € 150.000 = € 8.250
Belastbaar inkomen = € 62.000 – € 8.250 = € 53.750
17b Eerste schijf: 0,23 x € 12.000 = € 2.760
Tweede schijf: 0,30 x € 14.000 = € 4.200
Derde schijf: 0,42 x € 25.000 = € 10.500
Vierde schijf: 0,52 x € 2.750 = € 1.430
Totaal vier schijven = € 18.890
Te betalen € 18.890 – € 2.500 (heffingskorting) = € 16.390
17c Gemiddelde belastingdruk = € 16.390 / € 62.000 x 100% = 26,4%
17d Het marginale tarief voor Bart bedraat 52%/
17e Het belastingstelsel is progressief, omdat je naarmate je meer gaat verdienen over dat “steeds
meer” een hoger percentage gaat betalen aan de belastingdienst.
62

18a De “Vlaktaks” kenmerkt zich door een proportioneel belastingtarief dat al geheven wordt
vanaf de allereerste verdiende euro. De belastingfunctie is daarom een rechte lijn door de
oorsprong.
B
B=bY
Y
Gemiddelde belastingdruk (gbd) = B / Y à gbd = bY / Y = b
Marginale belastingdruk (mbd) = ∆B / ∆Y = richtingscoëfficiënt b
Conclusie: bij de “Vaktaks” zijn gemiddelde- en marginale belastingdruk gelijk.
18b De minister van financiën vreest dat hij te weinig inkomsten krijgt. Maar welke bedragen liep
hij in het oude schijvenstelsel mis, die hij nu wel ontvangt? Over de bedragen die men in het
oude schijvensysteem mocht aftrekken, ontvangt de minister nu belasting. Het is zelfs zo dat
dit relatief veel is, omdat het vooral de hogere inkomensgroepen waren met veel
aftrekposten. De minister kon toen dus 42% en 52% van die bedragen mislopen. Nu ontvangt
hij dat geld volledig.
Tevens bestaan er in het nieuwe systeem (Vlaktaks) ook geen heffingskortingen meer. Dus
ook dat geld behoudt de minister.
En een derde argument, hoewel niet echt sociaal, is dat zelfs de allerlaagste inkomens 35%
moeten betalen, terwijl die dat voorheen bij lange na niet haalden.
18c De Minister van Sociale Zaken wil nivellerende inkomenspolitiek kunnen voeren. Dat is met
de Vlaktaks absoluut niet mogelijk. Iedereen betaalt dan hetzelfde percentage van het
verdiende inkomen. Voor een nivellerende politiek is een progressief belastingsysteem
nodig. En daar was het oude schijvenstelsel natuurlijk uitermate geschikt voor.
18d Je zult nu moeten uitrekenen wat de gemiddelde belastingdruk voor beide groepen is. Met
behulp van de grafiek kun je bepalen wat het aftrekbare bedrag is. Er wordt in de opgave wel
gezegd dat er één of meer heffingskortingen zijn, maar die worden niet genoemd. Vreemd.
Ga er dan maar vanuit dat ze er niet zijn.
Bruto inkomen = € 17.000
Aftrekposten 14% = € 2.380
Belastbaar inkomen = € 14.620
Te betalen:
0,325 x € 14.620 = € 4.751,50
Belastingdruk = 27,95%
Berekening: 4.751,50 / 17.000 x 100% = 27,95%
Bruto inkomen = € 60.000
Aftrekposten 25% = € 15.000
Belastbaar inkomen = € 45.000
Te betalen:
0,325 x € 15.000 = € 4.875
0,375 x € 15.000 = € 5.625
0,42 x € 15.000 = € 6.300
------------------------------------------ +
€ 16.800
63

Belastingdruk = 28%
Berekening: 16.800 / 60.000 x 100% = 28%
Conclusie: de gemiddelde belastingdruk is in deze beide decielen (4 e en 10 e ) vrijwel gelijk.
18e De heffingskorting van € 2.000 geldt voor elke belastingplichtige. Wanneer de politiek
besluit om de “Vlaktaks” uit te breiden met deze heffingskorting van € 2.000 is er sprake van
nivellering. Voor iemand met een laag inkomen is deze € 2.000 een groot bedrag. Daar
bedoelen we mee dat je een groot deel van je inkomen belastingvrij krijgt. Voor iemand met
een hoog inkomen is het belastingvrije deel maar een relatief klein percentage. Stel iemand
heeft een inkomen van € 10.000. Met deze korting is daarvan dan maar liefst 20%
belastingvrij. Voor iemand met een inkomen van € 50.000 is dat maar 4%. Het voordeel is
relatief groter voor mensen met lagere inkomens. Deze heffingskorting werkt in dat geval
nivellerend.
19a Mensen met hogere inkomens wonen meestal ook in duurdere woningen, waarvoor zij
hogere hypothecaire leningen hebben afgesloten. Zij hebben dus niet alleen een groter
percentage belastingvoordeel, maar ook het bedrag zelf dat zij kunnen aftrekken is meestal
groter.
19b Het bedrag dat Jan kan aftrekken is de door hem betaalde hypotheekrente. Hij betaalt 5%
over zijn hypotheekschuld van € 400.000 aan rente. Dat is een bedrag van € 20.000.
Berekening hypotheekrente = 0,05 x € 400.000 = € 20.000.
Dit bedrag doet zijn belastbaar inkomen dalen van € 90.000 naar € 70.000. Dan nog valt dit
hele bedrag in de hoogste belastingschijf. De hoogste schijf begint immers al bij € 52.000.
Berekening: € 17.000 + € 13.500 + € 21.500 = € 52.000.
Het belastingvoordeel is dus 52% van het betaalde rentebedrag. Het belastingvoordeel
bedraagt daarmee € 10.400.
Berekening belastingvoordeel = 0,52 x € 20.000 = € 10.400
19c
Een stijging van de hypotheekrente betekent dat woningbezitters een groter bedrag van hun
bruto inkomen mogen aftrekken, waardoor het belastbare inkomen daalt. De overheid
ontvangt daardoor minder belasting. De overheidsontvangsten nemen daarom af.
20a Prijscompensatie is een loonsverhoging om de gestegen kosten van het levensonderhoud te
compenseren. Gegeven is dat deze kostenstijging (inflatie) 1,5% bedraagt. Het brutoloon
stijgt met € 435 euro (van € 29.000 naar € 29.435).
Dat is inderdaad een stijging die precies gelijk is aan de inflatie (prijscompensatie).
Berekening % stijging brutoloon = (nieuw – oud) / oud x 100%
% stijging brutoloon = 435 / 29.000 x 100% = 1,5%
20b Volksverzekeringen financieren de uitvoeringsinstanties uit de algemene middelen. Je moet
daarbij denken aan de belastingopbrengst. Het zijn dus geen werknemersverzekeringen,
waarvan werknemers en werkgevers de premies gezamenlijk opbrengen.
Voorbeelden van volksverzekeringen zijn de Algemene Ouderdoms Wet (AOW), de
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), de Algemene Nabestaande Wet (ANW)
en de Algemene Kinderbijslag Wet (AKW)
64

20c De ontbrekende getallen in tabel 1 betreffen iemand met een bruto jaarloon van € 29.000.
Deze persoon valt met de top van zijn inkomen van € 29.435 in schijf 2, heeft geen
aftrekposten maar wel een heffingskorting van € 5.215.
Bruto jaarloon € 29.435
Aftrekposten 0
-------------------------------------------------------------------------------------------------------- -/-
Belastbaar inkomen € 29.435
Loonheffing schijf 1: (€ 16.265 groot): € 5.433,00
Loonheffing schijf 2: (€ 29.435 - € 16.265 = € 13.170 groot):
40,35% van € 13.170 = € 5.314,10
Loonheffing € 10.747,10 -/-
Heffingskortingen € 5.215 +/+
Netto loon € 23.902,90
Het nettoloon = brutoloon – loonheffing + heffingskorting
Nettoloon = € 29.435 - € 10.747,10 + € 5.215 = € 23.902,90
21a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het verkleinen van
de wig kan betekenen dat het nettoloon groter wordt. Dit kan een aanmoedigingseffect onder
niet-werkenden veroorzaken, waardoor het aanbod van arbeid groeit.
21b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een
heffingskorting lage en hoge inkomens een gelijk bedrag aan belastingvermindering hebben,
terwijl bij een belastingvrije som de lagere inkomens door een lager marginaal tarief
(32,9%) een kleiner bedrag aan belasting besparen dan de hogere inkomens (52%).
21c
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Heffing: 0,329 × 30.000 = 9.870
Korting = 3.321 –
Extra korting = 1.536 –
Te betalen = 5.013
Gemiddelde belastingdruk: 5.013 / 30.000 x 100% = 16,7%
21d meer nivellering
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Verhouding hoog inkomen / laag inkomen in 1998: 64.900 / 22.740 = 2,85
Verhouding hoog inkomen / laag inkomen in 2001: 66.900 / 24.990 = 2,68
21e
21f
Een voorbeeld van een juist antwoord is dat bij een vermogensrendement van 1.500 gulden
hoort een vermogen van 1.500 / 0,04 = 37.500
Dit bedrag is gelijk aan de vrijstelling.
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij een laag
inkomen van 30.000 deze kritiek niet opgaat, omdat de belastingdruk op arbeid (16,7%)
65

lager is dan die op vermogen (28,5%), terwijl dat bij een hoog inkomen van 100.000 juist
omgekeerd is (respectievelijk 33,1% tegen 29,6%).
22a
Een verhoging van de belastingdruk in Nederland betekent dat je netto minder overhoudt van
je inkomen. Belastingplichtigen zouden dan kunnen proberen hun belastingplicht te
ontwijken of te ontduiken.
Ontwijken is op zichzelf niet strafbaar. Je zou deze afdrachten kunnen verminderen door
werk te gaan zoeken in een ander land of door in een ander land te gaan wonen.
Ontduiken is wel strafbaar. Dat doe je door bepaalde inkomsten niet op te geven aan de
belastingdienst. Dat is bijvoorbeeld het geval als je zwart werkt.
22b Bij een verlaging van de p/a-ratio verdelen minder werknemers (personen) de bestaande
banen. Dat gebeurt alleen als mensen langer werken of minder in deeltijd werken. De
verlaging van tarief 1 maakt werken financieel aantrekkelijker. Veel deeltijdwerkers zullen
daarom bereid zijn hun betrekking in uren uit te breiden.
Het antwoord dat meer mensen bereid zijn te gaan werken (moeite doen een baan te vinden)
is niet juist, omdat er niet gegeven is, dat bedrijven behoefte hebben aan meer personeel.
Meer mensen voor hetzelfde werk betekent juist een stijging van de p/a-ratio.
22c Veel vrouwen werken parttime om in staat te zijn arbeidstaken te kunnen combineren met
zorgtaken. Veel van deze vrouwen hebben een goede schoolopleiding genoten, maar komen
vanwege hun parttime baan niet of nauwelijks in de derde schijf terecht. Uitbreiding van
uren zou immers meer stress kunnen betekenen en de vrouwen moeten over de extra
inkomsten een hoger belastingtarief betalen.
Als nu het tarief in schijf 3 lager wordt dan in schijf 2, is uitbreiding van uren juist financieel
voordeliger. Ze houden netto veel meer over van hun extra inkomsten en kunnen ook de
kosten van kinderopvang daarvan vergoeden.
De tekst zegt dat vrouwen sterker reageren op een tariefsverandering dan mannen. Mannen
hebben vaak al een (bijna) voltijdbaan. Door de tariefverlaging van schijf 3 zullen daarom
vooral hoogopgeleide vrouwen hun werktijd uitbreiden en dan fors bijdragen aan de kosten
die nodig zijn om de vergrijzing te kunnen financieren.
De daling van de belastingopbrengst in schijf 3 als gevolg van het lagere tarief zal voor de
overheid meer dan gecompenseerd worden door de forse uitbreiding van de werktijd van
hoogopgeleide vrouwen, zodat de belastingopbrengst per persoon toch stijgt.
22d De vrouw gaat fulltime werken, gaat in schijf 3 een lager tarief betalen (35%) en toch stijgt
de belastingdruk naar 37,31%. Hieruit moet je concluderen dat de vrouw met de top van haar
inkomen in schijf 4 terecht komt.
Stel het belastbaar inkomen van de vrouw gelijk aan A.
De berekening van de gemiddelde belastingdruk ziet er dan als volgt uit:
0,29 x 17.000 + 0,41 x 14.000 + 0,35 x 21.000 + 0,52 x (A – 52.000)
---------------------------------------------------------------------------------- = 0,3731
A
4.930 + 5.740 + 7.350 + 0,52A – 27.040 / A = 0,3731
18.020 – 27.040 + 0,52A = 0,3731 A
0,1469 A = 9.020 à A = 9.020 / 0,1469 = € 61.402,31
66

23a Lees de netto-profijt bedragen van beide leeftijdsgroepen af in de grafiek en bepaal daarna
het verschil. De leeftijdsgroep 40-50 heeft een netto-profijt van - € 10.000. De leeftijdsgroep
10-20 van + € 10.000. Het verschil bedraagt gemiddeld per persoon dus € 20.000.
23b Het profijtbeginsel houdt in, dat je betaalt voor datgene wat je gebruikt. Als het land
uitsluitend het profijtbeginsel zou hanteren, dan is het ondenkbaar dat er positieve of
negatieve netto-profijten bestaan. Dan zou het netto-profijt over de hele lijn nihil geweest
zijn.
23c De tabel geeft uitsluitend informatie over het gemiddelde netto-profijtbedrag per persoon in
de betreffende groepen. Maar je weet niet hoeveel mensen er in elk van die groepen
aanwezig zijn. Het totale bedrag aan ontvangsten en uitgaven is daarom niet uit te rekenen.
23d Vergroting van het draagvlak wil de overheid realiseren door terugdringen van de
arbeidsongeschiktheid. Dat heeft dus uitsluitend betrekking op de mensen uit de actieve
bevolking (15-65 jaar). Als de overheid daarin slaagt, zullen minder mensen uit deze groepen
een uitkering krijgen en meer mensen belasting en premie betalen. Dat betekent dus dat de
staven in deze groepen negatiever worden.
23e Het draagkrachtbeginsel houdt in dat iemand met een hoger inkomen meer bijdraagt dan
iemand met een lager inkomen. De overheid zal dus kiezen voor inkomensafhankelijke
afdrachten. Deze zullen hoger/lager kunnen zijn, naarmate het inkomen hoger/lager is, terwijl
leeftijd geen direct verband heeft met draagkracht.
24a Een deel van de totale beroepsbevolking is werkloos en heeft om die reden geen inkomen. In
de grafiek blijkt dat uit het feit dat de Lorenzcurve niet in de oorsprong begint.
24b Er is zowel een nivellerende als een denivellerende werking opgetreden. Bij de lagere
inkomens zien we een nivellerende werking. De laagste 20% heeft in deze periode haar
inkomensdeel zien stijgen van 2,5% naar 6%. Daar staat echter tegenover dat de 20% rijkste
hun aandeel zagen stijgen van 40% (100-60) tot 45% (100-55). Dat is denivellerend.
24c De personen in de vierde inkomensgroep hadden een inkomensaandeel in 1990 van 30%.
Berekening (60% 30%)
In 1999 was dat aandeel 25% (55% 30%).
Het aantal mensen in deze groep bedroeg in 1990 1.150.000
Berekening: 0,20 x 5.750.000 = 1.150.000
Het aantal mensen in deze vierde groep bedroeg in 1999
Berekening: 0,20 x 7.250.000 = 1.450.000
In 1990 ontving deze groep mensen € 60 miljard
Berekening 0,30 x € 200 miljard = € 60 miljard
In 1999 ontving deze groep
Berekening 0,25 x € 275 miljard = € 68,75 miljard.
Het gemiddelde inkomen van de vierde 20%-groep in 1990 was € 52.174
Berekening: € 60 miljard / 1.150.000 = € 52.174
Het gemiddelde inkomen van de vierde 20%-groep in 1990 was € 47.414
Berekening: € 68,75 miljard / 1.450.000 = € 47.414
67

Het gemiddelde inkomen is gedaald met € 52.174 € 47.414 = € 4.760
25a
23% van de uitkeringen ontvangt het derde deciel. Berekening: 59 – 36 = 23
25b Het gemiddelde bedrag van een sociale uitkering is bij een werknemersverzekering
hoger dan bij een bijstandsuitkering hoger. Uit je antwoord moet blijken dat de
huishoudens in het derde deciel, die uitkeringen op basis van
werknemersverzekeringen ontvangen, met evenveel huishoudens een groter aandeel
hebben in het totaal van de sociale uitkeringen dan de huishoudens uit het eerste deciel,
die bijstandsuitkeringen ontvangen.
25c Er is sprake van nivellering. De figuur laat zien dat het grootste deel van de sociale
uitkeringen terecht komt bij de laagste primaire inkomens en dat de (totale) bruto
inkomensverschillen daardoor kleiner worden.
25d Die lijn loopt door punt B. De totale verdeling zal minder scheef zijn dan de verdeling
van de primaire inkomens (I) omdat het grootste deel van de uitkeringen terecht komt
bij de laagste inkomens. Dit betekent dat de lijn dichter bij de diagonaal komt te liggen.
En de totale verdeling blijft onder de gelijke verdeling (diagonaal) liggen, omdat een
(bruto) uitkeringsinkomen gemiddeld lager is dan een (bruto) primair inkomen
26a Ondernemerschap (Jan zelf) ; kapitaal (lening, winkelpand) ; arbeid (vriendin).
26b Winst, rente, huur, loon.
26c Vlottend: Voorraad kleding, kassarollen, prijskaartjes.
Vast: Kassa, toonbank, kledingrekken.
26d Ja, de aankoop van een kassa, kledingrekken en de toename van de voorraad rekenen we
allemaal tot investeren.
26e Afschrijving op de inventaris, afschrijving kassa.
27a De productie per werknemer per tijdseenheid.
27b In een jaar zitten 52 x 40 = 2080 uren à a =60.000 / 2080 = € 28,85
27c De werkgever heeft ook nog andere kosten te betalen dan allen de loonkosten voor zijn
werknemers.
27d oud: 240 x 40 = 9.600
Nieuw: 9.600 / 36 = 267 à 27 nieuwe banen
27e Voor de zelfde productie heeft Libs minder mensen nodig, dus meer kapitaalintensief
68

28a De primaire inkomensverdeling komt tot stand door de levering van productiefactoren. Hier
kan de overheid weinig aan veranderen. De secundaire inkomensverdeling komt tot stand
doordat de overheid dit primaire inkomen herverdeelt met behulp van belastingen, sociale
uitkeringen en inkomensafhankelijke subsidies en uitkeringen. De hoogte en progressie van
deze heffingen wordt door de overheid vastgesteld, zodat zij op deze wijze makkelijk de
secundaire inkomensverdeling kan beïnvloeden.
28b Punt B geeft aan hoeveel inkomen de armste 80% (100-20) van de bevolking verdient.
Als volgens de tabel de rijkste 20% van de bevolking 36,9% van het inkomen verdient, zal de
armste 80%: (100-36,9=) 63,1% verdienen.
Coördinaten: (80 , 63.1)
28c Ten opzichte van 1985 verdient de armste 20% in 1990 een kleiner deel van het inkomen
(7,1% i.p.v. 8,3%) en de rijkste 20% verdient meer (38,2% i.p.v. 36,9%). Het verschil tussen
arm en rijk is groter geworden: de inkomensverdeling is schever, zodat de Lorenzcurve
verder van de diagonaal vandaan zal lopen (krommer).
28d Bij progressieve belasting betaalt iemand met een hoger inkomen procentueel meer
belasting dan iemand met een lager inkomen. (Een hoger inkomen heeft een hogere
gemiddelde belastingdruk).
28e Als er sprake is van nivellering, zijn de inkomens naar elkaar toe gegroeid. Dan moet de
progressie van de belastingen zijn toegenomen. Hierdoor betalen hogere inkomens relatief
meer belasting, zodat zij dichter bij de lagere inkomens komen.
28f Als er sprake is van denivellering, groeien de inkomens uit elkaar; het verschil tussen rijk en
arm wordt groter. Als de uitkeringen hiervan de oorzaak zijn, moeten deze uitkeringen (lage
inkomens) minder hard zijn gestegen dan de overige (hogere) inkomen.
29a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
(Het gaat om 60% van de mensen, dus tot en met de derde inkomensgroep zodat) het
cumulatieve percentage inkomen bedraagt: 5 + 11 + 16 = 32.
29b Nee, een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat personen in
de hoogste inkomensgroep (gemiddeld) 9 × zo veel verdienen als personen in de laagste
inkomensgroep.
29c Bij (1) gelijker; bij (2) ongelijker en bij (3) nivellering
29d
69

30a Bij het tekenen van deze Lorenzcurve is de werkende beroepsbevolking (inkomenstrekkers)
in drie gelijke groepen verdeeld. Elke groep omvat 33α procent.
Op de y-as kun je aflezen hoeveel procent elke groep van het totale nationale inkomen
verdient.
────────────────────────────────────────────────────
Groep Aantal personen in Inkomen in %
% van het totaal van het totaal
────────────────────────────────────────────────────
1 33α 10
2 33α (a) 26 (b)
3 33α (c) 64 (d)
────────────────────────────────────────────────────
30b Groep 1 verdient 10% van het totale nationale inkomen. Dat is 36 miljard euro.
Groep 1 omvat 1,6 miljoen mensen. Gemiddeld is dat dus 22.500 euro.
Berekening:
(0,10 x 360 miljard) / 1/3 x 4,8 miljoen = 22.500 euro
30c
Uit je antwoord moet blijken dat mensen met een hoog inkomen naar verhouding
(procentueel) meer belasting betalen dan mensen met een lager inkomen.
Het is dus onvoldoende wanneer je alleen zegt dat mensen met een hoger inkomen meer
belasting betalen.
30d Ook al is het inkomen 80.000 euro. Men betaalt maar over 70.000 euro sociale premie.
20% van 70.000 is 14.000 euro. Dat is voor iemand met een inkomen van 80.000 euro
17,5% van het inkomen.
Berekening: 14.000 / 80.000 x 100% = 17,5%
30e
30f
Door de vergrijzing stijgen de sociale uitgaven voor ouderen (gezondheidszorg, bejaardenzorg
e.d.). De premie-opbrengst moet dus toenemen en dat kan door de premiegrens te
verhogen van 70.000 naar 75.000 euro.
Voor mensen met een inkomen kleiner of gelijk aan 70.000 euro verandert er niets. Alleen
mensen met een inkomen hoger dan 70.000 euro zullen meer premie moeten betalen, zodat
deze groep netto minder overhoudt. De secundaire inkomensverdeling wordt daardoor
minder scheef. De maatregel werkt dus nivellerend.
31a Je kunt verschillende antwoorden op deze vraag geven, zoals:
- het betaalde werk is niet gelijkmatig over gehuwde mannen en vrouwen verdeeld,
waardoor vooral mannen meer carrière mogelijkheden hebben
- gehuwde vrouwen hebben vaker een deeltijdbaan dan gehuwde mannen
- gehuwde vrouwen accepteren sneller een lager betaalde functie
31b Het minimumloon wordt gegeven aan mensen van 23 jaar en ouder met een volledige baan.
Jongeren hebben te maken met minimumjeugdlonen, maar die zijn lager dan het
minimumloon. Oorzaken waardoor iemand een lager inkomen kan hebben zijn dus:
- het betreft mensen jonger dan 23 jaar
- het betreft mensen met een deeltijdbaan
- het betreft op de arbeidsmarkt inactieve mensen met een sociale uitkering
Deze uitkeringen kunnen namelijk lager zijn dan het minimumloon.
70

31c
Het inkomensverschil tussen de eerste groep en de tweede groep is kleiner geworden.
Het aandeel van groep één is immers gestegen en dat van groep twee gedaald.
31d
Voor het tekenen van de Lorenzcurve moet je de inkomensaandelen en de vijf groepen
cumuleren (optellen).
Groep Groepen Inkomen 2001
gecumuleerd
gecumuleerd
Groep 1 20% 3,5%
Groep 2 40% 14,1%
Groep 3 60% 31,2%
Groep 4 80% 55,3%
Groep 5 100% 100,0%
Lorenzcurve 2001
100
Inkomensaandelen gecumuleerd
80
60
40
20
0
0 20 40 60 80 100
Inkomenstrekkers gecumuleerd
31e Je kunt bij deze vraag de volgende antwoorden geven:
- Een verlaging van het minimumloon maakt het moeilijker om van één inkomen rond te
komen. Daarom zal de andere, niet-werkende partner eerder een betaalde baan gaan zoeken.
- Een verlaging van het minimumloon zal ook de daaraan gekoppelde sociale uitkeringen
verlagen. Misschien dat uitkeringsgerechtigden daarom ook extra worden geprikkeld om
werk te zoeken.
31f
Een verlaging van het minimumloon zal de inkomensverdeling schever (ongelijker) maken.
Dit zal in de Lorenzcurve tot uitdrukking komen in een verder van de diagonaal gelegen
krommelijn. Zie lijn B.
71

31g De inkomenssituatie in groep vijf is verbeterd, terwijl die van groep één juist is
verslechterd. De participatiegraad van vrouwen in groep vijf is dus meer toegenomen dan die
van vrouwen uit groep één. Het betreft hier immers de inkomensverdeling over de huishoudens.
32a De secundaire inkomensverdeling is de verdeling van de inkomens na aftrek van
belastingen. Het gaat dus om de verdeling van de netto inkomens. De wijze waarop de
overheid in beide systemen de inkomensverdeling nivelleert is aanzienlijk anders. Je kunt
dan wijzen op:
1. het gegeven dat door de oplopende schijftarieven er in stelsel 1 een sterkere mate van
nivellering bestaat dan in stelsel 2, waar sprake is van een uniform tarief.
2. Bij stelsel 2 zijn geen mogelijkheden meer voor belastingontwijking door vermogende
mensen. De vrijstellingen voor beleggingen van het vermogen in een startende onderneming
of in milieuverbetering komen te vervallen. Dat is nadelig voor de hogere
inkomensgroepen/vermogende mensen. Stelsel 2 werkt door dit aspect nivellerend.
3. Bij stelsel 1 ontvangt iedereen een belastingkorting. Ook mensen met een uitkering. Bij
stelsel 2 alleen de mensen met inkomen uit arbeid. Stelsel 1 is in dit opzicht gunstig voor de
lagere “inkomensgroepen” en werkt daarom nivellerend. Stelsel 2 dus denivellerend.
b Stelsel 1 levert een prikkel op voor schoolverlaters, die nog geen werkervaring hebben en
daarom in veel gevallen een laag loon verdienen. Stelsel 2 levert daarentegen een prikkel op
voor mensen met een uitkering om te gaan werken. De verklaringen zijn:
1. Stelsel 1 kent voor de lagere inkomens een laag tarief van 16%. Dat is gunstig voor mensen
die net van school komen en een laag inkomen gaan verdienen.
2. Stelsel 2 kent alleen een arbeidskorting voor mensen met inkomen uit arbeid. Dat is juist een
prikkel voor mensen met een uitkering om werk te zoeken.
c Als je keuze was gevallen op stelsel 1, dan had je voor de volgende elementen met
bijbehorende argumentatie kunnen kiezen:
1. Je had kunnen wijzen op het feit dat stelsel nivellerend werkt op de tertiaire
inkomensverdeling door de verschillende BTW-tarieven (2). Mensen met hogere inkomens
kopen meer duurdere en luxe goederen, die belast zijn met een hoger tarief. Terwijl mensen
met lagere inkomens juist relatief meer gebruik maken van primaire producten en producten
van de collectieve sector.
2. Stelsel 1 is gunstig voor startende ondernemers en het milieu. Door beleggingsopbrengsten
72
1994-II

daarvan vrij te stellen van belastingbetaling stimuleer je innovatie in het land (3).
c Als je keuze was gevallen op stelsel 2, dan had je voor de volgende elementen me
bijbehorende argumentatie kunnen kiezen.
1. Bij stelsel 2 ontvang je de belastingkorting alleen als je inkomen hebt. Deze maatregel
stimuleert mensen “wit” te gaan werken. Daarmee verklein je dus het informele circuit (1).
2. Ook stelsel 2 heeft voor vermogende mensen een voordeel. Hun vermogensaanwas is niet
meer belast. Dit stimuleert extra kapitaalvorming en daarmee ook de ondernemingsgeest. Dit
is gunstig voor de mate van innovatie (verbetering van de productie of het
productieproces(3)).
3. Stelsel 2 is veel eenvoudiger. Mensen zullen veel gemakkelijker hun belastingpapieren
kunnen invullen. De uitvoeringskosten voor de belastingdienst zullen ook om die reden veel
lager zijn. Kortom de doelmatigheid van de belastingheffing(4) bij stelsel 2 is hoger.
4. Omdat stelsel 2 maar één uniform BTW-tarief kent, heeft het veel minder invloed op de vrije
marktwerking op de markten voor arbeid en goederen. Er zijn dan immers geen
arbeidsintensieve diensten meer, die onder het hogere BTW-tarief vallen. De dienstensector
kan dan aan meer mensen werk bieden (2), die dan meer gaan verdienen dan toen zij nog een
uitkering hadden. Het kost de overheid dan dus minder uitkeringen en zij kan de opbrengst
van de belasting dan efficiënter besteden.
33a Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
* het heffen van inkomstenbelasting met progressieve tarieven. Een voorbeeld van een juiste
toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met een hoger inkomen relatief
meer belasting betalen.
* het uitkeren van inkomensoverdrachten aan vooral lagere inkomensgroepen. Een
voorbeeld van een juiste toelichting is een toelichting waaruit blijkt dat personen met geen
of een laag (primair) inkomen een uitkering krijgen, waardoor zij een hoger (secundair)
inkomen ontvangen.
33b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat roken een nadelig
gevolg voor de welvaart van niet-rokers kan hebben en dat dit effect (als de overheid geen
accijns heft) niet in de prijs van tabak is opgenomen.
33c Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun inkomen
sparen.
• Een verklaring waaruit blijkt dat hogere inkomens een relatief groot deel van hun inkomen
besteden in het buitenland.
33d Lager. Uit je verklaring moet blijken dat het aandeel van de vijfde inkomensgroep in het
secundaire inkomen hoger is dan dat van de derde inkomensgroep, zodat het
belastingbedrag een kleiner aandeel uitmaakt.
34a 1 Centraal Planbureau (CPB)
2 Parlement
3 Regering
4 Sociaal Economische Raad (SER)
34b Femke moet € 5.912,40 aan de belastingdienst betalen
73
1994-II

34c Uit je antwoord moet blijken dat de gevolgen van andere belastingwijzigingen het voordeel
van de inkomstenbelasting teniet kan teniet doen.
34d bij (1) evenveel
bij (2) nivellerend
355a In een arbeidsintensief werken verhoudingsgewijs veel mensen. In een kapitaalintensief
bedrijf brengt men veel met machines en dus kapitaalgoederen voort.
35b Bedrijf I gaat minder premie betalen. I is een arbeidsintensief bedrijf en heeft veel
loonkosten. II gaat meer premie betalen, omdat de premie nu afhangt van de toegevoegde
waarde en niet meer van de loonkosten, die voor II laag waren.
35c Door de maatregel dalen de loonkosten per werknemer en dus kan de winstgevendheid
stijgen. Bedrijven kunnen daardoor meer mensen in dienst nemen.
35d Het voorstel werkt denivellerend. Minder loonbelasting betekent minder betalen met een
hoger marginaal tarief. BTW en accijnzen betaalt iedereen, die de goederen koopt,
ongeacht het inkomen.
36a De inkomens van de hogere inkomensgroepen zijn procentueel meer gestegen dan die van
de lagere inkomensgroepen. De verschillen zijn dus verhoudingsgewijs toegenomen. Dat
noem je gedenivelleerd.
36b Je moet eerst de verschillende inkomensgroepen en hun inkomensaandelen optellen
(cumuleren). Je begint altijd met de groep met de laagste inkomens en je eindigt met de
groep die de hoogste inkomens heeft. Van deze gecumuleerde cijfers teken je de
Lorenzcurve.
Groep Aandeel Inkomensaandeel
Inkomenstrekkers
1 20% 5% (20, 5)
1 + 2 40% 20% (40, 20)
1 + 2 + 3 60% 40% (60, 40)
1 + 2 + 3 + 4 80% 65% (80, 65)
1 + 2 + 3 + 4 + 5 100% 100% (100, 100)
74
1994-II

36c Als maatregelen in het voordeel zijn van de hogere inkomens of in het nadeel van de lagere
inkomens, dan zijn ze denivellerend. Werken de maatregelen uit in het nadeel van de
hogere inkomens of in het voordeel van de lagere, dan zijn ze nivellerend.
1 Het vergroten van de progressie zullen de hogere inkomensgroepen niet leuk vinden. Zij
moeten dan een groter deel van hun inkomen aan de belastingdienst afdragen. Dit is dus
nivellerend.
2 Het uitbreiden van het aantal aftrekposten zullen de hogere inkomens toejuichen. Dat levert
voor hen een hoger belastingvoordeel op, omdat zij in een hogere schijf vallen met een
hoger marginaal belastingtarief. Dit is dus denivellerend.
3 De lagere inkomensgroepen ontvangen overdrachtsinkomens (bijstandsuitkeringen en
huursubsidie bijvoorbeeld). Verhogen daarvan is het voordeel van de lagere
inkomensgroepen. Dit is dus nivellerend.
4 Als de overheid de eerste schijf verlengt, krijgen de hogere inkomens pas bij een hoger
inkomen met een hoger belastingtarief te maken. Dit is in het voordeel van de hogere
inkomens dus denivellerend.
Nivellerend zijn 1 en 3.
37a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• inkomensaandeel vijfde inkomensgroep: 100% − 54,2% = 45,8% 1
• inkomensverhouding: 45,8 : 5,4 → 8,5 : 1 1
37b Twee van de onderstaande coördinaten:
(20;7,6), (40;20,8), (60;38,0), (80;61,3)
37c gedaald; Uit het antwoord moet blijken dat de (gemiddelde) loonstijging kleiner is dan de
(gemiddelde) stijging van de arbeidsproductiviteit.
37d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat er laaggeschoolden
beschikbaar komen terwijl hooggeschoolden nodig zijn waardoor het loon van
laaggeschoolden zal verslechteren ten opzichte van dat van hooggeschoolden.
38a
Een voorbeeld van een juiste berekening is:
prijsstijging: 102,3 × 1,023 × 1,020 × 1,022 × 1,022 = 111,49 → 11,5%
38b 2003
75
1994-II

38c
Twee van de onderstaande:
huur, pacht, rente, winst.
38d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het secundaire
inkomen een beter beeld geeft van het beschikbare budget (waarmee in de kosten van
levensonderhoud moet worden voorzien) doordat rekening is gehouden met betaalde
belastingen / premies en ontvangen uitkeringen / subsidies.
39a
dichterbij, Uit de toelichting moet blijken dat de inkomensverdeling minder scheef is dan de
vermogensverdeling en dat de lorenzcurve van de inkomensverdeling dus links van die van
de vermogensverdeling zal liggen.
39b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
(100 − 1);(100 − 40) → (99;60)
39c
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat mensen met een
hoog inkomen gemakkelijker een (groot) deel van hun inkomen kunnen gebruiken om
vermogen te vormen dan mensen met een laag inkomen.
39d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat mensen met
vermogen, inkomen uit dat vermogen ontvangen en mensen zonder vermogen niet,
waardoor vermogende mensen ook meer inkomen ontvangen dan niet-vermogende
mensen.
40a De begrippen “degressief”, “progressief”, en “proportioneel” zeggen iets over de
ontwikkeling van het percentage dat je aan belasting betaalt, bij hogere of lagere belastbare
inkomens. Het marginale tarief is het tarief dat je over de laatst verdiende euro’s verdient.
Nivellering wil zeggen dat de verschillen tussen hogere en lagere inkomens afnemen.
De juiste zinnen luiden aldus:
Het uniforme tarief van een vlaktaks is een voorbeeld van een proportioneel
belastingtarief. Als het voorstel van de politieke partij ingevoerd zou worden, zal voor alle
belastbare inkomens, in vergelijking tot het huidige belastingstelsel, het marginale
belastingtarief dalen. Invoering van een uniform tarief zal, in vergelijking met het huidige
tariefstelsel, leiden tot denivellering van de secundaire inkomens.
40b Het belastbare inkomen van Marieke bedraagt € 30.798. Bereken zowel volgens het oude
als nieuwe systeem wat Marieke zou moeten betalen. De uitkomst zal dan gelijk moeten
zijn.
Oude systeem: schijf1: € 17.878 x 0,3360 = = € 6.007 +
Schijf 2 (€ 30.798 - € 17.878) x 0,42 = = € 5.426 +
Arbeidskorting = € 1.504 -/-
Heffingskorting = € 2.074 -/-
Te betalen = € 7.855
Nieuwe systeem (vlaktaks) : 0,32 x € 30.798 (bi) = € 9.855 +/+
Heffingskorting = € 2.000 -/-
Te betalen = € 7.855
40c De grafiek laat zien dat je over een deel van het belastbare inkomen geen belasting hoeft te
betalen. Dit deel kun je berekenen met behulp van de grootte van de heffingskorting. Deze
76
1994-II

heffingskorting van € 2.000 (bron 4) moet je dus zien als een belastingbedrag, dat je niet
hoeft te betalen. Reken uit bij een vlaktakstarief van 32% hoeveel belastbaar inkomen je als
het ware “belastingvrij” mag verdienen.
Het vlaktakstarief bedraagt 32%. De € 2.000 is dan 32% van het “vraagteken”.
1% van het vraagteken = € 2.000 / 32 = € 62.5
De grootte van het bedrag dat het vraagteken voorstelt = 100 x € 62,50 = € 6.250
40d De vlaktaks is een systeem met een veel lager marginaal belastingtarief. Dit betekent dart
als je meer gaat verdienen je procentueel niet meer hoeft af te dragen. Dit heeft drie grote
voordelen voor de overheid. De opbrengst van de winstbelasting neemt toe evenals die van
de kostprijsverhogende belastingen en de inkomstenbelasting. Geef daarvoor verklaringen.
1. De netto lonen stijgen, waardoor de loonkostenstijging beperkt blijft. Dit verbetert de
winstpositie van de bedrijven, waardoor de overheid meer winstbelasting ontvangt.
2. Het marginale tarief neemt af, zodat parttimers eerder geneigd zullen zijn hun betrekking
uit te breiden. Als deze groep meer gaat verdienen, zullen de consumptieve bestedingen
stijgen en zal de overheid meer kostprijsverhogende belastingen ontvangen (BTW,
accijnzen, enz)
3. Het marginale tarief neemt af, zodat parttimers eerder geneigd zullen zijn hun betrekking
uit te breiden. Als deze groep meer gaat verdienen, betalen ze ook meer
inkomstenbelasting.
40e In het voorstel van Janet verdwijnt de heffingskorting, dus ook het “belastingvrije” deel van
het inkomen. De grafiek begint dus in de oorsprong. Je kunt ook zeggen dat deze naar links
schuift (of hoger komt te liggen).
Een lager uniformtarief verkleint de richtingscoëfficiënt van de belastingfunctie. Dit betekent
concreet dat de grafieklijn minder steil verloopt, zodat deze nog toch bij € 30.798 de huidige
lijn van 2009 snijdt.
Kortom: Grafiek C komt overeen met het voorstel van Janet.
40f
De cartoon suggereert namelijk niet dat de belastingplichtigen een gelijk deel van hun
inkomen (hoofdhaar) afstaan. De cartoon laat zien dat alle belastingplichtigen na
belastingheffing evenveel overhouden (onder de bloempot). Een soort communisme dus.
41a Er zijn 84 medewerkers met een gemiddeld bruto salaris van € 2.060 per maand (bron 12).
Deze 84 medewerkers vormen 28 procent van het totale personeelsbestand (bron 12). De
grootte van het personeelsbestand kun je uitrekenen. Je weet dat 8% van dit totale bestand
behoort tot “managers en bestuursleden”.
Het totale bestand bestaat uit 84 / 28 x 100 = 300 inkomenstrekkers.
Van deze groep is 8% manager of bestuurslid. Deze groep bestaat dus uit 24 mensen.
Berekening: 8 x 3 (= 1%) = 24 mensen
41b De bestuursvoorzitter ontvangt jaarlijks 12 × € 12.000 = € 144.000 als “arbeidsmarkttoeslag”
plus een salaris in groep IV: gemiddeld 12 × € 6.620 = € 79.440. Je mag zelfs verwachten
dat het salaris van de bestuursvoorzitter als hoogste in rang veel hoger is, omdat deze €
6.620 een gemiddelde is.
Het totale inkomen van de bestuursvoorzitter is dus minimaal € 144.000 + € 79.440 = €
223.440. Dat is meer dan de Balkenende-norm van € 176.000.
Je had ook als volgt kunnen redeneren. De bestuursvoorzitter ontvangt 12 × € 12.000 = €
144.000 als toeslag. Dit bedrag is slechts € 32.000 onder de Balkenende-norm. Zelfs met
het gemiddelde salaris van groep II van € 3.060 per maand (12 x € 3.060 = € 36.720 per
jaar) zou hij dan al boven de Balkenende-norm komen.
77
1994-II

41c Toepassing van de Balkenende-norm zal leiden tot lagere salarissen van de hoger
betaalden. Daarmee komen financiële middelen vrij, die de scholen kunnen inzetten om de
lerarensalarissen te verhogen.
41d Bereken de coördinaten van de Lorenzcurve van Hogeschool Amstelveld. Teken deze
vervolgens in de Lorenzcurve, Als deze dichter bij de diagonaal ligt, dan heeft Nicolien
gelijk. Dan is de inkomensverdeling van de Hogeschool minder groot dan bij het ziekenhuis.
Hogeschool
Aantal medewerkers Inkomensaandeel
Abs Rel Gecum. Gecum.
Relatief
Relatief
Groep 1 84 28 28 84 x 2.060 = 173.040 17,2% 17,2
Groep 2 114 38 66 114 x 3.060 = 348.840 34,7% 51,9
Groep 3 78 26 92 78 x 4.155 = 324.090 32,3% 84,2
Groep 4 24 8 100 24 x 6.620 = 158.880 15,8% 100
Totaal 300 100% = 1.004.850 (100%)
De Lorenzcurve van de hogeschool bestaat uit de coördinaten: (0,0), (28, 17,2), (66, 51,9),
(92, 84,2) en (100, 100).
De stelling van Nicolien is dus juist.
41e Als je kiest voor het standpunt van Leonard, dan kun je als argument noemen dat
bestuursvoorzitters moeten beschikken over bijzondere kwaliteiten die hen ‘schaars’ maken.
Op de arbeidsmarkt zal de vraag naar deze bestuurders groter zijn dan het aanbod, zodat
de beloning zal (moeten) stijgen. Als instellingen in de quartaire sector geen hogere
beloningen betalen, zouden deze mensen worden weggekocht door het bedrijfsleven / zou
de kwaliteit van het schoolbestuur dalen.
Als je kiest voor het standpunt van leonard, dan kun je als argument noemen dat
bestuursvoorzitters moeten beschikken over bijzondere kwaliteiten die hen ‘schaars’ maken.
Als je kiest voor het standpunt van Nicolien, dan kun je als argument noemen dat deze
bestuurders werken in de quartaire sector (ook wel collectieve sector genoemd -
overheid/sociale zekerheid) en worden betaald uit collectieve middelen (belastinggelden).
De Quartaire is sector is dienstverlenend en niet naar winst strevend. De Balkenende-norm
kan daarom gezien worden als een sociaal contract dat afdwingt dat individuele
bestuursvoorzitters niet (alleen) kijken naar hun eigen belang.
78
1994-II

42a Bereken eerst het belastbare erfenisbedrag. Daarna met behulp van het schijvenstelsel het
belastingbedrag zelf.
De erfenis bedraagt € 490.000 + € 140.000 + € 170.000 = € 800.000
De belastbare erfenis = € 800.000 - € 50.000 (schuld) - € 600.000 (vrijstelling) = € 150.000.
Over de eerste € 125.000 betaalt zij 0,10 x € 125.000 = € 12.500
Over de rest (€ 150.000 - € 125.000) x 0,20 = € 5.000.
Het bedrag aan erfbelasting bedraagt voor haar dan ook € 17.500.
42b Het marginale tarief is het tarief van de de hoogste schijf. Het gemiddelde tarief is het
percentage van haar totale erfenis dat zij aan belasting betaalt. De totale erfenis bestaat ui
het saldo van geërfde bezittingen minus geërfde schulden.
Haar marginale tarief bedraagt dus 20%
De totale erfenis bedraagt € 800.000 - € 50.000 = € 750.000
Het gemiddelde tarief bedraagt daarmee 2,3%.
Berekening: € 17.500 / € 750.000 x 100% = 2,3%
42c Een verhoging van de vrijstellingsbedragen is in het voordeel van de grotere erfenissen.
Voor de mensen met een kleinere erfenis verandert er dan niets. Zij hadden al een volledige
vrijstelling. Deze maatregel leidt daardoor tot een kleinere progressie.
42d Een verlaging van de belastingtarieven leidt tot lagere belastingaanslagen. Mensen zullen
dan minder snel belasting ontwijken/ontduiken, waardoor de belastingopbrengst kan stijgen.
De daling van de belastingtarieven verbetert de belastingmoraal.
42e Het stelsel van 2010 is voordeliger voor de erfbelastingbetaler. Ook verbetert dit
stelsel de belastingmoraal. Uitgaande van deze twee feiten kun je dan concluderen
dat:
1. het beginsel van bevoorrechte verkrijging zwakker wordt toegepast. Dit blijkt uit de grotere
vrijstellingsbedragen en de lagere toptarieven, waardoor erfgenamen meer van hun erfenis
overhouden. Ook blijkt dat uit het feit van het verdwijnen van het verschil in tarief bij de
partner en de kinderen, terwijl de partner meer heeft bijgedragen aan het tot stand komen
van het vermogen dan de kinderen zelf.
2. het welvaartsbeginsel sterker wordt toegepast. Dit blijkt uit de grotere verwachte
inverdieneffecten die kunnen wijzen op minder kapitaalvlucht. Het gevolg daarvan is dat
erfgenamen meer vermogen tot hun beschikking hebben voor meer consumptie en meer
investeringen.
43a Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet je weten hoe hoog het financieringstekort (FT)
is. Het financieringstekort is namelijk het bedrag waarmee de schuld stijgt. Je kunt het FT
berekenen door het bedrag dat de overheid aflost (schuldverkleining) af te trekken van het
bedrag dat de overheid leent (= begrotingstekort = schuldvergroting).
Het begrotingstekort bedraagt 20 miljard euro (stijging staatsschuld)
Aan aflossingen betaalt de overheid ook 20 miljard euro (daling staatsschuld).
Conclusie: de staatsschuld zal gelijk blijven
43b Bezuinigen is slecht voor de effectieve vraag, maar maakt de financiële situatie van de
overheid wel gezonder.
Als je kiest voor een persbericht namens de minister van Economische Zaken kun je
vermelden dat door bezuinigen vanwege tegenvallende inkomsten de bestedingen verder
zullen dalen, wat leidt tot een vergroting van de economische krimp.
79
1994-II

Als je kiest voor het persbericht van de minister van Financiën kun je stellen dat er door de
tegenvallende inkomsten een groter tekort ontstaat waardoor de staatsschuld stijgt en er in de
toekomst meer belasting betaald moet worden om de rente te kunnen betalen. Dan blijft er
minder geld over voor zaken als onderwijs, gezondheidszorg, enz.
43c Je moet in je onderbouwing de drie gevraagde effecten behandelen. Daarbij is welvaart meer
dan alleen koopkracht. De secundaire inkomensverdeling heeft betrekking op inkomens na
betaling van belasting en premies en in de tertiaire inkomensverdeling is ook nog rekening
gehouden met kostprijsverhogende belastingen en prijsverlagende subsidies.
Met betrekking tot het effect van het belastingplan op de welvaart in ruime zin kun je stellen
dat de welvaart toeneemt, omdat bij een gelijk niveau van consumptie milieuonvriendelijke
producten vervangen worden door milieuvriendelijke
Het effect van het belastingplan op de secundaire inkomensverdeling heb je juist verwoord als
je zegt dat deze maatregel nivellerend werkt. De heffingskorting is namelijk voor iedereen
even hoog. Voor mensen met een laag inkomen is dit een relatief veel groter voordeel dan
voor mensen met een hoog inkomen.
En wat betreft het effect van het belastingplan op de tertiaire inkomensverdeling is het juist
andersom, namelijk denivellerend. De ecotax heft de overheid op milieuonvriendelijke
producten en vooral de lagere inkomens consumeren relatief veel van deze
milieuonvriendelijke producten. Zij betalen daardoor relatief veel kostprijsverhogende
belasting (ecotax).
44a Een voorbeeld van een juist antwoord is een abtwoord waaruit blijkt dat door het beperken
of afschaffen van de hypotheekrenteaftrek het financieren van de aanschaf van een woning
duurder wordt waardoor de vraag naar koopwoningen afneemt. Hierdoor daalt de prijs van
koopwoningen waardoor nieuwbouw minder winstgevend is zodat sommige bouwbedrijven
afzien van het realiseren van hun bouwplannen.
44b
44c
44d Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat meneer Kreukers
met een hypotheek van € 1.000.000 op grond van maatregel A slechts de rente over €
400.000 (minder dan de helft van de totale lening) mag aftrekken van de belasting, terwijl bij
80
1994-II

maatregel B de volledige rente over € 1.000.000 aftrekbaar blijft, zij het niet tegen maximaal
52% maar tegen maximaal 42%.
44e
81
1994-II

Toetsboek hoofdstuk 15 - Welvaart en groei deel 2 antwoorden
1a Loonquote = (280+ 120) / 600 x 100% = 66,7%
1b Winstquote = 110 / 600 x 100% = 18,3%
1c Arbeidsinkomensquote = (280 + 50) / 480 x 100% = 68,75%
1d Verschil loonquote en arbeidsinkomensquote berust op het feit dat bij de AIQ de overheid
buiten beschouwing blijft en dat het “toegerekend” loon zelfstandigen als loon wordt geteld.
2a De totale omzet van NW = € 50 x 15.000 = € 750.000
2b Inkoop per boek = € 12,50 + € 4 + € 5 = € 21,50. De totale inkoopwaarde bedraagt dan €
21,50 x 15.000 = € 322.500
2c
De bruto toegevoegde waarde per boek = € 6,50 + € 11 + € 2 + € 9 = € 28,50. De bruto
toegevoegde waarde van het bedrijf is € 28,50 x 15.000 = € 427.500.
2d De netto toegevoegde waarde = € 427.500 – (15.000 x 6,5) =
€ 427.500 – 97.500 = € 330.000
2e Het CBS wil de toegevoegde waarde weten om zo de productie van het bedrijf/land te
kunnen bepalen.
2f Diensten van derden: advocaten, accountants, verzekeringswezen, bankwezen,
schoonmaakbedrijven, transportbedrijven, horeca/toeristen, transportbedrijven, enz.
3a
Veeboer Veehandelaar Slachthuis Slagerij
Alle bedragen x € 1.000
Inkoop 20 € 150 310 450
Diensten van € 15 € 20 10 € 30
derden
Afschrijvingen € 25 € 20 € 30 25
Beloningen € 90 120 € 100 € 120
productiefactoren
Omzet € 150 € 310 € 450 € 625
3b Diensten van derden voor een:
veeboer zijn de veearts en het bankwezen,
veehandelaar zijn een garagebedrijf en een verzekeringsmaatschappij
slachthuis zijn bankwezen, een accountant en een schoonmaakbedrijf
slagerij zijn het bankwezen, een belastingconsulent en een verzekeringsbedrijf
3c De inkoop van een veehandelaar is gelijk aan de omzet van de boer (€ 150.000)
De inkoop van de slager is gelijk aan de omzet van het slachthuis (€ 450.000).
82
1994-II

3d In de omzet zit de inkoop verwerkt en dat is het productieresultaat van de voorgaande
schakels. Door deze inkoop mee te tellen ontstaan dubbeltellingen. Daaro mag je de inkoop
niet bij de productie tellen.
3e BT Veeboer = 90 + 25 = 115 (x € 1.000)
BT Veehandelaar = 120 + 20 = 140 (x € 1.000)
BT slachthuis = 100 + 30 = 130 (x € 1.000)
BT Slagerij = 120 + 25 = 145 (x € 1.000)
3f Van de toegevoegde waarde betaalt een bedrijf de beloningen van haar productiefactoren en
de afschrijvingskosten
4a
4b
4c
Als de bank aan Bert geld leent, wil zij zekerheid dat Bert dat geleende geld terug kan
betalen. Economen praten over het nakomen van schuldverplichtingen. De resultatenrekening
laat zien of Bert winst maakt en zo ja hoeveel.
Om de winst te berekenen moet je de kosten van de opbrengst (= omzet) aftrekken. Links
staan op de resultatenrekening de verschillende kosten en recht de opbrengst.
Het totaal van genoemde kosten bedraagt € 235.000.
Berekening: 80.000 + 120.000 + 20.000 + 15.000 = 235.000
De winst van Bert bedraagt € 240.000 − € 235.000 = € 5.000
De toegevoegde waarde is verkoopwaarde (omzet) minus inkoopwaarde. Het verschil noem
je toegevoegde waarde. Volgens de makers van het examen is het antwoord dan ook
eenvoudig 160.000 euro.
Berekening: 0mzet (240.000) min inkoopwaarde (80.000) = 160.000 euro.
Deze bruto toegevoegde waarde bestaat uit de afschrijvingen en de netto toegevoegde
waarde. Waarbij de netto toegevoegde waarde bestaat uit de beloningen voor de
productiefactoren: loon, huur, pacht, rente en winst. In deze opgave wordt geen rekening
gehouden met afschrijvingen.
Probleem bij deze opgave is de post “overige kosten”. Daaronder kunnen bijvoorbeeld de
kosten vallen voor de ingehuurde diensten. Denk daarbij aan schoonmaakbedrijven,
accountantsbedrijven, banken en dergelijke. Deze kosten horen wel degelijk bij de
“inkoopwaarde”. Veel is daarom te zeggen voor het antwoord van 145.000 euro.
Je kunt de toegevoegde waarde in dat geval dan op twee manieren berekenen:
1. Omzet minus inkoop = 240.000 − 80.000 − 15.000 = 145.000 (euro)
2. Som van de beloningen productiefactoren. Hier zijn er drie genoemd, te weten: loon
(120.000), rente (20.000) en winst (5.000) = 145.000 euro.
4d
4e
Omdat behalve de extra rentekosten de overige factoren gelijk blijven, zal de winst van
bakker Bert “kleiner” (1) zijn. Maar omdat je zowel de rentebetaling als de winst tot de
toegevoegde waarde rekent, zal door deze verschuiving van winst naar rente de totale
toegevoegde waarde “gelijk” (2) blijven.
Nee, in de tekst staat dat Bert goede zaken deed. Zo goed zelfs dat zijn oude oven het niet
aankan. Daarom was Bert gaan investeren. De nieuwe oven zal dan ook een grotere
capaciteit hebben dan de oude oven. De grotere productie had waarschijnlijk geleid tot een
grotere omzet en daarmee ook tot een hogere winst. De hogere winst kun je ook verklaren
door van de machine te verwachten dat deze meer brood (in dezelfde tijd en bediend door
minder mensen) kan bakken. Bert heeft dan een diepte-investering gedaan.
83
1994-II

5a
5b
5c
Naarmate de AIQ stijgt, blijft er voor het bedrijfsleven minder toegevoegde waarde over die
het tot de winst kan rekenen.
Hoe minder winstgevend het bedrijfsleven, hoe slechter dit is voor de werkgelegenheid.
Vakbonden eisen hogere lonen, wanneer de werknemers meer premies moeten betalen en
daardoor netto minder overhouden.
6a
6b
Een stijgende AIQ kan bedrijven doen besluiten de productieprocessen kapitaalintensiever te
maken. Daardoor gaan er banen verloren. Er kan dan structurele werkloosheid ontstaan.
1) Door de loonstijging en een gelijkblijvende werkgelegenheid stijgen de loonkosten. Als de
netto toegevoegde waarde zelf niet verandert, betekent dit een stijging van de
arbeidsinkomensquote.
Loon x werkgelegenheid
AIQ = ––––––––––––––––––––––– x 100%
Netto toegevoegde waarde
2) De stijgende arbeidsproductiviteit doet de loonkosten per product afnemen. Als de
verkoopprijs gelijk blijft stijgt het winstaandeel. De AIQ daalt dan.
6c
1990
1995
1995
2000
2000
2005
AIQ van bedrijven Indexcijfer
AIQ
bedrijven
92.9
100
84,5
91
84.6
100
86.4
102
86.4
100
80,4
93
van
Indexcijfer
Investeringen
bedrijven
100
135
100
106
100
130
van
6d
De eerste vijf jaar daalde de AIQ met bijna 9%. Je ziet dat in die periode de investeringen
van bedrijven met 35% stegen. De tweede vijf jaar steeg de AIQ ongeveer 2%. De
investeringen stegen toen ook maar weinig. In de derde periode zie je de AIQ weer dalen met
zo’n 7%. De investeringen nemen dan weer toe met 30%. Er bestaat blijkbaar een negatief
verband tussen de AIQ en de bedrijfsinvesteringen. Als de AIQ daalt, blijft er een groter deel
over voor de winst. Daardoor zullen bedrijven meer gaan investeren. Investeringen zijn voor
een belangrijk deel afhankelijk van de winst of winstverwachtingen.
7a
7b
Primaire inkomens zijn de beloningen van de productiefactoren arbeid, kapitaal, natuur en
ondernemerschap. Andere vormen van primair inkomen zijn dus rente, winst, huur en pacht.
Je hoeft er maar twee te noemen.
De belangrijkste reden voor bedrijven om te investeren is “winst”. Het deel van de
toegevoegde waarde dat bestemd is voor rente, huur en pacht blijft redelijk constant, omdat
deze betalingen contractueel vastliggen. Ze maken daarom ook deel uit van de zogenaamde
constante kosten.
Als de winstverwachtingen verbeteren zullen bedrijven gaan investeren. Als bedrijven een
kleiner deel van hun toegevoegde waarde aan arbeid besteden (daling
84
1994-II

arbeidsinkomensquote) en rente, winst en huur constant blijven, stijgt het winstaandeel. Dat
doet de bedrijfsinvesteringen toenemen.
7c
7d
8a
8b
8c
Uit de figuur kun je aflezen dat in 2004 het arbeidsinkomen 73,7% uitmaakt van de
toegevoegde waarde van industriële bedrijven. Volgens de tekst in de vraag bedraagt deze
totale toegevoegde waarde in 2004 € 60,9 miljard. Aan primair arbeidsinkomen is € 44,88
miljard betaald.
Berekening: 0,737 x € 60,9 miljard = € 44,88 miljard.
Dat is meer dan de € 43,5 miljard uit 2001. Het primaire arbeidsinkomen bij industriële
bedrijven in 2004 is dus ten opzichte van 2001 gestegen.
De financiële en zakelijke dienstverlening is een arbeidsintensieve sector, terwijl de
industriële sector in ons land juist heel kapitaalintensief is. De loonkosten per uur in de
zakelijke en financiële instellingen zijn wel lager, maar doordat daar in verhouding veel
werknemers zijn, maken de arbeidskosten toch een groot deel uit van de toegevoegde
waarde. Dat is de reden voor de hogere arbeidsinkomensquote in de zakelijke en financiële
sector. In deze laatste sector is de productie dus het meest arbeidsintensief.
Onder de tertiaire sector verstaan we de naar winststrevende dienstverlenende bedrijven.
Hier zijn dat de sectoren transport en handel/horeca.
Omdat je te maken hebt met twee sectoren die een verschillende netto toegevoegde waarde
hebben, kun je de twee groeicijfers niet zomaar bij elkaar optellen en door twee delen. Je
zult een gewogen gemiddelde moeten berekenen, waarbij je de grootte van de netto
toegevoegde waarde als wegingsfactor gebruikt.
Berekening: (90,3 x 3% + 38,5 x 5%) / (90,3 + 38,3) = 3,6%
Het gewogen gemiddelde van de groei van de twee sectoren (industrie en transport) bedraagt
dus 3,6%.
Arbeidsproductiviteit = productie per werknemer. We weten de procentuele groei van de
productie (5%) en we weten de procentuele verandering van de werkgelegenheid (- 1%).
Met behulp van indexcijfers kun je dan de index van de arbeidsproductiviteit berekenen,
waarna je daaruit de procentuele verandering kunt bepalen. Berekening:
Index arbeidsproductiviteit = Index productie / Index werkgelegenheid x 100
Index arbeidsproductiviteit = 105 / 99 x 100 = 106,1
De arbeidsproductiviteit is dus met 6,1% gestegen.
8d
8e
8f
Met kapitaalintensiever maken bedoelen we dat de hoeveelheid kapitaal per eenheid arbeid
groter wordt.
Manieren om de arbeidsproductiviteit te vergroten zijn:
* meer scholing, waardoor mensen hun taken beter kunnen uitvoeren;
* arbeidsverdeling, waardoor het werk sneller en beter kan worden verricht;
* prestatiebeloning, waardoor mensen worden aangezet beter te presteren.
De arbeidsinkomensquote (AIQ) bereken je door het totale arbeidsinkomen (loonsom) te
delen door de toegevoegde waarde.
De toegevoegde waarde is gestegen met 5%.
De totale werkgelegenheid is met 1% gedaald zodat, hoewel de lonen (arbeidsinkomen per
persoon) ook met 5% zijn gestegen, de totale loonsom toch is gedaald.
85
1994-II

De AIQ is dus gedaald, omdat de teller (loonsom) kleiner is geworden.
AIQ = Loonsom / Toegevoegde waarde
9a
9b
9c
9d
Met minder mensen (minder loonkosten) kun je dan hetzelfde produceren.
Verlagen van de AIQ kan ook door afstoten van personeel of loonmatiging.
De toegevoegde waarde bevat ook nog de huur, pacht en rente,
Beloningen als huur, pacht en rente zijn op korte termijn contractueel bepaald en daarom
reken je ze ook tot de constante kosten.
10a Export is de geldstroom van het buitenland naar bedrijven. Deze geldstroom bedraagt
197 miljard euro
10b Een voorbeeld van een juiste berekening is:
De inkomende geldstroom van gezinnen bedraagt € 350 miljard (inkomen).
De gegeven uitgaande geldstroom van gezinnen bedraagt € 199 (consumptie) + € 47
(sparen) = € 246 miljard.
De belastingontvangsten van de overheid bedragen € 104 miljard (350 – 246)
10c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Saldo betalingsbalans = Export – Import = 197 – 180 = 17 (miljard euro)
10d Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een pijl van bedrijven naar overheid die weergeeft dat bedrijven belastingen /
heffingen betalen.
• Een pijl van overheid naar gezinnen die weergeeft dat de overheid
overdrachtsinkomens (zoals de bijstanduitkering en huursubsidie) uitkeert.
• Een pijl van overheid naar buitenland die weergeeft dat de overheid
ontwikkelingshulp betaalt.
11a Stilgelegd worden
Mac Productie per week
Arbeiders
hines
2 40.000 stuks (2 x 20.000) 12 (2 x 6)
3 120.000 stuks (3 x 40.000) 15 (3 x 5)
Tota
al
160.000 stuks 27
Wanneer het bedrijf 3 moderne nieuwe drukpersen aanschaft zal de bestaande
productiecapaciteit gehandhaafd blijven. Zij zal zelfs met 20.000 kranten toenemen.
Productie 180.000 (3 x 60.000). Er zijn dan 9 werknemers nodig.
86
1994-II

11b Als gevolg van de looneis zal de werkloosheid met 18 toenemen (27 – 9)
11c Het betreft hier diepte-investeringen omdat de arbeidsproductiviteit toeneemt. Ook gaat het
hier om een kleine uitbreidingsinvestering.
12a Bij reële productiegroei stijgt de geproduceerde hoeveelheid. Niet de waarde van de
productie. Dat laatste is de nominale groei.
b Bijvoorbeeld: door een grotere vraag van de consumenten ontvangt de overheid meer
omzetbelasting waardoor zij haar bestedingen zou kunnen vergroten.
Bijvoorbeeld: als producenten machines aanschaffen, kan dat leiden tot goedkopere
producten waardoor de bestedingen door het buitenland toenemen.
c Als de consumenten denken dat de inflatie in de nabije toekomst zal stijgen, zullen ze de
gewenste goederen zo snel mogelijk kopen omdat de koopkracht van het geld in de nabije
toekomst kleiner is dan de huidige. De particuliere consumptie zal dus toenemen.
d Consumenten zullen hun aankopen uitstellen in de hoop dat de prijzen nog verder zullen
dalen. De bestedingen dalen, waardoor de economische groei afneemt.
e Vaste kapitaalgoederen gaan meerdere productieprocessen mee, vlottende kapitaalgoederen
niet.
f Winst en het inbrengen van eigen vermogen.
g Dat de productiecapaciteit van een bedrijf of een land door investeringen toeneemt.
h Bij procesinnovatie heeft de invoering betrekking op het productieproces, bij
productinnovatie op het product zelf.
i Door technologische vernieuwing kan de productie sneller en dus goedkoper gebeuren.
Daardoor kan het bedrijf de verkoopprijzen verlagen zonder dat de winstmarge wordt
aangetast. De concurrentiepositie verbetert.
j II, III, V en VI.
k Als de producent weinig vertrouwen heeft in het economische klimaat en stagnerende
afzetcijfers verwacht.
l De winstverwachting. Als een bedrijf geen winstverwachtingen heeft, zal het niet
investeren ook al is de rente nog zo laag. Bij hoge winstverwachtingen zullen bedrijven wel
investeren, zelfs als de rente hoog is.
m De overheidsconsumptie bestaat uit overheidsbestedingen aan vlottende kapitaalgoederen
(materiële overheidsconsumptie) en ambtenarensalarissen (personele overheidsconsumptie).
De overheidsinvesteringen zijn overheidsbestedingen aan vaste kapitaalgoederen.
n Bijvoorbeeld: als de overheid de ambtenarensalarissen verhoogt, heeft dat een gunstige
invloed op de effectieve vraag. Daardoor kan de recessie gedempt worden.
Bijvoorbeeld: door orders voor kapitaalgoederen te plaatsen (voor wegen bijvoorbeeld) kan
de overheid een overschot op de arbeidsmarkt (werkloosheid) tegengaan.
o Dit kan leiden tot een importverbod voor Nederlands vee door andere landen. Daardoor zal
de Nederlandse export dalen.
Meer werkloosheid in Duitsland leidt tot een lagere vraag in dat land, waardoor ook minder
in Nederland wordt gekocht.
p De conjunctuur hangt samen met de omvang van de bestedingen. Deze bestedingen bestaan
voor een deel uit de in het buitenland gekochte goederen en diensten. Dus een verbetering
van de conjunctuur leidt tot een stijging van de invoer.
87
1994-II

13a de inflatieverwachting: als consumenten verwachten dat de prijzen gaan stijgen, kunnen ze
de producten beter kopen voordat ze in prijs gaan stijgen. Zij gaan dan over tot een
versnelde aankoop.
13b het seizoen: de verkoop van haring, mosselen, aardbeien, wintersport en dergelijke zijn
seizoengebonden.
13c hun milieubesef: de opkomst van biologisch geproduceerd voedsel.
13d de invloed van reclame: maakt producten bekend onder consumenten en maakt hen naar die
producten nieuwsgierig.
13e de mode van het moment: denk aan kleding.
13f de status die het product verleent: mobieltjes, auto’s, enz.
14a
In Utrecht is het besteedbare inkomen per hoofd 7,3% hoger dan het gemiddelde en in
Friesland is dat 8,9% lager.
Besteedbaar inkomen Utrecht = 1,073 x € 11.750 = € 12.607,75
Besteedbaar inkomen Friesland = 0,911 x € 11.750 = € 10.704,25
Het verschil tussen beide provincies bedraagt = € 1.903,50
14b Bereken eerst het bedrag dat de gemiddelde Zeeuw besteedt. Daarna bereken je het bedrag
dat deze consumeert. Het berekenen van het gevraagde percentage is dan eenvoudig.
De gemiddelde Zeeuw besteed 0,99 x € 11.750 = € 11.632,50
De gemiddelde Zeeuw consumeert 0,979 x € 10.210 = € 9.995,59
De gemiddelde Zeeuw consumeert dus 85,93% van zijn gemiddelde besteedbaar inkomen.
€ 9,995,59
Berekening: —————— x 100% = 85,93%
€ 11.632,50
14c De examenmakers vragen niet naar een berekening, maar naar een uitleg met behulp van de
grafiek. Uit de grafiek kun je afleiden dat het besteedbare inkomen in Zuid-Holland relatief
meer boven het landelijke gemiddelde ligt (1,1%) dan de consumptie per persoon. Dit is
maar 0,4% hoger dan het landelijke gemiddelde. Naar verhouding spaart men in Zuid-
Holland dus relatief veel. De spaarzin ligt boven het landelijke gemiddelde.
15a Onder conjunctureel herstel verstaan we een toename van de bestedingen in het land na een
periode van laagconjunctuur (relatief weinig bestedingen).
15b Vermindering van de overheidsuitgaven verlaagt de vraag naar goederen en diensten. Dit is
nadelig voor de afzet van bedrijven die produceren voor de binnenlandse markt.
Loonmatiging verlaagt de koopkracht van de werknemers en de gezinnen. De consumptieve
bestedingen zullen daardoor afnemen evenals de afzet van de bedrijven die voor de
binnenlandse markt produceren.
15c Loonmatiging kan de loonkosten beperken en verbetert daarom onze internationale
concurrentiepositie. Dat is gunstig voor exportbedrijven.
15d Dat zijn de overdrachtsuitgaven.
88
1994-II

15e Loonmatiging (eventueel gepaard gaande met een stijging van de arbeidsproductiviteit)
leidt tot een verbetering van de winstpositie van de bedrijven. De winstverwachtingen
verbeteren en bedrijven zullen dan meer investeren.
15f Een vermindering van de overheidsuitgaven met € 10 miljard leidt tot een daling van het
nationale product (nationale inkomen). De bestedingen zijn namelijk gedaald. De daling van
het nationale inkomen verlaagt ook de belastingopbrengst. Daardoor daalt het
begrotingstekort met minder dan €10 miljard.
16a Het arbeidsinkomen bestaat uit de door bedrijven betaalde lonen en het toegerekend loon
zelfstandigen.
16b Het arbeidsinkomen van bedrijven bedraagt in 2005 ( 0,81 x 320 =) € 259,2 miljard
16c Een hoge AIQ leidt tot lagere winsten, waardoor de investeringen afnemen
.
16d Door diepte-investeringen neemt de vraag naar arbeid af. Bedrijven produceren dan
hetzelfde met minder mensen. De arbeidskosten dalen dan en de arbeidsinkomensquote
daalt.
16e De collectieve lasten bestaan uit belastingen, niet-belastingmiddelen en sociale premies.
16f Een daling van de collectieve lasten betekent dat er minder premies geheven hoeven te
worden, waardoor de arbeidskosten kunnen afnemen en de AIQ daalt.
16g Bij een daling van de AIQ stijgt de winstgevendheid van bedrijven en daar willen de
vakbonden ook een graantje van meepikken.
17a De procentuele stijging van de particuliere consumptie in het derde kwartaal van 1999 ten
opzichte van het derde kwartaal van 1997 is 8,5%.
Berekening: 100 × 1,045 × 1,038 = 108,47 → 8,5%
17b Andere bestedingscategorieën zijn de:
• overheidsbestedingen.
• particuliere investeringen.
• export.
• import.
18a De toegevoegde waarde bestaat uit de beloningen van de productiefactoren en wordt als
maatstaf voor de productie gebruikt. De toegevoegde waarde van de overheid bestaat uit
haar personele consumptie, de salarissen.
18b Particuliere bestedingen (netto) = C + I = € 336 miljard + € 45 miljard = € 381 miljard.
18c Het verschil tussen netto en bruto bestaat uit de afschrijvingen of ook wel de
vervangingsinvesteringen. BNP = NNP + A of BNP = NNP + Iv
89
1994-II

BNP = € 450 miljard + € 46 miljard = € 496 miljard.
18d EV = NNP = C + I + O + E – M
E – M = € 264 miljard - € 252 miljard = € 12 miljard.
450 = 336 + 45 + O + 12 à O = 450 – 336 – 45 – 12 = 57 (€ miljard)
18e Nationale bestedingen = C + I + O = 336 + 45 + 57 = 438 (€ miljard)
18f Gebruik hiervoor het overzicht dat je zelf hebt gemakt in paragraaf 2.
Ib = In + Iv = 45 + 46 = 91
Ivo = 3,5
Iu = In – Ivo = 45 – 3,5 = 41,5 (miljard euro).
De bruto investeringen in vaste activa zijn de vervangingsinvesteringen en de
uitbreidingsinvesteringen samen. De waarde daarvan bedraagt (46 + 41,5 =) 87,5 miljard
euro.
19a Netto nationaal product = netto binnenlands product + per saldo uit het buitenland
ontvangen primair inkomen, dus 570 miljard + 25 miljard = 595 miljard.
19b Bruto toegevoegde waarde van de overheid = bruto binnenlands product (= bruto nationaal
product – per saldo uit het buitenland ontvangen inkomen) – bruto toegevoegde waarde
bedrijven, dus (660 miljard – 25 miljard) – 550 miljard = 85 miljard.
19c Afschrijvingen = bruto binnenlands product – netto nationaal product,
dus 635 miljard – 595 miljard = 40 miljard.
20a De netto toegevoegde waarde van bedrijven en overheid bestaat uit de som van de
beloningen van de in dat land ingeschakelde productiefactoren. Dat is het binnenlands
inkomen. Bij het nationaal inkomen kijk je naar het primair inkomen dat ingezetenen in
totaal hebben verdiend, dus inclusief het per saldo uit het buitenland ontvangen primair
inkomen.
20b NNI marktprijzen = NNI factorkosten + saldo kostprijsverhogende belastingen en
prijsverlagende subsidies
NNI tegen marktprijzen = Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.423 miljard + Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.52
miljard = Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout!
Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.475 miljard.
20c De afschrijvingen bedragen:
Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout!
Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.480 miljard - Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
90
1994-II

gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.423 miljard = Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.57
miljard.
Afschrijvingen = vervangingsinvesteringen
I-netto = Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout!
Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.112 miljard -Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.57 miljard = Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.55
miljard.
20d I-netto = I-uitbreiding + I-voorraad
I uitbreiding = Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.55 miljard - Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.0,25 miljard = Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet
gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.55,25 miljard.
20e Het nominaal nationaal inkomen is gestegen met
(423 - 403) / 403 x 100% = 5,0%.
21a Lasten Gezinnen Baten
Consumptie binnenland 203 Lonen en salarissen 200
Consumptie buitenland 2 Ambtenarensalarissen 70
Directe Belasting 60 Saldo inkomens buitenland 5
Saldo = Besparingen 10
275 275
Lasten Bedrijven Baten
Directe belasting 20 Consumptie binnenland 203
Indirekte belasting 18 Overheidsaankopen 40
Lonen en salarissen 200 Export 100
Import 101 Subsidies 5
Afschrijvingen 33 Bruto investeringen 35
Saldo = ingehouden winst 11
383 383
Lasten Overheid Baten
91
1994-II

Ambtenarensalarissen 70 Belasting gezinnen 60
Afschrijvingen 3 Belasting bedrijven 20
Subsidies 5 Indirekte belasting 18
Overheidsaankopen 40 Bruto investeringen 10
Saldo = begrotingssaldo 10
(tekort)
118 118
Lasten Buitenland Baten
Saldo inkomens buitenland 5 Consumptieve bestedingen 2
Export 100 Import 101
Saldo = saldo buitenland 2
105 105
Lasten Vermogensrekening Baten
Bruto investeringen:
Afschrijvingen:
- bedrijven 35 - bedrijven 33
- overheid 10 - overheid 3
Saldo overheid 10 Saldo Gezinnen 10
Saldo buitenland 2 Saldo bedrijven 11
57 57
21b De overheidsuitgaven bevatten naast de overheidsbestedingen (consumptie en
investeringen) ook nog de overdrachtsuitgaven.
21c De netto overheidsbestedingen (consumptie en netto investeringen) bedragen 110 miljard
euro’s.
Ambtenarensalarissen (personele consumptie) = 70
Overheidsaankopen
(netto investeringen en materiële consumptie) = 40 +/+
Netto overheidsbestedingen
= 110 (miljard euro)
21d Netto toegevoegde waarde van bedrijven bedraagt € 231 miljard
Dat zijn alle lonen, huren, pachten, interesten en winsten. Let op ingehouden winst en
vennootschapsbelasting (winstbelasting) moet je ook meetellen.
Berekening: 200 + 11 (ingehouden winst) + 20 (directe belasting is ook winst) = 231
21e De netto toegevoegde waarde (productie) van de overheid bestaat uit de door haar betaalde
salarissen.
21f Het netto nationaal inkomen tegen factorkosten bedraagt 306 miljard. Voor de oplossing
van deze vraag is het goed om de module economische kringloop I te raadplegen.
NTW (bedrijven) = 231
NTW (overheid = salarissen) = 70
92
1994-II

Netto binnenlands nationale inkomen/product (factorkosten) = 301
Saldo inkomens buitenland = 5
Netto nationale inkomen/product (factorkosten) = 306
Of
Lonen en Salarissen = 200
Overheidssalarissen = 70
Saldo inkomens buitenland = 5
Winst: - betaald aan belasting = 20
- ingehouden = 11
NNI/NNP (factor) = 306
21g NNI/NNP (factor) = 306
Saldo prijsverhogende belastingen en
Prijsverlagende subsidies (18 – 5) = 13 +/+
NNI/NNP (marktprijszen) = 319
Afschrijvingen
- Overheid = 3
- Bedrijven = 33 +/+
BNI/BNP (marktpijzen)
= 355 (miljard euro)
22a De overheid betaalt primaire inkomens aan gezinnen. Zij heeft dus ambtenaren in dienst
(productiefactor arbeid). Ook schaft zij goederen aan van bedrijven. Dit blijkt uit de
bestedingen die zij bij bedrijven doet. Zij heeft dus ook kapitaalgoederen tot haar
beschikking.
22b Het nationaal inkomen (Y) kun je op twee manieren bepalen. Het is gelijk aan de effectieve
vraag en het is gelijk aan de som van de primaire inkomens (loon. Huur, pacht, rente en
winst).
De effectieve vraag (EV) bestaat uit de som van alle bestedingen die in een land plaats
vinden minus de bestedingen van dat land in het buitenland (import).
In formule: EV = C + I + O + E – M
Nationaal inkomen voor toetreding
Y = EV = C (15) + I (6) + O (5+6) + E (15) – M(16) = 31 (miljard euro)
Y = som van primaire inkomens = 6 (gezinnen) +25 (bedrijven) = 31 (miljard euro)
Nationaal inkomen na toetreding
Y = EV = 16 + 8 + (5+6) + 20 – 18 =37(miljard euro)
Y = som primaire inkomens = 6 + 31 = 37 (miljard euro)
Conclusie: het primaire inkomen is na toetreding gestegen 6 miljard euro.
22c Voor toetreding zou het oost-Europese land voor een groter bedrag uit de EU hebben
geïmporteerd dan zij naar de EU exporteerden. Na toetreding was het bedrag van de export
naar de EU juist groter dan de import uit de EU.
93
1994-II

22d Als veel oost-Europeanen naar het buitenland vertrekken om daar te gaan werken,
verdienen zij daar ook primaire inkomen. Zij sturen een deel va de in het buitenland
verdiende inkomens terug naar hun familie in eigen land. Je met dus een pijl tekenen van
buitenland (beginpunt) naar gezinnen (eindpunt), die weergeeft dat er ook primaire
inkomens worden verkregen uit werken in het buitenland. Je schrijft er dus ook “primaire
inkomens” bij
22e Door deze arbeidsmigratie verlaten veel geschoolde werknemers en hun kennis het land,
wat op langere termijn nadelig kan zijn voor de kwaliteit en kwantiteit van de
productiefactor arbeid in dit land. We gaan er hierbij van uit dat er geen sprake is van
remigratie van deze mensen (terugkeer op termijn). Want in dat laatste geval kunnen zij
juist de kennis en ervaring in de EU opgedaan, ten goede laten komen aan de eigen
economie.
23a Y = C + I + O + E - M
Y = 0,75Y + 50 + 20 + 70 + 15 - (0,05Y -10)
Y = 0,75Y - 0,05Y + 50 + 20 + 70 + 15 + 10
Y = 0,70Y + 165
0,30Y = 165
Y = 165 / 0,30 = 550 miljard euro
23b Y = C + S + B
C = 0,75Y + 50
B = 0,20Y – 30
S = .................... +/+
C + S + B = Y
Invullen voor S levert: S = 0,05Y – 20
23c (B - O) = begrotingssaldo
B = 0,2 x 550 - 30 = 80
O = 70 -/-
(B - O) = 10 (overschot)
23d De werkgelegenheid (Av) bedraagt 91⅔ % van 6 miljoen = 5,5 miljoen personen.
De arbeidsproductiviteit (a) berekenen we met onderstaande formule.
a = Y / Av = € 550 miljard / 5,5 miljoen = € 100.000
94
1994-II

24a Met de nationale rekeningen bedoelen we een
boekhoudkundige beschrijving van het economische
proces, zoals dat zich in een bepaalde periode heeft
afgespeeld.
24b
24c De particuliere besparingen zijn groter dan de
particuliere investeringen. De particuliere bedrijven
besteden dus niet voldoende. Er is een particulier
spaaroverschot (S - I > 0).
24d De overheid heeft een tekort van 15 (B - O < 0).
B = 55
O = 70
B - O = -15
Dit tekort financiert de overheid door geld te lenen op de kapitaalmarkt, dat beschikbaar is
gesteld door particulieren.
24e Y = C + I + O + (E - M)
Y = NNP
De invloed van het buitenland bestaat uit het saldo op de lopende rekening (E - M).
E = 290
M = 270
E - M = 20
Het buitenland draagt per saldo 20 miljard bij aan het nationale product.
24f (S – I) + (B – O) = (E – M) à (60 – 25) + (55 – 70) = (290 – 270) à (35) + (-15) = 20
35 – 15 = 20 (klopt)
25a In land A is de overheidsinvloed op het economische proces het grootst, omdat daar de
overheidsuitgaven het grootst zijn. Ook is in land A de marginale belastingquote het hoogst.
25b (B - O) is het begrotingssaldo.
Land A:
B = 0,4 x 900 - 200 = € 160 miljard
O
= € 170 miljard
(B - O) = 160 - 170 = - € 10 miljard (het begrotingstekort)
25c Land B:
B = 0,2 x 900 - 155 = € 25 miljard
O
= € 35 miljard
(B - O) = 25 – 35 = - € 10 miljard (het begrotingstekort is eveneens 10)
25d Bezwaren van een begrotingstekort zijn:
- dat er een opwaartse druk op de rente ontstaat vanwege een stijgende vraag naar kapitaal,
- dat er kans op inflatie bestaat vanwege geldschepping door de overheid om de schuld te
financieren,
95
1994-II

- dat de lasten (rente- en aflossingsverplichtingen) naar de toekomst worden verschoven,
- dat de staatsschuld blijft stijgen.
25e a = Y/Av = € 900 mld / 9 mln = 100.000 euro
Yvw = N x a = 10 mln x € 100.000 = € 1.000 miljard
Het evenwichtsinkomen moet met € 100 miljard stijgen
∆Y = 100 en mp = 1 / 0,30 = 3 ⅓
25f 100 = 3 1/3 x ∆O
∆O = 100 / 3⅓ = 30 (miljard euro)
25g B = 0,4 x 1.000 – 200 = € 200 miljard
O = 170 + 30 = € 200 miljard
(B - O) = 0
25h Door de grote multiplier (3⅓) zal de toename van de overheidsbestedingen leiden tot een
sterke stijging van het nationale inkomen. Dankzij de hoge belastingquote (0,4) zal een
groot deel van deze inkomensstijging weer in de schatkist terugvloeien.
25i Stel dat de regering van land B streeft naar volledige werkgelegenheid. De noodzakelijke
stijging van 30 miljard van de overheidsbestedingen vergroot het tekort alleen maar.
B = 0,2 x 1.000 - 155 = € 45 miljard
O = 35 + 30 = € 65 miljard
(B - O) = 45 - 65 = - € 20 miljard
26a Y = 0,6(Y - 0,1Y) + 58 + 40 + 76 + 265 - 0,5Y - 55
Y = 0,6 x 0,9Y - 0,5Y + 384
Y - 0,54Y + 0,5Y = 384
0,96Y = 384 à Y = 400 (miljard euro).
26b B = 0,1 x 400 = 40 en O = 76.
(B - O) = -36 (miljard euro).
26c E = 265 en M = (0,5 x 400) + 55 = 255.
(E - M) = 10 (miljard euro).
26d S = (Y - B) - C = 0,4(Y - B) -58
S = 0,4(400 - 40) -58 = (0,4 x 360) -58 = 86.
(S - I) + (B - O) = (86 - 40) + (40 - 76) = 10 en dus gelijk aan het uitvoersaldo (E - M).
26e
Netto overheidsbestedingen = overheidsconsumptie + bruto investeringen overheid
afschrijvingen overheid = 68,50 + 9,85 - 2,75 = 75,60 (miljard euro).
26f Netto investeringen bedrijven = bruto investeringen bedrijven - afschrijvingen bedrijven =
81,45 - 43,55 = 37,9 (miljard euro).
96
1994-II

27a Primair inkomen is beloning uit de inzet van productiefactoren (loon, huur, pacht, rente en
winst).
27b Uit de beloningen van de productiefactoren. Het betreft dus de bedragen:
140.000 loon 12.000 pacht/huur 10.000 rente 83.000 winst
27c Gerard heeft aandelen. Hij ontvangt namelijk winst.
27d AIQ = (140.000 + 0,60 x 80.000) / 245.000 x 100% = 188.000 / 245.000 x 100% = 76,7%
27e Personele inkomensverdeling
27f
Loon Pacht/huur Rente Winst Totaal
Agnes 60.000 4.000 64.000
Piet 80.000 80.000
Truus 30.000 12.000 6.000 48.000
Gerard 50.000 3.000 53.000
Totaal 140.000 12.000 10.000 83.000 245.000
Verdeel eerst de inkomenstrekkers in vier gelijke groepen, beginnende met de laagste inkomens.
Inkomen ( 0, 0)
Groep Truus 25% 48 19,6% ( 25, 19,6)
Groep Gerard 25% 53 21,6% ( 50, 41,2)
Groep Agnes 25% 64 26,1% ( 75, 67,3)
Groep Piet 25% 80 32,7% (100, 100)
Totaal 245 100%
28a AIQ heeft alleen betrekking op de toegevoegde waarde van bedrijven, terwijl bij de
loonquote ook de toegevoegde waarde van de overheid hoort. Bij de AIQ worden de aan
ambtenaren betaalde slarissen niet meegerekend. Alleen het arbeidsinkomen in bedrijven
telt dan mee.
28b Hogere winsten stimuleren bedrijven tot het doen van investeringen.
28c In geen enkel jaar daalde de winst. Alle genoemde percentages zijn immers positief. De
winsten blijven dus toenemen.
28d De winst kan ook gebruikt worden voor extra winstuitkeringen, het vergroten van de
reserves, het doen van arbeidsbesparende investeringen of deze kan worden belegd in het
buitenland.
28e Omdat de overige inkomens als loon, huur en pacht op de korte termijn constant zijn, zal
een stijging van de arbeidskosten (AIQ) ten koste gaan van de winstgevendheid (WQ).
97
1994-II

29a Onder de tertiaire sector verstaan we de naar winststrevende dienstverlenende bedrijven.
Hier zijn dat de sectoren transport en handel/horeca.
29b Omdat je te maken hebt met twee sectoren die een verschillende netto toegevoegde waarde
hebben, kun je de twee groeicijfers niet zomaar bij elkaar optellen en door twee delen. Je
zult een gewogen gemiddelde moeten berekenen, waarbij je de grootte van de netto
toegevoegde waarde als wegingsfactor gebruikt.
Berekening: (90,3 x 3% + 38,5 x 5%) / (90,3 + 38,3) = 3,6%
Het gewogen gemiddelde van de groei van de twee sectoren (industrie en transport)
bedraagt dus 3,6%.
29c
Arbeidsproductiviteit = productie per werknemer. We weten de procentuele groei van de
productie (5%) en we weten de procentuele verandering van de werkgelegenheid ( 1%).
Met behulp van indexcijfers kun je dan de index van de arbeidsproductiviteit berekenen,
waarna je daaruit de procentuele verandering kunt bepalen. Berekening:
Index arbeidsproductiviteit = Index productie / Index werkgelegenheid x 100
Index arbeidsproductiviteit = 105 / 99 x 100 = 106,1
De arbeidsproductiviteit is dus met 6,1% gestegen.
29d Met kapitaalintensiever maken bedoelen we dat de hoeveelheid kapitaal per eenheid arbeid
groter wordt.
29e
29f
Manieren om de arbeidsproductiviteit te vergroten zijn:
* meer scholing, waardoor mensen hun taken beter kunnen uitvoeren;
* arbeidsverdeling, waardoor het werk sneller en beter kan worden verricht;
* prestatiebeloning, waardoor mensen worden aangezet beter te presteren.
De arbeidsinkomensquote (AIQ) bereken je door het totale arbeidsinkomen (loonsom) te
delen door de toegevoegde waarde.
De toegevoegde waarde is gestegen met 5%.
De totale werkgelegenheid is met 1% gedaald zodat, hoewel de lonen (arbeidsinkomen per
persoon) ook met 5% zijn gestegen, de totale loonsom toch is gedaald.
De AIQ is dus gedaald, omdat de teller (loonsom) kleiner is geworden.
AIQ = Loonsom / Toegevoegde waarde
30a De gekochte kapitaalgoederen moeten eerst in het bedrijf worden geïnstalleerd voordat de
investering zijn vruchten afwerpt.
30b Bezuinigingen op de overheidsuitgaven hebben een negatief effect op de effectieve vraag
omdat de overheid dan minder subsidies, lonen of uitkeringen verstrekt. Daardoor ontvangen
de gezinnen en de bedrijven minder inkomen.
30c Door belastingverhoging
98
1994-II

30d De overdrachtsuitgaven zijn geen uitgaven aan goederen en diensten. Het zijn de uitkeringen
en subsidies aan gezinnen en bedrijven. Je vindt ze dan ook geheel of gedeeltelijk terug in de
consumptieve uitgaven van de gezinnen en in de investeringen van de bedrijven en mag ze er
daarom niet nog eens apart bijtellen.
30e 1 Personele overheidsconsumptie.
2 Materiële overheidsconsumptie.
3 Overdrachtsuitgaven.
4 Overheidsinvesteringen.
31a Gebruik de vergelijking EV = C + I + O + E - M
Invullen leidt tot: 245 miljard = 150 + 50 + 40 + 75 – 70 =
31b Het nationaal product is ook 245 miljard euro
31c De bezettingsgraad = (€ 245 miljard / € 260 miljard) ! 100% = 94,2%
31d Ja. De bestedingen zijn kleiner dan de productiecapaciteit. Dat noem je onderbesteding.
31e In dat geval stijgt de effectieve vraag tot € 275 miljard. Dat is € 15 miljard hoger dan de
capaciteit. Dat leidt waarschijnlijk tot bestedingsinflatie.
32 Vetgedrukt is gegeven.
NBP (f)
P#B−P$S +
NBP (m)
183 – 10 = 173 (c)
Saldo Ybl + 10
NNP (m)
= 208 – 25 = 183 (b)
A + 25
BNP (m) 208
BBP(m) = BNP (m) – saldo Ybl = 208 – 10 = 198 (a)
33 Gegeven.
BNP(f) = 300
P#B−P$S = 12
Saldo Ybl = 15
a BNP(m) = 300 + 12 = 312
b BBP(f) = BNP(f) – Saldo Ybl = 300 – 15 = 285
c BBP(m) = BNP(m) – Saldo Ybl = 312 – 15 = 297
34a In de economische theorie verstaan we onder sparen het niet-consumeren van het inkomen.
34b De(gemiddelde) spaarquote bereken je door de grootte van de nationale besparingen te delen
door het nationaal inkomen. Een daling van de spaarquote betekent dus dat een groterdeel
99

van het nationaal inkomen wordt geconsumeerd. Daardoor stijgt de effectieve vraag en
daarmee ook weer het nationale inkomen.
34c
Om economische groei mogelijk te maken zal de kapitaalgoederenvoorraad moeten worden
vergroot. Bedrijven zullen daartoe moeten investeren. Deze investeringen worden voor een
belangrijk deel gefinancierd door de gezinsbesparingen (= aanbod van productiefactor
kapitaal). Wanneer de besparingen dalen wordt het moeilijker deze noodzakelijke
investeringen te realiseren.
34d Bij toenemende inflatie, en daarmee waardedaling van het geld, wordt sparen minder
aantrekkelijk. Het wordt dan aantrekkelijker om nu reeds te kopen en daarmee de
prijsstijgingen voor te zijn.
35a Een renteverlaging leidt op twee manieren tot een hogere gezinsconsumptie.
a) De lagere rente maakt consumptief krediet goedkoper, waardoor mensen eerder geld lenen
voor de aanschaf van duurdere consumptiegoederen.
b) Een lagere rente maakt sparen minder aantrekkelijk.
Consumenten besteden daarom meer geld aan consumptiegoederen.
Een van beide antwoorden is voldoende.
46b Gezinnen en bedrijven laten zich bij hun aankopen leiden door de hoogte van de prijzen
(marktmechanisme). Een renteverandering maakt goederen die zij met geleend geld kopen
duurder of goedkoper. De vraag daarnaar zal dus ook veranderen. Bij de overheid
daarentegen bepaalt het budgetmechanisme welke goederen worden aangeschaft.
De overheidsbestedingen zijn om die reden minder rentegevoelig.
Een andere bestedingscategorie die je mag noemen is de export. De export hangt af van de
situatie in het buitenland. De conjunctuur en de rente in het buitenland bepaalt het koopgedrag
daar en dus wat wij aan hen kunnen afzetten (exporteren).
35c
De bestedingsimpuls van € 132 miljard doet de effectieve vraag met hetzelfde bedrag
toenemen. In dat jaar stijgt daardoor het nationaal inkomen (nationaal product) van Japan
ook met € 132 miljard.
De consumenten zullen een groot van deze extra verdiende / 132 miljard het komende jaar
weer opnieuw consumeren. Het gevolg is dat hierdoor de effectieve vraag en dus het
inkomen verder stijgen (multipliereffect). Schematisch ziet dat er zo uit:
O#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C# enz.
36a NNP(f) = 236,7 + 148,3 + 54,4 = 439,4 miljard euro
36b BNP(m) = NNP(f) + A + (P-Su) = 439,4 + 61,2 + 56,1 = 556,7 miljard euro
36c Nominale stijging looninkomen bedrijven = 246,8 – 236,7 = 10,1 miljard.
Dat is een stijging met 4,3%.
36d Voor de reële stijging vergelijk je de cijfers van 2003 en 2002 allebei in prijzen van 2002.
Dan bedraagt de stijging 237,2 – 236,7 = 0,5 miljard euro.
Dat is een stijging met 0,02%.
100

37a De reële stijging van het NNP kun je berekenen door de nominale stijging van het NNP te
vergelijken met de stijging van het prijspeil. Bij deze berekening moet je gebruik maken van
de indexcijfertechniek.
Eerst bereken je het indexcijfer van de nominale stijging. Daarna kun je het indexcijfer van
de reële stijging berekenen. Daaruit kun je de procentuele reële stijging bepalen.
1) Index Nominale stijging NNP: 520 / 500 x 100 = 104
2) Index reële stijging 104/102 x 100 = 101,96
3) De reële stijging bedraagt dus 1,96%
37b Het reële inkomen per hoofd kun je bepalen door de ontwikkeling van het reële NNP te
vergelijken met de ontwikkeling van de bevolkingsgrootte. Ook nu moet je weer met
indexcijfers werken.
Het reële NNP per hoofd van de bevolking is met 1,45% gestegen.
Berekening: 101,96 / 100,5 x 100 = 101,45
De stijging van het reële NNP per hoofd is dus 1,45% (101,45 100).
37c
Andere voorbeelden van productie die niet meetellen bij de berekening van het nationale
product zijn:
* doe-het-zelf-activiteiten;
* huishoudelijk werk;
* vrijwilligerswerk.
37d Deze productie wordt niet meegeteld, omdat er geen geregistreerde geldstroom tegenover
staat. Je zou ook kunnen zeggen dat deze activiteiten buiten de waarneming van de
belastingdienst liggen.
37e
37f
Het enge welvaartsbegrip is meetbaar. Het betreft dus meetbare welvaart zoals de
koopkracht. Bij het ruime welvaartsbegrip worden ook gevoelens betrokken. Je zou dan
kunnen spreken over welzijn.
Dijkverbetering leidt tot meer bestedingen bij het bedrijfsleven en dus tot een grotere
productie. Ook levert dit werk natuurlijk veel extra werkgelegenheid op. Dat verhoogt de
koopkracht van veel gezinnen.
Als gevolg van de dijkverbetering kunnen natuurgebieden verloren gaan. Dat negatieve
externe effect tast voor velen de kwaliteit van het leven aan. De kwaliteit van het leven is
meer dan de meetbare welvaart van dat leven. Het ruime welvaartsbegrip kan dus afnemen
door de dijkverbetering.
38a Een stijging van de breuk ap/apc wil zeggen dat de binnenlandse arbeidsproductiviteit in het
land meer stijgt dan die van de concurrenten op de wereldmarkt. De productie per werknemer
in dat land stijgt dan relatief meer dan in die andere landen. Het gevolg daarvan kan zijn dat
in het land de loonkosten per product meer dalen of minder stijgen dan in de andere landen.
De concurrentiepositie van het land verbetert en daardoor stijgt de exportwaarde.
38b Op dit moment kun je de situatie met betrekking tot de betalingsbalans, de
overheidsbegroting en de werkgelegenheid berekenen. Over de groeidoelstelling (3) valt in
verband met gebrek aan gegevens niets te zeggen. We hebben hier immers te maken met een
statisch model, dat wil zeggen een momentopname.
Betalingsbalanssituatie E − M:
101

E = 100/100 x 280 − 0,4 x 687,5 = 5,00 miljard geldeenheden. Deze doelstelling (1) is niet
gerealiseerd
Begrotingssaldo
O − B = 175 − 0,25 x 687,5 = 3,125 miljard geldeenheden.
Dat is 0,5% van het 687,5 en daarmee is doelstelling (2) wel gerealiseerd.
Werkloosheid
U = Aa − Av = 7 − 687,5/100 = 0,125 (miljoen). Dit is 1,8% van 7 miljoen. Doelstelling (4)
is dus ook gerealiseerd.
38c Eerst vul je de formule in.
Oude situatie: Ye = 1,25(20 + 75 + 175 + 100/100 x 280) = 1,25 x 550 = 687,5
Nieuwe situatie: Ye = 1,25(20 + 75 + 175 + 100/110 x 280) = 1,25 x 524,55 = 655,68
Het evenwichtsinkomen is gedaald met 31,82 (miljard geldeenheden).
Deze daling kost 31,82 (miljard) / 100 (duizend) = 0,3182 (miljoen) banen. Met dat aantal
stijgt de werkloosheid.
38d Om uit te rekenen welk investeringsbedrag (∆Io) nodig is, gebruik je de volgende formule:
∆Y = 1,25 x ∆ Io
∆Y = 31,82 miljard.
∆ Io = 31,82 (miljard) / 1,25 = 25,456 (miljard geldeenheden) .
38e De overheid zou twee doelstellingen kunnen noemen, die in gevaar komen als zij een
stimulerend beleid gaat voeren. In de eerste plaats zal haar eigen begroting verslechteren.
Deze voldoet nu nog aan de doelstelling, maar dat kan veranderen als zij meer gaat uitgeven
of minder belasting gaat heffen, want ook dit laatste werkt natuurlijk stimulerend op de
economie.
De tweede reden is, dat de lopende rekening nog verder verslechtert. Deze voldeed al niet
aan de doelstelling, maar door een stimulerend beleid stijgt het nationaal inkomen en
daarmee ook de import. Immers M = 0,4Y.
38f De langere arbeidsduur doet de binnenlandse arbeidsproductiviteit stijgen. Dat is gunstig
voor de concurrentiepositie van het land en dus ook voor haar exportwaarde. Schematisch:
ap↑ → E↑ → EV↑ → Y↑ → Av↑
Een hogere arbeidsproductiviteit betekent ook dat hetzelfde resultaat met minder werknemers
kan worden verkregen. Een aantal mensen kan daardoor hun baan kwijtraken. Immers Av =
Y / ap.
39a Een verlaging van de autonome belasting heeft invloed op de koopkracht van de gezinnen.
Een stijging van het besteedbaar inkomen (Y-B) heeft een hogere nationale consumptie tot
gevolg: C = 0,75(Y-B) + 33. Dat leidt weer tot een hogere EV (EV = C+I+O) en dus een
hoger nationaal inkomen (EV=Y). Een hoger inkomen heeft echter een hogere
belastingopbrengst tot gevolg (B=0,2Y + 12).
Blijkbaar heeft het instellen van een lagere autonome belasting een zogenaamd
inverdieneffect voor de overheid. Om de totale belastingopbrengst met € 4 miljard te
verlagen is daarom een nog grotere verlaging van de autonome belastingen nodig.
39b Multiplier autonome overheidsbestedingen = 10 / 4 = 2,5 (365-355)/(83-79)
Multiplier autonome belastingen = 12/-6,4 = -1,9 (367-355)/(12-5,6)
In de tabel bij de lastenverlichting blijkt dat de autonome belasting met € 6,4 miljard is
verlaagd (12 - 5,6). Uit dezelfde tabel bij de overheidsbestedingen blijkt dat die met € 4
miljard zijn verhoogd (83-79). Vergelijk deze veranderingen met de inkomensverandering
die ze teweeg hebben gebracht.
102

De absolute waarde van de multiplier van de autonome overheidsbestedingen is groter dan
die van de autonome belastingen.
39c Belangrijk gegeven is dat arbeid knelpuntsfactor is. Dat betekent dat de productiecapaciteit
kan stijgen, naarmate werkgevers meer arbeid inschakelen of naarmate de productiviteit van
de werknemers stijgt. Stel de oorspronkelijke productiecapaciteit op € 100 miljard. Bij een
bezettingsgraad van 97,5% bedraagt de effectieve vraag dan € 97,5 miljard. De effectieve
vraag en daarmee de feitelijke productie stijgt als gevolg van de lastenverlichting met 3,38%.
Stijging EV = (367-355) / 355 x 100% = 3,38%
De productiecapaciteit stijgt met 1%. Dat komt door de stijging van het arbeidsaanbod.
Arbeid was immers knelpuntsfactor.
Jaar Productiecapaciteit Effectieve vraag
2001 € 100 miljard € 97,5 miljard
2002 € 101 miljard 1,0338 x € 97,5 miljard = € 100,8 miljard
De bezettingsgraad in 2002 bedraagt dan 99,8%.
Bezettingsgraad = 100,8 / 101 x 100% = 99,8%
39d De econoom is bang voor bestedingsinflatie. Vergelijk de stijging van de effectieve vraag in
beide situaties met de ontwikkeling van de productiecapaciteit, die je dan aantreft.
Lastenverlichting: de effectieve vraag stijgt met € 12 miljard, terwijl de productiecapaciteit
maar met 1% stijgt. Dit laatste als gevolg van een stijging van het arbeidsaanbod.
Overheidsinvestering: de effectieve vraag stijgt maar met € 10 miljard, terwijl de
productiecapaciteit zelfs met 2% groeit. Immers het zelfde arbeidsaanbod produceert 2%
meer als gevolg van de toegenomen arbeidsproductiviteit.
De investeringsmaatregel heeft de laagste kans op bestedingsinflatie. De effectieve vraag
stijgt namelijk het minst, terwijl de capaciteit juist het meeste stijgt.
40a Je kunt bij deze vraag zowel de hoogte van het BBP als dat van de nationale bestedingen
gebruiken. Vergelijk de waarde daarvan voor 2006 in prijzen van 2006 met de waarde
daarvan in prijzen van 2002. Het verschil tussen beide cijfers is ontstaan door de inflatie.
BBP (2006 in prijzen van 2002) = _ 495 miljard
BBP (2006 in prijzen van 2006) = _ 546 miljard
Bij een inflatie van 2,5% per jaar moet 495 x 1,025 gelijk zijn aan 546. En dat klopt
inderdaad.
40b Geïmporteerde inflatie ontstaat als de ingevoerde producten zelf duurder worden of wanneer
je door een koerswijziging er meer van je eigen valuta voor moet betalen. In beide gevallen
uit dat zich waarschijnlijk in hogere uitgaven voor de invoer van goederen en diensten.
Dat nu is niet het geval. De invoer van 2006 is in prijzen van 2006 zelfs lager dan in prijzen
van 2002. De in 2006 ingevoerde goederen en diensten zijn blijkbaar zelfs goedkoper dan ze
in 2002 waren.
40c Het saldo op de lopende rekening kun je het beste met behulp van een overzichtelijk schema
van uitgaven en ontvangsten berekenen. De lopende rekening bestaat uit goederen-, dienstenen
inkomensrekening (inclusief inkomensoverdrachten). Let er op dat je de juiste getallen
neemt, dus die van 2006 in prijzen van 2006.
Ontvangsten Uitgaven Saldo
103

Goederenrekening 352 324 28
Dienstenrekening
Inkomensrekening 69 66 3
Inkomensoverdrachten 7 11 - 4
LOPENDE REKENING 428 401 27
40d Je moet weten wat economen onder het nationaal spaarsaldo verstaan. Er zijn twee
mogelijkheden:
1. Nationaal spaarsaldo (NS) = (S I) + (B O), dus de som van particulier spaarsaldo en
begrotingssaldo van de overheid.
2. Nationaal spaarsaldo is het verschil tussen het BBP en de nationale bestedingen.
Voor deze opgave gebruiken we de tweede omschrijving.
NS (2002) = 448 427 = 21 (miljard euro)
NS (2006) = 546 518 = 28 (miljard euro)
Dit is een toename van het NS met 33,3%
Het BBP zelf groeide van 448 naar 546. Dit is een stijging van 21,9%.
Het nationaal spaarsaldo groeide sterker dan het BBP. De opmerking van de criticus over het
Αspaarzaam volkje≅ is dus juist.
41a Rente is een kostenpost voor bedrijven. Een stijging van de kapitaalmarktrente maakt lenen
duurder, waardoor de investeringen door bedrijven naar verwachting zullen dalen. Vandaar
het negatieve verband. Een hogere rente kan bedrijven trouwens ook doen besluiten om de
winsten niet opnieuw te investeren of te reserveren, maar juist te beleggen om daar dan op
een veilige risicomijdende wijze extra rente-inkomsten mee te verdienen.
41b Vergelijk in beide voorstellen de verandering van de consumptieve bestedingen met die van
de investeringen. De belastingverhoging op arbeidsinkomen (voorstel 2) leidt via
vergelijking (1) tot een sterke daling van de consumptie met € 194 - € 162 = € 32 (miljard).
Daar staat dan wel tegenover dat het begrotingstekort daalt en daarmee de rente eveneens (8),
wat weer tot een stijging van de investeringen leidt (9) met € 61 - € 56 = € 5 (miljard). Maar
de EV daalt per saldo wel met € 27 miljard.
Berekening: 32 – 5 = 27 en dat komt overeen met de gegevens in de tabel (380 – 353 = 27).
41c Bij voorstel 1 (verhoging belasting op overige primaire inkomens) zal de consumptieve vraag
juist met € 3 miljard toenemen (1), terwijl ook nog eens de investeringen met € 10 miljard
stijgen (via (8) en (9), zodat per saldo de effectieve vraag en het nationale inkomen met € 13
miljard stijgen.
De investeringen (9) hangen af van de hoogte van de overige primaire inkomens (Y 2 ) en van
de rente. Die laatste is in beide voorstellen nagenoeg gelijk. Het antwoord moet dus te maken
hebben met Y 2 .
Omdat Y = Y 1 + Y 2 en Y 1 = 0,70Y maakt Y 2 altijd 30% uit van het totale nationale inkomen
(Y). Omdat met voorstel 1 het nationale inkomen stijgt, zal ook Y 2 stijgen en dus ook de
investeringen (I). Bij voorstel 2 daalt het nationale inkomen en daarmee dus ook Y 2 . Dit heeft
een verlagend effect op de totale investeringen.
104

41d De regering had twee doelstellingen, namelijk het verhogen van het nationaal inkomen en het
wegwerken van het tekort op de overheidsbegroting. Alleen voorstel 1 leidt tot een verhoging
van het nationale inkomen. Beide voorstellen werken het tekort op de overheidsbegroting
weg. De overheidsbestedingen blijven € 130 miljard, maar de belastingopbrengst stijgt tot €
135 miljard bij voorstel 1 en tot € 136 miljard bij voorstel 2. Beide doelen tegelijkertijd kan
de overheid alleen realiseren met voorstel 1.
42a Na een economische schok is het vertrouwen van consumenten en producenten aanzienlijk
gedaald. Consumenten zullen meer geld opzij leggen vanwege een meer onzekere toekomst.
De lagere bestedingen veroorzaken de dalende marginale consumptiequote. Bij bedrijven zijn
het de afnemende winstverwachtingen die de autonome particuliere bestedingen hebben doen
afnemen.
42b De multiplier geeft aan in welke mate consumenten een toename van het nationale inkomen
opnieuw consumeren. Een deel van dat toegenomen inkomen “lekt weg” in de vorm van
belastingbetaling, een stijging van de import en een toename van de particuliere besparingen.
Je spreekt dan over respectievelijk het belastinglek, het importlek en het spaarlek. De
economische schok doet het spaarlek vergroten. Mensen gaan dan immers een groter deel
van hun inkomen sparen/oppotten. Vandaar dat de multiplier in variant 1, wanneer de
overheid niet ingrijpt, kleiner is dan in de oorspronkelijke situatie.
42c Bij het evenwichtsinkomen geldt EV = Y
EV = C + I + O + E – M
EV = 0,75(Y – 0,3Y) + 20 + 30 + 150 + 200 – 0,41Y
Y = 0,75(Y – 0,3Y) + 20 + 30 + 150 + 200 – 0,41Y
Uitwerking van deze vergelijking levert:
0,885Y = 400 à Ye = € 452 miljard
Een andere manier is met behulp van de evenwichtsvergelijking, hoewel die eigenlijk op
hetzelfde neerkomt. Evenwichtsinkomen Ye) = multiplier (k) x som van de autonome
bestedingen Σ (o)
Ye = k x Σ (o)
Ye= 1,13 x 400 = € 452 miljard
42d In de oorspronkelijke situatie waren de uitgaven en de ontvangsten van de overheid aan
elkaar gelijk. Bij variant 2 zijn de autonome uitgaven van de overheid € 20 miljard hoger. De
autonome particuliere investeringen zijn ook hoger en wel € 3 miljard. Omdat het nationale
inkomen stijgt, ontvangt de overheid ook meer belasting (inverdieneffect).
De totale autonome bestedingen stijgen dus met € 23 miljard. Het nationale inkomen stijgt
daardoor met € 26 miljard tot € 478 miljard.
Berekening: ∆Ye = k x (∆Oo + ∆Io) à ∆Ye = 1,13 x 23 = € 26 miljard
Ye = Yo + ∆Ye = € 452 miljard + € 26 miljard = € 478 miljard
B = 0,3 x 478 = € 143,4
Begrotingstekort B - O = € 143,4 miljard - € 170 miljard = - € 26,6 miljard.
Voor de minister is deze variant dus niet aanvaardbaar. Het tekort is hoger dan de maximale
€ 20 miljard.
42e De op lange termijn nadelige effecten zijn het gevolg van het ontstane overheidstekort
(begrotingstekort).
Je kunt daarbij denken aan:
105

1 Het tekort van de overheid kan op den duur aanleiding zijn voor een belastingverhoging.
Daardoor daalt het besteedbare inkomen van particulieren en dat heeft dan een remmende
invloed op de economie.
2 Het tekort kan op termijn aanleiding zijn voor extra bezuinigingen, wat ook een remmende
invloed heeft op de economie.
3 Het tekort kan de vraag naar kapitaal op de kapitaalmarkt door de overheid doen toenemen.
Een algemene rentestijging is dan niet ondenkbaar. Daardoor zullen de particuliere
bestedingen dan weer afnemen (consumptie en investeringen). Ook dat heeft op termijn een
remmende invloed op de economie.
43a Het Centraal Planbureau.
43b In het Centraal Economisch Plan.
43c Het zijn prognoses.
43d Om de nominale ontwikkeling, want de cijfers zijn niet gecorrigeerd voor prijsveranderingen.
43e Ja. In prijzen van 2003 (dus exclusief de verandering van het uitvoerprijspeil) is de
verwachte uitvoer van goederen en diensten volgens de tabel in 2004 hoger dan de verwachte
uitvoer in 2003.
43f [(€ 785,9 mld - € 773,3 mld) / € 773,3 mld] x 100% = = 1,6%.
43g Ja. Uit de tabel blijkt dat de particuliere consumptie in 2004 in prijzen van 2003 hoger is dan
diezelfde consumptie van 2004 in prijzen van 2003. Dat kan alleen veroorzaakt worden door
hogere prijzen van consumptiegoederen.
43h Saldo lopende rekening is uitvoersaldo (goederen en diensten) plus saldo primaire inkomens
en inkomensoverdrachten uit/aan het buitenland.
(€ 443,05 mld - € 388,50 mld) + (€ 78 mld - € 72 mld) + (€ 9,70 mld - € 21,75 mld) =
€ 48,50 miljard.
43i NNI mp = BBP mp - afschrijvingen + saldo primaire inkomens uit/aan het buitenland à
NNI mp = € 785,90 mld - € 86,00 mld + € 6,00 mld)
= € 705,90 miljard.
44a Om de primaire inkomensverdeling. Er vindt in dit model geen inkomensoverheveling plaats
via belasting- en premieheffing.
44b Bijvoorbeeld:
• In groep 4 zitten de mensen met de hoogste inkomens, die van een inkomenstoename weinig
zullen consumeren zodat de marginale consumptiequote in verhouding klein is.
• In groep 1 zitten de mensen met lagere inkomens die nog veel onvervulde consumptieve
behoeften hebben en daarom van een inkomenstoename relatief veel zullen consumeren.
44c Y 1 + Y 2 = 0,2Y.
Y 1 + 3Y 1 = 0,2Y " Y 1 = 0,05Y.
Y 2 = 3Y 1 " Y 2 = 0,15Y.
106

Y 2 = 0,15 ! 500 = 75 (miljard euro).
44d Er wordt inkomen overgeheveld van de hoogste inkomensgroep naar de laagste. De laagste
inkomensgroep consumeert daarvan een groter deel dan de hoogste inkomensgroep zodat de
effectieve vraag stijgt.
44e Bijvoorbeeld:
• Grotere inkomensverschillen kunnen een prikkel vormen tot extra prestatie omdat extra
inspanningen eerder leiden tot extra inkomen.
• Grotere inkomensverschillen kunnen leiden tot daling van de lonen aan de onderkant van >het
loongebouw= zodat de arbeidskosten dalen waardoor investeringen eerder rendabel zijn.
• Grotere inkomensverschillen kunnen betekenen dat de hogere inkomens stijgen zodat de
nationale besparingen toenemen en er meer geld voor investeringen beschikbaar komt.
45a Y = 0,6(Y 0,1Y) + 58 + 40 + 76 + 265 0,5Y 55
à Y = 0,6 x 0,9Y 0,5Y + 384
à Y 0,54Y + 0,5Y = 384 à
0,96Y = 384 à Y = 400 (miljard euro).
45b B = 0,1 x 400 = 40 en O = 76.
à (B O) = -36 (miljard euro).
45c E = 265 en M = (0,5 x 400) + 55 = 255.
à (E M) = 10 (miljard euro).
45d S = (Y B) C = 0,4(Y B) 58
à S = 0,4(400 40) 58 = (0,4 x 360) 58 = 86.
à (S I) + (B O) = (86 40) + (40 76) = 10 en dus gelijk aan het uitvoersaldo (E
M).
45e Netto overheidsbestedingen = overheidsconsumptie + bruto investeringen overheid
afschrijvingen overheid = 68,50 + 9,85 2,75 = 75,60 (miljard euro).
45f Netto investeringen bedrijven = bruto investeringen bedrijven afschrijvingen bedrijven =
81,45 43,55 = 37,9 (miljard euro).
46a C = 0,5 x [580 (0,25 x 580) (0,15 x 580)] + 40 = 214 (miljard euro)
I g = (0,3 x 214) + 30 = 94,2 (miljard euro)
I d = (0,2 x 214) + 50 = 92,8 (miljard euro)
à I = 187 (miljard euro)
46b In de goederensector. Door het instellen van een autonome milieuheffing neemt de
consumptie af en de marginale investeringsquote is in de goederensector groter dan in de
dienstensector.
46c De opbrengst van de heffingen neemt toe als de bestedingen toenemen. Toenemende
bestedingen gaan gepaard met een hoger nationaal product.
107

46d Een verhoging van de overheidsbestedingen leidt rechtstreeks tot een toename van het
nationaal inkomen, terwijl een verhoging van de milieuheffingen via de consumptie loopt,
waardoor de daling van het nationale inkomen wordt afgezwakt.
46e Door de investeringsimpuls stijgt het nationaal inkomen met ( 1 / 0,55 ) x € 6,6 miljard = € 12
miljard.
Door de stijging van de autonome milieuheffing H o daalt het nationale inkomen met ( 0,75 / 0,55 )
x € 6,6 miljard = € 9 miljard.
Per saldo stijgt Y e met € 3 miljard.
Door de stijging van het nationaal inkomen neemt de werkgelegenheid toe, zodat de
conjunctuurwerkloosheid daalt.
46f De extra overheidsbestedingen worden geheel gefinancierd uit de extra heffingen en via het
hogere evenwichtsinkomen ontstaan inverdieneffecten.
46g Bijvoorbeeld:
• Het model is een vraagmodel en milieubeleid kan de economische ontwikkeling ook via de
aanbodzijde beïnvloeden.
• In het model is het buitenland niet opgenomen en de internationale concurrentiepositie kan
door de hogere milieuheffingen verslechteren.
• Het milieu is niet expliciet in het model opgenomen zodat de invloed van meer of minder
productie op het milieu niet rechtstreeks te beoordelen is.
47a In het model zijn grootheden opgenomen die gelden voor een heel land.
47b Bij inkomensevenwicht geldt:
B = (0,4 x 518) + 5 = 212,2 (miljard gulden).
R = [-0,005 x (212,2 215)] + 0,05 = 0,064.
C = 0,8 x (518 212,5) (15 x 0,064) = 258,68 (miljard gulden).
47c Als B o ↓ à (B O) ↓ " R ↑ à C ↓ en I ↓.
Ook geldt: als B o ↓ à (Y B) ↑à C ↑.
Het positieve effect op C van de belastingverlaging is kennelijk belangrijker dan het negatieve
effect van de rentestijging.
47d Door een belastingverlaging stijgt het besteedbaar inkomen van de gezinnen, die daardoor
meer gaan consumeren. Dit betekent gunstiger afzetverwachtingen voor bedrijven, die daarin
aanleiding kunnen zien hun productiecapaciteit te vergroten door (uitbreidings)investeringen.
47e ΔB o = -5 " ΔY e = -0,5 x -5 = 2,5 (miljard gulden).
ΔI o = 6,5 " ΔY e = 4 x 6,5 = 26 (miljard gulden).
ΔY e (totaal) = 2,5 + 26 = 28,5 (miljard gulden)
à Y e wordt 518 + 28,5 = 546,5 (miljard gulden)
à (B O) = (0,4 x 546,5) 215 = 3,6 (miljard gulden).
47f R o ↑ à R ↑ à C ↓ en I ↓ à EV ↓ à Y ↓ " B ↓
à (B O) ↓ à R↑, zodat de rente uiteindelijk met meer dan 0,01 stijgt.
108

47g Een renteverhoging kan leiden tot meer vraag naar en minder aanbod van de munt van het
betreffende land, en daarmee tot een koersstijging van die munt. Hierdoor kan de export van
dat land afnemen en de import toenemen, waardoor de effectieve vraag wordt afgeremd.
48a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• Y * = 0,25 × 2.156 = 539 → het evenwichtsinkomen is lager dan Y * → doelstelling 1 niet
gehaald
• (E − M) = 116 − (14 × 0,96) – (0,2 × 514) − (10 × 0,96) = −9,84 → doelstelling 2 niet
gehaald
48b Nee, een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
overheidsbestedingen enerzijds zouden moeten stijgen om doelstelling 1 te realiseren, omdat
er sprake is van onderbesteding, terwijl anderzijds de overheidsbestedingen zouden moeten
dalen om doelstelling 2 te realiseren, omdat een lagere effectieve vraag zou leiden tot een
lager nationaal inkomen hetgeen de import verlaagt
48c Nee, een voorbeeld van een juiste berekening is:
• Y moet stijgen met 539 − 514 = 25 → O moet stijgen met 251,5625 = 16
• (O − B) = 112 + 16 − (0,2 x 539) = 20,2
• 20,2539 x 100% = 3,75%
48d Een voorbeeld van een juiste berekening is:
• E = M bij Y = 539 → 116 – 14D = 0,2 x 539 + 10D → 8,2 = 24D → D = 0,34167
• de koers van de euro zou dan moeten dalen met 0,96 / 0,341670,96- x 100% = 64,4%
49a De directe belastingontvangsten zullen toenemen. Men wordt immers voor een hoger
belastbaar inkomen aangeslagen, omdat rente-aftrek vervalt.
De indirecte belastingontvangsten zullen afnemen omdat mensen minder (op krediet) zullen
kopen (BTW-opbrengsten zullen dalen).
49b Men kan een bepaald bedrag aan rente op consumptief krediet niet meer als aftrekpost
opvoeren. Het belastbare inkomen stijgt hierdoor, waardoor het te betalen belastingbedrag
stijgt en dus het besteedbaar inkomen daalt. Deze daling van het besteedbare inkomen is
groter naarmate het belastbaar inkomen in een hogere belastingschijf valt. Verschillen in
besteedbare inkomens van de mensen met hogere inkomens ten opzichte van de mensen met
lagere inkomens worden hierdoor iets verkleind.
49c O = = 105
B = 0,15 x 600 + 10 = 100
tekort van 5 miljard geldeenheden.
49d E = = 260
M = 0,125 x 600 + 170 = 245
overschot van 15 miljard geldeenheden.
49e Invullen van S = Y - C - B leidt tot:
S= 600 - 0,5 x (600 - 100) - 110 - 100 = 140
I = 120
'
particuliere spaarsaldo = S - I = 20 miljard geldeenheden (overschot) of
109

via het invullen van (S - I) + (B - 0) = E - M
(S - I) + (- 5) = 15 waaruit volgt S - I = 20 miljard geldeenheden.
49f Het afschaffen van de rente-aftrek leidt tot een hogere opbrengst van de
inkomensafhankelijke belastingen en tot een daling van de indirecte belastingopbrengsten
(zoals BTW).
49g Y=C+I+O+E-M
Y = 0,5(Y-0,16Y-8) + 110 + 120 + 105 + 260 - 0,125Y - 170
Y = 0,295Y + 421
Y = 597,16 = afgerond 597 miljard geldeenheden.
Een verandering van 600 - 597 = 3 miljard geldeenheden.
of
Y is te bepalen via Y = multiplier x autonome bestedingen.
De multiplier is te bepalen via
1 / 1 - c + cb + m
1 / 1 - 0,5 + 0,5.0,16 + 0,125
1 / 0,705 .
De autonome bestedingen veranderen met 0,5 x (10 - 8) = + 1 en worden 420 + 1 = 421.
Y = 1 / 705 x 421 = 597,16 = afgerond 597 miljard geldeenheden.
Een verandering van 600 - 597 = 3 miljard eenheden.
49h B wordt 0,16 x 597,16 + 8 = 103,5
O blijft 105
Tekort wordt 1,5 miljard geldeenheden. Het begrotingstekort gaat omlaag.
49i Ja. Het nationale inkomen is gedaald, en de particuliere consumptie is afgenomen:
- De omzet van de garagehouders zal verder dalen.
- De werkgelegenheid in de autobranche zal (ook gelet op de daling van Y) afnemen.
50a Secundaire sector.
50b Productiecapaciteit 100/80 x 90 = € 112,5 miljard.
50c Arbeidsproductiviteit = € 90 mld. / 900.000 arbeidsjaren = € 100.000,- per arbeidsjaar. .
50d
Arbeidsproductiviteit is gestegen omdat er (voor € 2 miljard) meer is geproduceerd met
inschakeling van (16.000) minder arbeidsjaren (werknemers). Zonder juiste motivering geen
punten toekennen.
50e In het algemeen werkt de industrie kapitaalintensiever dan de andere sectoren in de economie
omdat bij industriële activiteiten de arbeid zich makkelijker door kapitaal laat vervangen,
(automatisering e.d.) met als gevolg een hogere arbeidsproductiviteit.
50f Conjunctuurwerkloosheid:
(112,5 mld. - 90 mld) / 100.000 = 225.000 arbeidsjaren.
50g Marginale consumptiequote:
(360-348) / (520-505) = 12/15 = 0,8
50h Y = EV = C + I + 0 + E - M
110

Y = 0,8Y - 56 + 36 + 96 + 325 - (0,8Y - 144)
Y = - 56 + 36 + 96 + 325 + 144
Y = 545.
50i Het reëel nationaal product/inkomen in 2005 is gestegen doordat de nominale groei
(€ 545 mrd./ € 520 mrd.) x 100 = 104,8 à +4,8% groter is dan de inflatie (reële groei =
4,8% - 2,5% = 2,3 procentpunten).
Beter is: 104,8 / 102,5 x 100 = 102,3
51a Er is structuurwerkloosheid, hetgeen wil zeggen dat ook bij volledige bezetting van de
kapitaalgoederenvoorraad een deel van de beroepsbevolking overbodig is: de productiefactor
kapitaal is de knelpuntsfactor.
51b In 2005 was de kapitaalproductiviteit € 2.700 / € 3.000 = 0,9.
In 2006 was de kapitaalproductiviteit € 2.783/ € 3.025 = 0,92.
Dat is een stijging van (0,92 – 0,9) / 0,9 = 2,22%.
51c Procesinnovatie, technologische vooruitgang.
51d Gegevens over de prijsontwikkeling. Het is mogelijk dat de stijging van het nationaal product
met € 166 miljard een gevolg is van prijsstijging.
51e Bijvoorbeeld:
- de economische groei lokt extra mensen naar de arbeidsmarkt
- demografische ontwikkelingen
- verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd.
51f De gerealiseerde productie in 2007 is 0,92 x (90% x € 3.025 miljard) = € 2.504,7 miljard.
Voor de productie zijn € 2.504,7 miljard / € 23.629 = 106.001.100 werknemers nodig.
De maximale productie in 2007 is 0,92 x € 3.025 miljard = € 2.783 miljard, hetgeen
werkgelegenheid oplevert voor € 2.783 miljard / € 23.629 = 117.779.000 mensen. Er zijn dus
117.779.000 – 106.001.100 = 11.777.900 = 11,8 miljoen mensen conjunctureel werkloos.
52a Bbp tegen marktprijzen – saldo kostprijsverhogende belastingen en prijsverlagende subsidies
= bbp tegen factorkosten.
Bbp tegen marktprijzen in 2000 = € 785,90 miljard x 1,03 = € 809,48 miljard.
Bbp tegen factorkosten in 2000 = (€ 606,95 miljard + € 80,5 miljard + € 5,5 miljard) x 1,025
= € 710,27 miljard.
Het verschil tussen bbp tegen marktprijzen en bbp tegen factorkosten is het saldo van
belastingen en subsidies: € 99,21 miljard. Als het subsidiebedrag € 15 miljard bedraagt,
moeten de kostprijsverhogende belastingen € 114,21 miljard zijn.
52b Uitbreidingsinvesteringen = bruto-investeringen bedrijven – vervangingsinvesteringen
(afschrijvingen) – voorraadinvesteringen, dus 140,25 – 80,50 – 2,00 = € 57,75 miljard.
52c Bijvoorbeeld:
Een inwoner van Nederland verdient een loon in België.
Een Nederlands bedrijf maakt winst met een vestiging in Frankrijk.
111

52d De uitgevoerde goederen zijn bestedingen van het buitenland. De geïmporteerde goederen
behoren tot de middelen.
52e Het nationaal spaaroverschot bestaat uit het overheidssaldo en het particuliere spaarsaldo en
is gelijk aan het uitvoersaldo. Dat is in deze Staat van Bestedingen positief en wel € 54,55
miljard.
53a De vergelijkingen 5 en 6.
53b Voorbeelden van juiste antwoorden:
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een verklaring van economische samenhangen
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een voorspelling van mogelijke ontwikkelingen
• een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om een analyse van beoogde beleidsvarianten.
53c Voorbeelden van juiste antwoorden:
• een antwoord waaruit blijkt dat een groot deel van de overheidsbestedingen bestaat uit
salarissen van ambtenaren die in het land zelf wonen
• een antwoord waaruit blijkt dat overheden vaak voorrang geven aan het binnenlandse
bedrijfsleven als het gaat om leveranties aan de overheid.
53d Arbeid. Er is geen structurele werkloosheid, dus de totale beroepsbevolking is ingeschakeld
bij bestedingsevenwicht.
53e Voorbeeld van een juiste berekening:
I = 200 x 0,3 + 40 = 46
M = 0,1 x 328 + 0,2 x 46 = 42
Y = 328 + 46 + 80 + 100 – 42 = 512
Vraag naar arbeid: $ 512 miljard / $ 51.200 = 10 miljoen personen.
Werkloosheid: 10,6 miljoen – 10 miljoen = 0,6 miljoen personen.
53f Exogeen. Uit het antwoord moet blijken dat de waarde van N buiten het model wordt
bepaald.
53g Uit het antwoord moet blijken dat een grotere N leidt tot een grotere I en dus tot een grotere
EV/W/Y; dat vervolgens de grotere Y leidt tot een grotere C en dus tot een grotere EV/W/Y
en dat vervolgens de grotere Y weer leidt tot een grotere C, enzovoort.
53h Uit het antwoord moet blijken dat het gaat om het importlek en/of belastinglek en/of
spaarlek; een deel van de inkomensgroei wordt daardoor niet (in het eigen land) besteed en
leidt niet tot (verdere) productie.
54a Een appreciatie is een stijging van de wisselkoers als gevolg van vraag- en aanbodfactoren.
Een appreciatie van de valuta van een land maakt dat land relatief duurder. Buitenlandse
producten worden daarentegen (in de eigen valuta uitgedrukt) goedkoper.
De te importeren hoeveelheid (= volume) zal dus stijgen.
54b Formule 9 luidt: M = 0,4Y+ 0,6K
Er bestaat dus een positief verband tussen de importwaarde (M) en de wisselkoers van de
eigen valuta (K). Indien deze koers stijgt, neemt de importwaarde dus toe.
112

De 'prijsdaling' van buitenlandse producten (importgoederen) wordt overtroffen door de
toename van het importvolume. Daar het importvolume blijkbaar sterk reageert op
prijsveranderingen van de importproducten is er sprake van een prijselastische import.
54c
Bij de volgende drie vragen is er sprake van flexibele wisselkoersen.
Uit de gegeven eindvergelijking kun je de inkomensvermenigvuldiger (multiplier) halen.
Deze multiplier (k) bedraagt 2,5.
De verandering van het nationale inkomen vind je door de verandering van de autonome
overheidsbestedingen te vermenigvuldigen met deze multiplier.
∆Y=k x ∆0 =2,5 x 9 = 22,5 (miljard)
54d Het nieuwe evenwichtsinkomen bedraagt 322,5 miljard.
Met behulp van de exportwaarde- en importwaardefunctie kan de wisselkoersverandering
worden uitgerekend. Bij flexibele wisselkoersen is er immers altijd evenwicht op de
betalingsbalans. Daar de kapitaalrekening door de Centrale Bank in evenwicht wordt
gehouden geldt hier E = M.
E = Eo - 0,9K Eo = 270
M = 0,4Y + 0,6K Y = 322,5
E=M
270 - 0,9K = 0,40 x 322,5 + 0,6K
141 = 1,5K
K = 94 (is een indexcijfer).
De wisselkoers is met 6% gedaald (94 - 100 = - 6).
54e
De monetaire reserves veranderen bij overschotten/tekorten op de betalingsbalans. Bij
flexibele wisselkoersen is er altijd evenwicht op de betalingsbalans. De monetaire reserves
zullen in deze situatie dus gelijk blijven.
Vervolgens veronderstelt de opgave vaste wisselkoersen.
54f De wisselkoersindex daalt tot 98. K = -2
Door de daling van K neemt volgens de eindvergelijking het nationaal inkomen toe
(∆Y = -1,875 x ∆K).
De stijging van de autonome overheidsbestedingen leidt tot een stijging van het nationaal
inkomen. De waarde van de multiplier is nu echter 1,25.
∆Y=-1,875x ∆K + 1,25 x ∆O
∆Y = -1,875 x -2 + 1,25 x 9
∆Y = 3,75 + 11,25 = 15 (miljard geldeenheden)
54g Het nieuwe evenwichtsinkomen wordt nu 315 miljard. Ook nu zorgt de Centrale Bank nog
steeds voor evenwicht op de financiële (kapitaal) rekening. Na de bestedingsimpuls geldt:
E = Eo - 0,9K = 270 - 0,9 x 98 = 181,8 (miljard)
M = 0,4Y+ 0,6K = 0,4 x 315 + 0,6 x 98 = 184,8 (miljard)
E - M = 181,8 - 184,8 = -3 (miljard)
Saldo lopende rekening (E - M) - 3
Saldo financiële (kapitaal)rekening 0
Saldo totale rekening (betalingsbalans - 3
+/+
Het tekort op de betalingsbalans van 3 miljard geldeenheden leidt tot een afname van de
monetaire reserves met 3 miljard geldeenheden.
113

54h De toename van de overheidsbestedingen leidt tot een stijging van het nationale inkomen.
Dat leidt weer tot een stijging van de import (immers een deel van ons inkomen besteden we
in het buitenland = importlek).
Bij flexibele wisselkoersen leidt een stijging van de import tot een depreciatie
(waardedaling) van de valuta. Het aanbod van de eigen valuta neemt immers toe. Maar de
depreciatie maakt de eigen producten voor buitenlanders goedkoper, waardoor de export
eveneens toeneemt. Per saldo treedt er dus geen vraaguitval op.
Bij vaste wisselkoersen overtreft de stijging van de import (importlek) een eventuele stijging
van de export. Daarom is bij vaste wisselkoersen begrotingspolitiek minder effectief.
55a Een daling van de arbeidsinkomensquote (AIQ) doet het aandeel van het overig inkomen
(rente, huur, pacht en winst) toenemen. In de praktijk zijn rente-, huur- en pachtinkomens
vrij constant. Een daling van de AIQ doet de winsten dus stijgen. De rendementen op
investeringen nemen toe en daarmee dus ook de investeringen zelf.
55b Door een recessie (daling effectieve vraag en dus ook van het nationaal inkomen) nemen de
overheidsontvangsten af. Een gelijkblijvend begrotingstekort betekent dat de belastingen dan
moeten worden verhoogd of dat de overheidsuitgaven moeten worden verlaagd. Beide
maatregelen hebben een negatief effect op de effectieve vraag.
55c
De overheidsuitgaven bestaan uit de overdrachtsuitgaven (uitkeringen en subsidies) en de
overheidsbestedingen (overheidsconsumptie en overheidsinvesteringen). De hier gevraagde
component zijn dus de overdrachtsuitgaven.
55d Indien er geen belasting wordt betaald, geldt:
B = 0
B = 0,4Y - 20
B = 0
0 = 0,4Y - 20
0,4Y= 20
Y = 50 (miljard geldeenheden)
55e
- Door de verlaging van de autonome belastingen met 14 miljard stijgt het besteedbaar
inkomen (Y - B). Daardoor stijgt de consumptie.
- De effectieve vraag en daarmee het nationaal inkomen nemen dus toe.
- Als gevolg van het gestegen nationaal inkomen nemen de (endogene) belastingontvangsten
(0,4Y) toe.
55f De inkomensvermenigvuldiger van de autonome belastingen is gegeven en bedraagt - 5/7.
Als gevolg van de verlaging van de autonome belastingen met 14 miljard stijgt het nationaal
inkomen met 10 miljard geldeenheden. Berekening:
∆Y = -5/7 x ∆B
∆Y = -5/7 x -14 = 10
De export is autonoom. Deze is niet afhankelijk van ons nationaal inkomen, maar van het
nationaal inkomen bij onze handelspartners.
De import verandert wel. Deze stijgt met 5 miljard geldeenheden. Berekening:
M = 0,5Y
∆M = 0,5 x ∆Y
∆M = 0,5 x 10 = 5
∆E = 0
114

Het saldo op de lopende rekening (E - M) neemt dus af met 5 miljard geldeenheden.
55g De multiplierwerking wordt afgezwakt doordat een deel van het extra inkomen niet wordt
geconsumeerd.
Een deel van het extra inkomen wordt gespaard (spaarlek).
Een deel van het extra inkomen wordt besteed aan importgoederen (importlek).
Een deel van het extra inkomen wordt aan de belastingen afgedragen (belastinglek).
56a Investeringen zijn bedoeld voor de toekomst. Als de afzetverwachtingen slecht zijn, dan is
het zinloos om te investeren. De huidige afzet is te realiseren met de huidige
productiecapaciteit. Het is dus alleen zinvol deze productiecapaciteit uit te breiden, wanneer
je een grotere afzet in de toekomst verwacht
56b De consumptie wordt voornamelijk uit lopende inkomsten gefinancierd, terwijl voor
investeringen meestal geld moet worden geleend. De particuliere investeringen zullen dus
meer rentegevoelig zijn dan de particuliere consumptie.
56c
Uit vergelijking 2 blijkt dat de investeringen mede afhankelijk zijn van het nationaal
inkomen en de grootte van het nationale inkomen wordt bepaald door de grootte van de
effectieve vraag.
56d Met de drie saldi worden bedoeld:
-het particulier spaarsaldo (S - I)
-het begrotingssaldo (B - 0)
-het uitvoersaldo of saldo op de lopende rekening (E - M)
Y = 500, Ro = 0,06
S= 250 x 0,06 + 0,2 x (500 - 0,35 x 500) - 13 = 67
1 = -400 x 0,06 + 0,15 x 500 = 51
(S - I) = 67 - 51 = 16
B= 0,35 x 500 = 175
0 = 185
(B - 0) = 175 - 185 = -10
E= 176
M = 0,32 x 500 + 10 = 170
(E - M) = 176 - 170 = 6
Controle: Bij het evenwichtsinkomen dient het nationaal spaarsaldo (S – 1 + B – O ) gelijk
te zijn aan het saldo op de lopende rekening (E - M)
(S - I) + (B - 0) = (E - M)
16 - 10 = 6
Dat klopt!
56e
We berekenen achtereenvolgens:
1) de hoogte van het nieuwe nationale inkomen
2) de nieuwe werkgelegenheid
3) de grootte van de beroepsbevolking
4) het nieuwe werkloosheidspercentage
115

1) Y = -1.000 x 0,05 + 560 = 510 miljard euro
2) De werkgelegenheid (W) bedraagt 6.375.000 arbeidsjaren.
W = Y / a = 510 miljard / 80.000 = 6,375 miljoen
3) 7% is werkloos. 93% werkt dus.
De beroepsbevolking bedraagt dus 6.720.430 arbeidsjaren.
N = 100 / 93 x 6.375.000 = 6.720.430
4) Het werkloosheidspercentage bedraagt 5,1%.
Berekening:
(6.720.430 – 6.375.000) / 6.720.430 x 100% = 5,1%
56f
Door de verlaging van de rente zal:
- de grootte van de investeringen toenemen (vergelijking 2)
- er minder worden gespaard (vergelijking 1), dus meer worden geconsumeerd
Kortom de effectieve vraag zal toenemen als gevolg van een rentedaling. Een stijging van
het nationaal inkomen is daar een gevolg van. De stijging van de bestedingen en dus van het
nationaal inkomen leidt tot een toename van de import (vergelijking 7).
Het saldo op de lopende rekening (E - M) zal verslechteren.
116

Toetsboek hoofdstuk 16 Goede tijden slechte tijden – deel 1 antwoorden
1a
1b
1c
De prijs op de markt hangt af van vraag- en aanbodfactoren. Een stijgende prijs ontstaat door
meer vraag of een kleiner, beperkt, aanbod. Of zoals in deze opgave door beide factoren. Er
staat namelijk:
1) “er worden te weinig huizen gebouwd” = beperkt aanbod,
2) “steeds meer mensen willen een eigen huis kopen” = meer vraag.
Een daling van de hypotheekrente maakt het kopen van een huis goedkoper. Je hoeft
namelijk minder rentekosten daarover te betalen. Als gevolg van deze ontwikkeling neemt de
vraag naar koopwoningen toe, maar dat heeft weer een prijsopdrijvend effect op de
huizenprijzen.
Bereken eerst hoeveel geld het paar moet lenen bij de goedkoopste bank (Postenbank). Het
renteverschil over dat bedrag is dan het jaarlijkse hypotheekentevoordeel.
Lening nodig voor het kopen van het huis (inclusief k.k.) = € 614.200
Berekening: 1,08 x € 615.000 – € 50.000 = € 614.200
Het renteverschil/voordeel bedraagt (0,053 – 0,044) x € 614.200 = € 5.572,80
Het lijkt er dus op dat de kosten van de grote reis snel terugverdiend zullen zijn, als ze de
koop van de woning een half jaar uitstellen.
1d
1e
Je kunt de volgende risico's noemen:
1) het zou kunnen zijn, dat een half jaar later dit specifieke huis al verkocht blijkt te zijn.
2) het zou kunnen zijn, dat een half jaar later de trend van de stijgende huizenprijzen ook van
invloed is geweest op de vraagprijs voor dit huis (en deze dus door de makelaar is verhoogd).
3) het zou kunnen zijn dat de wereldreis duurder uitgevallen is dan ze hadden gedacht en ze
daarvoor een deel van hun spaargeld hebben moeten aanspreken, waardoor het te lenen
bedrag is gestegen.
1) Als de huizenprijzen sterker stijgen dan de inflatie verhogen zij het reële vermogen van
huiseigenaren.
2) Door inflatie daalt de reële hypotheekschuld.
In je betoog wijs je op het feit dat huizenprijzen die sterker stijgen dan het gemiddelde
prijspeil, het reële vermogen van huiseigenaren doen toenemen. En deze stijging overtreft in
het algemeen de reële renteopbrengst van spaartegoeden (zelfs bij rente over rente waardoor
het spaartegoed blijft stijgen).
Door inflatie daalt de reële hypotheekschuld, maar dat geldt dan natuurlijk ook voor de reële
waarde van een tegoed op de spaarrekening. Conclusie, in reële termen is een eigen huis het
beste spaarvarken.
1f
1g
De koersen lijken in de Verenigde Staten veel harder gestegen Maar de opbrengst van de
Amerikaanse aandelen hangt ook af van de waarde van de dollar. Deze is ten opzichte van de
euro vanaf 2002 sterk gaan dalen. Bij een dalende dollarkoers kun je wel meer opbrengst
hebben in dollars, maar als je dat omrekent naar euro’s kan de opbrengst zelfs minder zijn
dan wanneer je op de AEX in euro’s had belegd.
De aandelen in Amerika zijn nominaal gestegen. Maar die opbrengst luidt in dollars. Maar
als je de opbrengst te gelde wil maken en deze opneemt in euro’s verdwijnt de extra
opbrengst geheel of gedeeltelijk, omdat de koers van de dollar in waarde is gedaald. Reëel is
de opbrengst dus helemaal niet groter.
117

2a Naast een krappe arbeidsmarkt zijn andere kenmerken:
∃ De economische groei is hoger dan de trendmatige groei.
∃ Stijgende prijzen. De prijzen zijn hoog omdat de vraag groot is; soms zelfs groter dan het
aanbod. Er treedt dan bestedingsinflatie op.
∃ De bezettingsgraad van de kapitaalgoederenvoorraad is hoog; soms moet men zelfs
overwerken.
∃ In een hoogconjunctuur zie je ook vaak een opwaartse beweging van de rente.
2b
2c
2d
2e
2f
2g
Het kenmerk van een krappe arbeidsmarkt is dat arbeid schaars is. Dit versterkt de
onderhandelingspositie van de vakbonden. Deze stellen hogere looneisen en werkgevers zijn
bereid die hogere lonen te betalen om de vacatures vervuld te krijgen.
Een beperking van de loonstijging betekent dat de loonkosten per product ten opzichte van
die in andere landen laag blijven of lager kunnen worden. Deze loonkosten per product zijn
een belangrijk onderdeel van de totale productiekosten. De internationale concurrentiepositie
kan daardoor verbeteren.
De verbetering van de internationale concurrentiepositie betekent concreet dat Nederlandse
prijzen gunstiger zijn geworden dan die van andere landen, waardoor de vraag naar
Nederlandse producten uit het buitenland toeneemt. Kortom de Nederlandse export stijgt.
Je moet bij deze vraag zowel de inkomsten als de uitgaven in je antwoord betrekken.
De toegenomen export levert een hoger nationaal inkomen op, waardoor de overheid meer
belasting ontvangt. Haar inkomsten stijgen dus.
De toegenomen export levert ook meer banen op. De werkgelegenheid stijgt en meer mensen
vinden werk. De overheid hoeft dan minder uitkeringen te betalen en minder
werkgelegenheidsprojecten te financieren. Kortom haar uitgaven dalen.
De extra overheidsinvesteringen in de Betuwelijn leveren meer productie op en dus meer
inkomen. Een deel van dit extra inkomen zal weer opnieuw worden uitgegeven aan andere
bestedingsdoelen. Een ander deel zal weer terugvloeien in de staatskas als belasting en weer
een ander deel zullen de gezinnen sparen. Maar juist dat deel van het hogere inkomen dat de
gezinnen weer opnieuw uitgeven leidt tot het bedoelde multipliereffect.
Schematisch: O#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C# enz.
Een recessie in Duitsland betekent dat de bestedingen van de Duitse gezinnen en bedrijven
afnemen. Maar dat betekent ook een afname van deze Duitse bestedingen in andere landen.
De Duitse bestedingen in ons land maken deel uit van onze export.
Onze export neemt dus af, waardoor de totale bestedingen ook in ons land kunnen dalen.
Minder bestedingen in ons land leiden dan bij ons tot een lager inkomen, waardoor de
bestedingen weer verder afnemen. Zo kan dan ook een recessie in Nederland ontstaan.
3a
3b
1 Op tijdstip 9. Er zijn grote overschotten, die producenten tegen lage prijzen willen
verkopen.
2 Op tijdstip 3. De vraag naar goederen is hoog en daarmee waarschijnlijk ook de vraag naar
krediet (geld).
1 In periode I. de bestedingen groeien steeds meer.
2 In de perioden I en II. De vraag is groter dan de capaciteit
118

3 In periode III. Vraag naar goederen daalt sterk. Mensen worden ontslagen. Positie
vakbonden is niet sterk.
3c
3d
Onder anticyclische begrotingspolitiek verstaat men het verhogen of verlagen van
overheidsbestedingen en/of belastingen om daarmee de conjunctuurschommeling af te
zwakken, zodat de effectieve vraag beter is afgestemd op de productiecapaciteit. Het woord
anticyclisch geeft dat eigenlijk al aan. Het gaat om een begrotingsbeleid dat tegen de
conjunctuurcyclus ingaat.
Gericht op de beïnvloeding van de effectieve vraag. Het is dus een voorbeeld van
conjunctuurbeleid.
4a
4b
4c
Absolute getallen zeggen niet zo veel. Eén miljoen werklozen is veel voor een land als
Nederland, maar in China stelt dat niets voor.
In Noord Nederland is de werkloosheid relatief gezien het grootst. Dit deel van Nederland
ligt het verst verwijderd van de havens en de Randstad. Bedrijven vestigen zich het liefst zo
dicht mogelijk bij hun doelgroep (afnemers) of hun leveranciers.
In de grote steden is de werkloosheid hoger dan elders, vanwege het feit dat veel werkenden
en hun gezinnen de steden hebben verlaten. Vooral ouderen zijn blijven wonen. En ook
relatief veel mensen met een taalachterstand en andere kennisachterstanden bevinden zich in
de grote steden. Allemaal redenen voor deze relatief hoge werkloosheid. Door nieuwe
woningbouwprogramma’s probeert men weer de werkenden naar de stad te lokken. Dit lijkt
te gaan lukken. De toenemende files zullen daar ook aan hebben bijgedragen.
5a
5b
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat als mensen
(uit financieel belang) sterker worden aangezet tot het accepteren van een (beter
betaalde) baan die verder van de woonplaats af ligt / noodzaakt tot verhuizen, er een
migratie ontstaat uit gebieden met een hoog werkloosheidspercentage naar gebieden
met een laag werkloosheidspercentage.
De zin die je kunt citeren is de laatste zin”: “Een oorzaak die wordt benadrukt is het
geringe verschil tussen de hoogte van de sociale uitkeringen en de hoogte van het
minimumloon.” Hieruit blijkt dat een verlaging van sociale uitkeringen / een verhoging
van het minimumloon ertoe kan leiden dat mensen met een uitkering eerder werk
accepteren.
6a
De arbeidsproductiviteit in Nederland is minder gestegen dan die in de EU.
Je berekent dit door het indexcijfer van het nationale product te delen doordat van de
werkgelegenheid in arbeidsjaren.
Nederland:
EU:
102,2 / 101,5 x 100 = 100,69. Dit is een stijging met 0,69%
101,5 / 99,5 x 100 = 102,01. Dit is een stijging met 2,01%
6b
•
Een voorbeeld van een juist antwoord is:
positieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat een hogere arbeidsproductiviteit kan
leiden tot lagere arbeidskosten per product en tot hogere winsten waardoor de
investeringen toenemen en de vraag naar arbeid stijgt
119

•
6c
negatieve invloed: een antwoord waaruit blijkt dat bij een hogere arbeidsproductiviteit
minder arbeid nodig is om een gelijke productie te realiseren (zodat bij onvoldoende
groei van de productie de vraag naar arbeid afneemt)
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat bij verlenging
van de bedrijfstijd de bestaande kapitaalgoederenvoorraad beter wordt benut en er
meer werknemers nodig zijn terwijl de belastingverlaging leidt tot hogere winsten die
het bedrijf voor diepte-­‐investeringen kan aanwenden of zelfs voor andere doeleinden
dan investeringen kunnen worden aangewend. In deze gevallen levert het niet meer
nieuwe arbeidsplaatsen op.
7 Beroepsbevolking (Aa) = 8 miljoen
Gemiddelde arbeidsproductiviteit (a) = € 40.000
Effectieve vraag (EV) = bestedingen = € 240 miljard
Productiecapaciteit (PC) = € 270 miljard
De werkgelegenheid (Av) bedraagt EV / a = € 240 miljard / € 40.000 = 6 miljoen
De maximale werkgelegenheid (Av*) = PC / a = € 270 miljard / € 40.000 = 6,75 miljoen
Conjuncturele werkloosheid (Uc) = Av* - Av = 6,75 – 6 = 0,75 (miljoen).
Structurele werkloosheid (Us) = Aa – Av* = 8 – 6,75 = 1,25 (miljoen).
8a
8b
8c
•
•
De vakantiegangers zullen het Caribische eiland vooral zullen bezoeken als het in hun
eigen land winter is. Vandaar het mogelijke seizoenskarakter.
In 2006 zullen 29.677 onder invloed van het seizoen hun baan kwijtraken. Een
voorbeeld van een juiste berekening is:
Aantal personen met een seizoensbaan eind maart: 60 /160 x 86.272 = 32.352
Aantal personen met een seizoensbaan eind juni: 5 /105 x 56.175 = 2.675
Dit betekent dat 32.352 – 2.675 = 29.677 personen hun werk kwijtraken.
Voorbeelden van juiste antwoorden op de vraag waarom de geregistreerde
werkloosheid gelijk blijft, terwijl veel mensen werk kwijtraken zijn:
Een antwoord waaruit blijkt, dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze het werk in het toerisme als bijbaan / tweede baan hebben.
Een antwoord waaruit blijkt dat deze mensen zich niet als werkloos laten inschrijven,
omdat ze in het seizoen voldoende verdienen om een heel jaar van te leven.
9a
9b
•
•
Volgens de vakbeweging is er sprake van structuurwerkloosheid. Een voorbeeld van een
juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de maatregelen die de vakbeweging
voorstelde, bedoeld zijn om vraag naar en aanbod van arbeid beter op elkaar te laten
aansluiten (= bestrijden van kwalitatieve structuurwerkloosheid).
Dat blijkt uit de tekst uit het feit dat werkloosheid en vacatures gelijktijdig voorkomen.
Voorbeelden van een juiste verklaring zijn:
Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een baan enige tijd kost zodat een deel
van de werklozen na verloop van tijd op de bestaande vacatures kan worden ingezet.
Een verklaring waaruit blijkt dat het vinden van een werknemer enige tijd kost zodat
een deel van de vacatures na verloop van tijd door werklozen kan worden bezet.
120

9c
9d
Bij stijgende lonen wordt werken aantrekkelijker, zodat het aanbod van arbeid door
toetreders kan toenemen.
Bij dalende lonen wordt het aantrekkelijker om de productie arbeidsintensiever te
maken (vervanging van machines door arbeid), waardoor de vraag naar arbeid kan
stijgen.
10 Bereken eerst hoeveel mensen de groep bevat met de laagste inkomens en hoeveel
belastingvoordeel zij mogen verdelen. Daarna kun je uitrekenen hoeveel voordeel dat is per
inkomenstrekker. Er zijn drie groepen bij deze indeling.
Groep 1 Jaarinkomen > $ 375.000
1% van totaal aantal inkomenstrekkers
Groep 2 $ 72.000 < Jaarinkomen < $ 375.000 19% van de inkomenstrekkers
Groep 3 Jaarinkomen < $ 72.000
80% van de inkomenstrekkers.
Elke groep mag eenderde van de $ 1.700 miljard verdelen. Dat is $ 566,67 miljard.
Berekening: $ 1.700 miljard / 3 = $ 566,67 miljard.
Groep 3 bevat dus 80% van de inkomenstrekkers. Dat zijn 144.000.000 personen.
Berekening: 0,8 x 180.000.000 = 144.000.000.
Het belastingvoordeel per inkomenstrekker in deze groep 3 bedraagt $ 3.935.
Berekening: $ 566,67 miljard / 144 miljoen = $ 3.935
10b Er is van conjunctuurwerkloosheid sprake als er arbeidsplaatsen onbezet zijn, terwijl er wel
werklozen zijn. De conjunctuurwerkloosheid daalt als de effectieve vraag (bestedingen)
stijgt. De belastingverlaging doet het nettoloon en dus de koopkracht van de gezinnen
toenemen, zodat deze meer kopen. De productie zal stijgen en daarmee eveneens de vraag
naar arbeid, waardoor de werkgelegenheid toeneemt.
10c Bij structuurwerkloosheid is de beroepsbevolking groter dan het aantal beschikbare
arbeidsplaatsen (al of niet bezet). De structuurwerkloosheid neemt af als de
beroepsbevolking (het arbeidsaanbod) daalt of als het aantal arbeidsplaatsen toeneemt.
• Als de belastingverlaging leidt tot meer productie gaan bedrijven mogelijk investeren,
waardoor de productiecapaciteit stijgt en het aantal arbeidsplaatsen toeneemt. Daardoor daalt
dus de structuurwerkloosheid.
• De belastingverlaging kan aanleiding zijn voor een verlaging van de looneisen, waardoor
arbeid relatief goedkoper is dan kapitaal. Mogelijk vervangen bedrijven dan kapitaal door
arbeiders. Ook daardoor daalt de structuurwerkloosheid.
• Tenslotte zou je kunnen zeggen dat de belastingverlaging aanleiding is voor mensen om
korter te gaan werken. In dat geval daalt het arbeidsaanbod en dus ook de structurele
werkloosheid.
10d Het belastingplan van Bush zal de bestedingen stimuleren. Als dat gebeurt in een
hoogconjunctuur zal het plan de bestedingen alleen maar verder aanwakkeren. Het werkt dus
procyclisch in plaats van anticyclisch.
11a Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een toename van het
aantal onvervulde vacatures de kans op een baan vergroot waardoor jongeren eerder dan in
het verleden toetreden tot de arbeidsmarkt.
121

11b Het aantal onvervulde vacatures bij particuliere bedrijven aan het einde van het eerste
kwartaal van 2005 bedraagt 145.000. Een voorbeeld van een juiste berekening is:
124.000 + (225.000 – 204.000) = 145.000
11c de beroepsbevolking is ten op opzichte van 2004 gestegen met 12.821. Een voorbeeld
van een juiste berekening is:
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1998: 100 / 4,8 × 40.000 = 833.333
Beroepsbevolking leeftijdscategorie 16–24 jaar in 1999: 100 / 3,9 × 33.000 = 846.154
De toename bedraagt 846.154 – 833.333 = 12.821
12a Een rentestijging maakt geldlenen duurder. Gezinnen en bedrijven zullen dan minder geld
lenen. De consumptie van gezinnen en de investeringen van de bedrijven dalen. Daardoor
daalt de effectieve vraag en neemt de werkgelegenheid (Av) af. Het verschil tussen Av en
Av* wordt groter en daarom stijgt de conjuncturele werkloosheid (Uc)
12b Een belastingverlaging verhoogt de koopkracht en als gevolg daarvan stijgt de consumptie en
de effectieve vraag. De werkgelegenheid neemt toe en de conjuncturele werkloosheid daalt.
12c Een prijsstijging kan de internationale concurrentiepositie verslechteren. Het gevolg daarvan
is een daling van de export en een toename van de import. In het buitenland kopen is dan
relatief goedkoper. In beide gevallen daalt de effectieve vraag en daarmee ook de
werkgelegenheid. De conjuncturele werkloosheid stijgt.
12d Een loonsverhoging beïnvloedt zowel de conjuncturele als de structurele werkloosheid. In de
eerste plaats leidt de loonsverhoging tot meer koopkracht. De consumptie neemt toe en
daarmee ook de effectieve vraag en de werkgelegenheid. Gevolg daarvan is een daling van
de conjuncturele werkloosheid.
Een loonsverhoging maakt werken ook aantrekkelijker. Daardoor zal de het aanbod
(beroepsbevolking) van arbeidskrachten toenemen. De afstand tussen deze beroepsbevolking
(Aa) en de werkgelegenheid bij volledig ingeschakelde productiecapaciteit (Av*) wordt
groter. Dit betekent dat de structurele werkloosheid stijgt.
13a De hier bedoelde werkloosheid is ontstaan als gevolg van onderbesteding. De
productiecapaciteit blijft gedeeltelijk onbenut. Er is dus sprake van conjunctuur-­werkloosheid
13b Met een verslechtering van de betalingsbalans bedoelen economen dat de opbrengsten van de
export ten opzichte van de kosten voor de import dalen.
13c Voor het goede antwoord had je de volgende volgorde moeten kiezen:
1 – 5 – 3 – 4 – 2 – 6
Opmerking: bestedingsinflatie ontstaat als de vraag naar goederen groter is dan het aanbod
daarvan. Dat is het geval als de productiecapaciteit ontoereikend is.
14a Het aantal vrijkomende uren dat de invoering van een 35-urige werkweek oplevert
(arbeidstijdverkorting) bedraagt 34 miljoen uur. Berekening: 8,5 miljoen x 4 uur = 34
miljoen uur.
40% van deze uren wordt herbezet; Dat levert 0,4 x 40 miljoen = 13,6 miljoen extra uren
nieuwe werkgelegenheid op.
122

Omgerekend naar banen is dat 388.571,4 banen.
Berekening: 13,6 miljoen uur / 35 uur = 388.571,4
14b Om te weten of de loonkosten per eenheid product stijgen, moet je de ontwikkeling van de
productie vergelijken met de ontwikkeling van de loonkosten. Immers de loonkosten per
product verkrijg je door de totale loonkosten te delen door de totale productie.
Uit de gegevens blijkt dat totale productie gelijk blijft.
De lonen dalen met 2%. Daar staat tegenover dat de beroepsbevolking stijgt met 4,6%
Berekening: 388.571,4 / 8.500.000 x 100% = 4,6%
Uit deze twee laatste gegevens blijkt dat de totale loonsom wel stijgt. Bij gelijkblijvende
productie betekent dit dus een stijging van de loonkosten per eenheid product.
14c De stijging van de loonkosten per product kunnen leiden tot een daling van de productie
omdat:
1. De werkgevers de gestegen loonkosten afwentelen in de verkoopprijzen. De internationale
concurrentiepositie verslechtert en daardoor zal de export afnemen, terwijl de import stijgt.
De Franse gezinnen en bedrijven zullen dan namelijk meer buitenlandse goederen kopen in
plaats van Franse goederen.
2. De hogere loonkosten de winstmarges verlagen. De investeringen, die sterk afhangen van de
winsten, zullen dalen en daarmee ook de productie.
14d Conjunctuurwerkloosheid ontstaat doordat de bestedingen dalen. Omdat bedrijven dan
minder hoeven te produceren raken veel werknemers hun baan kwijt. De invoering van de
35-urige werkweek leidde, zoals je zag, tot een stijging van de loonsom. Gevolg daarvan is
dat de bestedingen juist toenemen en bedrijven weer meer mensen nodig hebben. De vraag
naar arbeid stijgt.
15a
15b Voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat jongeren sneller toetreden tot de arbeidsmarkt (door lagere
studietoelagen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat mensen langer blijven werken (doordat vervroegde
uittredingsregelingen financieel steeds minder aantrekkelijk worden).
• Een antwoord waaruit blijkt dat arbeidsongeschikten worden goedgekeurd om te werken
(door aanscherping van de keuringen).
• Een antwoord waaruit blijkt dat steeds meer vrouwen betaald werk gaan verrichten (door de
verdergaande emancipatie).
• Een antwoord waaruit blijkt dat meer mensen zich als werkzoekende laten registreren (door
het aanzuigeffect van een aantrekkende economie).
15c Uit je antwoord moet blijken dat de vervulde vacatures een volledige werkweek betreffen.
123

15d Uit je antwoord moet blijken dat een extra loonstijging de mobiliteit (op de arbeidsmarkt)
kan stimuleren, bijvoorbeeld via omscholing, verhuizen of bereidheid tot reizen.
15e Je kunt antwoorden geven waaruit blijkt.
• dat door toename van het aantal premiebetalers een lager percentage kan volstaan om
hetzelfde bedrag aan sociale premies binnen te halen.
• dat door afname van het aantal uitkeringsgerechtigden een lager percentage kan volstaan om
het benodigde bedrag aan sociale premies binnen te halen.
16a Het verschil tussen de bruto participatie en de netto participatie bestaat uit de werkloze
beroepsbevolking
16b De netto participatiegraad in 2001 bedraagt 67,2%. Een voorbeeld van een juiste berekening
is:
(5.796.000 × 1,26) / 10.864.000 x 100% = 67,2%
16c De p/a-ratio zal stijgen. Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit
blijkt dat gehuwde vrouwen in grotere mate dan mannen de voorkeur geven aan een
deeltijdbaan (omdat vrouwen veelal een baan combineren met zorgtaken).
16d De econome stelt dat een toename van participatiegraad nodig is om te voorkomen dat in de
toekomst de internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert. Een voorbeeld
van een juiste verklaring is een verklaring, waaruit blijkt dat een bij de economische groei
achterblijvende arbeidsparticipatie tot een tekort aan arbeidskrachten kan leiden en daardoor
tot een stijging van de loonkosten waardoor het exportprijspeil kan stijgen.
17a Een voorbeeld van een juist antwoord is dat bij een recessie bedrijven bedrijven, door
tegenvallende inkomsten, zullen bezuinigen op hun investeringen. Vaak zullen deze
bezuinigingen juist de (vernieuwende) investeringen treffen, waarbij relatief veel van ICT
gebruik wordt gemaakt.
17b
17c
17d Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
− ICT-bedrijven hebben tijdens de goede tijden weinig aandacht gehad voor inefficiënte inzet
van arbeid in het productieproces, maar de recessie dwingt tot rationalisatie hiervan.
− De krimpende ICT-bedrijven zullen hun minst productieve werknemers ontslaan.
124

18a In het begin van een herstelperiode (begin fase 1) is het niet altijd zeker of de opleving
tijdelijk is of dat deze doorzet. In het begin zullen bedrijven daarom voorzichtig aan doen en
niet direct mensen aannemen in vaste dienst, wanneer zij behoefte hebben aan meer
personeel. Uitzendkrachten kunnen ze weer gemakkelijker ontslaan als blijkt dat de opleving
maar tijdelijk van aard was. Daarom past een snelle groei van de indicator uitzenduren bij
fase 1.
18b De conjunctuurklok is gebaseerd op de gewone conjunctuurcyclus. Waarbij de actuele groei
in vier fasen is verdeeld:
1. toenemende groei onder de trendmatige groei (fase 1) à laagconjunctuur
2. toenemende groei boven de trendmatige groei (fase 2) à hoogconjunctuur
3. afnemende groei boven de trendmatige groei (fase 3) à hoogconjunctuur
4. afnemende groei onder de trendmatige groei (fase 4) à laagconjunctuur
Als je goed kijkt naar de indicator bbp, dan ligt deze nog wel onder de trendlijn (de
gemiddelde groei), maar is toch toegenomen ten opzichte van de maand ervoor (november).
Er lijkt dus sprake van een economisch herstel te zijn.
18c Bij een verkrapping van de arbeidsmarkt is het voor werkgevers moeilijker om aan personeel
te komen. Het aanbod van arbeid is schaarser aan het worden. Je moet in je antwoord zowel
de uitvoer als het aantal order behandelen. Omdat de journalist verwacht dat de
waargenomen ontwikkeling zich in 2000 voortzet zullen de export (bestedingen door
buitenlanders in ons land) en het aantal orders (bestedingen door gezinnen en bedrijven in
ons land) verder toenemen.
• De toename van de nu al boven de trend liggende uitvoer leidt tot een herstel van de groei
van het bbp, waardoor (het arbeidsvolume en daarmee) de arbeidsvraag toeneemt,
• En de toename van de nu ook al boven de trend liggende hoeveelheid orders leidt tot een
toename van de investeringen om aan de vraag te kunnen blijven voldoen. Ook hierdoor
stijgt het bbp, waardoor het arbeidsvolume en daarmee de arbeidsvraag toeneemt
18d Procentpunten zijn de absolute verschillen tussen twee percentages en dus geen procentuele
veranderingen!
De trendmatige groei bedraagt 1,8%
Van de groei in december 2005 weten we twee aspecten.
a. De groei in december is 0,5 procentpunt lager dan de trendgroei van 1,8 procent. De
groei in december bedroeg dus 1,8 – 0,5 = 1,3%
b. De groei in december was 0,25 procentpunt hoger dan in november.
125

De groei in november bedroeg dus 1,3 – 0,25 = 1,05%.
19a Het CBS hanteert verschillende conjunctuurindicatoren. Je mag ze allemaal noemen behalve
bestedingsinflatie en een groeiende economie/inkomen. Deze twee staan namelijk al in de
opgave genoemd. Verder kun je wel denken aan zaken als: (1) producentenvertrouwen, (2)
consumentenvertrouwen, (3) orderportefeuille, (4) werkgelegenheid, (5) aantal vacatures, (6)
het aantal uitzenduren, (7) de hoogte van de rente, (8) het aantal grote aankopen, (9) de
uitvoer, (10) de investeringen van bedrijven, (11) de consumptie van gezinnen en (12) de
bezettingsgraad van de productiecapaciteit. Al deze zaken zijn hoog tijdens een
hoogconjunctuur.
Het aantal (13) faillisementen is daarentegen laag.
19b Van A naar B, Dit betekent dat de situatie met een hoge reële productie en een beperkte
inflatie leidt tot een situatie, waarbij de reële productie niet verder toeneemt, maar wel het
prijsniveau. Je antwoord kan zowel betrekking hebben op bestedingsinflatie als op
kosteninflatie.
Dat de productie niet verder toeneemt heeft te maken met de beperkte productiecapaciteit, die
volledig bezet is. Omdat de vraag naar goederen deze capaciteit overtreft, ontstaat er
bestedingsinflatie.
De hoge economische groei leidt tot verkrapping op de arbeidsmarkt. De positie van de
vakbonden verbetert en die zullen hogere lonen eisen. Deze hogere lonen wentelen de
werkgevers af in de verkoopprijzen. Er ontstaat dus loonkosteninflatie.
19c Van B naar C. De inflatie blijft, maar de reële productie neemt af. Een hoge inflatie is slecht
voor de concurrentiepositie van een land. De hoge prijzen leiden tot een afname van de
export. En tevens zal de relatief goedkoper geworden import toenemen. Beide gevolgen van
de hoge prijzen doen de reële productie afnemen.
Een ander argument heeft te maken met het investeringsklimaat. Hoge lonen en hoge prijzen
kunnen de investeringsbereidheid van bedrijven doen afnemen. Ook dat is nadelig voor de
reële productie.
19d Als de opgave spreekt over een open economie, moet je onmiddellijk denken aan
economische contacten met het buitenland. In situatie D is de inflatie laag. De lage inflatie
verbetert de internationale concurrentiepositie. De export van het land zal dan toenemen en
de import zal afnemen. Beide gevolgen doen de productiegroei toenemen.
19e In een laagconjunctuur bestaat conjunctuurwerkloosheid, omdat niet alle arbeidsplaatsen
bezet zijn. De bezettingsgraad van de productiecapaciteit ligt ver onder de 100%. In eerste
instantie (de opbloeifase) kunnen bedrijven de productiegroei gewoon realiseren met de
bestaande productiecapaciteit. Pas bij een langer aanhoudende economische groei zullen
bedrijven gaan investeren, om de op den duur tekortschietende capaciteit verder uit te
breiden. Vandaar dat de groei van de productiecapaciteit lager kan zijn de reële
productiegroei.
20a Een conjunctuurcyclus bestaat uit een hoogconjunctuur en een laagconjunctuur. Beide
perioden kennen een belangrijk economisch probleem. In een laagconjunctuur neemt de
conjunctuurwerkloosheid toe en in een hoogconjunctuur de bestedingsinflatie. Bij de
overgang van de opgaande naar een neergaande conjunctuur stijgt de werkloosheid en daalt
de inflatie. Als beide veranderingen procentueel identiek zijn, blijft de misère-indicator
gelijk.
126

20b Als er bijvoorbeeld een productiestijging plaatsvindt van 5% en de productiviteit van de
werknemers ook met 5% stijgt, dan kun je de productiestijging realiseren met dezelfde
werknemers. Als de arbeidsproductiviteit echter minder stijgt dan de productie, heb je meer
werknemers nodig. Dat betekent een daling van de werkloosheid en dus een lagere indicator.
20c De stijgende indicator in Aziatische landen kan wijzen op een sterke toename van de inflatie.
Dat verslechtert de internationale concurrentiepositie van deze Aziatische landen en daar
kunnen de Europese landen van profiteren.
20d
Onze export en daarmee ook onze werkgelegenheid hangen af van de economische
ontwikkeling in de rest van de wereld. Een stijgende misère-indicator in de Aziatische
landen betekent minder groei. Deze landen zullen minder kunnen importeren (ook uit de
EU) en dat is uiteraard nadelig voor de EU.
21a Een voorbeeld van een juiste berekening is:
5.274 (in 2000: 3≤g

gerechtvaardigd. Ontwikkelingen die het artikel noemt en die dus de inflatie kunnen
afremmen zijn:
1. dat ouderen minder snel stoppen met werken, daardoor stijgt de beroepsbevolking stijgt en
neemt de krapte af.
2. dat arbeiders minder snel arbeidsongeschikt zijn betekent dat door arbeidsongeschiktheid de
beroepsbevolking niet kan afnemen. Ook dat beperkt de krapte.
3. Als de arbeiders meer uren gaan werken stijgt het aanbod op de arbeidsmarkt in arbeidsjaren.
Ook dat heeft een verruimend effect op de arbeidsmarkt.
23a Het doel van het structuurbeleid is het in stand houden c.q. verbeteren van de
productiecapaciteit.
23b Het conjunctuurbeleid is gericht op de vraagzijde (effectieve vraag) van de economie.
(Beïnvloeding van de effectieve vraag.) Het structuurbeleid is gericht op de aanbodzijde van
de economie (productiecapaciteit en winstpositie van de bedrijven).
23c 1 Doel is vraag en aanbod op de arbeidsmarkt beter op elkaar af te stemmen. Dit is een
voorbeeld van economisch structuurbeleid.
2 Hier is sprake van regionaal spreidingsbeleid. Verplaatsen van werkgelegenheid van
gebieden met relatief veel werkgelegenheid naar gebieden met minder werkgelegenheid. Ook
dit is economisch structuurbeleid.
3 In dit geval staat bestrijding van de conjuncturele werkloosheid in de bouw centraal. Hier is
geen sprake van structuurbeleid, maar van conjunctuurbeleid.
23d - volledige werkgelegenheid; dit vereist vaak een flinke stijging van de productie,
wat in het kader van het milieubeleid juist wordt tegengegaan.
- evenwichtige economische groei; ook hier geldt dat economische groei gepaard gaat met
stijging van de productie en dus in strijd kan zijn met het milieubeleid.
- streven naar een evenwichtige betalingsbalans; stimulering van de export is daarbij
belangrijk. Meer export betekent echter ook meer productie.
- rechtvaardige inkomensverdeling; het instellen van mestheffingen zal vooral de
veehouders in hun inkomen treffen.
- Stabiel prijsniveau; bedrijven kunnen verplicht worden hun productie of hun
afvalverwerking op een speciale manier aan te pakken, wat tot meer kosten kan leiden. Deze
kostenstijgingen zullen op de consument worden verhaald.
Kortom, alle doelstellingen van het economische beleid kunnen in conflict komen met het
milieubeleid.
23e - minder strenge eisen stellen aan de uitlaatgassen, opdat de werkgelegenheid in de autoindustrie
behouden blijft.
- Aanleggen van wegen door natuurgebieden, om achtergebleven gebieden van een betere
infrastructuur te voorzien.
- het verbieden van asbest in Nederlandse producten (bijvoorbeeld voor remschoenen),
waardoor deze producten duurder worden t.o.v. buitenlandse producten.
- het instellen van visquota om de visstand te beschermen. Hierdoor worden vooral de
vissers getroffen.
23f Aantasting van het milieu maakt het leven op aarde minder aangenaam (aantasting welzijn),
maar ook zullen veel kosten gemaakt moeten worden, om het milieu op een acceptabel
niveau te houden. Deze kosten zullen uiteindelijk door bedrijven en gezinnen betaald moeten
worden (aantasting welvaart/koopkracht).
128

24a In een neergaande conjunctuur dalen de bestedingen. De productie van bedrijven reageert iets
vertraagd op veranderingen in de bestedingen. In eerste instantie zullen bedrijven de daling
misschien nog zien als een toeval. Pas als de daling doorzet zullen zij hun productie verlagen,
maar ondertussen is de voorraad dan al toegenomen.
24b Oorzaak: de stijging van het consumentenvertrouwen in de economie maakt dat de
consumenten sneller leningen aangaan voor consumptieve doeleinden. De toename van de
consumptieve bestedingen kan leiden tot de opgaande conjunctuur.
Gevolg: een opgaande conjunctuur leidt tot meer werkgelegenheid en hogere inkomens.
Door de hogere inkomens krijgen consumenten meer vertrouwen in de economie.
24c Door inflatie ontstaat geldontwaarding. Met je geld kun je dan minder kopen. Daarom kun je
beter geplande aankopen versnellen, omdat je bij onvoldoende prijscompensatie na een tijdje
met je geld minder kunt kopen. Desnoods leen je daarvoor wat je nodig hebt. Inflatie zorgt er
namelijk ook voor dat je de grootte van een aangegane schuld in de toekomst gemakkelijker
kunt terugbetalen. Inflatie stimuleert dus de aanschaf van duurzame consumptiegoederen.
24d In een opgaande conjunctuur stijgen de bestedingen. Om deze opgaande conjunctuur af te
zwakken moet worden getracht de bestedingen te verlagen. Dat is te realiseren door het
besteedbare inkomen van gezinnen te verlagen. Een belastingverhoging is daartoe een goed
instrument.
24e De rentestijging maakt geldlenen duurder, waardoor de bestedingen (consumptie en
investeringen) afnemen.
24f De rentestijging in Groot-Brittannië trekt buitenlandse beleggers aan, waardoor de vraag naar
het Engelse pond op de valutamarkt toeneemt. De toename van deze vraag doet de koers van
het pond stijgen.
24g De totale in het land gedane bestedingen bestaan uit de consumptieve bestedingen van de
gezinnen, de investeringen van de bedrijven, de bestedingen van de overheid; en de
bestedingen van buitenlanders in het land (export). De koersstijging van het pond maakt
Engelse goederen duurder voor de mensen buiten Engeland. De vraag naar Engelse
producten (export van Engeland) daalt. Deze vraagdaling heeft daarom een remmende
invloed op de conjunctuur (bestedingen) daar.
25a Hoogconjunctuur is een periode met een bovengemiddelde economische groei.
25b Nee. Als het prijspeil meer stijgt dan het nominale volume daalt de koopkracht daarvan.
25c
De doelstelling van een stabiel prijsniveau kan in gevaar komen. Als de effectieve vraag groter wordt
dan de productiecapaciteit kan er bestedingsinflatie ontstaan.
25d Door het toenemende personeelstekort zullen de lonen kunnen stijgen. Als de bedrijven deze
loonstijgingen doorberekenen in de verkoopprijzen, zal er kosteninflatie kunnen ontstaan.
25e
Belastingverhoging en bezuinigen op de overheidsopgaven.
21a Tot de bruto-investeringen
129

21b Bedrijven schrijven hun machines sneller af als ze snel tot vervanging over willen gaan. Een reden
daarvoor kan zijn dat er als gevolg van technologische vernieuwingen betere machines beschikbaar
komen.
21c Positief De bedrijven verwachten een grote vraag
Negatief Bedrijven blijven zitten met onverkochte voorraden
21d De overheid kan haar uitgaven willen vergroten om zo de economische bedrijvigheid in de bouw te
laten toenemen. Dat heeft een groei van de werkgelegenheid in de bouwsector tot gevolg.
22a (€ 10.950 - € 8.950) / € 8.950 x 100% = 22,3%
22b De leefomstandigheden kunnen in Groningen zoveel beter zijn dan in Utrecht (bijvoorbeeld minder
vervuiling, meer ruimte), dat de achterstand in het besteedbare inkomen daardoor wordt
gecompenseerd.
22c
Bijvoorbeeld: Nederland exporteert veel, Nederland produceert veel goederen met een hoge
toegevoegde waarde, Nederland is niet afhankelijk van één soort exportproduct, de
arbeidsproductiviteit in Nederland is hoger.
22d Beide. Het besteedbare inkomen is 15% hoger. Dat is een reële stijging. Omdat de prijzen 2,5% zijn
gestegen moet het inkomen zelf meer dan 17,5% zijn toegenomen. Dat is dan de nominale stijging.
22e
Index reële inkomen = (Index nominaal inkomen / CPI) x100
102,5 = (120 / CPI) x 100 à
CPI = 120 / 102,5 x 100
CPI = 117.1, dus een inflatie van 17,1%
23a Azië telt veel meer inwoners dan Amerika. De uitzonderlijk hoge economische groei in Aziatische
landen gekoppeld aan een grote bevolkingsomvang versterken dit nog eens extra.
23b De welvaart maakt dat mensen minder zorgvuldig en zuinig omgaan met zoet water
23c
Landsregeringen moeten meer maatregelen nemen ter bescherming van de natuur. Individuele burgers
moeten bewuster gaan consumeren.
23d Landsregeringen: marktconforme of niet marktconforme maatregelen treffen om het gebruik van
milieuonvriendelijke producten te ontmoedigen. Individuele burgers: koopgedrag aanpassen op
informatie die via keurmerken wordt verstrekt
24a Een hoge rentevoet kan bedrijven doen besluiten nieuwe investeringen uit te stellen. Geld
lenen is dan duur.
24b Als de belastingtarieven hoog zijn kunnen bedrijven besluiten naar het buitenland te verhuizen.
Dat daardoor de investeringen in het land afnemen zal duidelijk zijn.
24c Een lage bezettingsgraad betekent dat de bedrijven hun aanbod met aanwezige machines
kunnen vergroten. Investeringen zijn dan niet bodig.
24d Bij procesinnovatie heeft de vernieuwing betrekking op het productieproces, bij
productinnovatie op het product zelf.
24e Door technologische vernieuwing kan de productie sneller en daardoor goedkoper
plaatsvinden. Daardoor kan het bedrijf de verkoopprijzen verlagen zonder dat de winst wordt
aangetast. De concurrentiepositie verbetert.
130

25a De gekochte kapitaalgoederen moeten eerst in het bedrijf worden geïnstalleerd voordat de
investering zijn vruchten afwerpt.
25b Bezuinigingen op de overheidsuitgaven hebben een negatief effect op de effectieve vraag
omdat de overheid dan minder subsidies, lonen of uitkeringen verstrekt. Daardoor ontvangen
de gezinnen en de bedrijven minder inkomen.
25c Door belastingverhoging
25d Zie boek.
25e De overdrachtsuitgaven zijn geen uitgaven aan goederen en diensten. Het zijn de uitkeringen
en subsidies aan gezinnen en bedrijven. Je vindt ze dan ook geheel of gedeeltelijk terug in de
consumptieve uitgaven van de gezinnen en in de investeringen van de bedrijven en mag ze er
daarom niet nog eens apart bijtellen.
25f 1 Personele overheidsconsumptie.
2 Materiële overheidsconsumptie.
3 Overdrachtsuitgaven.
4 Overheidsinvesteringen.
26a Gebruik de vergelijking EV = C + I + O + E - M
Invullen leidt tot: 245 miljard = 150 + 50 + 40 + 75 – 70 =
26b Het nationaal product is ook 245 miljard euro
26c De bezettingsgraad = (€ 245 miljard / € 260 miljard) ! 100% = 94,2%
26d Ja. De bestedingen zijn kleiner dan de productiecapaciteit. Dat noem je onderbesteding.
26e In dat geval stijgt de effectieve vraag tot € 275 miljard. Dat is € 15 miljard hoger dan de
capaciteit. Dat leidt waarschijnlijk tot bestedingsinflatie.
27a Conjunctuurwerkloosheid.
27b Structuurwerkloosheid.
27c De werkgelegenheid is 80% van 9 miljoen = 7.200.000 personen. Het nationaal product
bedraagt dus 7,2 miljoen x € 40.000 = € 288 miljard.
27d Productiecapaciteit = € 288 miljard / 90 x 100 = € 320 miljard.
27e De mogelijke productiegroei = € 320 miljard
€ 288 miljard) = € 32 miljard.
27f AV* = € 320 miljard / 40.000 = 8.000.000. Dit betekent dat er maximaal 8.000.000
arbeidsplaatsen aanwezig zijn (bezet en onbezet).
De beroepsbevolking bestaat uit 9 miljoen mensen. Er zijn dus 1 miljoen werklozen
(structureel).
Conjunctureel werkloos = 8.000.000 – 7.200.000 = 800.000.
Totale werkloosheid = 1.800.000
131

28a De beroepsbevolking is 8 miljoen, terwijl de werkgelegenheid bij een bezettingsgraad van
100% maximaal 7,8 miljoen bedraagt: de structuurwerkloosheid is 0,2 miljoen. De
conjunctuurwerkloosheid is 7,8 miljoen - 7,5 miljoen = 0,3 miljoen.
b De gemiddelde arbeidsproductiviteit = € 50.000.
Berekening: € 390 miljard (PC) / 7,8 miljoen (Av*) = € 50.000
Het nationale product (Y) = € 7,5 miljoen (Av) x € 50.000 (a) = € 375 miljard.
c
Twee manieren:
- Van de 8,0 miljoen personen zijn er 0,5 miljoen werkloos. Dit is 6,25% van het totaal. Als
het aantal gewerkte uren per persoon met 6,25% daalt, kunnen deze groep werklozen aan het
werk.
- Het nationale product van € 375 miljard moet dan zijn geproduceerd door 8 miljoen mensen.
Gemiddeld is dat dus € 375 miljard / 8 miljoen = € 46,875.
De gemiddelde arbeidsproductiviteit moet daarom met € 3.125 dalen (van € 50.000 naar €
46.875). Dat is 6,25% van € 50.000.
29a Ja, vanwege de zinsnede "er dient gestreefd ... tegenover staan". Tekorten in slechte jaren
moeten worden gecompenseerd door overschotten in goede jaren.
b Een bevestiging. De situatie hier is een hoogconjunctuur. De overheid zou dus moeten
streven naar een overschot. De belastingen moeten dan stijgen, maar blijkbaar willen partijen
stemmen winnen, want ze beloven lastenverlichting. Dat is niet anti-cyclisch.
Doelstellingen van het stabiliteitspact zijn:
c ! tegengaan van geldschepping om met dit geschapen geld het begrotingstekort te financieren.
Hierdoor kan de inflatie toenemen;
! tegengaan dat de overheid te veel geld moet lenen, waardoor de rente kan gaan stijgen.
d
Alleen maatregel C heeft als doel de effectieve vraag te stimuleren en behoort dus tot het
conjunctuurbeleid.
30a Sectorbeleid (industriepolitiek).
Sectorbeleid (industriepolitiek).
Regionaal beleid.
Regionaal beleid.
30b Overeenkomst: beide zijn gericht op het versterken van de concurrentiekracht en de
werkgelegenheid. Verschil: regionaal bereid richt zich op een regio (geografisch) en
sectorbeleid op een hele sector (nationaal).
30c Bijvoorbeeld:
! het verplicht stellen van naverbranders;
! het instellen van afvalheffingen;
! het verhogen van de benzineaccijns;
! het verstrekken van subsidies voor isolatie van huizen.
30d Voorbeelden van doelstellingen waarmee het milieubeleid in conflict kan komen zijn:
132

Volledige werkgelegenheid en stabiel prijsniveau omdat milieubeleid kostprijsverhogend kan
werken (inflatie) en de binnenlandse productie kan doen dalen omdat de concurrentiepositie
kan verslechteren, waardoor de werkgelegenheid afneemt.
30e Van de factor kapitaal (koeien) en natuur (grond). De koeien produceren meer melk, de
grond is minder vervuild.
30f Ja, omdat de kwaliteit van de productiefactoren (aanbodkant van de economie) verbetert.
31a Juist, het verbetert de mobiliteit en daarmee de winstgevendheid van de bedrijven en
daarmee de investeringen.
31b Juist, minder mensen zullen als gevolg van de tolheffing gebruik maken van de weg en het
oponthoud zal daardoor afnemen.
31c Juist, er ontstaan betere en snellere verbindingen tussen de Randstad en het zuiden van het
land.
32a Av = Y/a à 400 miljard / € 25.000 = 16 miljoen arbeidsjaren. Dit is volledige
werkgelegenheid. De beroepsbevolking bestaat in 2003 dus uit 16 miljoen mensen.
32b € 400 miljard / € 25.641 = 15,6 miljoen arbeidsjaren.
32c De beroepsbevolking is in 2005 gestegen tot 1,025 2
arbeidsjaren. Dat was 16 miljoen in 2003
Er is 15,6 miljoen arbeidsjaren werk.
Er is dus een werkloosheid van 1,21 miljoen arbeidsjaren.
x 16 miljoen = 16,81 miljoen
32d Structuurwerkloosheid, er zijn immers arbeidsplaatsen verdwenen. Je kunt hetzelfde maken
met minder mensen.
33a De regering kan arbeidstijdverkorting invoeren. Het zelfde werk wordt dan over meer
mensen verdeeld.
33b Omdat de arbeidsproductiviteit dan minder zal stijgen, zodat er voor dezelfde productie
steeds ongeveer evenveel mensen nodig zijn,.
33c Bijvoorbeeld:
een structureel hoog geboortecijfer,
een grotere participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt,
een grotere participatie van scholieren en studenten (baantje om wat bij te verdienen),
verhoging pensioenleeftijd,
verlaging leerplicht,
verhogen minimumloon,
betere kinderopvang, enz.
33d Bijvoorbeeld:
meer scholing
betere kapitaalgoederen
133

arbeidsverdeling
33e Duurzaam wil zeggen met behoud van milieu en grondstoffen. Dus rekening houdend met de
komende generaties.
33f Evenwichtig wil zeggen dat de werkloosheid niet toeneemt. De groei van 7% groei is
voldoende om én de bestaande werknemers aan het werk te houden ook al neemt hun
productiviteit met 5% toe en bovendien werkgelegenheid te scheppen voor de aanwas van de
beroepsbevolking (2%). Er is dus sprake van evenwichtige groei.
34a Bijvoorbeeld de chemische industrie, de staalindustrie, de landbouw.
34b Bijvoorbeeld: onvoldoende (uitbreidings)investeringen in verhouding tot de groei van de
beroepsbevolking, buitenlandse concurrentie waardoor arbeidsplaatsen verloren gaan.
34c De werkgelegenheid is: € 200 miljard / € 25.000 = 8 miljoen.
34d 800.000 mensen van de 8.800.000 zijn werkloos.
Het werkloosheidspercentage bedraagt:
[(8,8 miljoen - 8 miljoen) / 8,8 miljoen] x 100% = 9,1%.
34e Uitsluitend groei in bepaalde sectoren. In dit geval dus in de meer arbeidsintensieve sectoren.
34f Er komen dan minder kapitaalgoederen per werknemer. Met andere woorden: minder
automatisering en mechanisering.
34g Om beide doelen te halen moet gelden:
1 een productie van € 200 miljard x 1,008 = € 201,6 miljard
2 een werkgelegenheid van 8.400.000 personen
De benodigde arbeidsproductiviteit is dan € 201,6 miljard / 8.400.000 = € 24.000
35a Een lager belastingtarief verhoogt het besteedbaar inkomen en daarmee de koopkracht van de
gezinnen. Als die daardoor meer consumeren, stijgt de effectieve vraag, zodat de
onderbesteding en daarmee de conjunctuurwerkloosheid afneemt.
35b Meer koopkracht en bestedingen leiden ook tot een stijging van de import van goederen en
diensten. Het saldo verslechtert daardoor.
35c De tariefsverlaging doet de bestedingen toenemen. Als de effectieve vraag groter wordt dan
de productiecapaciteit bestaat het gevaar van bestedingsinflatie.
35d Wie kopen obligaties? Dat zijn in het algemeen mensen met een hoger inkomen. Vooral aan
hen komt dit belastingvoordeel dus ten goede.
36a Zorgen voor een duurzame economische groei.
36b Tot het structuurbeleid. Het is gericht op verbetering van de kwaliteit van de productiefactor
natuur.
134

36c Om alternatieven voor vervuilende productie te vinden zijn kennis en technologie nodig.
Denk maar aan het economisch rendabel maken van wind- en zonne-energie.
36d Milieu-onvriendelijke producten duurder maken door een heffing. Daarentegen kunnen
milieuvriendelijke producten dan goedkoper worden door een subsidie of juist geen heffing.
36e Bij sanering maakt de overheid vervuilde terreinen schoon. Bij het beheer probeert zij juist
vervuiling te voorkomen.
37a Een renteverlaging leidt op twee manieren tot een hogere gezinsconsumptie.
a) De lagere rente maakt consumptief krediet goedkoper, waardoor mensen eerder geld lenen
voor de aanschaf van duurdere consumptiegoederen.
b) Een lagere rente maakt sparen minder aantrekkelijk.
Consumenten besteden daarom meer geld aan consumptiegoederen.
Een van beide antwoorden is voldoende.
37b Gezinnen en bedrijven laten zich bij hun aankopen leiden door de hoogte van de prijzen
(marktmechanisme). Een renteverandering maakt goederen die zij met geleend geld kopen
duurder of goedkoper. De vraag daarnaar zal dus ook veranderen. Bij de overheid
daarentegen bepaalt het budgetmechanisme welke goederen worden aangeschaft.
De overheidsbestedingen zijn om die reden minder rentegevoelig.
Een andere bestedingscategorie die je mag noemen is de export. De export hangt af van de
situatie in het buitenland. De conjunctuur en de rente in het buitenland bepaalt het koopgedrag
daar en dus wat wij aan hen kunnen afzetten (exporteren).
37c
De bestedingsimpuls van € 132 miljard doet de effectieve vraag met hetzelfde bedrag
toenemen. In dat jaar stijgt daardoor het nationaal inkomen (nationaal product) van Japan
ook met € 132 miljard.
De consumenten zullen een groot van deze extra verdiende / 132 miljard het komende jaar
weer opnieuw consumeren. Het gevolg is dat hierdoor de effectieve vraag en dus het
inkomen verder stijgen (multipliereffect). Schematisch ziet dat er zo uit:
O#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C#g EV#g Y#g C# enz.
37d Je moet hier veronderstellen (ceteris paribus) dat werknemers genoegen nemen met een
gelijkblijvend nettoloon. Een verlaging van de loonbelasting maakt arbeid dan goedkoper
waardoor:
* werkgevers minder snel arbeid vervangen door kapitaal;
* werkgevers het aantal arbeidsplaatsen kunnen uitbreiden.
Je hoeft maar een verklaring te geven.
37e
37f
De bijdrage van het buitenland bestaat uit de koop van Japanse goederen. De export van
Japan is dus toegenomen. De gestegen export leidt tot meer ontvangsten op de lopende
rekening (goederen, diensten en inkomens). Het saldo op de lopende rekening verbetert.
De groei van de bestedingen kan leiden tot bestedingsinflatie. Daarvan is sprake als de
bestedingen groter zijn dan de productiecapaciteit.
135

38a De producenten zullen deze heffmgen als een kostenstijging ervaren en proberen deze extra
kosten op hun beurt in de consumentenprijzen door te berekenen. Hogere prijzen zijn in het
nadeel van de consument.
38b Door de 'gedwongen' investeringen zullen bedrijven vraag uitoefenen naar bepaalde
kapitaalgoederen. Dat levert bij de leveranciers van deze kapitaalgoederen extra
arbeidsplaatsen op.
38c Indien het buitenland minder strenge milieumaatregelen neemt, hoeven buitenlandse
bedrijven minder te investeren. De productiekosten van de binnenlandse bedrijven stijgen
dus meer en daardoor verslechtert hun concurrentiepositie ten opzichte van de buitenlandse
bedrijven. Een daling van de export en een toename van de import kan het gevolg zijn en dat
gaat ten koste van de werkgelegenheid.
Ook zouden binnenlandse bedrijven kunnen overwegen hun vestiging in dit land te sluiten
om in een ander land te beginnen (internationale bedrijfsverhuizing). Als dat daadwerkelijk
gebeurt kost dat arbeidsplaatsen (stijging van de structurele werkloosheid).
38d Bij economische groei stijgt het inkomen en ontvangt de overheid meer belastinginkomsten.
De toename van deze inkomsten is zelfs progressief als gevolg van ons progressieve
belastingstelsel. Bij een hoger inkomen wordt immers een groter deel (percentage) aan
belasting afgedragen. Bij gelijke overige uitgaven kan zij dan deze investeringen
gemakkelijker fmancieren.
38e
De beperking van de economische groei leidt tot minder negatieve externe effecten zoals
milieuvervuiling. De overheid hoeft dan minder koopkrachtverlagende heffingen aan de
Nederlandse consumenten en producenten op te leggen. Externe effecten zijn gevolgen van
de productie die niet in de prijs van het product zijn verwerkt.
39a De groei van de economie wordt doorgaans uitgedrukt in het reëel inkomen per hoofd van
de bevolking ofwel de koopkracht. Wanneer je had geantwoord >het nationaal inkomen= of
>het nationaal product= was het ook goed geweest.
39b Wanneer de vraag naar goederen en diensten groter is dan de productiecapaciteit ontstaat
bestedingsinflatie. Er mag door de sterke economische groei echter geen inflatie optreden.
Er staat >bij gegeven productiecapaciteit=. De genoemde sterke groei van de economie moet
dus plaatsvinden in een situatie van onderbesteding. De economie bevindt zich dus aan het
begin van de opgaande lijn (hausse) van de conjunctuurcyclus.
In plaats van over onderbesteding had je ook over laagconjunctuur mogen praten.
39c
Een daling van de spaarquote (het deel van het nationaal inkomen dat door de gezinnen
wordt gespaard) betekent dat de gezinnen een groter deel van het nationaal inkomen
consumeren. Daardoor stijgt de effectieve vraag waardoor de afzet en de productie van
bedrijven kan groeien.
39d De getallen 10,3 en 8,9 zijn voor de berekening overbodig.
Bereken voor 1994 en 1995 het aandeel van de langdurig werklozen als een percentage van
het totale aantal werklozen. De werkloosheid nam in 1995 met 500.000 af tot
2,5 miljoen. De werkloosheid in 1994 bedroeg dus 3 miljoen personen.
Het aantal langdurig werklozen bleef onveranderd, namelijk 1,5 miljoen.
Aandeel
Aandeel 2004 = 1,5 miljoen / 3 miljoen x 100% = 50%
136

Aandeel 2005 = 1,5 miljoen / 2,5 miljoen x 100% = 60%
De procentuele stijging van het aandeel van de langdurige werkloosheid in 2005 ten
opzichte van 2004 was 20%.
Procentuele toename = 60-50 / 50 x 100% = 20%
39e
39f
Bij deze vraag kun je verschillende redenen noemen. Een is echter al voldoende. Langdurig
werklozen:
* hebben vaak een verouderde opleiding of juist geen opleiding;
* zijn vaak ouder en daarom duurder dan nieuwkomers op de arbeidsmarkt.
Dit is een lastige vraag. Het besteedbaar inkomen is het netto-inkomen, dus na aftrek van
loonbelasting en sociale premies. BTW (omzetbelasting) wordt echter niet van het inkomen
afgedragen, maar is in de verkoopprijs van goederen en diensten verrekend.
Een hogere BTW verandert dus niet het besteedbare bedrag, maar wel de hoeveelheid
goederen, die je voor dat bedrag kunt kopen.
Een hogere BTW leidt dus tot een lagere koopkracht.
40a Niet-belastingontvangsten van de Rijksoverheid zijn bijvoorbeeld:
- aardgasbaten
- luister- en kijkgelden
- gerechtelijke boetes
- inkomsten uit staatsbedrijven zoals DNB
- retributies
- verkoop van aandelen van staatsbedrijven zoals KPN
40b De conjuncturele werkloosheid wordt veroorzaakt door een tekortschietende effectieve
vraag. De effectieve vraag is kleiner dan de productiecapaciteit.
De verlaging van de loonbelasting doet de koopkracht van de gezinnen stijgen. Daardoor
nemen de bestedingen toe, stijgt de productie en daalt de conjuncturele werkloosheid.
40c Let op! Het gaat om de kwalitatieve structurele werkloosheid.
Het accepteren van betaald werk levert door deze verhoging een extra belastingvoordeel op.
De bereidheid om zich te laten omscholen of om werk in een andere plaats te accepteren (de
arbeidsmobiliteit) neemt daardoor toe.
N.B. Je mag dus niet zeggen dat het belastingvoordeel het aanbod van werkzoekenden op de
arbeidsmarkt doet toenemen. Dat zou immers alleen maar de kwantitatieve structurele
werkloosheid doen toenemen.
40d Bij een conjuncturele neergang dalen de belastingontvangsten van de Rijksoverheid. Wil zij
het financieringstekort gelijk houden, dan zullen dus ook de uitgaven moeten dalen of zal zij
de belastingtarieven moeten verhogen. Beide maatregelen doen de effectieve vraag afnemen
en versterken dus de conjuncturele neergang (pro-cyclisch effect).
40e Wanneer zij het financieringstekort op 5% van het nationaal inkomen wil houden, betekent
dit dat het tekort zelfs zal moeten afnemen. Dan zullen er nog meer bezuinigingen of nog
hogere tariefstijgingen moeten komen. Het pro-cyclische effect zal dan nog sterker zijn.
Immers:
5% van 500 miljard = 25 miljard
5% van bijvoorbeeld 450 miljard = 22,5 miljard
137

40f Het structuurbeleid richt zich op de aanbodkant van de economie. Dat houdt concreet een
verbetering of vergroting van de productiecapaciteit en infrastructuur in.
Deze verbeteringen kunnen betrekking hebben op bepaalde gebieden (regionaal beleid) of op
bepaalde bedrijfstakken (sectorbeleid). Ook versterking van de internationale
concurrentiepositie behoort tot het structuurbeleid.
Het zijn dus de investeringen waarvan het aandeel in de totale uitgaven moet toenemen.
Investeringen kunnen namelijk bovengenoemde zaken realiseren.
41a Tot de werkloze beroepsbevolking reken je iedereen die bereid en in staat is om minimaal 12
uur per week te werken, maar geen werk heeft. Je hebt dus gegevens nodig met betrekking
tot de werkgelegenheid in personen en niet in arbeidsjaren.
In 1971 wilden er 5.139.000 mensen werken (beroepsbevolking), terwijl maar 5.072.000
mensen werk hebben. 67.000 mensen hebben blijkbaar geen werk. Nu kun je uitrekenen dat
1,3% van de beroepsbevolking werkloos is.
5.139 – 5.072
Berekening: Werkloosheidspercentage = ——————— x 100% = 1,3%
5.139
41b Het antwoord moet je zoeken in de deeltijdontwikkeling op de arbeidsmarkt. In de tabel kun
je namelijk aflezen dat de groei van het aantal werkzame personen gestegen is van 5.174.000
in 1981 tot 5.594.000 in 1990. Dit is een groei van 420.000 arbeidsplaatsen (in personen)
De groei van de werkgelegenheid in arbeidsjaren groeide van 4.850.000 naar 5.203.000. Dit
is máár een groei van 353.000 banen.
Uit deze gegevens kun je de conclusie trekken dat de werkgelegenheid in personen sterker is
gestegen dan de groei uitgedrukt in arbeidsjaren. Deze ontwikkeling komt doordat mensen
meer in deeltijd zijn gaan werken. Het is de hier genoemde ontwikkeling van een gestegen
P/A-verhouding die je als antwoord moet geven.
41c De economische groei hangt natuurlijk af van de effectieve vraag (de gevraagde hoeveelheid
goederen en diensten die bedrijven moeten produceren). Daarvoor gebruiken zij
productiefactoren. De kwantiteit (hoeveelheid) en de kwaliteit (productiviteit) daarvan
bepalen hoeveel je kunt maken. De gebruikte hoeveelheid (kwantiteit) arbeid druk je
objectief uit in arbeidsjaren. De kwaliteit van de arbeid meet je met de arbeidsproductiviteit.
De werkgelegenheid in arbeidsjaren in de periode 1971-1980 is gestegen met 1,76%.
Berekening:
4.916.000 – 4.831.000
Werkgelegenheid in arbeidsjaren = —————————— x 100% = +1,76%
4.831
De reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar is dat tijdvak maar liefst met 30,8% gestegen.
Berekening:
135,4 – 103,5
Reële arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar = —————— x 100% = +30,8%
103,5
Conclusie 1 is dus juist. De economische groei is vooral veroorzaakt door de sterke groei van
de arbeidsproductiviteit.
41d Als de productiviteit van werknemers stijgt, zou je ook een stijging van de lonen mogen
verwachten. Immers zoals een oud gezegde luidt: een arbeider is zijn loon waard. Nu zien we
dat de reële arbeidsproductiviteit in tijdvak 1981-1990 is gestegen van Indexcijfer 137,8 naar
Indexcijfer 170,0. Dit is een stijging met 23,4%. Dat betekent dat een gemiddelde werknemer
23,4% meer doet. In de tabel kun je verder lezen dat de reële loonkosten (verrekend met
inflatiecorrectie) in dat tijdvak echter zijn gedaald. Bedrijven hebben dus personeel dat meer
138

heeft geproduceerd en waaraan ze reëel minder hebben uitgegeven. Dat kan alleen maar
betekenen dat conclusie 2 juist is.
41e Bij dit soort vragen is het wel handig als je schematisch kunt denken. Je moet aannemelijk
maken dat banengroei leidt tot meer economische groei en dat omgekeerd economische groei
weer leidt tot banengroei.
Banengroei (A)
Besteedbaar inkomen
Stijgt (B)
Effectieve vraag stijgt (C)
Werkgelegenheid stijgt (F)
Productie stijgt (D)
Economische groei (E)
Oorzaak: A à B à C à D à E
Gevolg: E à C à D à F à A
42 Dit is een typische tweede fase opdracht. Het schrijven van een brief met duidelijke
argumenten. In feite is dit niet zo=n moeilijke opdracht, mits je maar doet wat ze van je
vragen. In deze opdracht vragen ze vier dingen van je. a) Leg uit waarom bij een krappe
(overspannen) arbeidsmarkt een groter arbeidsaanbod nodig is, b) leg uit waarom het
realiseren van een groter arbeidsaanbod in deze situatie geen probleem hoeft te zijn, c) leg uit
waarom het voor werkgevers niet zinloos is om zich in te spannen meer mensen te vinden en
d) Noem de twee van de vijf genoemde maatregelen die in deze situatie nuttig zijn. Gebruik
daarbij de statistieken. Als je dat gedaan hebt met het juiste aantal woorden en een
goedlopend verhaal, dan krijg je de 8 punten.
a1. Als de arbeidsmarkt krap is, dan dreigen de loonkosten op te lopen. Vakbonden hebben dan
een sterke onderhandelingspositie. Een groter aanbod op de arbeidsmarkt laat de loonkosten
relatief laag blijven, wat de concurrentiepositie van de bedrijven verbetert.
a2. Bij een krappe arbeidsmarkt is arbeid vaak de knelpuntfactor. Dat wil zeggen dat de
hoeveelheid arbeid de productiecapaciteit bepaalt. Bij een stijging van het arbeidsaanbod kan
de productiecapaciteit toenemen.
b. In de eerste figuur kun je aflezen dat er 805 duizend mensen niet werkende mensen zijn, die
betaald werk zouden willen hebben. Je zult dus de toename van het arbeidsaanbod uit deze
groep moeten realiseren. Je mag dat absoluut niet doen uit de groep die niet wil of kan
werken (3.053 duizend).
c. Dat het niet zinloos is voor de werkgevers om moeite te doen voor het vinden van geschikte
kandidaten blijkt uit de tabel Daaruit kun je concluderen dat er nog een grote groep
kansrijken in de werkloze beroepsbevolking aanwezig is. Met kansrijk bedoelt men dat zij
voldoende scholing hebben gevolgd en in staat zijn de vacatures te vervullen.
d. Voor de nieuwe Αwerknemers≅ zul je moeten putten uit de grote groep, die niet voltijd wil
werken, maar minder dan 35 uur per week. En een andere belangrijke doelgroep vormen de
leden van een ouderpaar. Ook deze bron van arbeidskrachten moet je aanboren.
Noodzakelijke maatregelen zijn dus:
1. Het vergroten van de mogelijkheden voor flexibele werktijden (deeltijd, schooltijden).
139

2. Het subsidiëren van kinderopvang.
43a De participatiegraad van vrouwen of deelnemingspercentage geeft aan welk deel van de
vrouwen tussen 15 en 65 jaar actief op de arbeidsmarkt is. Voor veel vrouwen met kinderen
is het grote probleem hoe ze de zorgtaken voor hun kinderen kunnen combineren met een
baan. Door uitbreiding van kinderopvang neemt het aantal mogelijkheden toe om deze
combinatie mogelijk te maken. Meer vrouwen met kinderen kunnen dan makkelijker betaald
werk en zorgtaken verrichten. De noodzaak om te stoppen met werken na het krijgen van
kinderen daalt dan en daarmee stijgt het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt. De
participatiegraad neemt toe.
43b De emancipatie leidt er toe dat steeds meer mannen ook zorgtaken op zich gaan nemen. Zij
zullen korter gaan werken (deeltijd) om een deel van deze zorgtaken van de vrouwen over te
nemen. Deze stijging van deeltijdwerk onder mannen leidt tot de genoemde toename van de
P/A-ratio van mannen.
43c
De conclusie van Robert-Jan is dat de arbeidsmarkt verruimd. Dat er dus meer aanbod komt.
Eén van de door hem genoemde gevolgen leidt er juist toe, dat het aanbod op de
arbeidsmarkt afneemt. Als mannen korter willen werken, dan neemt het aanbod van arbeid
juist af. In personen blijft het aanbod wel gelijk. Maar een stijging van de P/A-ratio zal juist
het aanbod in arbeidsjaren doen afnemen. Kortom zijn conclusie dat gevolg 2 de
arbeidsmarkt verruimt is onjuist.
44a Moet eerst uitrekenen wat het minimumloon in Spanje is (m.b.v. tabel 1). Daarna kun je met
behulp van de Kaitz-index uitrekenen wat het gemiddelde loon in Spanje is.
Minimumloon in Spanje is 39,6% van het Nederlandse minimumloon. Het minimumloon in
Spanje bedraagt dus 0,396 x € 12.781 = € 5.061,28
Dit Spaanse minimumloon is 32% van het Spaanse gemiddelde loon
Het Spaanse gemiddelde loon bedraagt € 15.816,50
Berekening: € 5.061,28 x 100/32 = € 15.816,50
44b Werkgevers vergelijken altijd de opbrengsten en de kosten met elkaar. De opbrengst van een
werknemer hangt af van diens arbeidsproductiviteit. Een lage arbeidsproductiviteit betekent
dan ook dat de werkgever niet veel loon wil uitbetalen. Als de wetgever dan toch het
minimumloon zou verhogen, gaan werkgevers zoeken naar arbeidsbesparende
productietechnieken (automatiseren en mechaniseren).
44c
Als uitspraak 1 juist is zou er tussen beide een positief verband moeten zijn. Immers een
hoge Kaitz-index zou in dat geval dan samengaan met een hoge werkloosheid onder
arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit. Het grafische verband is eerder negatief
(dalend) dan positief (stijgend). In ieder geval bevinden zich meer landen rechtsonder in de
grafiek dan rechtsboven. De uitspraak gaat wel op voor Finland, maar zeker niet voor Italië.
Noorwegen, Oostenrijk en Nederland. Uitspraak 1 is dus onjuist.
44d Het is de minister van Sociale Zaken die de CAO voor de gehele bedrijfstak verplicht stelt,
algemeen verbindend verklaart. Denk er aan dat het minimumloon geen CAO-loon is. De
hoogte van het minimumloon stelt de regering (wetgever) vast. Als iedere werkgever de
stijging van de CAO-lonen moet betalen door de algemeen verbindend verklaring, neemt de
afstand tussen het Αgelijkblijvende≅ minimumloon en het gemiddeld loon toe. Het
140

minimumloon als percentage van dat gemiddelde loon daalt dan. Dit is dus een daling van de
Kaitz-index, die daardoor relatief laag wordt.
45a Loondifferentiatie maakt grotere verschillen in beloning mogelijk. Dit betekent dat de lonen
meer kunnen stijgen bij mensen die moeilijk vervulbare vacatures gaan bezetten. Dat maakt
de bereidheid van mensen om zich te scholen voor die vacatures groter en daarmee zal de
kwalitatieve structurele werkloosheid afnemen. Of men is bereid om langer te reizen voor
een baan of zelfs te verhuizen als daar een hoger loon tegenover staat. Ook dit leidt dan tot
een daling van de kwalitatieve structuurwerkloosheid.
45b Tabel 3 geeft de gemiddelde brutolonen van het eerste en tiende deciel op basis van de
VS=100. Deze tabel rechtvaardigt de conclusie dat gemiddelde brutoloon van het eerste
deciel lager is dan in de drie EU-landen, terwijl het gemiddelde brutoloon van het tiende
deciel juist hoger is dan in de drie EU-landen. De inkomensverschillen en daarmee de mate
van loondifferentiatie zijn in de VS dus het hoogst en dat kun je dus alleen al uit tabel 3
afleiden. Het antwoord is dus ja.
45c
In land X is de loonverhouding tussen beide decielen gelijk aan 1. Dit betekent dat de
gemiddelde brutolonen in beide decielen aan elkaar gelijk zijn. En dat betekent weer dat
iedereen in land X evenveel verdient. Er zijn dan ook in land X geen brutoloonverschillen
en er is dus ook geen sprake van loondifferentiatie.
45d Je kunt het antwoord op twee manieren vinden. In de eerste plaats door figuur 2 en tabel 3 te
combineren en ten tweede met de gegevens die onder tabel 3 staan.
Manier 1: De loonverhouding in de VS bedraagt 4,5. De teller (10 e loondeciel) in EU 2 zal
25% minder zijn (index = 75), terwijl de noemer (1 e loondeciel) 40% hoger is (index = 140).
Loonverhouding EU 2 =
100 x 0,75 75
———— x 4,5 = —— x 4,5 = 2,4 (afgerond)
100 x 1,40 140
Manier 2: vergelijk het gemiddelde brutoloon van het eerste deciel en dat van het tiende
deciel allebei met het mediane brutoloon. Beide gegevens zijn bekend en wel 1,4
respectievelijk 1,72. Het mediane loon is 40% hoger dan het gemiddelde brutoloon uit het
eerste deciel, terwijl brutoloon van het 10 e deciel op haar beurt weer 72% hoger is dan het
mediane loon.
De loonverhouding tiende/eerste deciel is dan 1,4 x 1,72 = 2,4 (afgerond).
45e
De uitzondering is het land dat buiten de puntenwolk valt en dat is EU 1 . Je verwacht bij de
hoge loonverhouding tiende/eerste loondeciel (3,5) juist een lage werkloosheid, terwijl die in
EU 1 juist hoog is (13%). De verklaring van de hoge werkloosheid kan dan bijvoorbeeld
gelegen zijn in relatief hoge loonkosten per product. Deze hoge loonkosten per product
verslechteren de internationale concurrentiepositie van EU 1 en dat kan dan de oorzaak zijn
van de hoge werkloosheid.
46a Voor de berekening van de grootte van de beroepsbevolking moet je weten wat de
participatiegraad is van de beroepsgeschikte bevolking. De actieve bevolking bestaat
uitsluitend uit de werkende beroepsbevolking. Als je deze informatie gebruikt, moet je de
tabel kunnen invullen.
141

46b Conclusie 1 stelde dat de ontwikkeling van de p/a-ratio heeft geleid tot een daling van de
werkloze beroepsbevolking. Meer mensen hebben blijkbaar werk gekregen doordat het
bestaande werk opnieuw is verdeeld. Meer personen doen nu bij wijze van spreke hetzelfde
werk. Er is dus sprake van meer deeltijdwerk. Kortom de p/a-ratio zal in 2000 groter zijn
geweest dan in 1995.
46c
Bereken de grootte van de daling van de werkloosheid en de stijging van het aantal
arbeidsongeschikten en je weet of de bedoelde conclusie juist is.
De werkloze beroepsbevolking is gedaald van 533.000 in 1995 naar 270.000 in 2000. Dit is
een daling met 263.000 mensen.
Het aantal arbeidsongeschikten in 1995: 11,4% van 6.596.000 (zie antwoord a) = 751.944.
Het aantal arbeidsongeschikten in 2000: 11,1% van 7.187.000 = 797.757.
Het aantal arbeidsongeschikte is gestegen met 45.813 (797.757 – 751.944).
De conclusie is dus juist.
46d De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben bijgedragen aan een verlaging van de
collectieve lastendruk. Argumenten: 1) De participatiegraad neemt toe, waardoor er meer
mensen belasting en premie gaan betalen en 2) terwijl de afname van de werkloze
beroepsbevolking leidt tot lagere collectieve uitgaven
47a
47b
Voorbeelden van een juist antwoord zijn en antwoord waaruit blijkt dat de deeltijd-WWregeling
kan bijdragen aan het verminderen van de inkomensterugval bij werknemers in
tijden van neergaande conjunctuur, hetgeen de daling van de bestedingen afremt
(inkomenseffect).
Of een antwoord waaruit blijkt dat de deeltijd-WW-regeling kan bijdragen aan het
verminderen van de daling van het consumentenvertrouwen en poducentenvertrouwen,
hetgeen de daling van de bestedingen afremt (psychologisch effect).
Voorbeelden van een juist antwoord zijn een antwoord waaruit blijkt dat een bedrijf met
deze regeling het ondernemersrisico deels kan afwentelen op de overheid (sociale
zekerheid), zonder dat aantoonbaar sprake is van een dusdanige productiedaling dat
werktijdverkorting (in die omvang) noodzakelijk is.
Of een antwoord waaruit blijkt dat een bedrijf de regeling kan gebruiken om een deel van
de overcapaciteit, die er al was vóór de economische crisis, tijdelijk af te wentelen op de
overheid (sociale zekerheid) om na afloop van de regeling de overbodige werknemers
alsnog te ontslaan (hetgeen financieel gunstiger kan zijn ondanks de te betalen ‘boete’).
47c Uit het antwoord moet blijken dat voorwaarde II aangeeft dat de overheid een sanctie /
‘boete’ heeft ingebouwd, die bedoeld kan zijn om oneigenlijk gebruik van deze regeling te
ontmoedigen. `
47d
Voorbeelden van een juiste berekening zijn:
een berekening op basis van het saldo opbrengst min kosten:
aantal werknemers maximale positieve saldo opbrengst min kosten
142

10 € 5.000 × 10 × 3/12 = € 12.500
4 € 5.000 × 4 × 6/12 = € 10.000
2 € 5.000 × 2 × 12/12 = € 10.000
een berekening op basis van de besparing op arbeidskosten:
aantal werknemers besparing arbeidskosten
10 € 15.000 × 10 × 3/12 = € 37.500
4 € 15.000 × 4 × 6/12 = € 30.000
2 € 15.000 × 2 × 12/12 = € 30.000
47e
47f
Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat na afloop van de
deeltijd-WW-regeling kan blijken dat het economisch herstel minder is dan verwacht,
waardoor Marlette er niet in slaagt haar oude productieniveau (volledig) te bereiken en er
dus één of meer werknemers ontslagen moeten worden (hetgeen zou kunnen betekenen
dat er een terugbetaling moet plaatsvinden: voorwaarde II in bron 4).
Voorbeelden van een juist antwoord zijn een antwoord waaruit blijkt dat Marlette op deze
manier bespaart op (transactie)kosten die gemaakt zouden moeten worden om na de crisis
weer geschikt personeel te werven als de productie weer gaat groeien.
Of een antwoord waaruit blijkt dat deze regeling Marlette stimuleert tot het laten (bij)scholen
van de werknemers (wat anders wellicht niet gebeurt), hetgeen de productiviteit van de
werknemers en daarmee het bedrijfsrendement kan verhogen.
Of een antwoord waaruit blijkt dat Marlette op deze manier voorkomt dat de vakbekwame
arbeidskrachten die men anders had moeten ontslaan, niet meer beschikbaar zijn (omdat
ze elders werk hebben gevonden of zich omgeschoold hebben), als later de conjunctuur
weer aantrekt en Marlette haar personeelsbestand wil uitbreiden.
48a
Voor de stimuleringsmaatregelen is eigenlijk geen geld. De maatregelen leiden tot een
groter begrotingstekort. De overheid moet dit geld dan lenen. Een verhoging van de
overheidsuitgaven om de economie te stimuleren, leidt dus tot extra leningen om het
stijgende tekort aan te vullen. Dat betekent nieuwe verplichtingen (schuldaflossing,
rentebetaling) die worden doorgeschoven naar de belastingbetalers in de volgende jaren.
48b In een laagconjunctuur verliezen meer mensen hun baan, terwijl de werkgelegenheid in een
periode van hoogconjunctuur weer toeneemt. Als mensen meer gaan verdienen kunnen zijj
in een hogere belastingschijf terecht komen.
−
−
48c
Werkloosheidsverzekeringen. Een voorbeeld van een juiste uitleg is een uitleg waaruit blijkt
dat in tijden van laagconjunctuur / recessie sommige mensen hun baan verliezen, waardoor
inkomen wegvalt. Werkloosheidsuitkeringen vangen deze terugval (gedeeltelijk) op,
waardoor de bestedingen minder sterk zullen afnemen (in vergelijking met een situatie
waarin er geen uitkeringen zouden zijn). Vandaar de dempende werking van de uitkering.
Progressieve belastingen. Een voorbeeld van een juiste uitleg is een uitleg waaruit blijkt dat
in een laagconjunctuur / recessie inkomens kunnen dalen bij verlies van baan / bij
loonsverlagingen. Door de progressieve tariefstructuur van het belastingstelsel zal voor
deze inkomens de gemiddelde belastingdruk dalen, waardoor het besteedbaar inkomen en
daarmee de bestedingen (van deze groep mensen) minder sterk zullen afnemen (in
vergelijking met een situatie waarin er sprake zou zijn van proportionele belastingtarieven).
De hypotheekrenteaftrek maakt in feite de woonlasten goedkoper. Daarom zijn mensen
bereid een hogere prijs voor een huis te betalen. Zodra deze rente niet meer aftrekbaar is,
zullen de huizenprijzen dan ook fors dalen. Een voorbeeld van een juist antwoord is dan
ook een antwoord waaruit blijkt dat deze aftrek werkt als een soort subsidie (artikel 1) op
143

lenen voor woningeigenaren, waardoor de vraag naar woningen wordt gestimuleerd, wat
(bij een gegeven aanbod) de verkoopprijzen verhoogt.
48d Bereken de grootte van de aftrekpost die Lodewijk Dijkgraaf heeft dankzij de
hypotheekaftrekmogelijkheid. Als je dit bedrag met 3.5 miljoen vermenigvuldigt weet je de
toename van de belastinginkomsten van de overheid.
Met een bruto jaarinkomen van € 54.000 valt Lodewijk nog net in de derde belastingschijf.
Zijn belastingvoordeel daar is 42%.
De aftrekpost bedraagt € 8.800
Berekening: 0,045 x € 220.000 = € 9.900
Zijn voordeel bedroeg 0,42 x € 9.900 = € 4.158. Dat is dus bij afschaffing van de
hypotheekrente het bedrag dat Lodewijk meer moet gaan betalen aan belasting.
De totale verhoging van de belastinginkomsten bedraagt dus € 14,553 miljard.
Berekening: 3.500.000 × € 4.158 = € 14,553 miljard
48e
Met maatregelen die procyclisch werken, bedoel je maatregelen die de conjunctuurcyclus
verstreken. Die de laagconjunctuur nog “lager” maken en een hoogconjunctuur nog “hoger”.
Uit je antwoord moet dan blijken dat de hogere belastingafdrachten zullen leiden tot een
verlaging van de besteedbare inkomens (van woningeigenaren), wat in tijden van
laagconjunctuur de daling van de bestedingen versterkt en dus procyclisch is.
49a
De werknemers vormen de aanbieders op de arbeidsmarkt, terwijl de werkgevers daarop
de vragers zijn. De door jou genoemde ontwikkeling moet dus betrekking hebben op het
gedrag van de werknemers. Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit
blijkt dat er in die periode extra aanbod op de arbeidsmarkt is van schoolverlaters die zich
melden als werkzoekenden, waardoor het werkloosheidscijfer hoger wordt in die periode
dan op basis van een jaargemiddelde verwacht zou mogen worden.
49b De periodes van laagconjunctuur herken je aan de oplopende werkloosheid. Dat zijn dus de
perioden 1980-1982, 1992-1994, 2002-2004 en vanaf 2008. Je ziet daar dat de lijn van de
jeugdwerkloosheid harder stijgt dan die van de totale werkloosheid.
De reden van deze relatief sterke stijging van de jeugdwerkloosheid kan verband houden
met het feit dat jongeren als eerste worden ontslagen / relatief moeilijker aan betaald werk
komen in tijden van laagconjunctuur (krantenfragment).
49c
Een risico-avers mens wil zoveel mogelijk kans op risico uitsluiten. Het risico dat hier in het
geding is, is de kans op werkloosheid. Om dit risico te voorkomen kiezen veel scholieren
voor een vervolgopleiding. Dan zijn ze in ieder geval niet werkloos. Dat zou met een grote
mate van waarschijnlijk wel gebeuren als zij tijdens een laagconjunctuur op zoek zouden
gaan naar een baan.
49d Let op! Je hoeft maar van één van beide argumneten te bespreken of Jaap dit kan
onderbouwen met bron 8 of 9.
1 Kan Jaap met bron 8 of met bron 9 onderbouwen dat werkzoekenden met een middelbare
opleiding evenveel kans maken op betaalde arbeid als werkzoekenden met een hogere
opleiding (stelling1 ). Uit je antwoord moet blijken dat Jaap dit argument niet goed kan
onderbouwen met bron 8 omdat deze geen uitsplitsing geeft naar opleidingsniveau . Maar
dat jaap dit ook niet goed kan met bron 9 omdat deze de feitelijke arbeidsdeelname
weergeeft en niet de mogelijkheden voor toekomstige arbeidsdeelname.
2 Kan Jaap met bron 8 of met bron 9 onderbouwen dat werkloosheid onder jongeren in
Nederland relatief laag is als je het vergelijkt met het gemiddelde van jongeren in de EU,
dus dat in Nederland de kansen op betaalde arbeid voor jongeren blijkbaar relatief goed zijn
(stelling 2).
144

Uit je antwoord moet blijken dat Jaap dit argument niet goed kan onderbouwen met bron 8,
omdat het relatieve verschil in werkloosheid van jongeren ten opzichte van de ‘ouderen’ (25
tot 55) niets zegt over de hoogte van werkloosheid / omdat het gegeven verhoudingsgetal in
Nederland juist hoger ligt dan het EU-gemiddelde .
Maar ook bron 9 is daarvoor niet geschikt, omdat die geen uitsplitsing maakt naar
Nederland en EU / geen uitsplitsing maakt tussen jongeren en ‘ouderen’ (25 tot 55).
49e
Studeren kost geld. Waarschijnlijk heeft Yasmina dit niet op dit moment. Maar je kunt voor
de studie lenen en dan later terugbetalen. Met de behaalde studie verdient Yasmine in de
toekomst meer dan wanneer zij die studie niet zou doen. Een voorbeeld van een juiste
redenering zou dan ook kunnen zijn:
Yasmina: “Door een hogere opleiding te volgen kan ik in de toekomst een (veel) hoger
inkomen verdienen. Als ik daarvoor geld moet lenen, kan dat rente kosten. Die kosten
hoop ik later meer dan te compenseren met het hogere inkomen van een betere baan. Met
een deel van dat hogere inkomen zal ik dan de opgebouwde schuld kunnen terugbetalen.
50a Onze export hangt af van de conjunctuur in de rest van de wereld. Bij een stijgende
conjunctuur in onze belangrijkste exportlanden (bijvoorbeeld de VS) zal onze export en
daarmee ook onze werkgelegenheid toenemen. Als de werkloosheid in de VS toeneemt, zal
dat daar leiden tot een vermindering van achtereenvolgens het besteedbare inkomen, de
bestedingen en dus ook de import van de VS. Dat laatste heeft dus gevolgen voor de export in
de Eurozone (EZ).
50b De daling van de aandelenkoers verlaagt het particuliere aandelenvermogen. Dit vermogen
kan de eigenaar deels gebruiken voor de financiering van haar bestedingen. Als dit vermogen
afneemt, zullen dan waarschijnlijk ook de particuliere bestedingen afnemen. Omdat de
bedrijven dan minder hoeven te produceren, zal de arbeidsvraag afnemen en de werkloosheid
stijgen.
50c Een belangrijke in bron 1 genoemde factor die mede van invloed is op de bestedingen is het
consumentenvertrouwen. Dit vertrouwen blijkt geleidelijk af te nemen. Als consumenten de
toekomst met minder vertrouwen tegemoet zien, gaan zij minder uitgeven en meer sparen.
Dit is aanleiding voor een daling van de bestedingen (effectieve vraag). Ook dan zal de
arbeidsvraag afnemen en de werkloosheid stijgen.
50d Als de bezettingsgraad stijgt, zullen steeds meer bedrijven de grens van hun
productiecapaciteit bereiken. Als zij niet meer aan de vraag kunnen voldoen, verhogen zij
hun prijzen. Economen noemen deze oorzaak van de prijsstijging dan ook bestedingsinflatie.
Als de bezettingsgraad echter daalt zoals in deze periode, ervaren steeds meer bedrijven dat
zij hun productiecapaciteit niet meer volledig bezetten. Om toch de afzet / omzet hoog te
houden, zouden zij kunnen besluiten de prijzen te verlagen.
50e De belangrijkste doelstelling die de Centrale Bank van de ECB nastreeft is prijsstabiliteit.
Renteveranderingen hebben invloed op de bestedingen en daardoor ook op de inflatie. In
bron 1 zie je dat tot oktober 2008 de prijzen in de EZ bleven stijgen. Een rentedaling in
navolging van de CB van de VS zou de bestedingen en daarmee de inflatie in de EZ alleen
nog maar verder aanwakkeren. Dat vond de ECB niet acceptabel. Daarom nam zij deze
maatregel pas enkele maanden later dan de CB van de VS.
50f Als je voor het probleem “het in gevaar komen van de financiering van de particuliere en de
collectieve sector” kiest, kun je denken aan de aspecten 1, 3, 4 en 6. Kies je voor het
probleem “de zorgelijke economische relaties met het buitenland” dan zijn de aspecten 2, 4 5,
6, 7 en 8 zaken die je in je antwoord kan betrekking.
145

Financiering: de overconsumptie (1) leidt tot te weinig nationale besparingen om de
benodigde financiële middelen te verkrijgen. Gezien de verouderde auto-industrie (4) is er
heel veel geld nodig. Maar ook buitenlandse beleggers zijn steeds minder bereid geld in de VS
te stoppen als gevolg van de steeds oplopende staatsschuld (3) en de steeds minder waard
wordende dollar (6). De oplopende staatsschuld doet beleggers twijfelen aan de
kredietwaardigheid van de Amerikaanse regering. De steeds verder depreciërende dollar,
betekent dat je na aflossing minder eigen valuta terugkrijgt, dan je oorspronkelijk had
uitgeleend.
Economische relaties: Hier kun je wijzen op de verslechterde concurrentiepositie van het
Amerikaanse bedrijfsleven (4), waardoor het tekort op de lopende rekening verder stijgt (2),
waardoor de toch al zwakke dollar verder verzwakt (6). Vooral ook omdat de economie van
de VS steeds opener wordt (7)
Je kunt hier ook de achterstand van de Amerikaanse auto-industrie (4) en door het
protectionisme (7) waardoor zwakke en minder efficiënt werkende bedrijven kunnen blijven
bestaan. Beide aspecten maken de concurrentiepositie van het Amerikaanse bedrijfsleven
zwak, waardoor het belang van de productie van deze bedrijven op wereldschaal afneemt. Dat
is zorgelijk!
51a Twee belangrijke conjunctuurindicatoren die de ontwikkeling van de particuliere consumptie
beïnvloeden zijn de export en het consumentenvertrouwen. Uit je antwoord moet
bijvoorbeeld blijken dat door de inzakkende wereldconjunctuur de Nederlandse export en
dus het inkomen van de exportsector daalt, waardoor ook gezinnen hun budget zien dalen en
minder gaan besteden.
Je kunt ook zeggen dat de inzakkende wereldconjunctuur het consumentenvertrouwen in
Nederland zal afnemen, waardoor gezinnen minder zullen gaan lenen / meer zullen gaan
sparen en dus minder gaan besteden.
51b Een recessie leidt tot minder belastingontvangsten. Als de overheid haar geplande uitgaven
handhaaft, zal ze extra geld moeten lenen of scheppen. Geldschepping leidt volgens de
Verkeersvergelijking tot meer bestedingen (M x V = P x T). Vandaar dat de
overheidsbegroting bij een recessie kan werken als een ingebouwde
conjunctuurstabilisator.
51c Bij deflatieverwachtingen verwacht men dus dat de prijzen gaan dalen. Bedenk wat de
gevolgen van een (verwachte) prijsdaling kunnen zijn. Je kunt dan ook de volgende
antwoorden geven.
a. Bij een verwachte prijsdaling kunnen consumenten hun aankopen uitstellen, waardoor de
bestedingen verder kunnen dalen.
b. Bij een prijsdaling neemt de reële waarde van het spaargeld toe en zullen consumenten meer
gaan sparen, zodat de bestedingen verder kunnen dalen.
c. Bij een prijsdaling kan de omzet van bedrijven dalen, waardoor de winsten onder druk
komen te staan, wat kan leiden tot een verdere daling van de investeringen (ook onderdeel
van de bestedingen, effectieve vraag).
51d De voorspelling voor 2009 is dat de productie (= reële waarde) 3,5 procent lager zal zijn dan
in 2008 (eerste regel opgave 2). Vergelijk dat met de gegevens over de productie in de tabel.
Deze daalt van € 594 miljard naar € 576,3 miljard. Dit is een nominale daling van maar 3%.
Berekening: (576,3 – 594) / 594 x 100% = -3%
146

De nominale waarde is minder gedaald dan de reële waarde. Dat wijst juist op inflatie in
plaats van deflatie.
Andere aanpak: Als de productie inderdaad in 2009 met 3,5% zal dalen bij een gelijkblijvend
prijsniveau, dan zou de productie in 2009 nog maar 96,5% moeten zijn van die uit 2008.
Dan zou de productie in 2009 dus € 573,2 miljard moeten zijn.
Berekening: 0,965 x € 594,0 miljard = € 573,2 miljard.
Omdat in 2009 de nominale waarde van de productie echter € 576,3 miljard bedroeg, kun je
concluderen dat het prijsniveau is gestegen en er dus geen sprake is van deflatie.
51e
Onze uitvoer hangt af van de wereldhandel. En onze invoer van onze bestedingen.
Uitvoer - Omdat de Nederlandse economie vooral afhankelijk is van de export is de omvang
van onze export sterk afhankelijk is van de wereldhandel. Nederlands anticyclisch
begrotingsbeleid heeft vrijwel geen invloed op deze wereldhandel en dus op onze export.
Invoer – Omdat wij een groot deel van ons inkomen in het buitenland besteden (import) zal
een stimuleringsbeleid van de overheid dus vooral het buitenland ten goede komen. Dit deel
zal dus niet tot grotere productie in Nederland zelf leiden.
52a Voor het antwoord op deze vraag moet je rekening houden met de multiplier
(inkomensvermenigvuldiger) van de export. Een stijging van de export leidt in eerste
instantie tot een even grote stijging van de effectieve vraag en daarmee van het nationaal
inkomen:
EV = C + I + O + E – M en EV = Y.
Het hierdoor gestegen nationaal inkomen leidt op haar beurt tot een stijging van de
consumptie, waardoor het nationaal inkomen verder stijgt. De nationale consumptie is
immers afhankelijk van het nationaal inkomen.
Bij een exportdaling leidt deze multiplierwerking tot een daling van het nationaal inkomen
die groter is dan de oorspronkelijke exportdaling.
52b Bereken achtereenvolgens 1) de afname van van de import door de VS, 2) de afname van het
nationaal inkomen rest van de wereld, 3) de afname export van de EU om uiteindelijk 4) de
procentuele afname van het nationaal inkomen EU te berekenen.
1) afname import VS. Het nationaal inkomen VS was € 10.000 miljard. Dit daalt 4%. De daling
bedraagt dan ook € 400 miljard. De daling van de import is 30% van deze € 400 miljard.
Daling import VS = 0,30 x € 400 = € 120 miljard.
2) Afname nationaal inkomen rest van de wereld: De importdaling (120) van de VS doet de
“export rest van de wereld” met 0,8 x 120 = € 96 miljard dalen. Dat leidt weer via
multipliereffecten tot een daling van het “nationaal inkomen rest van de wereld” met € 96
miljard x 1,20 = € 115,2 miljard.
147

3) de afname van de “export van de EU” ia afhankelijk van twee factoren. Ten eerste neemt
deze af omdat de “import door de VS” is gedaald en ten tweede omdat het “nationaal
inkomen rest van de wereld”is afgenomen. Het totaaleffect van beide oorzaken is dat de
export van de EU met € 52,8 miljard daalt.
Berekening: afname export van de EU: 0,20 x 120 + 0,25 x 115,2 = 52,8
4) Het nationale inkomen van de EU in dit model daalt door de gegeven daling van het
nationale inkomen van de VS met 52,8 x 1,4 (multipliereffect) = € 73,92 miljard. Dat
is een daling van 0,62%. Berekening:
52c Uiteindelijk zal uit je antwoord moeten blijken dat beide economieën sterk met elkaar zijn
verbonden. Voorbeelden van juiste antwoorden zijn dan ook:
1) Als de winst van bedrijven in de VS zal dalen, dalen ook de aandelenkoersen in de VS en
Europese aandeelhouders zullen hun vermogen daar zien dalen, zodat deze minder
zullen/kunnen besteden, waardoor in de EU de investeringen zullen dalen, zodat de groei van
het nationale inkomen stagneert.
2) Als de winst van bedrijven in de VS daalt en daardoor de aandelenkoersen in de VS ook,
zullen (als gevolg de verwevenheid van de beide economieën) de aandelenkoersen in de EU
ook dalen, waardoor het aantrekken van vermogen door bedrijven bemoeilijkt wordt en de
investeringen zullen dalen, zodat de groei van het nationale inkomen stagneert.
52d Bij een recessie inde VS dalen daar de bestedingen, dus ook de import van de VS. Het
gevolg daarvan is dat het aanbod van dollars afneemt en de koers van de dollar kan stijgen.
Gebeurt dat, dan worden buitenlandse producten voor de VS goedkoper en zal de
importdaling van de VS en dus ook de exportdaling van de EU beperkt blijven. Het effect
van de recessie in de VS op het nationale inkomen van de EU zou dan kleiner zijn.
52e
Bij anticyclisch begrotingsbeleid stimuleert de overheid de economie in een laagconjunctuur
door haar uitgaven te verhogen en de belastingen te verlagen. Dit beleid zal daardoor de
bestedingen in het land doen toenemen. Maar dus ook de import van dat land en daar hebben
andere landen weer voordeel van.
148

Het gevangenendilemma ontstaat omdat het voor de EU profijtelijk is als de VS anticyclisch
begrotingspolitiek voert. Op de stijging van de bestedingen in de VS zou de EU dan kunnen
meeliften, maar voor de VS geldt natuurlijk hetzelfde als de EU stimuleert. Beide partijen
kunnen dan een afwachtende houding aannemen en hert gevolg is dat er dus niet wordt
gestimuleerd.
Als de VS en de EU elkaar vertrouwen (een goede reputatie hebben) zal het gemakkelijker
zijn om tot afspraken te komen.
Beide partijen zullen een bepaalde strategie volgen. In eerste instantie zullen ze allebei een
bescheiden anticyclisch begrotingsbeleid voeren. En als blijkt dat beide partijen zich aan de
gemaakte afspraken houden zullen ze verder gaan. Ook zouden beide partijen kunnen
afspreken om de benodigde middelen voor het stimuleringsbeleid over te dragen aan een
derde onafhankelijke partij, die zodra deze zijn ontvangen het beleid voor hen uitvoert. In dat
geval zouden de VS en de EU bijvoorbeeld het IMF, de Wereldbank of de OESO kunnen
vragen.
149

17 Goede tijden slechte tijden - deel 2
17.2 Waardoor ontstaat internationale handel?
1 Rond de eeuwwisseling zien we een flinke toename van de export en de import, maar tijdens
de eerste jaren van de 21 e eeuw blijft de groei ongeveer gelijk. De conjuncturele situatie zal die
van een laagconjunctuur zijn. In een laagconjunctuur is er weinig groei van de bestedingen, in
dit geval bestedingen door buitenlanders (export).
2 In de EU kost 1 ton graan 0,2 auto’s (Let op! Cijfers zijn per arbeidsjaar gegeven)
In de EU kost 1 auto 5 ton graan.
In de VS kost 1 ton graan 0,15 auto
In de VS kost 1 auto 6 ⅔ ton graan.
Een auto kost in de EU minder graan en is daar daarom comparatief voordeliger. De EU zal
zich meer toeleggen op de productie van auto’s en de VS op graan.
3a
3b
3c
De groei van het nationale product is aanhoudend groter dan de groei van de
arbeidsproductiviteit. Daardoor zal de vraag naar arbeid toenemen en er krapte op de
arbeidsmarkt ontstaan, zodat werknemers hogere looneisen gaan stellen / de werkgevers
hogere lonen gaan bieden.
Een loonstijging leidt tot inflatie als de loonstijging de stijging van de arbeidsproductiviteit
overtreft, zodat de kosten per product stijgen en de kostenstijging wordt doorberekend in de
verkoopprijzen.
Verslechtering van de internationale concurrentiepositie van de VS kan leiden tot
hogere prijzen van geïmporteerde goederen als door de verslechtering van de
internationale concurrentiepositie de export zo sterk afneemt, dat de vraag naar dollars
afneemt en de koers van de dollar daalt, waardoor het importprijspeil stijgt. De Amerikanen
moeten dan meer dollars betalen voor andere valuta, waardoor het lijkt alsof buitenlandse
goederen duurder zijn geworden.
4a
4b
4c
Kenmerken van een hoogconjunctuur zijn een stijgende en hoge inflatie en een stijgende en
hoge bezettingsgraad van de productiecapaciteit.
Een verkrapping van de arbeidsmarkt kan tot een loonstijging leiden omdat het relatief
schaarser worden van arbeid er toe leidt dat werkgevers, ten einde vacatures vervuld te
krijgen (en het ontstaan van vacatures te voorkomen), een hogere prijs voor arbeid willen
betalen.
Een beperking van de loonstijging kan de internationale concurrentiepositie verbeteren
als blijkt dat de loonkosten per product afnemen ten opzichte van het buitenland, waardoor
de productiekosten in vergelijking met buitenlandse concurrenten dalen.
150

4d
4e
4f
Een verbetering van de internationale concurrentiepositie kan tot een toename van de
export leiden als daardoor een (relatief) lage kostprijs van Nederlandse producten ontstaat.
De (relatief) lage verkoopprijs kan leiden tot een toenemende vraag uit het buitenland.
Door een toename van de export stijgt de productie wat kan leiden tot toename van de
belastingontvangsten (inkomsten). De stijging van de productie kan leiden tot daling van de
werkloosheid waardoor de uitgaven aan sociale voorzieningen / werkgelegen- heidsprojecten
/ loonkostensubsidies dalen (uitgaven).
Een recessie in Duitsland kan tot een recessie in Nederland leiden, als blijkt dat het
teruglopen van de (groei van de) bestedingen in Duitsland tot afname van de (groei van de)
Duitse import uit Nederland kan leiden. Gevolg is dat de (groei van de) Nederlandse export
en daarmee de (groei van de) bestedingen in Nederland dalen.
5a
Let op! Het betreft in deze vraag de totale uitvoer van goederen en diensten van
binnenlandse herkomst. De wederuitvoer telt dus niet mee. De uitvoer van goederen van
binnenlandse herkomst (b.h.) bedroeg in 2003 € 137,7 miljard en groeide in 2004 met 2,1%.
De uitvoer van diensten was € 67,4 miljard groot in 2003 en deze groeide in 2004 met 5,4%.
Om de groei van de totale uitvoer van binnenlandse afkomst te berekenen, mag je niet het
gemiddelde nemen van de twee groeipercentages. Deze percentages moet je wegen met de
waarde van de categorie. Op dezelfde wijze als je een rapportcijfer berekent, waarbij een
repetitie zwaarder telt da een S.O.
Techniek 1
Groei totale uitvoer van binnenlandse afkomst (b.a.) in 2004 bedraagt 3,18%. Berekening:
(137,7 x 102,1) + (67,4 x 105,4) 14.059,17 + 7.103,96 21.163,13
-------------------------------------- = --------------------------- = --------------- = 103,18 (index)
137,7 + 67,4 205,1 205,1
Techniek 2
2003 2004
Uitvoer goederen (b.h.) 137,7 1.021 x 137,7 = 140,6
Uitvoer diensten 67,4 1,054 x 67,4 = 71,0
Totale uitvoer (b.h.) 205,1 211,6
De groei bedraagt (211,6 – 205,1) / 205,1 x 100% = 3,17%
5b In 2002 was de nominale verkoopwaarde van de wederuitvoer lager (96,1) dan in 2001
(101,3). Deze nominale waarde hangt af van het prijspeil en de hoeveelheid verkochte
goederen, ook wel volume genoemd. Deze hoeveelheid was in 2002 hoger dan in 2001
(0,3% hoger). Een lagere verkoopwaarde en tegelijkertijd een grotere afzet (volume) kan
alleen indien de prijzen van de wederuitvoer dat jaar zijn gedaald.
5c
De productie van een land meten we door van alle bedrijven de toegevoegde waarde bij
elkaar op te tellen. Deze bruto toegevoegde waarde is het verschil tussen verkoopwaarde en
inkoopwaarde en bestaat uit de som van de beloningen van de productiefactoren (netto
toegevoegde waarde) en de afschrijvingen van de bedrijven (bruto). Elke schakel in de
bedrijfskolom voegt waarde toe. De wederuitvoer bestaat uit kant en klaar geïmporteerde
151

goederen, die we onveranderd weer doorverkopen. Deze goederen hebben voor ons land dus
vrijwel geen toegevoegde waarde.
6a
6b
6c
Een krappe arbeidsmarkt leidt tot hogere lonen, die producenten kunnen doorberekenen in de
verkoopprijzen. Dat verslechtert de internationale concurrentiepositie.
Een koersdaling van een valuta betekent dat mensen in andere landen minder van hun eigen
valuta hoeven te betalen voor die valuta. Dit betekent dat goederen uit het land met de lage
koers “goedkoper” zijn geworden.
Een daling van de arbeidsproductiviteit leidt tot minder productie per werknemer. Dit leidt
tot hogere arbeidskosten per product, die de prijs doen stijgen. De concurrentie-positie
verslechtert daardoor.
7a
7b
7c
7d
Als mensen meer geld tot hun beschikking hebben, gaan zij meer besteden. Kredietverlening
leidt tot geldschepping (wederzijdse schuldaanvaarding). Gezinnen en bedrijven kunnen
meer besteden. Als zij dat doen stijgt eveneens de import van het land (bestedingen in het
buitenland) en daalt het saldo van de lopende rekening (E – M). Dat kan leiden tot een tekort
op de lopende rekening.
Bij het evenwichtsinkomen geldt de volgende gelijkheid: (S – I) + (B – O) = (E – M).
In woorden: het nationaal spaarsaldo is gelijk aan het saldo op de lopende rekening.
S – I = 487 – 674 = – 187
B – O = – 218
(E – M) = – 187 – 218 = – 405
Het tekort op de lopende rekening van land A in procenten van het nationaal inkomen
bedraagt dan 3,3%
Berekening: 405 / 12.189 x 100% = 3,3%
Een tekort op de lopende rekening betekent dat het aanbod van de eigen valuta (import)
groter is dan de vraag naar de eigen valuta (export). Het gevolg is dat de koers van de valuta
deprecieert (daalt). Goederen die het land wil importeren kosten nog evenveel buitenlandse
valuta, maar het land dat deze goederen importeert moet er als gevolg van de depreciatie
meer eigen valuta voor betalen. Inwoners van dat land ervaren dat als een prijsstijging
(wisselkoersinflatie).
Dit heeft te maken met het inverdieneffect en de multiplierwerking. Een verhoging van de
overheidsbestedingen leidt tot een stijging van de effectieve vraag (nationaal inkomen) die
groter is dan de oorspronkelijke stijging van de overheidsbestedingen. Dit verschijnsel
ontstaat door de multiplierwerking. Een verhoging van het nationaal inkomen leidt ook tot
een stijging van de belastingopbrengst. Deze is immers afhankelijk van de hoogte van dat
nationaal inkomen. Deze stijging van de belastingopbrengst noem je het inverdieneffect. Per
saldo neemt het tekort van de overheid minder toe dan de oorspronkelijke stijging van de
overheidsinkomsten.
Voorbeeld: Stel ∆O = 10 en B = 0,3Y. De multiplier bedraagt 1,5.
Het gevolg is dat ∆Y = 1,5 x 10 = 15. à ∆B = 0,3 x 15 = 5.
Per saldo stijgt het tekort dus met 10 – 5 = 5
152

7e
Land A heeft in haar handelsbetrekkingen met land B een tekort op de lopende rekening,
terwijl land B een overschot heeft. Een verhoging van de belastingontvangsten in land A zal
de koopkracht daar doen afnemen. Een toename van de bestedingen in land B zal de import
van land B doen toenemen.
De hogere belastingontvangsten in A leiden tot minder koopkracht en een lagere particuliere
consumptie in A en dus tot een lager nationaal inkomen in A. Het gevolg daarvan is dat de
import van land A daalt, zodat de export en het nationaal inkomen van land B lager worden.
Hogere overheidsbestedingen in B leiden tot een hoger nationaal inkomen in B en dus ook tot
een hogere import (importlek). Daardoor daalt het overschot op de lopende rekening van B.
Vanwege de hogere import door land B stijgt de export van land A. Het tekort op de lopende
rekening van A zal dan dalen.
8a
8b
Nee, als landen goederen goedkoper kunnen voortbrengen is dat geen dumpen. Alleen
goederen verkopen tegen een prijs die onder de kostprijs ligt, noem je dumpen.
Je moet de hoogte van de lonen in relatie zien tot de arbeidsproductiviteit van de werknemer.
Als een werknemer drie keer zo duur is, maar vier keer zoveel doet, dan zijn de loonkosten
per product toch lager.
9a
9b
9c
9d
9e
Voorbeelden van argumenten waarmee protectie wordt verdedigd zijn:
• het op gang helpen van een bedrijfstak,
• het beschermen van de eigen werkgelegenheid,
• het bewaren van economische onafhankelijkheid,
• het reageren op protectie door andere landen.
De importprijs daalt met 28,6% als gevolg van de afschaffing van de invoerheffing.
Een voorbeeld van een juiste berekening is: 40/140 x 100% = 28,6%
Dat de consumentenprijs minder daalt dan verwacht blijkt uit het feit dat de
consumentenprijsindex (van landbouwproducten) een gemiddelde is en dat de
binnenlandse landbouwproducten niet in prijs dalen. Je kunt ook als verklaring geven
dat importeurs verwachten dat de vraag prijsongevoelig is, zodat een prijsverlaging
omzetverlies oplevert.
Het laten vallen van de invoerheffing maakt buitenlandse producten goedkoper.
Producenten in dit land moeten via een prijsverlaging proberen hun
concurrentiepositie te herstellen, waartoe goedkoper geproduceerd moet worden, wat
mogelijk is als de productie per eenheid arbeid wordt vergroot.
Ja de gegevens uit de tabel ondersteunen de conclusie dat als de prijsverandering
sterker is het effect op de binnenlandse verdeling van de productiefactoren groter is.
Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
prijsverandering van landbouwproducten groter is dan die van industrieproducten en
dat het werkgelegenheidsaandeel van de landbouw meer afneemt dan dat van de
industrie.
10a Het argument dat de WTO gebruikt zal dat van het ‘opvoedingsargument’ zijn. Het gaat
hier om een jonge bedrijfstak, die de gelegenheid moet krijgen zich voor te bereiden op
de concurrentie met bedrijven uit andere landen, die al verder gevorderd zijn.
153

10b Importheffingen zijn marktconform omdat via heffingen de werking van het
prijsmechanisme niet wordt aangetast.
10c Voorbeelden van niet marktconforme protectie zijn het instellen van quota waardoor
de import wordt beperkt tot een maximale hoeveelheid en het verhogen van de
kwaliteitseisen waardoor de toegang tot de markt wordt bemoeilijkt.
10d Vrijhandel leidt tot een grotere productie, omdat vrijhandel specialisatie mogelijk
maakt, waardoor de productiviteit en dus de totale productie kan toenemen.
11a Voor de oprichting van de NAFTA betaalde de importeur in Mexico $ 27,50 voor dit
Canadese product. Berekening: 1,10 x $ 25 = $ 27,50
11b Andere vormen zijn invoerquota en kwaliteitseisen
11c Een manier is export van Mexico via Canada naar Amerika. Uiteindelijk wordt het
Mexiacaanse product belast met een heffing va 14% (8% + 6%). Maar dat is altijd goedkoper
dan direct van Mexico naar de VS. Dan betaal je een heffing van 20%.
11d Het kan nu voor de VS aantrekkelijker zijn om goederen vanuit Mexico of Canada te
importeren dan vanuit Europa.
11e Positief is als de welvaart binnen de NAFTA toeneemt als gevolg van deze samenwerking
dat zij meer kunnen importeren, dus ook vanuit Europa. Maar dat is inderdaad op termijn.
11f Bij een douane-unie zullen de interne tarieven verdwijnen. Dat zijn dus: 3%, 6%, 20% en
11%.
11g Bij een economische unie is tevens sprake van afstemming op economisch en op sociaal
terrein. Tevens is binnen een economische unie vrij verkeer van productiefactoren mogelijk.
12 Zorg dat je in je betoog het genoemde punt bij a in ieder geval verwerkt. Daarnaast moet je
drie van de vier bij b genoemde aspecten in je betoog verwerken. Vergeet vooral niet de
gebruikte informatiebronnen te vermelden.
Aspect a – vrijhandel maakt het mogelijk dat landen zich specialiseren in producten,
waarmee zij door middel van absolute of relatieve (comperatieve) kostenverschillen voordeel
kunnen halen. Het gevolg daarvan is waarschijnlijk prijsdaling en/of kwaliteitsverbetering,
waardoor de mondiale welvaart kan toenemen.
Aspect b1 – Omdat de producentenprijzen voor een groot deel de uiteindelijke
consumentenprijzen bepalen (informatiebron 3) leidt vrijhandel tot lagere prijzen in Agrië.
Deze producentenprijzen liggen op de wereldmarkt voor landbouwproducten een stuk lager
dan in Agrië (informatiebron 3). Vrijgeven van de markt zal daarom leiden tot lagere
consumentenprijzen voor landbouwproducten.
Aspect b2 – dit heeft betrekking op de welvaart in ruime zin. Dat bevat meer dan alleen de
koopkracht, de hoogte van het reële inkomen van de inwoners. Daaronder verstaan we ook
de kwaliteit van het leven: onderwijs, gezondheidszorg, milieu, politieke rust, aanwezigheid
van bodemschatten, enz. In dit verband speelt informatiebron 4 een belangrijke rol. De
154

waarde van de negatieve externe effecten van de landbouw (aantasting milieu) is de laatste
jaren aanzienlijk gestegen. Deze is zelfs groter geworden dan de bijdrage die de landbouw
levert aan het BBP. Als de landbouw uit Agrië verdwijnt, kan hierdoor de welvaart in ruime
zin in Agrië toenemen .
Aspect b3 – allocatie van productiefactoren wil zeggen hoe deze factoren over de sectoren
zijn verdeeld. Zo wordt er veel grond (natuur) ingezet in de landbouwsector (informatiebron
2) en relatief veel arbeid (informatiebron 1). Zelfs 70% van de grond en 7% van de
productiefactor arbeid, terwijl het aandeel van de landbouw in het BBP maar 3% bedraagt.
Een overheveling (reallocatie) van arbeid uit de landbouwsector naar bijvoorbeeld de
dienstensector of de industrële sector kan voor Agrië leiden tot een hoger BBP.
Aspect b4 – een overheveling van de productiefactor grond van de landbouwsector naar de
woningbouwsector kan de grondprijs voor woningen verlagen. Het voordeel voor de
woningprijzen in Agrië is, dat als er meer grond beschikbaar komt als bouwgrond, de
woningbouwgrondprijzen kunnen dalen. De prijzen van nieuwe woningen zullen daardoor
dalen (maar ook de prijzen van de bestaande woningen volgen deze marktontwikkeling).
13a Het aanwezige bankgeheim en het feit dat er weinig statistische gegevens voorhanden zijn
staven de idee dat Andorra een meer gesloten economie is dan de gemiddelde Europese
landen.
13b De wel aanwezige handel is vooral in het voordeel van Andorra. Vanwege het bankgeheim
zullen de banken in Andorra veel zwart geld aantrekken. En je mag aannemen dat de
buitenlandse werknemers, die ingehuurd worden als ze nodig zijn, meer opleveren dan ze
kosten. In ieder geval is er nauwelijks werkloosheid. WW-uitkeringen komen dan ook
nauwelijks voor.
13c De uitspraak zoals die hier staat is een bewering. De “praktijk leert” is niet hetzelfde als “het
is bewezen/aangetoond dat”
13d De uitspraak is wel aannemelijk omdat een open economie kan profiteren van vergroting van
afzetmarkten en schaalvoordelen.
14
Export
(E)
Import
(M)
Saldo buitenland
(E-M)
Exportquote
(e)
Importquote
(m)
Nationaal
Inkomen (Y)
Oranjeland 200 20 0,2
Reeland 60 0,4 200
14a Import Oranjeland = 200 – 20 = 180
Nationaal inkomen Oranjeland = 180 / 0,2 = 900
Exportquote Oranjeland = 200 / 900 = 0,22
14b Export Reeland = 0,4 x 200 = 80
Saldo buitenland Reeland = 80 – 60 = 20
Importquote Reeland = 60 / 200 = 0,3
14c Reeland heeft de meest open economie. Hoewel de export en de import kleiner zijn dan die
van Oranjeland is de som van beide quota (0,7) groter dan in Oranjeland (0,42).
14d exportquote 2007 = 420 / 559,8 = 0,75
Importquote 2007 = 376,6 / 559,8 = 0,67
De handelsquote = 0,75 + 0,67 = 1,42
155

15a De tabel vermeldt alleen de handel tussen drie werelddelen onderling.
De internationale handel tussen landen onderling van één werelddeel valt buiten deze
statistiek. En ook houden de tabelmakers geen rekening met de handel van Afrika, Australië
en Antarctica. Nu is dat van dit laatste continent ook niet zo heel veel, maar Afrika en
Australië zijn samen ook goed voor bijna $ 1.000 miljard.
15b Deze vraag is eigenlijk heel eenvoudig. Lees gewoon de waarde van de Amerikaanse export
en import in de tabel af en bepaal dan het saldo.
De Amerikaanse export bedraagt $ 1.000 miljard.
De Amerikaanse import bedraagt $ 1.200 miljard.
Het saldo op de Αgoederen- en dienstenrekening≅ (E-M) bedraagt - $ 200 miljard.
Berekening: waarde export - waarde import = $ 1.000 mld. - $ 1.200 mld. = - $ 200 mld.
Amerika heeft dus een tekort op deze twee deelrekeningen samen.
15c De bedoelde bewering is dat Amerika de Αmotor van de wereldeconomie≅ is. Blijkbaar is
Amerika heel belangrijk voor de economieën van Europa en Azië. En dat blijkt uit het grote
handelstekort van Amerika. De import van Amerika is immers de export van Europa en Azië.
Een hoge Amerikaanse import betekent voor deze twee werelddelen een geweldige stimulans
voor de effectieve vraag en daarmee de productie. Export van Amerika naar deze twee
werelddelen is dan natuurlijk weer nadelig voor deze gebieden. Maar per saldo gaan Europa
en Azië er in hun handel met Amerika op vooruit.
15d De BIB stelt dat deze structurele balansverhoudingen de schuldverhoudingen in de wereld
scheef doet groeien. Elk jaar dat Amerika een tekort heeft op de lopende rekening, zal zij dit
moeten financieren via de kapitaalrekening. Daardoor nemen de internationale schulden van
Amerika toe. Het geleende geld is grotendeels afkomstig uit de overschotten van Europa en
Azië. Deze gebieden groeien dan langzaam uit tot grote schuldeisers. Vandaar de opmerking
van de BIB over de scheefgroei van de schuldverhoudingen.
16a De betalingsbalans is een in geld uitgedrukt overzicht van alle transacties van een land met
het buitenland gedurende een jaar.
16b Het internationale reisverkeer wordt op de dienstenrekening geregistreerd.
16c De toeristen hebben 12,2 miljard euro in het buitenland besteed.
Berekening: 5,5 x 100 / 45 = 12,2
17a Bij de afzonderlijke EMU-landen staat aan de ontvangstenkant natuurlijk ook de waarde van
de aan de andere EMU-landen geleverde exportgoederen. Bij de betalingsbalans van de EMU
is alleen de handel van de EMU-landen met niet EMU-landen verwerkt.
17b Neem de betalingsbalans over en vul de ontbrekende getallen in
Ontvangsten Uitgave Saldo
GR 311,7 284,6 27,1
DR 84,3 76,4 7,9
IR − 8,7 +
LR 26,3
156

KR −25,6 +
TR
Bepaal eerst saldo goederenrekening = 311,7 − 284,6 = 27,1
Bepaal dan saldo dienstenrekening = 26,3 − 27,1 − (−8,7) = 7,9
De import van diensten in 2004 = 84,3 − 7,9 = 76,4 miljard euro
17c De verandering van de officiële reserves kun je vinden door het totale betalingsbalanssaldo te
berekenen. Dat is het saldo van de totale rekening (TR). Dit saldo bedraagt € 0,7 miljard. De
totale rekening is de som van lopende rekening (LR) en kapitaalrekening (KR).
In formule: TR = LR + KR = 26,3 − 25,6 = 0,7
17d Tot de kapitaalimporttransacties van de EMU behoren onder andere:
q De vestiging van een niet EMU-bedrijf in een EMU-land.
q Een investering in het EMU-gebied, die gefinancierd wordt met middelen van buiten de
EMU.
q Het kopen van EMU-obligaties door niet EMU-burgers.
q Aflossing van krediet door niet EMU-landen aan EMU-landen.
17e Om het overschot op de goederenrekening te verminderen moet de export dalen en de import
stijgen. Dat gebeurt als het EMU-gebied duurder wordt voor Niet EMU-landen. En dat is het
geval als de koers van de euro stijgt. Dan moeten bijvoorbeeld Amerikanen meer dollars
betalen voor dezelfde hoeveelheid euro’s. Goederen uit het eurogebied zullen daardoor in
Amerika en andere gebieden duurder worden. De EMU-export (ontvangsten) daalt.
Tegelijkertijd worden bijvoorbeeld Amerikaanse producten voor EMU-burgers goedkoper.
Zij krijgen immers meer dollars voor dezelfde hoeveelheid euro’s. De import (uitgaven) van
de EMU neemt toe.
17f Een koersdaling van de euro wijst op een overschot aan euro’s. Om de koers weer te laten
stijgen, moet de vraag naar de euro toenemen. Dat kan bijvoorbeeld door meer buitenlandse
beleggers naar het eurogebied te trekken. Daarvoor moet de ECB dan wel de rente laten
stijgen. Een hogere rente trekt immers buitenlandse beleggers aan, die euro’s zullen vragen
op de valutamarkt. Meer vraag naar euro’s leidt tot een hogere koers van de euro.
18a Rekening Ontvangsten - Uitgaven Saldo
Goederenrekening (300 - 280) 20
Dienstenrekening ( Z - 260) Y
Inkomensrekening 5
Lopende rekening
X
Financiële rekening (5 - 1) 4
Totale rekening 19
Saldo lopende rekening (X) = 19 - 4 = 15 (overschot)
18b saldo dienstenrekening (Y) = 15 - 20 - 5 = -10
De dienstenexport (Z) = 260 - 10 = 250
157

18c Bij materieel evenwicht is het saldo op de totale rekening nihil. Ook kun je zeggen dat in die
situatie het saldo op de lopende rekening gelijk is aan het saldo op de kapitaalrekening.
18d Om materieel evenwicht te bereiken zou het saldo op de totale rekening 19 miljard euro lager
moeten zijn. De export van diensten had dan (250 - 19) 231 miljard euro moeten zijn.
18e Wanneer een transactie niet in het zelfde kalenderjaar betaald wordt maar later, kunnen er
verschillen ontstaan tussen transactie- en kasbasis. We hebben hier te maken met een
transactie waarbij de ene partij (leverancier) eerder presteert dan de andere partij. We
spreken dan van een krediettransactie.
18f Export transactiebasis € 300
Export kasbasis € 290
Verstrekt leverancierskrediet € 10
Import transactiebasis € 280
Import kasbasis € 282
Verstrekt afnemerskrediet € 2
Totaal verstrekt krediet bedraagt € 12
18g/h Bij bekendmaking van een aankomende wisselkoersaanpassing zullen speculatieve aanen
verkopen van valuta's plaatsvinden. De valuta van het land met het overschot op de
lopende rekening zal worden gekocht, om na een eventuele revaluatie weer met winst te
worden verkocht. Als gevolg van de gestegen vraag naar deze valuta zal de koers nog verder
stijgen. Het zal dan in de praktijk bijna niet meer mogelijk zijn om aan een officiële
koersverandering te ontkomen (self fulfilling prophecy).
In deze situatie overweegt men een revaluatie.
18i Als gevolg van de revaluatie zal de export van het land voor andere landen duurder worden,
waardoor deze export in volume daalt. De prijsgevoeligheid is echter inelastisch, wat
betekent dat de procentuele export daling kleiner is dan de procentuele prijsstijging. De
exportinkomsten zullen daardoor toenemen.
19a Met duurzame economische groei bedoelen economen dat er ook op langere termijn nog
groeimogelijkheden zijn. Verwerken van recyclebaar afval zorgt ervoor dat de
grondstoffenvoorraad minder snel uitgeput raakt en dat we het milieu als gevolg van het
recyclen meer sparen. We lozen dan immers minder afval. Deze twee aspecten maken
toekomstige groei beter mogelijk. Daarom zal recyclen van afval leiden tot een meer
duurzame economische groei.
19b Afvalplastics behoren tot de stoffelijke goederen. De handel daarin kun je dan ook alleen
maar op de goederenrekening noteren.
De lopende rekening bestaat verder nog uit de dienstenrekening, waarop de handel in
onstoffelijke transacties (diensten) staat genoteerd en de inkomensrekening. Deze laatste
deelrekening noteert alle ontvangsten en uitgaven voor productiefactoren (rente, huur, pacht,
loon en winst).
19c Als China afvalplastics importeert, hoeft het geen nieuwe en daarmee duurdere plastics te
importeren. De uitgaven aan import kunnen daardoor afnemen, wat uiteraard leidt tot een
verbetering van de lopende rekening van de betalingsbalans voor China.
158

Maar ook zullen deze goedkopere grondstoffen kunnen leiden tot lagere prijzen, waardoor de
concurrentiepositie van China verbetert. Dat leidt dan weer tot meer export en ook dat is
gunstig voor de lopende rekening.
19d Door recycling neemt het aanbod van secundaire grondstoffen toe (aanbodcurve schuift naar
rechts). Door de stijging van het totale grondstoffenaanbod daalt door de werking van het
prijsmechanisme de marktprijs van deze grondstoffen.
Je kunt ook zeggen dat door het toenemende aanbod van goedkopere secundaire grondstoffen
(vervangingsgoederen) de vraag naar primaire grondstoffen daalt (vraagcurve schuift naar
links). En dan is juist deze afnemende vraag de oorzaak van de prijsdaling van primaire
grondstoffen.
20a Invoering van de euro bevordert de internationale handel omdat export- / importprijzen dan
minder onzeker zijn, zodat het afsluiten van handelscontracten minder risico's met zich
meebrengt.
20b Bij een relatief hoge inflatie zal de koers van de euro dalen. Producten uit het eurogebied
worden voor het buitenland duurder, waardoor de vraag naar deze producten kan afnemen
zodat er minder euro's gevraagd worden en de waarde van de euro daalt.
20c Door het anti-inflatiebeleid zal de koers van de euro stijgen. Als gevolg van een hogere rente
wordt beleggen in het eurogebied aantrekkelijker, zodat de vraag naar euro's toeneemt en de
waarde van de euro stijgt.
20d De relatieve hoge economische groei kan leiden tot een hogere eurokoers, omdat de hoge
economische groei betekent dat de VS veel goederen importeert uit ander andere het
eurogebied zodat de vraag naar euro's toeneemt en de waarde van de euro stijgt.
20e Maar de hoge groei in de VS maakt ook dat de VS een aantrekkelijk investeringsland is
geworden, zodat bedrijven in het eurogebied vermogen naar de VS exporteren zodat het
aanbod van euro’s via de kapitaalrekening toeneemt en de waarde van de euro daalt.
21a Een negatief verband betekent hier dat de groei in de VS leidt tot een daling van de lopende
rekening van de VS. Dat komt omdat de sterke economische groei gepaard kan gaan met
toenemende bestedingen waardoor de import van goederen kan toenemen en de lopende
rekening verslechtert.
21b Groei in de VS kan de kapitaalrekening van de VS verbeteren omdat door de sterke
economische groei het aantrekkelijk kan worden te beleggen en/of te investeren in
Amerikaanse bedrijven hetgeen in de VS leidt tot kapitaalimport waardoor de
kapitaalrekening verbetert.
21c Anti-inflatiebeleid in de VS kan de koers van de dollar ten opzichte van de euro doen stijgen.
Als dit beleid gebaseerd is op een hogere renteom de bestedingen af te remmen wordt de VS
aantrekkelijk voor buitenlandse beleggers hetgeen via pijl 6 leidt tot kapitaalimport en tot een
grotere vraag naar dollars waardoor via pijl 7 de koers van de dollar stijgt.
21d Dat is de veronderstelling dat de inflatie in de VS hoger is dan die in de EU. De
concurrentiepositie van de Amerikaanse bedrijven ten opzichte van de bedrijven in de EU
verslechtert daardoor, zodat de export afneemt / de import toeneemt.
159

22a De betalingsbalans van een land, ook wel de totale rekening genoemd, bestaat uit de
lopende rekening en de kapitaalrekening. Op de lopende rekening staan de betalingen
geboekt voor transacties met goederen, diensten en productiefactoren. De
kapitaalrekening vermeldt de vermogenstransacties.
De koersontwikkeling hangt af van vraag naar de valuta (export goederen en import
vermogen) en het aanbod daarvan (import goederen en export vermogen). De koers
hangt dus af van de ontwikkelingen op de totale rekening. Als de koers gelijk blijft is er
blijkbaar op de betalingsbalans zelf evenwicht.
Als de lopende rekening een groot tekort heeft, terwijl de totale rekening dus in
evenwicht is, moet dit tekort op de lopende rekening gecompenseerd zijn door een
overschot op de kapitaalrekening.
22b Het overheidstekort is 3,4% van het bbp. Het bbp kun je berekenen met behulp van
gegevens uit de tekst.
Het tekort op de lopende rekening bedraagt 480 miljard dollar. Dat is 4,6% van het
Amerikaanse bbp. Het Amerikaanse bbp bedraagt dan 100 / 4,6 x 480 miljard dollar =
10.435 miljard dollar.
Het overheidstekort is 3,4% van het bbp en bedraagt dus 354,79 miljard dollar.
Berekening: 0,034 x 10.435 miljard = 354,79 miljard dollar
22c De inkomensrekening is onderdeel van de lopende rekening en bevat de betalingen
voor de productiefactoren.
Een verslechtering van de vermogenspositie betekent dat de VS in de toekomst meer
rente (op obligaties) en winst (op aandelen / uit bedrijven) aan buitenlandse beleggers
moet betalen. Rente en winst zijn beloningen voor productiefactoren en daarmee
betalingen die op de inkomensrekening staan geboekt.
22d De conclusie van de econoom is dat de bereidheid van het buitenland om de tekorten
van de VS te financieren afneemt. De reden daarvoor is de verwachte koersdaling. De
bedoelde zin die je moet citeren is dus “Naar verwachting zal de koers van de dollar
niet langer stabiel blijven, maar sterk aan dalen”.
22e De examencommissie heeft besloten om iedereen zonder meer twee punten voor deze
vraag te geven, ongeacht het wel of niet aanwezige antwoord. De stof behoort meer tot
de M&O stof dan die van economie. Toch is het wel een leuke vraag. Immers de
koersdaling doet Amerikaans bezit in het buitenland in dollarwaarde stijgen.
Amerikaanse bedrijven in bijvoorbeeld Nederland behouden dezelfde eurowaarde,
maar in dollars uitgedrukt stijgt dit bezit, wanneer de koers van de dollar daalt.
Europese bedrijven in de VS behouden dezelfde dollarwaarde, maar in euro’s uitgdrukt,
daalt dit bezit. Vandaar de verbetering van de internationale vermogenspositie van de
VS.
23a Voor 2006 is het tekort op de lopende rekening snel te bepalen met behulp van de tabel.
Saldo 2006 = Export – Import = $ 5.657 miljoen – $ 8.074 miljoen = – 2.417 miljoen. Er
was dus sprake van een tekort van $ 2.417 miljoen.
160

Voor 2005 ligt het iets lastiger. Zowel export als import zijn in 2006 gestegen,
respectievelijk met 17% en 19%. Bereken eerst met behulp van deze informatie de export en
import van 2005.
Export 2006 = 5.657. Dit is 117% van de export van 2005.
Export 2005 = 5.657 / 117 x 100 = 4.835 (miljoen dollar).
Import 2006 = 8.074. Dit is 119% van de import van 2005.
Import 2005 = 8.074 / 119 x 100 = 6.785 (miljoen dollar).
In 2005 bedroeg het tekort op de lopende rekening
Berekening: 6.785 – 4.835 = 1.950 (miljoen dollar).
De toename van het tekort bedroeg inderdaad zo'n 24%.
nieuw – oud / oud x 100% → 2.417 – 1.950 / 1.950 x 100% = 24% (afgerond)
23b De wisselkoers is niets anders dan een gewone prijs, maar dan voor en valutasoort. De prijs
hangt af van vraag- en aanbodfactoren.
Als een land goederen, diensten of productiefactoren (goederenrekening) exporteert
(verkoopt), zullen de kopers hiervan vraag naar de valuta van dit land uitoefenen. Als een
land dit soort goederen wil importeren (kopen) zal het juist zijn valuta moeten aanbieden in
ruil voor de valutasoort van het land, waar de betreffende goederen vandaan komen.
Kort samengevat: export = vraag naar valuta, import = aanbod van valuta.
Lopende rekening = export – import.
Als het saldo op de lopende rekening daalt, betekent dit dat of:
4. de export daalt (vraag naar de valuta daalt) → wisselkoers (prijs) valuta daalt
5. de import stijgt (aanbod van de valuta stijgt) → wisselkoers (prijs) valuta daalt
6. of een combinatie van 1) en 2) → wisselkoers daalt
23c
Uit je antwoord moet blijken dat de daling van de wisselkoers waarschijnlijk leidt tot
geïmporteerde inflatie omdat buitenlandse producten duurder worden voor Sudan. Sudan
moet als gevolg van de koersdaling immers meer eigen valuta betalen voor een zelfde
hoeveelheid andere valuta. Deze geïmporteerde inflatie kan dan leiden tot een daling van de
koopkracht van de mensen in Sudan waardoor de groei van de binnenlandse bestedingen
afgeremd wordt.
23d In je betoog moeten de genoemde drie aspecten aan de orde komen. Voor elke goed
beargumenteerd aspect ontvang je dan één punt. Het gaat dus om:
1 het juist beschrijven van de reden dat China Sudan onder druk kan zetten,
2 het juist beschrijven van de reden dat de EU China onder druk kan zetten
3 het juist beschrijven van het verband tussen export en burgeroorlog
Uit je antwoord moet blijken dat de strijdende
partijen in Sudan inkomsten uit de export
nodig hebben om de burgeroorlog te
financieren (aspect 3). Deze export bestaat
grotendeels uit olie, die vooral wordt
afgenomen door China (mer dan 75%), wat
Sudan voor haar inkomsten sterk afhankelijk
maakt van China. Sudan wi daarom graag naar
China luisteren (aspect 1).
China op haar beurt is voor haar
exportopbrengsten, die zij deels weer nodig
161

heeft om grondstoffen als olie in te kopen, sterk afhankelijk van de EU als grootste
handelspartner. De EU is volgens bron 17 nog steeds de belangrijkste afnemer van de
Chinese export.
24a Onze export hangt af van de conjunctuur in de rest van de wereld. Bij een stijgende
conjunctuur in onze belangrijkste exportlanden (bijvoorbeeld de VS) zal onze export en
daarmee ook onze werkgelegenheid toenemen. Als de werkloosheid in de VS toeneemt, zal
dat daar leiden tot een vermindering van achtereenvolgens het besteedbare inkomen, de
bestedingen en dus ook de import van de VS. Dat laatste heeft dus gevolgen voor de export in
de Eurozone (EZ).
24b De daling van de aandelenkoers verlaagt het particuliere aandelenvermogen. Dit vermogen
kan de eigenaar deels gebruiken voor de financiering van haar bestedingen. Als dit vermogen
afneemt, zullen dan waarschijnlijk ook de particuliere bestedingen afnemen. Omdat de
bedrijven dan minder hoeven te produceren, zal de arbeidsvraag afnemen en de werkloosheid
stijgen.
24c Een belangrijke in bron 1 genoemde factor die mede van invloed is op de bestedingen is het
consumentenvertrouwen. Dit vertrouwen blijkt geleidelijk af te nemen. Als consumenten de
toekomst met minder vertrouwen tegemoet zien, gaan zij minder uitgeven en meer sparen.
Dit is aanleiding voor een daling van de bestedingen (effectieve vraag). Ook dan zal de
arbeidsvraag afnemen en de werkloosheid stijgen.
24d Als de bezettingsgraad stijgt, zullen steeds meer bedrijven de grens van hun
productiecapaciteit bereiken. Volgens Fisher zullen de bedrijven als zij niet meer aan de
vraag kunnen voldoen, hun prijzen verhogen. Economen noemen deze oorzaak van de
prijsstijging dan ook bestedingsinflatie. Als de bezettingsgraad echter daalt zoals in deze
periode, ervaren steeds meer bedrijven dat zij met overcapaciteit blijven zitten. Om toch
voldoende afzet te houden, zouden zij juist kunnen besluiten de prijzen te laten dalen.
24e De belangrijkste doelstelling die de Centrale Bank van de ECB nastreeft is prijsstabiliteit.
Renteveranderingen hebben invloed op de bestedingen en daardoor ook op de inflatie. In
bron 1 zie je dat tot oktober 2008 de prijzen in de EZ bleven stijgen. Een rentedaling in
navolging van de CB van de VS zou de bestedingen en daarmee de inflatie in de EZ alleen
nog maar verder aanwakkeren. Dat vond de ECB niet acceptabel. Daarom nam zij deze
maatregel pas enkele maanden later dan de CB van de VS.
24f Als je voor het probleem “het in gevaar komen van de financiering van de particuliere en de
collectieve sector” kiest, kun je denken aan de aspecten 1, 3, 4 en 6. Kies je voor het robleem
“de zorgelijke economische relaties met het buitenland” dan zijn de aspecten 2, 4 5, 6, 7 en 8
zaken die je in je antwoord kan betrekking.
Financiering: de overconsumptie (1) leidt tot te weinig nationale besparingen om de
benodigde financiële middelen te verkrijgen. Gezien de verouderde auto-industrie (4) is er
heel veel geld nodig. Maar ook buitenlandse beleggers zijn steeds minder bereid geld in de VS
te stoppen als gevolg van de steeds oplopende staatsschuld (3) en de steeds minder waard
wordende dollar (6). De oplopende staatsschuld doet beleggers twijfelen aan de
kredietwaardigheid van de Amerikaanse regering. De steeds verder depreciërende dollar,
betekent dat je na aflossing minder eigen valuta terugkrijgt, dan je oorspronkelijk had
uitgeleend.
162

Economische relaties: Hier kun je wijzen op de verslechterde concurrentiepositie van het
Amerikaanse bedrijfsleven (4), waardoor het tekort op de lopende rekening verder stijgt (2),
waardoor de toch al zwakke dollar verder verzwakt (6). Vooral ook omdat de economie van
de VS steeds opener wordt (7)
Je kunt hier ook de achterstand van de Amerikaanse auto-industrie (4) en door het
protectionisme (7) waardoor zwakke en minder efficiënt werkende bedrijven kunnen blijven
bestaan. Beide aspecten maken de concurrentiepositie van het Amerikaanse bedrijfsleven
zwak, waardoor het belang van de productie van deze bedrijven op wereldschaal afneemt. Dat
is zorgelijk!
25a Als andere landen gaan deelnemen aan de EMU heeft dat voordelen voor de huidige
lidstaten. Je moet dus voor de huidige lidstaten voordelen noemen.
* Daarbij kun je denken aan het wegvallen van koersrisico=s voor bedrijven die naar deze
andere landen exporteren of uit deze landen importeren.
* Een ander voordeel kan zijn dat exportbedrijven uit de huidige lidstaten hun afzetgebied
kunnen vergroten en
* Dat leidt weer tot meer omzet en schaalvergroting met de daarbij behorende lagere kosten per
product.
25b Het gaat natuurlijk om de wisselkoers van de valuta van de kandidaat-lidstaat ten opzichte
van de euro. Vergelijk daarom de ontwikkeling van de export en import van de kandidaatlidstaat
naar en uit de EMU-landen.
Het tekort op de totale handelsbalans (goederen en diensten) is gelijk gebleven. Dat was -4
(18 - 22) en dat blijft -4 (33 - 37). Maar uit de tabel blijkt dat de import uit de EMU-landen
een steeds groter deel vormt van de totale import van de nieuwe kandidaat, terwijl de export
naar de EMU-landen juist een steeds kleiner deel gaat uitmaken van de totale export van de
kandidaat. Het importaandeel stijgt van 64% naar 67%. Het exportaandeel daalt van 65%
naar 63%.
Import leidt tot aanbod van de eigen valuta en export tot vraag naar de eigen valuta. Deze
genoemde ontwikkeling maakt het aanbod van de valuta dus relatief groter dan de vraag naar
de valuta. Het gevolg is dat de koers van de valuta van de kandidaat-lidstaat daalt
(deprecieert) ten opzichte van de euro. Het wisselkoerscriterium kan dus een probleem
geven.
25c De inflatie waar het hier over gaat is bestedingsinflatie.
Om een groter nationaal product te kunnen realiseren is ook meer geld nodig. Bij een
constante omloopsnelheid van het geld is het voldoende als de groei van het BBP en de groei
van de liquiditeitenmassa aan elkaar gelijk zijn (M x V = P x T waarbij je P x T gelijk kan
stellen aan het BBP) . Deze verhouding ook wel nationale liquiditeitsquote genoemd (NLQ =
M3 / BBP) blijft dan gelijk. In het geval van de kandidaat-lidstaat zien we dat het BBP met
22% stijgt. Berekening:
Groei BBP = (111 – 91) / 91 x 100% = 22%
Terwijl de liquiditeitenmassa met 39,1% groeit. Berekening:
Groei liquiditeitenmassa = (42 – 30,2) / 30,2 x 100% = 39,1%
Omdat de groei van de liquiditeitenmassa groter is dan de groei van het BBP stijgt de
liquiditeitsquote. Deze stijging doet de bestedingen extra toenemen en omdat de inflatie al
aan de bovengrens zat (4,0 en 4,6) zal het dus onwaarschijnlijk zijn dat het land aan het
inflatiecriterium zal kunnen voldoen.
25d In een budgeteconomie werken bedrijven meestal niet zo efficiënt en ook hebben ze niet
geleerd om te concurreren met andere bedrijven. Invoering van een vrije markteconomie zal
bedrijven kunnen aanzetten om overbodig personeel te ontslaan. Ze zullen immers op hun
163

kosten moeten bezuinigen. Ook de marketingtechnische achterstand door gebrek aan kennis
en ervaring zal veel bedrijven de concurrentieslag met huidige EMU-bedrijven doen
verliezen. Ook dit kost banen.
Alle werkloos geworden mensen zullen een uitkering moeten ontvangen en betalen geen
belasting meer. Beide redenen bemoeilijken het voldoen aan de voorwaarde ten aanzien van
het begrotingstekort.
26a In een laagconjunctuur had een renteverlaging uitkomst kunnen bieden. Dat is nu
uitgesloten. Maar hoe zou een goed werkend prijsmechanisme dan uitkomst kunnen bieden?
In een laagconjunctuur is de vraag naar goederen en diensten kleiner dan het aanbod
daarvan. Het marktmechanisme zal dan leiden tot lagere prijzen, waardoor de effectieve
vraag weer aantrekt en de economie uit de laagconjunctuur doet herrijzen.
26b De referentiewaarde voor het convergentiecriterium “inflatie” is 3,7%. Dit betekent dat het
gemiddelde van de drie landen met de laagste inflatie (3,7 – 1,5) 2,2% was. Het VK met een
inflatie van 2% zit daar zelfs nog onder. Het VK gaat daarom tot één van de drie landen
behoren, die de referentiewaarde bepalen. De referentiewaarde zal daarom lager worden.
26c De ontwikkeling van de rente heeft een grote invloed op de particuliere bestedingen en de
aantrekkingskracht van een land op buitenlandse beleggers.
Als niet voldaan zou zijn aan criterium d “lange rente”, dan zal in landen met een hoog
rentetarief een afname van de effectieve vraag plaatsvinden. Een hoge rente remt immers
particuliere bestedingen (consumptie en investeringen) af.
Een hoge rente trekt buitenlandse beleggers aan. Het gevolg van deze kapitaalstromen is dat
er verschillen kunnen ontstaan in de groei van de investeringen. Deze zullen sterker groeien
in het land met de hogere rente en afnemen in het land met de lagere rente.
Eén van beide antwoorden hoef je maar te geven.
26d Verwar lopende rekening niet met betalingsbalans. Hier staat dat de koers 10% te hoog is om
evenwicht op de lopende rekening te realiseren. Het Britse pond en daarmee het VK zijn dus
voor andere landen eigenlijk te duur. Gevolg van een hoge koers is dat de export afneemt en
de import stijgt. Het buitenland is dan immers goedkoper. Een relatief hoge export en lage
import leiden tot een tekort op de lopende rekening.
Dat de koers blijkbaar te hoog was komt vermoedelijk doordat de kapitaalrekening
(financiële rekening) de koers ook beïnvloedt. Deze had waarschijnlijk een overschot. Per
saldo heeft dat dan geleid tot de hier door de analist genoemde “hoge koers”.
26e Een koersdaling van een valuta maakt het land in kwestie voor andere landen goedkoper,
terwijl goederen uit die andere landen voor dat land juist in prijs zullen stijgen. Bij een
koersdaling moet je immers meer van je eigen valuta betalen voor eenzelfde hoeveelheid
andere valuta. Kortom een koersdaling verbetert de concurrentiepositie van een land.
Nu kun je drie groepen in het VK noemen, die voordeel hebben van een koersdaling van het
Britse pond, namelijk:
a. Britse exporteurs die goederen exporteren naar de EMU-markt.
b. Britse bedrijven die produceren voor de binnenlandse markt en veel last ondervinden van
buitenlandse concurrentie. Die concurrentie wordt na de koersdaling duurder en dus minder
groot.
c. Britse werknemers die door de toegenomen binnenlandse productie een grotere kans op werk
hebben.
164

27a Bij het horizontale deel hoort een laag reëel binnenlands product (Yr). De productie is zo laag
dat er sprake is van grote onderbezetting van de productiecapaciteit. Uitbreiding van de
geldhoeveelheid en daarmee van de bestedingen zal daarom geen bestedingsinflatie
veroorzaken. De bedrijven kunnen immers nog gemakkelijk aan de toegenomen vraag
voldoen.
27b De minister van Financiën baseert zijn stelling op de Verkeersvergelijking van Fisher. Deze
zul je dus in je antwoord moeten betrekken. Deze Verkeersvergelijking luit:
M x V = P x T, waarbij T het aantal transacties voorstelt en dus hetzelfde is als Yr. Het
nominale (in geldeenheden uitgedrukte) nationale product is P x T.
Om meer transacties te kunnen financieren moet de geldhoeveelheid (M) stijgen. Omdat de
omloopsnelheid van het geld (V) volgens hem constant is, zal een stijging van M leiden tot
een hogere T als de productiecapaciteit onbezet is. Bij overbesteding (vraag groter dan
capaciteit) echter kan T niet meer stijgen en zal een stijging van M juist leiden tot een stijging
van het prijspeil P (bestedingsinflatie).
27c Een daling van de rente moet mensen stimuleren meer te lenen en de daling van de rente kan
ook tot deflatie (prijsdaling) leiden. Je kunt daarom twee antwoorden geven:
1. Een antwoord kan zijn dat je zegt dat de centrale bank de rentetarieven wel kan verlagen,
maar dat het twijfelachtig is of consumenten en producenten gezien hun pessimisme daardoor
worden aangezet meer krediet op te nemen.
2. Een tweede antwoord kan zijn dat je zegt dat een verlaging van de rente wijst op (het
mogelijk ontstaan van) deflatie en consumenten en producenten daarom hun aankopen
uitstellen in afwachting van een verdere daling van de prijzen. Dat daardoor de particuliere
bestedingen stagneren, zal duidelijk zijn. Vandaar de uitspraak van de minister dat
rentepolitiek niet effectief zal zijn.
27d Als de regering geld leent in het buitenland, zal de geldhoeveelheid stijgen. De regering (het
Rijk) zet dan deze geleende buitenlandse valuta (secundaire liquiditeiten) om in euro’s
(primaire liquiditeiten). De geldhoeveelheid zelf stijgt pas op het moment dat de regering dit
geld ook daadwerkelijk uitgeeft. De overheid is een geldschepper en we rekenen de primaire
en secundaire liquiditeiten in handen van geldscheppers niet tot de binnenlandse
liquiditeitenmassa.
27e Met het begrotingsbeleid tracht de overheid via beïnvloeding van haar uitgaven (bestedingen)
en haar inkomsten (belasting) haar economische doelen te realiseren. Bij het monetaire beleid
kan zij dit doen door middel van rentemaatregelen en maatregelen die de geldhoeveelheid
reguleren. Voorbeelden van juiste antwoorden zijn dan ook met betrekking tot het:
• Begrotingsbeleid: Hier kun je noemen dat een verhoging van de overheidsbestedingen
leidt tot een grotere import (importlek) en dus niet tot meer binnenlandse productie tenzij
ook andere landen de overheidsbestedingen vergroten. Ook kun je wijzen op de
mogelijkheid dat een verhoging van de overheidsbestedingen om de eigen economie te
stimuleren gepaard kan gaan met protectionistische neigingen en zo de internationale
handel afremmen tenzij landen hun grenzen niet gaan afsluiten.
• Monetair beleid: Hier kun je noemen dat een renteverlaging het land minder aantrekkelijk
maakt voor beleggers zodat beleggingen het land verlaten en de geldhoeveelheid afneemt
tenzij de andere landen hun rente ook verlagen. Ook kun je wijzen op het feit dat als er
minder buitenlandse beleggers komen, de koers van de valuta van het land kan dalen. Het
land krijgt dan onbedoeld een concurrentievoordeel, wat tegenmaatregelen kan uitlokken
van andere landen, tenzij landen de rente gezamenlijk verlagen
165

28a Er zijn onderling geen handelsbelemmeringen en de landen hanteren gemeenschappelijke
importtarieven voor niet-lidstaten. Er is nog geen gemeenschappelijke valuta. Dit wijst op
een douane-unie.
28b De GCC-landen hebben hun valuta gekoppeld aan de dollar. Als de dollarkoers stijgt ten
opzichte van andere valuta, dan zal de koers van de valuta van deze GCC-landen ook stijgen.
Het gevolg daarvan is dat:
1. de concurrentiepositie van deze GCC-landen ten opzichte van andere niet-dollarlanden
verslechtert en dat als gevolg daarvan de export van deze GCC-landen afneemt. De kans op
bestedingsinflatie daalt.
2. door de koersstijging de GCC-landen importgoederen goedkoper kunnen aanschaffen. Zij
krijgen door de koersstijging namelijk meer buitenlandse valuta. Het gevolg daarvan is dat de
prijzen dalen van importgoederen die niet in dollars zijn geprijsd.
28c Als de dollarkoers daalt en deze landen hun valuta binnen de bandbreedte met de dollar
willen houden, dan zal de dollar schaarser moeten worden (weer in waarde gaan stijgen) of
hun eigen valuta minder schaars (in waarde dalen). Om dit te realiseren zullen de GCClanden
op de valutamarkt dollars kopen met hun eigen valuta. Door deze vraag naar dollars
(valuta-interventie) stijgt de koers van de dollar en nemen eveneens de valutareserves
(dollars) van de GCC-landen toe.
28d De koppeling van de dollar en de valuta van Oman zorgt er voor dat bij een daling van de
dollarkoers de koers van de Omaanse valuta ook daalt. Daardoor daalt het prijspeil van de
export uitgedrukt in een andere valuta dan de dollar en de Omaanse valuta. Buitenlanders
hoeven dan immers minder van hun eigen valuta te betalen voor een gelijkblijvende
hoeveelheid Omaanse valuta.
29a De cartoon laat een gebouw zien dat staat te trillen op haar grondvesten. Als dit gebouw de
overheidsfinancieën van Griekenland voorstelt, dan zij die wel heel wankel. De zin die je moet
citeren luidt dan ook “De overheidsfinanciën zijn in Griekenland ernstig uit balans, waardoor de
stabiliteit van de euro gevaar loopt”.
29b Er is sprake van moreel wangedrag als een land op een dusdanige wijze handelt, dat het
andere landen/instellingen bewust benadeelt. Als je weet dat er geen sancties zijn verbonden
aan moreel wangedrag, dan is het verleidelijk om je zelf te verrijken ten koste van anderen.
De afspraak dat EMU-landen een ander EMU-land niet uit de EMU kan zetten maakt het
risico van moreel wangedrag wel erg groot.
Je kan bijvoorbeeld denken gedrag waarbij een EMU-lidstaat risicovolle (financiële)
beslissingen kan nemen zonder het risico te lopen haar EMU-lidmaatschap te verliezen.
Een andere verklaring kan zijn dat een EMU-lidstaat zich niet / minder zal inspannen om bij
overschrijding van de normen de juiste maatregelen te nemen, omdat er geen risico is op
verlies van het EMU-lidmaatschap.
29c Griekenland heeft jarenlang zijn begrotingstekort (1) lager voorgesteld dan het werkelijk
was. Internationale beleggers vinden Griekse (2) obligaties die worden aangeboden om dit
tekort te financieren, te riskant en vermijden ze. De door de Griekse overheid (3) te betalen
rente loopt snel op tot 7,25 procent, twee maal zo hoog als de rente die geldt voor de
Nederlandse overheid. De gestegen rente voor nieuwe staatsleningen maakt het (4) meer
noorzakelijk om te bezuinigen op de (5) overheidsbegroting.
bij (1) lager, hier komt het morele wangedrag aan de orde
166

ij (2) obligaties, het gaat immers om staatsleningen
bij (3) te betalen, de rente loopt immers op, dit wijst op een gebrek aan vertrouwen bij
geldschieters, die hebben blijkbaar al veel geleend, waarover de Grieken nu rente moeten
betalen
bij (4) meer noodzakelijk, leningen worden namelijk duurder, dus je zult minder willen
lenen.
bij (5) overheidsbegroting
29d Tim: (Door het onverantwoorde gedrag van de Griekse overheid dalen de
obligatiekoersen en komen onze pensioenen in gevaar.) (Dat zit zo:) Door de
onbetrouwbaarheid van de cijfers over de Griekse overheidsfinanciën (in werkelijkheid zijn
de overheidsuitgaven veel hoger dan was gemeld) daalt het vertrouwen op de financiële
markten. De koersen van bestaande Griekse (staats)obligaties zijn nauwelijks meer
verhandelbaar en dalen in waarde. Pensioenfondsen die een deel van de ontvangen premies
hebben belegd in deze obligaties, zien het opgebouwde vermogen minder waard worden.
Hierdoor dreigen de pensioenfondsen geld tekort te komen voor toekomstige
pensioenaanspraken.
Sylvester: (Zonder structurele hervorming van de overheidsfinanciën zal Griekenland
die leningen niet terug kunnen betalen en komt de stabiliteit van de euro in gevaar.)
(Dat zit zo:) Om de leningen terug te kunnen betalen zal de financiële positie van de Griekse
overheid blijvend verbeterd moeten worden. Dat kan de Griekse overheid op twee manieren
bereiken:
3. door haar uitgaven blijvend te verlagen, bijvoorbeeld door het verlagen van
ambtenarensalarissen en
4. door haar inkomsten blijvend te verhogen, bijvoorbeeld door vermindering van de
belastingontduiking.
Door deze maatregelen zal het Griekse begrotingstekort dalen en Griekenland beter kunnen
voldoen aan de normen van het stabiliteitspact.
30a Uit het gegeven dat sommige Afrikaanse landen hun importen belasten blijkt dat zij
protectie toepassen.
30b Protectie kun je verdedigen met argumenten als: • streven naar zelfvoorziening (men wil
wat betreft strategische goederen onafhankelijk zijn) • handhaven / creëren van
werkgelegenheid, waarbij men met protectie bedrijven instandhoudt / de tijd
geeftconcurrerend te worden.
30c Door afschaffing van Europese handelsbelemmeringen kan de export van Afrikaanse
landen toenemen en daardoor de welvaart in de Afrikaanse landen. Door deze gestegen
welvaart kunnen zij meer importeren, ook uit Europa, en dat komt weer de welvaart in
de EU ten goede.
31a Bij het aanleggen van een voorraad moet je een bepaalde hoeveelheid opkopen.
Ontwikkelingslanden hebben daar geen geld voor.
31b Op tijdstip 1 was de prijs van de grondstof te laag. De buffervoorraadbeheerder heeft
grondstof opgekocht, waardoor deze schaarser werd en een hogere prijs ontstond.
167

31c Je koopt de grondstof op als deze laag in prijs is als gevolg van een overschot. Je verkoopt de
grondstof als deze te duur dreigt te worden bij schaarste. Het verschil tussen inkoopprijs en
verkoopprijs is “winst”.
31d Een hoge prijs levert ook hoge exportopbrengsten op.
31e Het gevaar is dat het land dan niets meer verkoopt omdat de afnemers in andere landen gaan
kopen, waar de grondstof minder duur is.
32 a Het gevolg van internationale economische betrekkingen voor de omvang van de
productiefactor kapitaal moet je goed uitwerken. Je kunt hierbij denken aan buitenlandse
investeringen in kapitaalgoederen waardoor de hoeveelheid kapitaalgoederen in Rusland
stijgt.
b Het gevolg van internationale economische betrekkingen voor de kwaliteit van de
productiefactor kapitaal moet je goed uitwerken. Je kunt hierbij denken aan import van
technisch hoogwaardige kennis / kapitaalgoederen, waardoor de kwaliteit van de
productiefactor kapitaal in Rusland verbetert.
Het door jou gekozen aspect past moet bij het voorafgaande betoog goed passen en goed
uitgewerkt zijn. Daarbij kun je denken aan:
bij 1: dat toenemende internationale handel de inwisselbaarheid van de Russische munt
bevordert. Daardoor kan Rusland makkelijker met roebels schulden aflossen.
bij 2: dat door toenemende internationale handel betrokken landen zich beter kunnen
specialiseren waardoor de efficiëntie van de productie en daarmee de welvaart in de
betrokken landen toeneemt.
bij 3: dat leningen en schenkingen aan Rusland kunnen leiden tot toename van de export van
westerse landen (waardoor de winst van bedrijven en daarmee de belastingontvangsten van
de overheid stijgen).
33 Je betoog bestaat uit vier onderdelen. Drie daarvan zijn verplicht.
a. Verklaar twee voor- en of nadelen voor de Chinese internationalists die het gevolg zijn
van het WTO-lidmaatschap.
b. Dezelfde opdracht maar dan voor de nationalists.
c. Dezelfde opdracht maar dan voor de localists
d. Een gevolg van het lidmaatschap voor één van de volgende drie keuzeaspecten: 1) de
arbeidsmarkt in China, 2) de kapitaalmarkt in China en 3) het transformatieproces van
bureaucratisch budgetmechanisme naar marktmechanisme.
Bij het bedenken van voor- en nadelen moet je goed kijken naar de in de tabel genoemde
kenmerken.
168

Internationalists
Voordelen lidmaatschap WTO:
1. Door betere toegang op andere markten (meer vrijhandel) behalen ze een grotere
afzet.
2. Door de grotere afzet nemen de schaalvoordelen toe en produceren de
internationalists tegen lagere gemiddelde kosten.
3. Ze kunnen makkelijker buitenlands kapitaal aantrekken.
4. Ze kunnen gebruik maken van het feit dat veel van hun hoger opgeleid personeel
ervaring heeft in het buitenland
Nadelen lidmaatschap WTO:
1. Ze krijgen te maken met andere regelgeving op het terrein van de mededinging, de
staatssteun, enz.
2. Een hogere afzet maakt de inzet van meer (hoger) opgeleid personeel nodig. Dat kan
leiden tot hogere loonkosten
Nationalists
Nadelen:
1. Ze krijgen te maken met concurrentie op de binnenlandse markt van buitenlandse
bedrijven. Vooral omdat de arbeidsproductiviteit van die bedrijven vaak hoger is.
Hun omzet kan daardoor dalen.
2. Een ander gevolg van deze toenemende concurrentie kan zijn dat er arbeidsplaatsen
verdwijnen. Zelfs hele bedrijven zouden kunnen verdwijnen als de staatssteun aan
deze bedrijven afneemt of zelfs helemaal verdwijnt.
Voordeel:
1. Ze worden door de toenemende concurrentie gedwongen om efficiënter te gaan
werken. Ze hebben immers totaal geen ervaring met marktwerking.
2. De Chinese overheid zal meer inkomsten krijgen en kan daarmee de slechte
infrastructuur op termijn verbeteren
Localists
Voordelen:
1. Zij kunnen profiteren van de algemene stijging van de welvaart die te verwachten is
als gevolg van China’s toetreden tot de WTO.
2. Zij zijn voorlopig redelijk beschermd tegen de buitenlandse concurrentie door de
slechte infrastructuur
Nadeel:
De nationalists zouden kunnen besluiten in het buitenland andere toeleveranciers te zoeken,
zodat de afzet van de localists daalt.
Keuzeaspecten
1. De arbeidsmarkt
Bij de internationalists zouden mensen hun baan kunnen kwijtraken als gevolg van de grotere
buitenlandse concurrentie.
Buitenlandse bedrijven zouden kunnen investeren in China, waardoor geleidelijk aan de
arbeidsproductiviteit in China toeneemt.
De grotere afzet van de internationalists kan leiden tot een tekort aan hoger opgeleid
personeel.
2. De kapitaalmarkt
Chinese internationalists kunnen makkelijker buitenlands kapitaal aantrekken als ze lid zijn
van de WTO.
Door het lidmaatschap zullen meer buitenlandse bedrijven willen investeren in China
3. Het transformatieproces
169

Het lidmaatschap van de WTO zal de kennis over en daarmee de werking van het
marktmechanisme verbeteren.
De toenemende onafhankelijkheid van de Staat zal de efficiëntie van de Chinese productie
(allocatie van productiefactoren) noodzakelijkerwijze verbeteren.
De overgang zal China meer op de wereldagenda zetten en dat zal de politieke vrijheid van
de Chinese burgers bevorderen.
34a Het kenmerk van een monetaire unie is dezelfde munteenheid.
34b Door toetreding kan de welvaart toenemen omdat:
Deze landen meer kunnen exporteren, waardoor het nationaal inkomen groeit
Werkloze inwoners gaan werken in andere landen, waardoor het nationaal inkomen groeit
34c D is het juiste antwoord.
34d Dat beide landen al lid zijn van de EU blijkt uit:
• het feit dat ze onderling geen invoerrecht (0%) rekenen, en
• het feit dat ze hetzelfde tarief rekenen voor de producten uit niet-EU landen
34e C is het juiste antwoord.
35a Op de verkoop van katoenen-ruwdoek onder de kostprijs. Hierbij nemen zij de kostprijs van
de eigen ondernemingen als uitgangspunt.
35b Winnaars zouden de ruwdoekproducenten in de zuidelijke lidstaten zijn die meer afzet en
omzet hadden gemaakt.
Verliezers:
!De producenten van kleding en interieurstoffen die minder zouden hebben verkocht door de
prijsverhoging van hun producten en misschien ook nog te maken hadden gekregen met
nieuwe concurrentie.
!De consumenten van kleding en interieurstoffen die te maken hadden gehad met hogere
prijzen waardoor ze genoegen hadden moeten nemen met inferieure producten of minder
hadden kunnen kopen.
35c De kostennadelen die ondernemingen in India en Pakistan in de oude situatie ten opzichte
van de Europese veredelaars hadden, zouden zijn opgeheven als de prijs van de Europese
fabrikanten omhoog was gegaan als gevolg van de heffing op het basisproduct.
35d Zij hadden bijvoorbeeld hun eigen productie naar lagelonenlanden kunnen verplaatsen.
36a Japan: 200 auto’s = 600 ton rijst, dus 1 auto = 3 ton rijst.
V.S.: 250 auto’s = 2.000 ton rijst, dus 1 auto = 8 ton rijst.
36b In geen enkel product. Absoluut gezien produceert Japan beide producten tegen hogere
kosten dan de VS.
36c In auto’s. Uitgedrukt in rijst zijn Japanse auto’s namelijk goedkoper dan Amerikaanse auto’s
(respectievelijk 3 ton rijst en 8 ton rijst).
36d In geen van beide landen zullen consumenten een prijs accepteren die hoger is dan de prijs
zonder vrijhandel. De producenten zullen geen prijs accepteren die lager is dan zonder
vrijhandel. Dus de prijs van auto’s zal komen te liggen tussen 8 ton rijst (de maximaal
170

aanvaardbare prijs voor de Amerikaanse consumenten) en 3 ton rijst (de minimaal gevraagde
prijs door de Japanse producenten).
36e Japan: Het ruilvoordeel is 5 ton rijst − 3 ton rijst = 2 ton rijst.
VS: De prijs van rijst bedroeg zonder vrijhandel 250 / 2.000 = 1/8 auto. Met vrijhandel
bedraagt de prijs van rijst 1/5 auto. Het ruilvoordeel bedraagt dus 3/40 auto.
37a Nee. Ondanks de grote afstand kunnen Chileense, Australische, Californische en Zuid-
Afrikaanse wijnproducenten met de Europese wijnproducenten concurreren. Als de
transportkosten belangrijk waren, zou dit niet mogelijk zijn geweest.
37b De inkomenselasticiteit van deze producten is relatief laag. Economische groei bij de
handelspartners zal dus slechts een geringe toename van de export van ontwikkelingslanden
tot gevolg hebben. De stimulans voor de economische groei is dus klein.
37c
Nee. Uit de grafiek blijkt dat de consumptie van wijn in landen als Nederland, Groot-
Brittannië en Denemarken met 400-700% is toegenomen. Deze stijging zal veel groter zijn
geweest dan de stijging van het inkomen per hoofd van de bevolking. De consumptie van
wijn is dus relatief inkomenselastisch.
37d Voor de productie van wijn die bij de Europese consumenten in de smaak valt, is veel kennis
nodig. Boeren in de MOL’s hebben deze kennis niet of nauwelijks.
37e
37f
Door vrijhandel is er meer concurrentie tussen wijnproducenten. Daardoor zijn de prijzen
laag, terwijl de kwaliteit relatief goed en de keuze relatief groot is.
Door de grotere concurrentie staan de opbrengsten voor de Europese wijnboeren onder druk.
Protectie kan hun inkomen en bestaan zekerder maken.
37g Werkgelegenheid. Door de buitenlandse concurrentie kunnen Europese wijnboeren failliet
gaan. Daardoor daalt de werkgelegenheid in de Europese landbouw.
38a Gemeenschappelijke markt / Economische Unie
38b Mededingingsbeleid.
38c De Europese Commissie doet een voorstel aan de Raad van Ministers. Dit voorstel gaat ook
naar het Europees Parlement zodat dit orgaan advies kan uitbrengen. Daarna neemt de Raad
van Ministers een definitief besluit met inachtneming van het advies van het Europees
Parlement.
38d Lidstaten mogen geen contracten meer afsluiten. Dit is een economische beleidsmaatregel
met supranationale werking, hetgeen een kenmerk is van een economische unie.
38e De EMU, waarvan twaalf lidstaten deel uitmaken, is een economische en een monetaire unie.
38f Daardoor kunnen deze afnemers ook contracten afsluiten met andere leveranciers. Er zal dus
een wedloop om de gunst van de afnemer ontstaan. Hierdoor neemt de concurrentie toe.
38g Bijvoorbeeld:
171

In deze sector kan het exclusieve contract de kleine dealer beschermen. Opheffing maakt de
weg vrij voor grote dealerbedrijven die vele merken aanbieden, waardoor zij kleine dealers
uit de markt kunnen drukken.
39a
Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat Amerikaanse staalproducenten door de goedkope import
afzet verliezen / de productie inkrimpen, zodat er mensen ontslagen moeten worden.
• Een antwoord waaruit blijkt dat Amerikaanse staalproducenten door de goedkope import
hun prijzen moeten verlagen, waardoor er verlies kan ontstaan en bedrijven moeten sluiten.
39b Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat door het instellen
van invoerrechten geïmporteerd staal duurder wordt, zodat Amerikanen minder staal uit
Indonesië zullen kopen.
39c uitspraak 1 onjuist
uitspraak 2 juist
172

40a bij (1) protectie
bij (2) vooralsnog geen
40b Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat de consumenten in Amerika en Europa bij textielproducten
minder keuze hebben dan zonder het MVA het geval zou zijn geweest.
• Een antwoord waaruit blijkt dat de consumenten in Amerika en Europa voor
textielproducten een hogere prijs betalen dan zonder het MVA het geval zou zijn geweest.
40c Een voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat de export van
Cambodjaanse textielproducten kan groeien.
41a Daling, Een voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat indien
meer buitenlandse producten toegang krijgen tot de Europese markt de concurrentie
toeneemt en prijzen van die producten in Europa zullen dalen (waardoor de stijging van het
algemene prijspeil wordt afgeremd).
41b Voorbeelden van een juist antwoord zijn:
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om het subsidiëren van binnenlandse productie.
• Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om douaneformaliteiten die vertragend /
belemmerend werken.
41c Een voorbeeld van een juiste berekening is:
(0,43 x 92) / 0,16 = 247,25 à toename van 147,25%
42a Zij wil de bestaande spelers beschermen door te verbieden dat buitenlandse spelers worden
aangekocht.
42b De EU wil een uitzondering maken als de arbeidssector kampt met een arbeidstekort, maar
daarvan is hier geen sprake.
42c Deze maatregel maakt het onmogelijk dat de clubs goedkopere spelers aantrekken. Het
prijskaartje blijft daarom aan de hoge kant en de instelling die de uitzendrechten heeft, moet
een relatief hoge prijs betalen, die deze doorberekent aan de kijkers.
42d 1 Een argument in het belang van Nederland is dat het tekort aan verpleegkundigen afneemt.
2 Een argument in het belang van het Afrikaanse land is dat het Afrikaanse land zelf de
verpleegkundigen hard nodig heeft.
43a Charitatieve instellingen: deze kunnen door de extra inkomsten meer geld besteden aan
goede doelen.
Schoenenexporteurs: zij maken meer winst.
Afrikaanse consumenten: zij kunnen tegen lagere prijzen in hun behoefte aan schoenen
voorzien.
43b De tweedehandsschoenen zijn goedkoper dan de schoenen van de lokale producenten. Deze
laatste zullen dus uit de markt gedrukt worden.
173

43c Consumenten kunnen door goedkope tweedehandsschoenen te kopen een groter deel van hun
inkomen besteden aan andere consumptiegoederen. Deze zullen grotendeels afkomstig zijn
van lokale producenten.
43d Bijvoorbeeld:
Lokale schoenproducenten produceren andere soorten schoenen dan de soorten die
tweedehands ingevoerd worden en bedienen dus andere groepen consumenten.
43e Nee. Uit de grafiek blijkt dat de lokale productie ongeveer verdubbeld is in deze periode.
43f
Bij een prijs van 100 shilling / 0,25 = 400 shilling. Boven dit bedrag zijn de
overheidsinkomsten uit de procentuele heffing namelijk hoger dan 100 shilling.
43g Bijvoorbeeld:
• door smokkel ontwijken de importeurs de invoerheffing
• door corruptie bij de douane hoeven importeurs geen heffing te betalen.
44a Door economische integratie kunnen de productiefactoren in de deelnemende landen
efficiënter benut worden. Daardoor dalen de prijzen en neemt de productie toe.
44b Bijvoorbeeld omdat zij zo min mogelijk afhankelijk willen zijn van het buitenland voor de
voedselvoorziening.
44c Bijvoorbeeld:
Vanwege de relatief geringe omvang van de Canadese markt waren Canadese
ondernemingen kleinschaliger dan hun Amerikaanse concurrenten waardoor zij tegen een
hogere kostprijs produceerden. Door vrijhandel zouden zij van de markt geconcurreerd
kunnen worden.
44d Mexico is een lagelonenland. Door vrijhandel is het voor Amerikaanse ondernemingen
aantrekkelijk om arbeidsintensieve productie naar Mexico over te plaatsen. Dit leidt tot
banenverlies in de Verenigde Staten.
44e Bijvoorbeeld:
Door de toegenomen concurrentie als gevolg van vrijhandel waren de Canadese ondernemers
gedwongen de kosten te verlagen. Daartoe moesten zij bijvoorbeeld hun machinepark
vernieuwen. Op die manier kon vrijhandel tot modernisering van de Canadese economie
leiden.
44f
Door de hoge groei in de Verenigde Staten nam ook de import van dit land sterk toe. Ook
zonder Nafta zou de Mexicaanse export naar de Verenigde Staten dus toegenomen zijn.
44g Doordat de onderlinge tarieven tussen Mexico en de Verenigde Staten zijn afgeschaft,
kunnen Europese bedrijven hun producten via Mexico naar de Verenigde Staten uitvoeren
zonder de invoerrechten te hoeven betalen die zij bij rechtstreekse export verschuldigd
zouden zijn.
44h Door een certificaat van een oorsprong te eisen.
174

45a De recessie houdt in dat de vraag naar goederen daalt. De productie van goederen daalt
daardoor. Hierdoor zijn er minder grondstoffen nodig. De vraag naar grondstoffen zal dus
ook dalen.
45b In de dienstensector worden geen grondstoffen verwerkt. Wanneer productie verschuift van
de secundaire naar de tertiaire sector stagneert de vraag naar grondstoffen door de relatieve
achteruitgang van de secundaire sector terwijl de groei van de tertiaire sector geen invloed op
de vraag naar grondstoffen heeft.
45c In reactie op dalende prijzen zullen de productielanden hun aanbod vergroten om de
opbrengsten op peil te houden. Door het grotere aanbod zullen de prijzen dalen.
45d Deze landen hebben kapitaalgoederen nodig om een dergelijke industrie op te kunnen zetten.
Aangezien zij de benodigde kapitaalgoederen niet zelf produceren, zullen zij deze moeten
invoeren. Gevolg is dat de totale import stijgt.
45e De oude prijs was $ 8 per kilo. Uit de grafiek blijkt dat bij de nieuwe vraaglijn bij deze prijs
50 miljoen kilo gevraagd wordt. Het aanbod moet dus tot 50 miljoen kilo beperkt worden.
45f De oude omzet was 80 miljoen × $ 8 = $ 640 miljoen. Zonder kartel zou de nieuwe omzet 60
miljoen × $ 6 = $ 360 miljoen zijn. Met kartel is de nieuwe omzet 50 miljoen × $ 8 = $ 400
miljoen. De omzetdaling is door het kartel dus met $ 400 miljoen − $ 360 miljoen = $ 40
miljoen verminderd.
46a
(624,5 mld / 11,8) x 100 = $ 5.292 mld.
46b Duitsland exporteert voor een waarde van $ 521,2 miljard. Door dit verdiende inkomen
kunnen Duitse consumenten in hun behoefte voorzien. Daarnaast importeerde het land voor
een bedrag van $ 456,3 miljard. De buitenlandse producten en diensten dragen ook bij aan de
behoeftebevrediging in Duitsland. Per saldo verdient Duitsland dus aan de handel met het
buitenland.
46c De Europese landen profiteren van hun onderlinge vrijhandel binnen de EU; Japan en
Amerika van de vrijhandel op de wereldmarkt.
Daarnaast zijn de vijf landen ontwikkelde landen die kwalitatief hoogwaardige producten
maken waardoor hun exportwaarde hoog is.
46d Op de lijst van importeurs. In ontwikkelingslanden is een tekort aan veel producten,
waardoor de importen de neiging hebben groter te zijn dan de exporten.
47a Omdat de Ghanese overheid wilde voorkomen dat de bevolking geen schoenen en kleding
zou kunnen betalen. De eigen lokale productie was immers te duur.
47b Als de fabriek niet op bestelling produceert, is de kans groot dat het bedrijf met
onverkoopbare voorraden blijft zitten. Van de orders weet men zeker dat de schoenen
verkocht zullen worden.
47c Dat is niet goed te zeggen. Tweedehands-schoenen zijn dat wel omdat ze goedkoper zijn,
maar in het artikel wordt niets gezegd over het prijsniveau van nieuwe buitenlandse
schoenen. Uit het feit dat de Ghana Shoe Factory alleen op bestelling produceert, mag je
175

opmaken dat de exportmogelijkheden blijkbaar ook niet groot zijn.
47d Een quotum wil zeggen dat een beperkte hoeveelheid ingevoerd mag worden. Dat zou
betekenen dat een deel van de Ghanese consumenten geen goedkope schoenen en kleding
kan kopen, terwijl deze producten toch tot de primaire goederen behoren.
48a De prijs van de Nederlandse producten is concurrerend, de kwaliteit is goed, tussen de landen van de
EU zijn er geen handelsbelemmeringen.
48b
Duitsland ligt dichtbij en de Duitse consument is welvarend en kan dus veel besteden
48c (1.400 miljoen euro / 2.145 miljoen euro) x 100 = 65.3
48d Omdat er met de lidstaten binnen de EU vrijheid van goederen en diensten bestaat, terwijl in de
handelsbetrekkingen met Rusland belemmeringen bestaan.
48e
De Europese bevolking is groot, en bovendien krijgen Europese boeren gegarandeerde prijzen voor
hun landbouwproducten als er een aanbodoverschot ontstaat.
49a Buitenlandse beleggingen kunnen directe investeringen zijn zoals het opzetten van een
vestiging in een ander land. Maar ook de koop van buitenlandse obligaties en aandelen kun je
daartoe rekenen. De bedoelde deelrekening heet kapitaalrekening of financiële rekening.
49b Het totale tekort op de goederenrekening bedroeg $ 28 miljard. Als je de export en import
van aardolie buitenbeschouwing laat is het tekort maar $ 21,1 miljard. Het saldo van de
oliehandel met het buitenland levert dus een tekort van $ 6,9 miljard (28 21,1). De
Amerikaanse export van olie is blijkbaar $ 6,9 miljard kleiner dan de Amerikaanse import.
49c Een stijgend tekort op de goederenrekening van de VS betekent dat de Amerikaanse export
kleiner is dan de Amerikaanse import. Export van de VS betekent vraag naar dollars. Voor de
import daarentegen bieden de Amerikanen dollars aan. De vraag naar dollars is bij een
stijgend tekort op de goederenrekening daarom kleiner dan het aanbod van dollars. Het tekort
leidt dus tot een toename van het aanbod.
49d Als ondanks het stijgende tekort op de goederenrekening van de betalingsbalans de koers van
de dollar stijgt, moet er op de totale betalingsbalans een overschot zijn. Bijvoorbeeld een
overschot op de kapitaalrekening, omdat beleggers meer in de VS zijn geïnteresseerd. Dat
kan zijn vanwege een hogere rente, een gunstig investeringsklimaat of een goede
economische ontwikkeling. Uiteraard kunnen ook de dienstenrekening en de
inkomensrekening hebben bijgedragen aan het overschot op de betalingsbalans.
50a Op de kapitaalrekening is een tekort. Het overschot op de lopende rekening gaat gepaard met
een tekort op de totale betalingsbalans. De kapitaalrekening moet dus een tekort hebben dat
groter is dan het overschot op de lopende rekening.
50b Dat blijkt uit het gegeven dat het saldo op de inkomensrekening is verbeterd. Door het
overmaken van in het buitenland verdiend inkomen naar de Filippijnen stijgen de
ontvangsten op de inkomensrekening van de betalingsbalans, die worden daar immers op
geboekt.
176

51a Japan, EMU-landen en de VS zijn allemaal lid van de OESO. Vergelijk de verandering van
het BBP van de drie genoemde groepen ten opzichte van het OESO-gemiddelde. Je ziet dat
de groei van het BBP in de VS hoger ligt dan het gemiddelde, terwijl dat in Japan en de
EMU-landen juist onder het gemiddelde ligt. Het aandeel van de VS in het reële BBP van de
OESO-landen is daardoor toegenomen. We zullen dit toelichten met een getallenvoorbeeld.
Getallenvoorbeeld:
BBP o Aandeel BBP n Aandeel
OESO 20.000 100% 1,041 x 20.000 = 20.820 100%
VS 8.000 40% 1,050 x 8.000 = 8.400 8.400 / 20.820 = 40,34%
Japan 6.000 30% 1,017 x 6.000 = 6.102 6.102 / 20.820 = 29,31%
EMU 6.000 30% 1,034 x 6.000 = 6.204 6.204 / 20.820 = 29,80 %
Conclusie: het aandeel neemt toe als de groei sterker is dan de gemiddelde groei. Het aandeel
neemt af als de groei kleiner is dan de gemiddelde groei.
51b Het BBP van de EMU-landen was in 2001 2,6% hoger dan in 2000 en het was in 2002 2,7%
hoger dan in 2001. Stel het BBP van de EMU-landen in 2000 op een willekeurig mooi getal,
bijvoorbeeld 1.000 .
BBP in 2000 = 1.000
BBP in 2001 = 1,026 x 1.000 = 1.026
BBP in 2002 = 1,027 x 1.026 = 1.053,70
Het BBP is in 2002 ten opzichte van 2000 gegroeid met 5,37%.
Snelle aanpak: 100 x 1,026 x 1,027 = 105,37 à de groei is 5,37%
51c Je moet bedenken dat je reëel inkomen (koopkracht) afhangt van twee factoren, namelijk van
je verdiende inkomen (nominaal) en van het prijspeil. In Japan is het nominale inkomen
gedaald (van 5.362 naar 5.360 zie statistiek 2), terwijl de koopkracht (reële inkomen) is
gestegen met 1% (zie statistiek 1). Dit is alleen mogelijk indien de prijzen zijn gedaald.
Martijn heeft dus gelijk.
51d In statistiek 4 kun je het saldo van de lopende rekening van de VS in procenten van het BBP
voor 2000 aflezen. Dat saldo is een tekort van 4,4%.
Het BBP van de VS bedroeg in 2000 $ 9.326 miljard.
Het tekort op de lopende rekening van de VS was in 2000 dus
0,044 x $ 9.326 miljard = $ 410,34 miljard.
51e Als Co’s stelling juist is, dan moet de ontwikkeling in de statistieken 1 en 4 een tegengesteld
verband laten zien voor 2001. Dat is inderdaad juist voor de VS. Je ziet daar een daling in de
groei van het reële BBP (van 5,0 naar 1,7) en tevens een verbetering in het saldo op de
lopende rekening (van -4,4% naar -4,2%). Maar bij Japan en de EMU-landen zie je wel een
daling van de groei van het reële BBP, maar geen verbetering van het saldo op de lopende
rekening. De statistieken bevestigen dus niet Co’s stelling.
52a Voorbeeld van een juiste berekening:
Index prijsniveau 1997: 100 x 2,25 x 2,10 = 472,5
Geldontwaarding:100 – 100 / 472,5 x 100 = 78, 836 à 78,8%
177

52b Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat mensen in goederen
vluchten indien de koopkracht van het geld in snel tempo wordt uitgehold zodat directe ruil
aan betekenis wint.
52c Voorbeelden van juiste antwoorden:
• Een antwoord waaruit blijkt dat de productiestructuur gebrekkig is waardoor er onvoldoende
voor de goederenexport kan worden geproduceerd.
• Een antwoord waaruit blijkt dat in de voedselbehoefte onvoldoende door eigen productie
kan worden voorzien waardoor de goederenimport toeneemt.
52d Verbeterd.
Voorbeeld van een juiste berekening:
Positief saldo 1996: 24,0 miljard dollar – 17,6 miljard dollar = 6,4 miljard dollar
Positief saldo 1997: 30,5 miljard dollar – 12,1 miljard dollar = 18,4 miljard dollar
52e
52f
Verbeterd. Voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de
verbetering van het saldo van de kapitaalrekening wijst op grotere buitenlandse
investeringen.
Afgenomen. Voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat er
sprake is van een (materieel) betalingsbalanstekort.
52g Negatief. Voorbeeld van een juiste verklaring is een verklaring waaruit blijkt dat de per
saldo toegenomen import van kapitaal in de toekomst tot meer betalingen (rente- en
winstafdrachten) aan het buitenland zal leiden.
53a Overeenkomst: Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat in beide
gevallen de koers van de eigen valuta stijgt.
Verschil: Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat een
appreciatie het gevolg is van een veranderde vraag- en aanbodverhouding terwijl een
revaluatie het gevolg is van een beslissing van de monetaire autoriteiten.
53b Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat er door het tekort op de
betalingsbalans een grote vraag naar buitenlandse valuta’s ontstond waardoor de koers van
de rupiah dreigde te dalen; de Indonesische centrale bank moest de rupiahkoers
ondersteunen door vreemde valuta’s aan te bieden hetgeen te veel ten koste ging van de
monetaire reserve.
53c
Voorbeeld van een juist antwoord is een antwoord waaruit blijkt dat het lenen van geld
duurder wordt waardoor de bestedingen en zodoende ook de invoer en vervolgens de vraag
naar vreemde valuta’s kunnen afnemen.
53d Voorbeeld van een juiste berekening:
Uitvoerwaarde (oud en nieuw): 30.000 x 1.000 x 3.250 rupiah = 97,5 miljard rupiah
Invoerwaarde oud: 30.000 x 1.500 x 2.500 rupiah = 112,5 miljard rupiah
Invoerwaarde nieuw: 30.000 x 1.500 x 2.750 rupiah = 123,75 miljard rupiah
53e
Voorbeeld van een juiste berekening:
Stijging importprijspeil: 2.750 / 2.500 x 100% = 110% ® 10%
Daling importvolume: –0,5 x 10% = –5%
Importwaarde: 30.000 x (1 – 0,05) x 1.500 x 2.750 rupiah = 117,56 miljard rupiah
178

53f
Voorbeeld van een juiste berekening:
De uitvoerwaarde moet 117,56 miljard rupiah worden.
Uitgevoerde hoeveelheid: 117,56 miljard / 3.250 = 36,17 miljoen kilo à 36.170 ton
Toename uitgevoerde hoeveelheid: 6.170 / 30.000 x 100% = 20,6%
54a Grondstoffen. Dit zijn homogene producten. De prijs is dus voor alle producten gelijk. Een
prijsstijging heeft dan geen invloed op de concurrentiekracht maar heeft wel, als overige
omstandigheden gelijk blijven, hogere opbrengsten tot gevolg.
54b De goederenrekening
54c (111 / 104) x 100 = 106,73
54d Je moet weten wat er met de waarde van de export en de import als gevolg van de
ruilvoetverbetering gebeurt om de invloed op de lopende rekening te kunnen bepalen. Als
gegevens moeten dus toegevoegd worden de ontwikkeling van het exportvolume,
respectievelijk het importvolume.
54e
54f
Aan de ontvangstenkant van de financiële- of kapitaalrekening.
Aan de betalingenkant van de inkomensrekening. Rente is immers een primair inkomen.
55a
55b
0,97 × € 210 miljard = € 203,7 miljard.
€ 210 miljard − € 8 miljard = € 202 miljard.
55c Het bbp bedraagt € 210 miljard / 0,45 = € 466,7 miljard → de goederenimportquote is
(€ 202 miljard / € 466,7 miljard ) × 100% = 43,3%.
55d € 203,7 miljard − (€ 8 miljard + € 4 miljard) = € 191,7 miljard.
56a Een lagere koers van de dollar betekent dat Amerikaanse producten voor het buitenland
goedkoper worden. Het buitenland wordt geprikkeld om meer Amerikaanse producten te
kopen. Dit leidt tot een toename van de productie in de VS.
56b De hogere productie in de VS betekent ook een hoger nationaal inkomen. Door deze
toename zullen de mensen in de VS ook meer besteden (binnenlandse bestedingen stijgen).
Hogere bestedingen bij de Buy-supermarkten kunnen leiden tot een hogere winst.
56c De winst van Buy kan in dollars hoger worden, maar in euro’s gemeten lager. Dit zal
gebeuren als de procentuele daling van de dollarkoers groter is dan de procentuele stijging
van de winst in dollars.
56d De lagere dollarkoers zal een negatieve invloed hebben op de winst van Ferron. Stel dat
Ferron zijn weegschalen in dollars laat betalen en het bedrijf verandert de prijs niet. De
omzet zal dan in dollars gelijk blijven, echter in euro’s wordt dit minder. Als de kosten
hetzelfde blijven, zal de winst lager worden.
Ook: Als de weegschalen in euro’s betaald worden, dan zal de prijs in dollars stijgen.
179

Hierdoor zal de afzet waarschijnlijk afnemen en dit zal een negatieve invloed op de
winst hebben.
56e De lagere dollarkoers zal een negatieve invloed hebben op de winst van Questa. Door de
lagere dollar kan het concurrerende bedrijf Answer een lagere prijs in euro’s vragen
voor zijn diensten. Duitse opdrachtgevers zullen zodoende eerder kiezen voor het
Amerikaanse bedrijf. Hierdoor zal de omzet van Questa dalen en dit zal een negatieve
invloed hebben op de winst.
Ook: Door de lagere dollar kan het concurrerende bedrijf Answer een lagere prijs in euro’s
vragen voor zijn diensten. Questa zal dan uit concurrentieoverwegingen ook gedwongen
worden zijn prijs te verlagen. Hierdoor zal de winstmarge en dus de winst negatief
beïnvloed worden.
56f
De dienstenrekening.
57a Als het dekkingspercentage van de invoer 107 bedraagt, zal het bedrag van de
goederenexport 107 % van de goederenimport omvatten.
Berekening:
426,55 / 107 = € 398,64 miljard.
57b Lopende rekening = 47,50 =
saldo goederenrekening + (426,55 – 398,64)
+ saldo dienstenrekening + ( x – 74,10)
+ saldo inkomensrekening + saldo inkomensoverdrachtenrekening + 2,8
x = export diensten = € 90,89 miljard.
58a internationale conjuncturele opleving à toename inkomens in het buitenland à toename
effectieve vraag à toename export
58b Concurrentiepositie is verbeterd omdat de Nederlandse export in een hoger tempo dan de
relevante wereldhandel groeit. Nederlandse producten veroveren een deel van de markt dat
voorheen in handen was van concurrenten.
58c Dekkingspercentage van de invoer op de goederenrekening.
2003 (403 + 86) / (381 + 70) x 100% = 108,4%
2004 (427 + 91) / (398 + 74) x 100% = 109,7%
58d Blijkbaar dalen de prijzen van de uitvoer, immers de 5,75% betrof de volumestijging. De
uitvoerwaarde steeg met 5,5%.
58e 2003 ( 403 + 86 + 92 + 8) – (381 + 70 + 82 + 15 ) = 589 – 548 = € 41 miljard
2004 ( 427 + 91 + 98 + 9) – (398 + 74 + 87 + 17 ) = 625 – 576 = € 49 miljard
Verbetering van het saldo: 8 / 41 x 100% = 19,5%.
59a Bij gebonden ontwikkelingshulp verplicht het donorland het ontwikkelingsland om het
ontvangen geld op een bepaalde manier te besteden. Dat kan bijvoorbeeld door te verlangen
180

dat het geld aan goederen, diensten en kennis uit het donorland wordt besteed. Dat levert het
donorland dan via de goederen-, diensten- en inkomensrekening weer ontvangsten op. Op
deze wijze blijft de betalingsbalans van het donorland in evenwicht. De ontwikkelingshulp
wordt als uitgave op de kapitaalrekening geboekt, maar het geld komt dan via de lopende
rekening (goederen, diensten en inkomens) weer terug in het donorland.
59b Voedselhulp is vaak gratis. Wanneer het voedsel gratis wordt aangeboden zullen de lokale
boeren, die het schaarse voedsel produceren, daardoor geen redelijke prijs meer kunnen
ontvangen. Er is dan immers geen behoefte meer aan hun producten. De weinige lokale
voedselproducenten die er in dit land zijn kunnen de productie niet voortzetten en ook deze
laatste eigen voedselproductie komt in gevaar.
59c Het dekkingspercentage is de verhouding tussen de export- en de importwaarde.
Door de overdracht van technologie worden ontwikkelingslanden in staat gesteld hun
productie efficiënter in te richten. Niet alleen de productie zal toenemen, ook de kwaliteit van
de producten zal verbeteren en het productassortiment zal groter worden.
Deze drie factoren hebben tot gevolg dat:
1) de producten van ontwikkelingslanden, wat betreft kwaliteit en prijs meer kans maken op de
wereldmarkt, zodat de export kan toenemen
2) het exportpakket breder wordt, waardoor de ontwikkelingslanden minder afhankelijk worden
van klimaat en de wereldmarkt
3) ontwikkelingslanden minder afhankelijk worden van de import, omdat ze dan veel voorheen
geïmporteerde producten zelf kunnen voortbrengen
Eén van deze drie antwoorden is voldoende.
59d De toegevoegde waarde is het verschil tussen prijs (omzet) enerzijds en inkoop van
grondstoffen, halffabrikaten en diensten van derden anderzijds. De toegevoegde waarde
bestaat uit lonen, huren, pachten, interesten, winst en afschrijvingen. Door overdracht van
technologie kan een ontwikkelingsland meer fasen in de bedrijfskolom zelf uitvoeren, zodat
de toegevoegde waarde in het land zal stijgen. In onderstaande figuur staat een bedrijfskolom
uitgebeeld (vier bedrijven). De hoogte van de staven stelt de omzet voor. De
gearceerde delen zijn de toegevoegde waarden van de bedrijven. Hoe meer fasen in een land
kunnen worden uitgevoerd des te groter zal de toegevoegde waarde worden.
59e Gegeven is dat het reëel BNP per hoofd in 2000 zonder bevolkingspolitiek zal zijn gedaald
tot Ζ 282. Dit gegeven hoef je niet na te rekenen. Je kunt direct beginnen met de berekening
van het reëel BNP per hoofd met bevolkingspolitiek.
Bij de berekening voer je de volgende stappen uit:
1) Bepaal het verwachte nominaal BNP voor 2000 (met bevolkingspolitiek).
2) Door dit nominaal BNP te relateren aan het prijspeil krijg je het reëel BNP.
3) Het aldus verkregen reëel BNP relateer je aan de verwachte bevolkingsgroei.
Werk steeds met indexcijfers (1995 = 100) en let op!! De groei van het BNP en de
bevolkingsgroei zijn jaarlijks 5 respectievelijk 1%.
Index nominaal BNP 2000 (1995 = 100) = 100 x (1,05) 5 = 127,63
Index reëel BNP =
Index nominaal BNP
x 100
Index prijspeil
127,63
Index reëel BNP = x 100 = 110 (afgerond)
116
Index reâelBNP
Index reëel BNP per hoofd =
x 100
Index bevolkingsgrootte
181

Index reëel BNP per hoofd = 110 / (100 x 1,01 5) x 100 = 104,66
Met bevolkingspolitiek zal het reëel BNP per hoofd met 4,66% stijgen tot 314 dollar.
Berekening: 300 x 1,0466 = 314
De extra groei per hoofd met bevolkingspolitiek bedraagt dus 314 282 = 32 dollar.
59f Zonder bevolkingspolitiek blijft de koopkracht achter (reëel BNP per hoofd). Er kan dan
minder worden gespaard. Het inkomen is dan voor een groter deel nodig voor de
consumptieve bestedingen. Besparingen zijn echter onmisbaar voor de financiering van de
investeringen. Minder spaargeld betekent dus minder investeringen en daarmee ook een
lagere investeringsquote (de waarde van de investeringen uitgedrukt in een percentage van
het nationaal inkomen).
Je kunt ook antwoorden dat bij een kleinere reële groei minder investeringen nodig zijn om
die groei te realiseren.
60a
Saldo
Lopende rekening
— 145,0 miljard
Kapitaalrekening ?
────────────────────────────────────────── +\+
Totale rekening (betalingsbalans) — 23,5 miljard
Saldo kapitaalrekening: 121,5 miljard geldeenheden (-145 + 121,5 = -23,5).
60b Door een devaluatie van de eigen valuta verbetert de concurrentiepositie. De eigen goederen
worden voor buitenlanders goedkoper. De export neemt toe (meer ontvangsten) en de import
neemt af (minder uitgaven). Buitenlandse goederen worden immers door de devaluatie
duurder.
Je antwoord moet zowel het effect van de export (ontvangsten) als van de import (uitgaven)
bevatten.
60c Het kost tijd om op prijsveranderingen te reageren. Redenen daarvoor zijn dat:
1) contracten nog niet afgelopen zijn;
2) bestedingspatronen niet direct wijzigen;
3) er naar substituten gezocht moet worden.
Op korte termijn is de prijselasticiteit van goederenuitvoer en -invoer prijsinelastisch.
60d Op korte termijn blijven het invoervolume en uitvoervolume dus vrij constant.
De uitvoerprijzen (eigen geldeenheden) blijven gelijk. De uitvoerwaarde verandert daarom
niet. Maar de invoerprijzen stijgen door de devaluatie. Men moet immers meer eigen
geldeenheden betalen voor de duurdere buitenlandse valuta. De invoerwaarde stijgt
daardoor. Per saldo verslechtert de goederenrekening op korte termijn.
60e De formule van de prijselasticiteit van de uitvoer luidt:
% Δ Quitvoer
EPV uitvoer =
% Δ P uitvoer
%ΔQ = EPV uitvoer x %ΔP = 1,5 x 20% = +30%
De uitvoerwaarde op lange termijn bedraagt 210,6 miljard geldeenheden.
Uitvoerwaarde = Prijs x Hoeveelheid = 90 x (1,3 x 1,8 miljard) = 210,6
60f Bereken de saldi voor en na de devaluatie:
182

Goederenrekening Ontvangsten Uitgaven = Saldo in geldeenheden
Voor devaluatie: (1,8 mld ! 90) (2,5 mld ! 100) = 88 mld
Na devaluatie: 210,6 miljard 218,75 = 8,15 mld
Het tekort op de goederenrekening is grotendeels door de devaluatie verdwenen.
60g Voorbeelden van juiste antwoorden zijn:
1) De devaluatie haalt de noodzaak tot veranderingen weg. Het gaat nu toch weer beter. De
export neemt weer toe en de import af. Devaluaties verbergen de inefficiënte productiewijze.
2) Op korte termijn nemen de ontvangsten niet toe, terwijl de uitgaven wel toenemen (zie vraag
24 en 25). Terwijl de harde valuta=s afkomstig van de export noodzakelijk zijn om de nodige
kapitaalgoederen te importeren.
3) Om van een monocultuur een meer gevarieerde economie (export) te maken zijn
kapitaalgoederen nodig. Deze worden door de devaluatie juist duurder.
Al deze antwoorden zijn goed om te verklaren waarom een devaluatie de monocultuur in
stand kan houden.
61a Naast de lopende rekening onderscheiden we nog de kapitaalrekening en de salderings-rekening
(mutaties van de officiële reserves = goud- en deviezenvoorraad).
61b De ontwikkelingslanden hebben veel goederen geïmporteerd, die zij niet volledig konden
betalen met de opbrengst van hun export. Het tekort dat ontstaat, kunnen ze niet salderen met
hun officiële reserves, omdat die al minimaal zijn. Daarom zullen ze noodgedwongen
leningen in het buitenland moeten aangaan, waardoor de buitenlandse schuld van deze
ontwikkelingslanden stijgt.
61c Eerst maak je de gegevens in de tabel overzichtelijker met behulp van een formule.
buitenlandseschuld
Buitenlandse schuld (in % van de totale uitvoer) =
x 100%
uitvoerwaarde
De buitenlandse schuld is in 2003 even hoog als in 2002. Stel dit bedrag gelijk aan 100.
100
Uitvoerwaarde 2002 = x 100 = 79,37
126
100
Uitvoerwaarde 2003 = x! 100 = 84,75
118
84,75
Index uitvoerwaarde = x 100 = 106,8
79,37
De uitvoerwaarde is in 2003 met 6,8 procent gestegen ten opzichte van 2002.
61d Uit de opbrengst van de uitvoer van ontwikkelingslanden moet de aflossing van hun schulden
worden gefinancierd. Indien ontwikkelingslanden niet voldoende deviezen verdienen, komen
zij in betalingsproblemen. Het gevolg kan zijn dat de commerciële westerse banken hun geld
dan niet meer terugzien.
61e De grootheid >Loonkosten per product= hangt van twee factoren af, te weten de hoogte van
de lonen en de arbeidsproductiviteit (de productie per werknemer per tijdseenheid).
Bij een hogere arbeidsproductiviteit kan een werkgever dan ook rustig hogere lonen betalen
zonder dat daardoor de loonkosten per product direct hoger zullen zijn.
183

61f Liberalisering van de wereldhandel stimuleert de internationale arbeidsverdeling. Nederlanders
kunnen bepaalde goederen dan goedkoper importeren. Ook kan Nederland meer
goederen en diensten exporteren, wanneer handelsbelemmeringen komen te vervallen.
62a Veel mensen waren bang dat de nieuwe munt veel zachter zou worden dan de harde
gulden/de koers sterk zou dalen, omdat aan de EMU ook landen deelnemen met een
zwakke(re) economie.
62b Denemarken
62c De kostprijs in deze bedrijfstak steeg met 4,3%, terwijl de consumentenprijzen in de horeca
met 6,6% stegen.
62d Dit bedrijf moet de ontvangen dollars omwisselen in euro’s en ontvangt minder euro’s voor
de dollars.
62e • De rente moet verlaagd worden
• Door de verlaging van de rente komt er minder vraag naar / meer aanbod van euro's en
hierdoor daalt de koers van de euro
63a Verklaar eerst waarom een hoge inflatie een lage economische groei tot gevolg kan hebben,
om daarna uit te leggen waarom een lage economische groei kan leiden tot een hoog
financieringstekort van de overheid.
Om met de eerste stap te beginnen moet je denken aan de concurrentiepositie van het land.
Een hoge inflatie maakt het land duurder. Exportbedrijven zien hun afzet daarom dalen,
terwijl inwoners en importbedrijven juist meer zullen besteden in het buitenland, dat dan
relatief goedkoper is. Minder export en meer import leiden beide tot een afname van de
economische groei.
Het gevolg van minder groei is dat de belastinginkomsten van de overheid dalen. Dat geldt
zowel voor de indirecte (kostprijsverhogende) belastingen als voor de directe belastingen (op
winst en inkomen). Echter de uitgaven van de overheid zullen waarschijnlijk stijgen als
gevolg van meer (werkloosheids)uitkeringen. Kortom: het financieringstekort neemt toe.
63b Als je de figuur goed bekijkt, springt één land er duidelijk uit, dat zowel een lage
economische groei heeft als een hoog financieringstekort en een hoge inflatie. Dat land is
Polen.
63c Ook nu bestaat het antwoord uit twee delen. Eerst verklaar je waarom een hoog
financieringstekort kan leiden tot een hoge economische groei. Daarna verklaar je dat een
hoge economische groei kan leiden tot een hoge inflatie.
Als het hoge financieringstekort ontstaat door veel overheidsbestedingen, die onderdeel zijn
van de effectieve vraag, dan kan dat leiden tot een hoge productie en daarmee tot
economische groei.
De economische groei doet de bezettingsgraad van de kapitaalgoederenvoorraad toenemen.
Een mogelijk gevaar bij aanhoudende groei is dan het optreden van bestedingsinflatie.
63d Zoek in de figuur het land dat duidelijk (1) een hoge inflatie heeft, (2) een relatieve hoge
economische groei en (3) ook nog eens een hoog financieringstekort. Dat land is Hongarije.
184

64a Voor de berekening van de prijselasticiteit van de vraag naar suiker in de EU (EPV) bij een
garantieprijs van € 650 veronderstel je een verandering van de prijs. Bijvoorbeeld van € 650
de garantieprijs in situatie I) naar € 600 (situatie II). Zie figuur. De gevraagde hoeveelheid
zal dan toenemen van 55.000 ton tot 60.000 ton.
In dit voorbeeld daalt de prijs met 7,7%. Berekening: (600 – 650) / 650 x 100% = - 7,7%
De vraag stijgt daardoor van 55.000 naar 60.000 ton. Dat is een stijging met 9,1%.
Berekening: (60.000 – 55.000) / 55.000 x 100% = 9,1%.
EPV = %∆Qv / %∆P = 9,1% / -7,7% = -1,2
64b Burgers in de EU dragen op drie manieren bij in de kosten van dit gemeenschappelijke
landbouwbeleid. Ten eerste betalen zij hogere prijzen dan waarvoor de suiker op de
wereldmarkt te verkrijgen is. Ten tweede betalen zij via hun belastingafdrachten in de vorm
van BTW-heffingen, die een groot deel van de EU-inkomsten vormen. En ten derde betalen
zij invoerheffingen, waarmee de EU de eigen productie beschermt tegen buitenlandse
concurrentie (protectie).
64c
De wereldmarktprijs is veel lager dan de prijs die de Europese boeren is gegarandeerd. Deze
boeren zullen nooit tegen een lagere prijs dan de garantieprijs hun overschotten aan suiker
op de wereldmarkt willen verkopen (dumpen). Alleen als zij het prijsverschil (€ 650 - € 345)
van € 305 per ton gesubsidieerd krijgen, zijn zij daartoe bereid. Vandaar de noodzaak van
exportsubsidies.
64d Bij een prijs van € 650 ton zullen de Europese consumenten 55.000 ton kopen en de
Europese boeren maar liefst 70.000 produceren (zie figuur). Er resulteert daardoor een
aanbodoverschot van 15.000 ton. Die hoeveelheid moet de EU op de wereldmarkt zien te
dumpen. De prijs die ze dan kunnen vragen bedraagt € 345. De subsidie per ton bedraagt dan
€ 650 - € 345 = € 305, zoals we hierboven al zagen.
De totale kosten bedragen dan ook voor de EU € 305 x 15.000 = € 4.575.000.
64e
Door afschaffing van de Europese protectie zal de prijs van EU-suiker sterk dalen als gevolg
van de toenemende concurrentie vanuit de wereldmarkt. Veel Europese aanbieders zullen
daardoor stoppen met de productie van suiker. Het gevolg daarvan is dat het totale aanbod
van suiker afneemt, waardoor bij gelijkblijvende vraag de prijs op de wereldmarkt zal
stijgen.
185

186