Toetsboek EmjD deel 1 (3 tm 9)

3 Toetsboek Markt – vraag en aanbod
1 Stel dat de WHO met succes de handelsbeperkingen op de aardappelenmarkt weet af te
schaffen. Er vindt dan vrijhandel plaats en de concurrentie op de binnenlandse markt neemt
toe. Het gevolg daarvan is een groter aanbod. De totale aanbodlijn schuift door het extra
aanbod naar rechts. Zie figuur.
a
b
c
Neem deze grafiek schematisch over en laat zien dat het consumentensurplus is toegenomen.
Laat in dezelfde grafiek zien wat er met het producentensurplus van de binnenlandse
aanbieders is gebeurd.
Als je beide antwoorden met elkaar vergelijkt, blijkt dat de welvaart is toegenomen. Jij
schrijft als vertegenwoordiger van de WHO aan de regeringen van de lidstaten een korte
brief, waarin jij de afschaffing van de handelsbelemmeringen motiveert. Gebruik daarbij de
begrippen welvaart, consumentensurplus en producentensurplus. Je mag niet meer dan 50
woorden gebruiken.
2 In Ierland is wol een belangrijk product. In
onderstaande figuur is voor Ierland de
binnenlandse vraag en het binnenlandse aanbod
weergegeven voor toetreding tot de EU. De prijs
in Ierland bedraagt € 4. Op de wereldmarkt is de
prijs echter € 3. Ierland heeft de import van
buitenlandse wol geblokkeerd.
a Neem de grafiek over en arceer zowel het
consumentensurplus en het producentensurplus.
b
c
d
Na toetreding tot de EU stelde Ierland haar
grenzen open. Men kon nu op de wereldmarkt
tegen de wereldmarktprijs wol kopen. De
aanbodlijn schoof daardoor evenwijdig naar
rechts.
Laat in je grafiek de nieuwe totale aanbodlijn zien van zowel binnenlandse als buitenlandse
aanbieders.
Bepaal bij benadering hoeveel bollen wol de Ieren zullen importeren.
Laat in je de grafiek de stijging van de welvaar zien, die het gevolg is van de vrije handel.

3 Bepaal de prijsafzetfuncties uit de volgende vraagfuncties:
a Q v = – ⅓ P + 30
b Q v = – ⅜ P + 48
c Q v = – 4P + 16
4 Bepaal de vraagfunctie uit de volgende prijsafzetfuncties:
a P = – ⅔ Qv + 18
b P = – 5Qv + 25
c P = – 2Qv + 40
5 Eenmaal andermaal
De wereldberoemde rockband A&C gaat een concert geven. Het concert vindt plaats in een stadion
met een capaciteit van 30.000 toeschouwers. De totale kosten van dit concert bedragen €
1.500.000. Deze kosten moeten gezien worden als verzonken kosten. Dat zijn reeds gemaakte
kosten.
Bij een vorig concert van A&C in hetzelfde stadion waren de kaartjes bij een prijs van € 60 binnen
een dag geheel uitverkocht waarna er een levendige zwarthandel in de kaartjes ontstond.
De leden van de rockband hebben voorgesteld de prijs van een kaartje niet te veranderen maar de
kaartjes voortaan op naam te verstrekken zodat zwarthandel onmogelijk wordt. De financieel
manager van A&C vindt de daaraan verbonden transactiekosten echter veel te hoog. Hij wil daarom
voor het komende concert een prijs vaststellen waarbij zwarthandel in kaartjes wordt vermeden.
Bovendien wil hij voor de rockband door middel van “prijsdiscriminatie” een zo groot mogelijke totale
winst realiseren. Hij wil die winst realiseren door de kaartjes via een eenmalige internetveiling te
verkopen aan de hoogste bieders. Elke bieder kan slechts één keer een bod uitbrengen. Bij de
prijsstelling van de kaartjes gaat de financieel manager van A&C uit van de onderstaande
prijsafzetlijn (collectieve vraaglijn).
a
b
c
Leg uit dat bij een prijs van € 100 per kaartje:
− het ontstaan van zwarthandel wordt vermeden, maar
− een zo groot mogelijke totale winst niet wordt gerealiseerd.
Arceer in de grafiek bij deze opgave de totale winst die A&C met het concert maakt als de
mogelijkheden van de veiling volledig worden benut.
Leg uit hoe de financieel manager van A&C met de internetveiling zijn doel denkt te
bereiken.
De leden van de rockband maken bezwaar tegen de internetveiling. Zij vrezen dat de fans
een veiling niet zullen accepteren en boos zullen worden met alle gevolgen van dien. De
financieel manager wijst het bezwaar van de bandleden echter van de hand.

d
Beschrijf de gedachtegang van zowel de bandleden als de gedachtegang van de
financieel manager die hun bezwaar ontkent De gedachtegangen moeten passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Eindexamen vwo 2010 opgave 4 (pilot)
6 De prijs van voetbal
uit een krant:
Het Brabantse Deurne stond op zijn kop toen bleek dat de amateurvoetballers van SV
Deurne tijdens de loting van de KNVB-beker gekoppeld werden aan de profvoetballers van
Feyenoord. De voorzitter van SV Deurne: “Dit is een droom die uitkomt, en we spelen ook
nog thuis. Gezien de verwachte vraag naar kaartjes voor deze wedstrijd moeten we
uitwijken naar het stadion van Helmond Sport. De tribune op ons sportpark is te klein.”
Het bestuur van SV Deurne discussieert over de hoogte van de prijs per toegangskaartje,
uitgaande van de verwachte vraag naar kaartjes. De secretaris, de penningmeester en de
voorzitter komen ieder met een eigen voorstel.
a
b
Gebruik bronnen 1 en 2 bij de vragen 1, 2 en 3.
Zullen alle kaartjes verkocht worden bij uitvoering van het voorstel van de secretaris?
Verklaar je antwoord.
Is er sprake van een consumentensurplus bij uitvoering van het voorstel van de secretaris?
Verklaar je antwoord.
c
Bereken de prijs van een toegangskaartje bij het voorstel van de voorzitter.
Uiteindelijk wordt de prijs vastgesteld op basis van het voorstel van de voorzitter. Toch
verloopt de voorverkoop van de kaartjes moeizaam. De penningmeester heeft daarvoor
een verklaring: “Bij de oorspronkelijke vraagvergelijking uit bron 2, die ik naar aanleiding
van een enquête heb opgesteld, ben ik ervan uitgegaan dat de wedstrijd niet zou worden
uitgezonden op tv. Nu blijkt dat de wedstrijd live op tv wordt uitgezonden. Dat verandert de
betalingsbereidheid van de supporters”.

d
In bron 3 zijn, naast de oorspronkelijke vraaglijn a, twee alternatieve vraaglijnen b1 en b2
weergegeven.
Welk van beide vraaglijnen, b1 of b2, geeft de veranderde betalingsbereidheid weer
volgens de penningmeester? Verklaar de keuze.
(havo 2009 eerste tijdvak opgave 1, pilot)
7 Ieder kwartaal maakt de Vereniging van Makelaars (VVM) cijfers bekend die de ontwikkeling
van de markt van koopwoningen weergeven. In het onderstaande overzicht zijn enkele van
die cijfers vermeld.
De markt situatie heeft invloed op de prijs van koopwoningen.
a
b
c
Zal de prijs van koopwoningen in de periode 2004-2006, gezien de marktsituatie, zijn
gedaald of gestegen? Verklaar je antwoord.
De vraag naar koopwoningen is afhankelijk van een groot aantal factoren, onder andere van
de rentestand en van de hoogte van de huursubsidie.
Welke invloed zal een verlaging van de rentestand hebben op de vraag naar
koopwoningen? Verklaar je antwoord.
Welke invloed kan een verlaging van de huursubsidie hebben op de vraag naar
koopwoningen?

8 Handel via de veiling
Asperges worden geoogst tussen half april en half juni. Het grootste deel van de oogst
wordt via een veiling verhandeld. De collectieve vraag naar asperges op de veiling is:
Qv = -100.000P + 750.000
Qv is de gevraagde hoeveelheid asperges in kilo’s per week.
P is de prijs van asperges in euro’s per kilo.
Het aanbod van asperges op de veiling is onafhankelijk van de prijs.
In de eerste week van mei worden er op deze veiling 400.000 kilo asperges aangeboden. In
de tweede week van mei is het aanbod zo groot dat de prijs 30% lager ligt dan in de week
daarvoor.
a Is een veiling een voorbeeld van een abstracte of van een concrete markt? Verklaar het
antwoord.
b Bereken de evenwichtsprijs in de eerste week.
c Bereken de omzet op deze veiling in de tweede week van mei.
9 Kabeljauw in het nauw
Door langdurige overbevissing is kabeljauw een van de meest bedreigde vissoorten in
Europa geworden. Daardoor wordt niet alleen het voortbestaan van de kabeljauw ernstig
bedreigd, maar ook dat van veel andere vissoorten.
Verschillende deskundigen waarschuwen dat daardoor het biologisch evenwicht in de
oceanen ernstig verstoord dreigt te raken. De Europese autoriteiten willen dat proberen te
voorkomen en vragen aan een panel van deskundigen een advies.
De economen in dat panel stellen voor het marktmechanisme een deel van het werk te laten
doen. Door het instellen van een accijns op kabeljauw zal volgens hen de overbevissing
worden afgeremd. Zij illustreren hun voorstel met de onderstaande figuur.
a
b
Op het internetforum van het panel komen reacties binnen op het voorstel van de
economen. De vissersorganisatie ‘Leven van vis’ schrijft boos dat het voorgestelde beleid
zal leiden tot afnemende welvaart. De milieuorganisatie ‘Leven met vis’ schrijft in te
stemmen met het voorstel van de economen aangezien dat zal leiden tot toenemende
welvaart.
Tijdens een werkbespreking lichten de economen hun voorstel toe. In de rondvraag stelt de
voorzitter van het panel aan de economen nog de vraag hoe het kan dat hun voorstel
volgens de ene organisatie tot afnemende en volgens de andere organisatie tot toenemende
welvaart leidt.
Beschrijf langs economische weg hoe overbevissing bij kabeljauw ook het voortbestaan van
andere vissoorten kan bedreigen.
Beschrijf hoe volgens de economen hun voorstel leidt tot minder overbevissing bij
kabeljauw. Gebruik in het antwoord in elk geval de begrippen “afwenteling van kosten” en
“betalingsbereidheid”.

c
d
Bereken met hoeveel procent de hoeveelheid gevangen kabeljauw afneemt als het voorstel
van de economen wordt uitgevoerd.
Formuleer het antwoord van de economen in het panel aan hun voorzitter. Betrek daarin
beide door de voorzitter aangehaalde organisaties. Het antwoord moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Eindexamen vwo 2010 opgave 1 (pilot)
10 Een belangrijke groep vragers van de kunststof wordt gevormd door de producenten van
kozijnen. Een substituut voor kunststof is in dit geval tropisch hardhout.
Uit milieuoverwegingen wil de overheid de invoer van tropisch hardhout beperken. Zij stelt
daartoe een importheffing in, waardoor tropisch hardhout 25 procent duurder wordt. Dat
heeft invloed op de vraaglijn van kunststof wat in de figuur zichtbaar is gemaakt.
Verschuift de vraaglijn van kunststof van A naar B of omgekeerd door de importheffing op
tropisch hardhout? Verklaar je antwoord.
11 In het begin van deze eeuw ontstond er als
gevolg van terrorismedreiging en de
economische recessie een teruggang in het
personenvervoer door de lucht. Stel dat voor de
genoemde invloeden de vraag naar
personenvervoer door de lucht bij een
luchtvaartmaatschappij werd weergegeven door
de lijn V1 in de onderstaande tekening. In de
uitgangssituatie gold P1.
a Geef met letters aan hoe de vraag bij de prijs
P1 veranderde door de dreiging en de recessie.

De luchtvaartmaatschappijen kregen bovendien te maken met sterk stijgende
brandstofkosten, die zij deels op de consument afwentelden. De prijs steeg daardoor naar
P2.
Geef met letters aan wat het totale effect was dat de recessie en de stijgende
brandstofkosten hadden op de gevraagde hoeveelheid.
12 De energieprijzen komen ook op de “markt” tot stand. De prijzen die wij betalen voor ons
gas en elektra zijn nauw verbonden met de olieprijzen.
a Waarom veranderen de benzineprijzen bij de pomp vrijwel dagelijks.
b
c
d
Twee keer per jaar stellen de Nederlandse elektriciteitsbedrijven de prijs voor gas en
elektra vast aan de hand van de op dat moment geldende olieprijs.
Kun je voor de huishoudelijke energiemarkt spreken over een efficiënte marktwerking?
Bedenk voordelen van vrije marktwerking.
Bedenk nadelen van vrije marktwerking
13 Een fles sterke drank heeft een winkelverkoopprijs van € 12, (inclusief accijns) De accijns
bedraagt € 7,50 per fles. Het aantal verkochte flessen in 2005 bedroeg 8.000.000.
a Bereken de grootte van de belastingopbrengst in 2005.
Op 1 januari 2006 verhoogt de regering de belasting met € 0,60. Deze verhoging kan de
verkoper volledig op de consument afwentelen. De regering verwacht dat de prijselasticiteit
van de vraag voor het bewuste artikel – 0,8 is.
b Is er volgens de regering sprake van een prijselastische dan wel van een prijsinelastische
vraag? Verklaar je antwoord.
c Bereken de grootte van de verwachte belastingopbrengst in 2006.
Aan het einde van het jaar 2006 bleek dat de regering zich ten aanzien van de
prijselasticiteit had vergist. De belastingopbrengst was € 58.320.000.
d Bereken hoeveel stuks er van het artikel zijn verkocht in 2006.
e Bereken de werkelijke grootte van de prijselasticiteit.
f Bereken de “tegenvaller” in deze accijnsbelastingopbrengst van 2006.
14 Uit een bericht van het Centraal Planbureau.
Bij het personenvervoer door de lucht schatten de meeste studies de prijselasticiteit voor
passagierskilometers als functie van ticketprijzen bij zakelijke reizigers tussen –0,4 en –1,2
en voor de recreatieve reiziger tussen –1,1 en –2,7. De brandstofprijselasticiteit van
luchtvaart ligt waarschijnlijk tussen –0,2 en –0,4.
a
b
c
Leg uit waarom de prijselasticiteit voor passagierskilometers als functie van ticketprijzen bij
de recreatieve reiziger elastischer is dan van zakelijke reizigers.
Stel dat de prijselasticiteit voor de recreatieve reiziger –1,7 bedraagt en die voor de zakelijke
reiziger –0,8. Stel verder dat de ticketprijzen stijgen met 5%.
Bereken in dat geval de procentuele verandering van de vraag naar reizigersverkeer en de
procentuele verandering van de vraag naar zakelijk verkeer.
Is de omzet in het recreatieve reizigersverkeer gestegen of gedaald? Licht je antwoord toe!
15 Nederlandse bedrijven spelen regelmatig een rol bij de introductie van audiovisuele
elektronica. Stel dat in Nederland de markt voor een nieuw soort MP3-speler wordt beheerst
door twee aanbieders. De vraagfuncties van beide luiden als volgt:

Q 1 = –5P 1 + 3P 2 + 152
Q 2 = –5P 2 + 4P 1 + 200
Daarbij geldt:
Q 1 = afzet van aanbieder 1 (x 1.000 stuks)
Q 2 = afzet van aanbieder 2 (x 1.000 stuks)
P 1 = prijs van het product van aanbieder 1 (x € 10)
P 2 = prijs van het product van aanbieder 2 (x € 10)
In de uitgangssituatie geldt P 1 = 20; P 2 = 16
a
b
c
Op dit soort markten heerst soms hevige concurrentie. Als er met prijzen wordt
geconcurreerd, is de kruiselingse prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid (EKV) een
belangrijk gegeven voor de aanbieder.
Bereken de EKV van goed Q 1 in de uitgangssituatie (in 2 decimalen)
De waarde van EKV wordt in feite bepaald door de mate waarin de consument beide
goederen onderling substitueerbaar acht.
Geef daarvoor een verklaring.
Stel dat beide aanbieders vanuit de uitgangssituatie tegelijkertijd hun prijs met € 20
verlagen.
Zal de afzet van aanbieder 1 daardoor stijgen, dalen of gelijk blijven. Verklaar je antwoord
met een berekening.
16 If you can’t beat them, join them
Lees de context van deze paragraaf nog eens en beantwoord dan samen met de
onderstaande tabel de volgende vragen.
Uit de tabel is af te leiden dat in 2002 de prijselasticiteit van de vraag naar muziek-cd’s –3
bedroeg.
Een econoom die onderzoek heeft verricht naar deze markt doet twee uitspraken:
Uitspraak 1 “De kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar muziekbestanden voor de
prijs van muziek-cd’s is zeer groot.” Mede op basis van deze constatering stelt hij:
Uitspraak 2 “Ik verwacht voor deze markt op korte termijn fusies tussen (ketens van)
detailhandelaren en aanbieders van internetdiensten.”
a Toon met een berekening aan dat de vraag naar muziek-cd’s in 2003 prijselastischer is
geworden ten opzichte van 2002.
b Is de kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar muziekbestanden voor de prijs van
muziek-cd’s positief of negatief? Verklaar het antwoord.
c Geef een verklaring voor uitspraak 2.
(Vwo totaalvak 2004-I-2)
17 In een land vindt de overheid dat het sterk toegenomen gebruik van bromscooters de
verkeersveiligheid bedreigt. Om dit gebruik af te remmen onderzoekt de overheid twee
mogelijke maatregelen, waarvan ze er uiteindelijk één wil kiezen:
1 Een heffing op de aanschafprijs van een nieuwe bromscooter in de vorm van een vast
bedrag in euro’s per bromscooter.
2 Een heffing op de prijs van bromscooterbrandstof.

Er is ook onderzoek gedaan naar de mate waarin de afzet van nieuwe bromscooters
reageert op een prijsverandering van bromscooterbrandstof. In de uitgangssituatie bedraagt
deze kruislingse prijselasticiteit van de afzet van nieuwe bromscooters ten opzichte van de
prijs van bromscooterbrandstof −0,625.
De mogelijke effecten van beide maatregelen op de markt voor nieuwe bromscooters in dit
land zijn in onderstaande figuur weergegeven. De omzet van bromscooters na het nemen
van maatregel 2 is in de grafiek aangegeven.
a
b
c
d
Bereken hoeveel procent van de heffing door de producenten van bromscooters wordt
afgewenteld op de consumenten, indien wordt gekozen voor uitvoering van maatregel 1.
Arceer in de grafiek het omzetverlies na afdracht van de heffing voor de producenten van
bromscooters als gevolg van het kiezen voor uitvoering van maatregel 1.
Toon aan dat prijs van bromscooterbrandstof met 40% stijgt, indien wordt gekozen voor
uitvoering van maatregel 2.
Een woordvoerder van een organisatie van bromscooterproducenten is van mening dat
maatregel 2 de minst slechte optie is voor de producenten, omdat zij door toekomstige
productinnovatie (verbetering/vernieuwing) het effect van maatregel 2 kunnen afzwakken.
Leg uit dat toekomstige productinnovatie het effect van maatregel 2 op de afzet van nieuwe
bromscooters kan afzwakken.
Vwo eindexamen 2009 opgave 5
18 Belasting op belastende diesel
Het verbruik van autobrandstoffen heeft negatieve effecten op het milieu zoals de uitstoot
van fijnstof en het broeikasgas CO2. Daarom heeft een milieuorganisatie onderzoek laten
doen naar de effecten van een accijnsverhoging op diesel op de uitstoot van broeikasgas.
Als uitgangspunt is gekozen voor een accijnsverhoging waardoor de prijs van diesel zal
stijgen met 15%. In het onderzoek is gekeken naar het directe effect op de vraag naar diesel
en ook naar indirecte effecten. Dieselrijders kunnen immers overstappen op een
benzineauto als gevolg van het duurder worden van de diesel. Andere autobrandstoffen zijn
buiten beschouwing gelaten. In tabel 1 zijn enkele elasticiteiten opgenomen die in het
onderzoek zijn gebruikt voor het berekenen van de te verwachte effecten. Bij de kruislingse
prijselasticiteit gaat het in deze opgave uitsluitend om dieselrijders die bij een verhoging van
de prijs van diesel overwegen over te stappen op een auto op benzine en daarmee dus

vragers naar benzine zullen worden. In het onderzoek wordt een mogelijke verandering in
het verbruikersgedrag van benzinerijders buiten beschouwing gelaten.
In tabel 2 staat het verbruik van diesel en benzine en de daarmee recht evenredig
samenhangende uitstoot van CO2 in het jaar voorafgaand aan de accijnsverhoging.
Uit het onderzoek komt onder andere als conclusie: “De vraag naar diesel voor het
personenverkeer is bij groep 2 minder prijselastisch dan bij groep 1”
a Geef een verklaring voor het in de conclusie genoemde verschil.
b Geef een verklaring voor de lagere waarde van Ek van groep 1 in vergelijking met groep 2.
c Bereken de procentuele daling van de totale uitstoot van CO2 door personenauto’s als
gevolg van de prijsverhoging van diesel.
d
Critici van de voorgenomen accijnsverhoging op diesel stellen dat er blijkbaar een forse
verhoging van de accijnzen op diesel en op benzine nodig is om de uitstoot van CO2
aanzienlijk te verlagen. Bovendien zou dit gecombineerd moeten worden met afschaffing
van de motorrijtuigenbelasting.
Leg uit hoe de combinatie van beide maatregelen die de critici voorstellen, zou kunnen
leiden tot een aanzienlijke verlaging van de uitstoot van CO2.
Vwo herexamen 2008 opgave 4
19 Lees het artikel “inkomenselasticiteit in het luchtverkeer.
Inkomenselasticiteit in het luchtvervoer
De hoogte van de inkomenselasticiteit in het personenvervoer in de luchtvaart is ongeveer 1,5 voor
zakelijke reizigers en 2,0 voor recreatieve reizigers. De literatuur over de prijselasticiteit van het
goederenvervoer door de lucht en van de zeescheepvaart is te schaars om kwantitatieve
conclusies te kunnen trekken.
a
b
Heeft dit artikel betrekking op een noodzakelijk of een luxe goed? Licht je antwoord toe.
Verklaar het verschil in de inkomenselasticiteit voor zakelijke reizigers en recreatieve
reizigers.

20 In onderstaande grafiek staan twee Engelkrommen getekend. Vul het tabelletje met behulp
van de grafiek in en bereken voor beide goederen de inkomenselasticiteit van de
gevraagde hoeveelheid als het inkomen stijgt van € 20.000 naar € 30.000.
Inkomen
20.000
30.000
Uitgaven
Noodzakelijk
goed (A)
%∆I
(A)
%∆Q 1
(A)
Uitgaven
Luxe goed
(B)
%∆I
(B)
%∆Q 1
(B)
21 Stel dat de volgende vergelijking de vraag naar kroketten weergeeft: Q v = −3P + 1.800
(P in centen per kroket, Q v in duizenden kroketten).
Neem aan dat de prijs van een kroket in eerste instantie van 120 cent naar 150 cent stijgt.
a Bereken de prijselasticiteit van de vraag naar kroketten.
Vervolgens daalt de prijs weer naar 120 cent.
b Bereken opnieuw de prijselasticiteit van de vraag naar kroketten.
c Geef een verklaring voor het verschil in uitkomst tussen de vragen a en b.
d
De vraag naar kroketten blijkt ook af te hangen van de prijs van cola:
Q vk = −3Pk + ½Pc + 1.500 (Q vk is de gevraagde hoeveelheid kroketten in duizenden stuks,
Pk is de prijs van kroketten in centen per stuk en Pc is de prijs van cola in centen per flesje).
In de uitgangssituatie is de prijs van een kroket 150 cent en die van een flesje cola 80 cent.
Bereken de kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar kroketten
Marian heeft een inkomen van € 1.600 per maand. Haar maandelijkse consumptie van
kroketten hangt als volgt samen met haar inkomen: q vk = 0,005I + 2 (I = inkomen in
euro’s)
e Bereken de inkomenselasticiteit van Marian’s vraag naar kroketten.
f Vormen kroketten voor Marian een luxegoed?
g Geldt je antwoord op vraag f voor alle consumenten die net als Marian een inkomen van €
1.600 per maand hebben? Licht je antwoord toe.
22 Nederland vakantieland?
Een marketingbureau heeft onderzoek gedaan naar de aantrekkelijkheid van Nederland als
vakantieland. Uit dat onderzoek blijkt dat Nederlanders steeds vaker een buitenlandse
vakantie gaan boeken en dat de vraag naar vakanties in eigen land gaat afnemen. De
onderzoekers noemen daarvoor de volgende oorzaken:
• de invoering van de euro;

a
b
c
d
e
• de stijging van de inkomens;
• de toenemende scholingsgraad van de bevolking;
• het toenemend gebruik van internet.
De onderzoekers concluderen dat binnenlandse vakantiereizen voor veel mensen een
inferieur goed gaan worden.
Hoe blijkt dat uit het onderzoek?
Reisbureau Delta heeft uitsluitend binnenlandse vakantiereizen in het assortiment en
ondervindt in toenemende mate concurrentie van reisbureaus die buitenlandse
vakantiereizen in Europa aanbieden.
Leg uit dat de invoering van de euro een ongunstig effect kan hebben op de
concurrentiepositie van Delta.
Op korte termijn wordt de concurrentiepositie van Delta vooral bepaald door de prijzen.
Delta beschikt over de volgende gegevens:
• prijselasticiteit van de vraag naar binnenlandse vakantiereizen –0,6
• prijselasticiteit van de vraag naar buitenlandse vakantiereizen –1,4
• kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar binnenlandse vakantiereizen ten opzichte
van de prijs van buitenlandse vakantiereizen +0,8
Geef een economische verklaring voor het gegeven dat de vraag naar buitenlandse
vakantiereizen prijselastischer is dan de vraag naar binnenlandse vakantiereizen.
De directie van Delta verwacht dat buitenlandse vakantiereizen 5% goedkoper worden. De
commercieel-directeur van Delta stelt voor de prijzen van Delta-reizen zodanig aan te
passen dat de afzet gelijk blijft. Dat gaat ten koste van de omzet. De financieel-directeur is
daarom tegen dat voorstel. Hij stelt dat de omzetdaling kan worden beperkt door niet op de
prijsdaling van de buitenlandse reizen te reageren.
Bereken met hoeveel procent de prijs van Delta-reizen moet dalen om de afzet gelijk te
houden.
Is de stelling van de financieel-directeur juist? Verklaar het antwoord met behulp van de
beschikbare cijfers.
(Vwo deelvak 2001-II-2)
23 In de grafiek hiernaast staan de resultaten
weergegeven van een onderzoek naar het
verband tussen het inkomen en de
uitgaven aan binnenlandse vakanties. Een
onderzoeker concludeert dat
“binnenlandse vakanties” zowel tot de luxe
goederen als tot de noodzakelijke en zelfs
inferieure goederen kan behoren. Verklaar
deze stelling
24 De goederencategorieën ‘binnenlandse vakantiedagen’ en ‘buitenlandse vakantiedagen’
kunnen worden beschouwd als substituten. Stel dat het aantal buitenlandse vakantiedagen
van een consument als volgt wordt beschreven:
Vbu = −0,02Pbu + 0,03Pbi + 0,002I − 39.
De symbolen hebben de volgende betekenis:
Vbu aantal buitenlandse vakantiedagen per jaar
Pbu prijs van een buitenlandse vakantiedag in euro’s
Pbi prijs van een binnenlandse vakantiedag in euro’s
I jaarinkomen van de consument in euro’s.
Alle variabelen zijn positief.

a
b
c
Hoe komt in de vergelijking tot uitdrukking dat de beide goederencategorieën
substitutiegoederen voor elkaar zijn? Licht je antwoord toe.
Gegeven is dat Pbi = 100 en Pbu = 200.
Bereken het drempelinkomen voor de vraag naar buitenlandse vakantiedagen.
Gegeven is verder dat I = 40.000.
Bereken de kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar buitenlandse vakantiedagen.
In de figuur hieronder zijn getekend de inkomensvraaglijn (ook wel Engelcurve genoemd)
van buitenlandse vakantiedagen (Vbu) en de inkomensvraaglijn van binnenlandse
vakantiedagen (Vbi).
d
e
f
Stel dat er sprake is van een luxegoed als bij een stijgend inkomen een toenemend deel van
het inkomen aan dat goed wordt besteed.
Voor welke inkomens zijn binnenlandse vakantiedagen een luxegoed? Vermeld in het
antwoord de letters uit bovenstaande figuur.
Stel dat door een fiscale heffing op vliegtuigbrandstof, ceteris paribus, de prijs van
buitenlandse vakantiedagen stijgt.
In welke richting verschuift de inkomensvraaglijn Vbu door deze prijsstijging? Licht je
antwoord toe.
Vanaf welk inkomen heeft deze prijsstijging invloed op de inkomensvraaglijn Vbi? Vermeld
de desbetreffende letter uit bovenstaande figuur en verklaar je antwoord.
(Vwo)
25 Welke spoorweg leidt naar Rome?
In een land is het personenrailvervoer in handen van één spoorwegmaatschappij die
volledig eigendom is van de overheid. De productiecapaciteit van dit bedrijf bedraagt 4
miljoen reizigerskilometers (rkm). In de uitgangssituatie heeft de overheid een vaste prijs
vastgesteld van € 0,20 per rkm. Bij deze prijs bestaat er een capaciteitstekort. Onderstaand
worden voor deze uitgangssituatie de kosten en opbrengsten weergegeven:
Let op: de GO-lijn is dezelfde lijn als de prijsafzetfunctie
De overheid en de directie van de spoorwegmaatschappij verschillen van visie over het
beleid op korte termijn:

• De overheid wil dat de vastgestelde prijs blijft gelden als een maximumprijs in het belang
van de reiziger. Verder stelt de overheid dat de spoorwegmaatschappij moet streven naar
een zo groot mogelijke afzet tegen een prijs die kostendekkend is.
• De directie van de spoorwegmaatschappij vindt dat de overheid de vaste prijs moet
loslaten. De directie blijft, net als in de uitgangssituatie, streven naar maximale totale winst.
a Hoe groot is bij de prijs van € 0,20 per rkm het capaciteitstekort? Gebrik voor je antwoord de
grafiek.
b Welke prijs zal er op deze markt tot stand komen als de visie van de overheid wordt
gevolgd? Verklaar het antwoord met behulp van de figuur.
c Leg uit waarom het voorstel van de overheid op korte termijn het capaciteitstekort niet
kleiner maar groter maakt.
d Zal het capaciteitstekort opgelost zijn als de visie van de directie van de
spoorwegmaatschappij wordt gevolgd? Verklaar het antwoord.
26 Zuinig met energie
In een gemeente wordt de levering van energie verzorgd door het gemeentelijk
energiebedrijf (monopolist). In de figuur hieronder zijn de gegevens over kosten en
opbrengsten van het gemeentelijke energiebedrijf in beeld gebracht. De variabele kosten
bedragen € 0,20 per eenheid energie ongeacht de productieomvang.
a
b
c
De levering van energie kan voor dit energiebedrijf winstgevend zijn.
Bepaal bij welke prijs het energiebedrijf een maximale winst behaalt.
Welke hoeveelheid eenheden energie biedt het bedrijf dan aan.
Bereken de grootte van de omzet/opbrengst bij dit rentabiliteitsoptimum

Extra opgaven
27 Garantietermijn verstreken
In het kader van de afspraken binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) pleiten met name
ontwikkelingslanden voor liberalisering van de handel in landbouwproducten. Belangen van
landbouwers uit Europa en Noord-Amerika vormen vaak een obstakel voor dit streven naar
vrijhandel.
In een land wordt voor het landbouwproduct ‘Tarso’ een minimumprijs gehanteerd van €
1,25 per kilogram. De overheid van dit land wil daarmee de producenten van Tarso een
zekere inkomensgarantie bieden. Eventuele overschotten worden opgekocht door de
overheid.
Met betrekking tot vraag en aanbod van Tarso gelden in dit land de volgende gegevens.
(1) Qa = 275 Qa = de door producenten aangeboden hoeveelheid Tarso (× 100.000
kilogram per jaar)
(2) Qv = −200p + 450 Qv = de door consumenten gevraagde hoeveelheid Tarso (×
100.000 kilogram per jaar)
P = prijs van Tarso in euro’s per kilogram
Van de samenhang in dit land tussen de totale uitgaven van de consumenten aan Tarso en
het gemiddeld besteedbare inkomen van consumenten, is het volgende bekend.
(3) U = 1.500Y – 12.500.000
U = totale uitgaven aan tarso (€)
Y = gemiddeld besteedbaar inkomen (€)
Vergelijking (3) geldt bij een prijs van € 1,25 per kilogram Tarso.
In onderstaande figuur wordt vergelijking (3) weergegeven als een inkomensuitgavenlijn.

a
b
c
d
Bereken hoeveel de overheid moet uitgeven om het aanbodoverschot van tarso op te
kopen.
In de uitgangssituatie geldt: y = € 25.000. Stel dat het gemiddeld besteedbare inkomen van
de consumenten in dit land stijgt met 5%. Op de markt voor Tarso blijft de evenwichtsprijs
onder de minimumprijs van € 1,25 liggen.
Bereken met hoeveel kilogram het aanbodoverschot van Tarso zal afnemen, ten opzichte
van de uitgangssituatie.
Onder druk van de WTO verlaagt de overheid in dit land de minimumprijs voor Tarso met
10%. Hierdoor daalt de verkoopprijs van Tarso en verschuift de inkomens-uitgavenlijn
evenwijdig naar links.
Leg uit, zonder een berekening te maken, dat de uitgaven voor het opkopen van het
aanbodoverschot dan met méér dan 10% dalen.
Is de vraag naar Tarso in dit land prijselastisch of juist prijsinelastisch? Verklaar het
antwoord met een berekening.
Vwo eindexamen 2007 opgave 1
28 Scholieren kopen steeds meer kleding
Kleding is de grootste uitgavenpost van scholieren. Ongeveer dertig procent van alle
scholieren krijgt een eigen budget om kleding te kopen. Dit kleedgeld bedraagt in Nederland
jaarlijks in totaal ongeveer € 300 miljoen. De vraag naar kleding door scholieren wordt
volgens de economische theorie bepaald door diverse factoren. Enkele van deze factoren
zijn de voorkeuren van scholieren, de prijs van kleding en het inkomen (inclusief kleedgeld)
van scholieren.
a Noem een andere factor.
Er is onderzoek gedaan naar het bestedingsgedrag van scholieren. Bij dit onderzoek zijn de
scholieren verdeeld in jongens en meisjes en in scholieren die wel en geen kleedgeld
krijgen. Uit dit onderzoek is de prijselasticiteitscoëfficiënt van de vraag naar spijkerbroeken
afgeleid. De resultaten staan in de tabel.
b
Uit het onderzoek blijkt dat jongens zonder kleedgeld minder sterk reageren op een
prijsverandering van spijkerbroeken dan meisjes zonder kleedgeld.
Kan A in tabel 1 dan –0,1 zijn? Verklaar het antwoord.
Stel dat de prijs van spijkerbroeken op een bepaald moment met 10 procent wordt
verhoogd.

c
Zal de omzet van spijkerbroeken, behaald bij meisjes met kleedgeld, door deze
prijsverhoging dalen, stijgen of gelijk blijven? Licht je antwoord toe.
Havo totaalvak 2002-I-1
29 Studentenkamers onbetaalbaar
In steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht wordt het steeds moeilijker voor studenten
woonruimte te vinden. Het tekort aan kamers voor studenten in de grote steden groeit en de
huurprijzen worden steeds hoger. Het prijsinelastische aanbod van kamers voor studenten
speelt hierbij een rol. Het plan om de gratis openbaarvervoerkaart voor studenten af te
schaffen, dreigt de huurprijzen verder op te jagen.
a Leg uit dat het afschaffen van de gratis openbaarvervoerkaart voor studenten tot een
hogere huurprijs van kamers voor studenten kan leiden.
b Verklaar waardoor het aanbod van kamers voor studenten op korte termijn prijsinelastisch
is.
Studentenkamers
c
Stel dat gemeentebesturen in de studentensteden overwegen in te grijpen door een
maximumhuurprijs per kubieke meter woonruimte in te stellen. Verwacht wordt dat deze
ingreep het tekort aan kamers voor studenten sterk opdrijft. Stel dat in een gemeente een
dergelijke maximumhuurprijs wordt ingesteld, maar dat de terugloop van het aanbod van
kamers voor studenten als gevolg van deze maatregel achteraf meevalt.
Is het aanbod van kamers voor studenten achteraf prijselastischer of prijsinelastischer dan
aanvankelijk werd verwacht? Verklaar het antwoord.
Havo totaalvak 2002-II-5
30 Horeca uitgerookt?
De Nederlandse overheid probeert de consumptie van rookwaren, zoals sigaretten, shag
en sigaren, te beïnvloeden. Zo mogen jongeren geen rookwaren kopen en bestaat er een
reclameverbod. Ook heft de overheid accijnzen, die worden doorberekend en daardoor
leiden tot hogere consumentenprijzen voor rookwaren.
Het laatste wapenfeit is de invoering van een rookverbod in de horeca op 1 juli 2008. Het
rookverbod in de horeca is een beleidsmaatregel om werknemers een gezonde werkplek te
bieden, de consumptie van rookwaren te verminderen en de volksgezondheid te
bevorderen. De Minister van Volksgezondheid heeft toegezegd dat het rookverbod een jaar
na invoering geëvalueerd zal worden en dat hij van de bevindingen verslag zal doen aan de
Tweede Kamer. Om deze maatregel te onderbouwen, heeft de Minister een economisch

onderzoeksbureau een kosten-batenanalyse laten opstellen met betrekking tot het
rookverbod in de horeca. Enkele conclusies van dit onderzoek zijn in bron 4 weergegeven.
De leerlingen in een havo 5 klas discussiëren over het overheidsbeleid dat probeert het
roken te verminderen. De volgende opmerkingen worden gemaakt:
− Eva: “Als de overheid de accijns op alle rookwaren met een zelfde percentage verhoogt,
zal de gevraagde hoeveelheid van een pakje sigaretten sterker afnemen dan die van een
pakje shag.”
− Steffie: “Als de consumentenprijzen van rookwaren stijgen, treedt er een substitutie-effect
op tussen de vraag naar een pakje sigaretten en de vraag naar een pakje shag.”
− Victor: “De vermindering van de gevraagde hoeveelheid sigaretten als gevolg van het
rookverbod in de horeca, kan de overheid óók bereiken door te zorgen dat de prijs van een
pakje sigaretten 40% hoger wordt.”
a
b
Gebruik bron 1 bij de vragen 1 en 2.
Geef met behulp van bron 1 een argument voor de bewering van Eva.
Leg met behulp van bron 1 de bewering van Steffie uit.
Combineer bronnen 1 en 2 bij vraag 3.

c
d
Laat met behulp van een berekening zien dat Victor gelijk heeft.
De docent economie neemt vervolgens de bewering van Victor als uitgangspunt. Hij stelt
dat deze vermindering van de gevraagde hoeveelheid zal leiden tot een afname van het
consumentensurplus. Hij geeft de leerlingen de opdracht deze afname te arceren in een
figuur met de vraaglijn uit bron 2. In bron 3 staan vier varianten van uitwerkingen van deze
opdracht door leerlingen.
Welke leerling heeft de opdracht van de docent juist uitgevoerd? Licht je keuze toe.
Het rookverbod in de horeca houdt veel mensen bezig. Er zijn voordelen en nadelen.
Hieronder worden enkele partijen genoemd, die te maken kunnen krijgen met gevolgen van
de instelling van het rookverbod:
− de collectieve sector;
− de ziektekostenverzekeraars;
− vakbonden voor horecapersoneel.
e
Gebruik bron 4.
Kies de positie van een van deze drie betrokken partijen en beschrijf vanuit dat standpunt
een voordeel en een nadeel van het rookverbod in de horeca. Maak in de beschrijving
minstens één keer gebruik van bron 4.
Gebruik maximaal 50 woorden.

(Havo 2009 tweede tijdvak opgave, pilot)
31 Tollen op de weg
Op een autoweg ontstaan
voortdurend files voor een brug. De
beheerder van de weg, de
provinciale overheid, overweegt voor
het gebruik van de brug tol te gaan
heffen. De bedoeling van de tol is,
de lengte van de file met 75% te
verminderen. Een onderzoeksbureau
verstrekt de wegbeheerder
de gegevens in onderstaande tabel
en figuur. De daarin beschreven
situatie heeft betrekking op een
normale werkdag. De opbrengst van
de tol is juist voldoende om alle
kosten in verband met de tolheffing te dekken.
a
b
c
Toon aan dat bij een verdubbeling van
het aantal auto’s dat de brug gebruikt,
de lengte van de file meer dan
verdubbelt.
Bereken de totale tolopbrengst bij een
toltarief van € 2,5. Zonder tolheffing
zou de lengte van de file 8 kilometer
zijn.
Welk toltarief zou de wegbeheerder
moeten vaststellen om zijn doel te
bereiken? Verklaar het antwoord.
Hieronder staan enkele uitspraken in
verband met de tol:

d
uitspraak 1: Bij tolheffing betaalt de automobilist voor het gebruik van de brug, wat voor de
automobilist een negatief extern effect oplevert.
uitspraak 2: Bij een toltarief van € 4,0 is er bij de brug geen file meer, waardoor de brug niet
langer een schaars goed is.
uitspraak 3: Door de invoering van de tolheffing wordt het gebruik van de brug een collectief
goed.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
(Havo deelvak 2004-II-5)
32 Benzineprijs op recordhoogte
In 1999 en 2000 steeg de benzineprijs zeer sterk.
Zoals de figuur laat zien, verhoogde ook de eigenaar
van benzinepomp ’Het Pumpke’ de prijs. Veel
automobilisten vonden de hoge benzineprijs
vervelend. Dat merkte ’Het Pumpke’ aan de
verkoopcijfers. Die zijn in de tabel weergegeven. In
de loop van 2000 werden de protesten steeds luider.
Enkele organisaties eisten van de regering een compensatie in de vorm van een lagere
benzineaccijns.
a
b
c
d
e
Bereken hoeveel procent de benzineprijs bij ’Het Pumpke’ in het derde
kwartaal 2000 hoger was dan in het tweede kwartaal 2000 (in ten
minste één decimaal).
Bereken bij deze prijsstijging de prijselasticiteit van de vraag naar
benzine bij ’Het Pumpke’ (in ten minste één decimaal).
In het vierde kwartaal 2000 is de prijselasticiteit van de vraag naar
benzine bij ’Het Pumpke’ –0,5. Hieronder staan twee uitspraken met
betrekking tot ’Het Pumpke’:
uitspraak 1: In het vierde kwartaal 2000 heeft ’Het Pumpke’ te maken
met een prijsinelastische vraag naar benzine.
uitspraak 2: In het vierde kwartaal 2000 is de omzet van ’Het Pumpke’ lager dan in het
derde kwartaal 2000.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
Stel dat de regering besluit de benzineaccijns te verlagen. De pomphouders berekenen
deze accijnsverlaging door in de benzineprijs.
In welke van de grafieken in figuur is de invloed daarvan op de gevraagde hoeveelheid en
de prijs juist weergegeven?
Geef in de juiste figuur ook de daling van het consumentensurplus weer.

33 De prijs van aardgas is tussen 1996 en 2002 vrijwel voortdurend gestegen. Dat heeft
diverse oorzaken. De energiebedrijven passen de prijs van aardgas elk jaar aan de
ontwikkeling van de olieprijs aan.
Daarnaast is de gasprijs
gestegen door een verhoging
van het BTW-tarief. Tenslotte
heeft ook de invoering van de
milieuheffing op energieverbruik
de gasprijs verhoogd.
Onderzoek heeft uitgewezen dat
in 2000 een gemiddeld gezin
2.200 m3 aardgas verbruikte. Uit
dat onderzoek bleek verder dat
de prijselasticiteit van de vraag
naar aardgas -0,3 bedraagt.
De vraag naar aardgas is ...(1)...
hetgeen er op wijst dat aardgas een ...(2)... goed is.
a
b
c
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) prijselastisch / prijsinelastisch
bij (2) luxe / primair
Bereken hoeveel procent de hoeveelheid verbruikt aardgas van een gemiddeld gezin in
2001 lager is dan in 2000.
Bereken het bedrag dat een gemiddeld gezin in 2001 uitgeeft aan aardgas.
34 Reelanders blijken steeds meer vis te eten. In 2005 groeide de visconsumptie met 10
procent. Deze groei van de consumptie van vis wordt onder andere veroorzaakt door
groeiende twijfel bij het publiek of de consumptie van vlees wel zo gezond is.
Ondanks de stijgende belangstelling is de consumptie van vis in Reeland laag vergeleken
met andere landen. Hierbij speelt een rol dat Reelanders niet weten hoe ze vis moeten
klaarmaken.
a
b
Beredeneer wat er gebeurt met de vraaglijn van vis als gevolg van de groeiende twijfel of
het eten van vlees wel zo gezond is.
Welke vraagfactor zal beïnvloed worden door betere informatie over hoe je vis moet
klaarmaken? Licht je antwoord toe.
Neem aan dat de vraag naar vis als volgt weergegeven kan worden:

c
d
e
f
q v = −4p v + 60 (p v is de prijs in euro’s per kilo vis en q v is de gevraagde hoeveelheid vis
maal 1 miljoen ton). Neem ook aan dat vis € 5 per kilo kost.
Bereken de prijselasticiteit van de vraag naar vis.
Bereken de procentuele verandering van de vraag naar vis, wanneer de vishandelaren de
prijs 4% verhogen.
Neem aan dat de vraag naar vis op de volgende wijze samenhangt met de prijs van vlees:
q v = p vl + 40 (q v is de gevraagde hoeveelheid vis maal 1 miljoen ton en p vl is de prijs van
vlees per kilo).
De prijs van vlees bedraagt € 8 per kilo.
Bereken de kruiselingse prijselasticiteit van de vraag naar vis als puntelasticiteit.
Welke soort goederen zijn vlees en vis ten opzichte van elkaar? Licht je antwoord toe.
35 Rem op roken
Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) voert een beleid gericht op het
ontmoedigen van roken. De centrale doelstelling van dat beleid is een vermindering van het
tabaksverbruik in Nederland. Een belangrijk wapen van de overheid in de strijd tegen het
roken is het verhogen van de tabaksaccijns. Het succes van een accijnsverhoging hangt af
van de prijselasticiteit van de vraag naar tabaksproducten.
De gevolgen van een accijnsverhoging kunnen worden onderzocht aan de hand van een
model van de Nederlandse sigarettenmarkt. In dat model wordt er van uitgegaan dat op de
Nederlandse sigarettenmarkt steeds de volgende vraagvergelijking geldt: Qv = –10P + 150
P = de prijs van een pakje sigaretten in euro’s
Qv = de gevraagde hoeveelheid sigaretten per maand in miljoenen pakjes
Verdere gegevens:
• in de uitgangssituatie (vóór accijnsverhoging) bedraagt de prijs van een pakje sigaretten €
3,-;
• in de uitgangssituatie bedraagt de accijns 65% van de prijs;
• in de uitgangssituatie wordt de waarde van de prijselasticiteit van de vraag naar sigaretten
geschat op –0,25;
• de accijnsverhoging bedraagt € 0,75 per pakje sigaretten en leidt tot een nieuwe prijs van €
3,67;
• andere indirecte belastingen worden in dit model buiten beschouwing gelaten.
a
b
c
d
Bereken de daling van de gevraagde hoeveelheid pakjes sigaretten als gevolg van de
accijnsverhoging.
Bereken hoeveel procent van de prijs na de accijnsverhoging uit accijns bestaat.
Melle van Nelle is medewerker van het ministerie van VWS. Melle is van mening dat in het
model het verwachte succes van een accijnsverhoging, als middel om roken te
ontmoedigen, wordt overschat.
Welke waarde van de prijselasticiteit van de vraag naar sigaretten is volgens Melle meer
aannemelijk, –0,1 of –0,4? Verklaar het antwoord.
Volgens Melle is een verbod op roken in cafés en restaurants een effectiever middel in de
strijd tegen het roken dan het verhogen van de tabaksaccijns. Zo’n verbod op roken heeft
invloed op de vraag naar sigaretten, waardoor de vraagvergelijking in het bovenstaande
model zou moeten worden aangepast. Melle twijfelt bij deze aanpassing tussen twee
mogelijkheden:
mogelijkheid A: Qv = –10P + 120;
mogelijkheid B: Qv = –10P + 180.
Welke mogelijkheid is juist? Verklaar het antwoord.
36 Minder broeikaseffect door premie?

Nederland heeft in de Japanse plaats Kyoto een internationaal verdrag ondertekend voor de
vermindering van de uitstoot van broeikasgassen. Broeikasgas (CO2) komt onder meer vrij
bij de opwekking van elektriciteit. Eén van de maatregelen die de Nederlandse regering in
dit kader heeft genomen, is het instellen van een premie op energiezuinige wasmachines,
koelkasten en vaatwassers. Consumenten krijgen bij aanschaf van zo’n energiezuinig
huishoudelijk apparaat een premie van € 45 van hun energiebedrijf. Hierdoor ligt de prijs
voor de consument van deze apparaten € 45 onder de winkelprijs. De energiezuinige
apparaten waar de premie voor geldt, worden als ‘A-label’-apparaten gekenmerkt.
Of de maatregel van de regering het totale energieverbruik terugdringt, hangt onder andere
af van de mate waarin de consumenten reageren op de prijsverlaging van energiezuinige
apparaten. Bovendien is het van belang hoeveel energie de ‘A-label’-apparaten besparen.
Een jaar na het instellen wordt onderzocht of de premie succesvol is geweest. Een
onderzoeker van een energiebedrijf heeft daartoe onderstaande gegevens verzameld over
de verkoop van wasmachines.
a
b
c
De onderzoeker veronderstelt dat veranderingen in de verkoop van wasmachines met ‘Alabel’
uitsluitend bepaald worden door het instellen van de premie. Verder is er van
uitgegaan dat de gemiddelde winkelprijs van € 590 van een wasmachine met ‘A-label’
ongewijzigd is gebleven.
Bereken de prijselasticiteit van de vraag naar wasmachines met ‘A-label’ na het instellen
van de premie.
De onderzoeker wil met behulp van de gegevens uit de tabel vaststellen hoe het
energieverbruik van jaarlijks verkochte wasmachines zich ontwikkelt na het instellen van de
premie. Verondersteld wordt dat per wasmachine jaarlijks 200 wasbeurten plaatsvinden. Het
energieverbruik van wasmachines zonder ‘A-label’ is 2 kilowattuur per wasbeurt. Het
energieverbruik van wasmachines met ‘A-label’ is 30% lager dan van wasmachines zonder
‘A-label’.
De onderzoeker concludeert, dat het totale energieverbruik van verkochte wasmachines
voor en na het instellen van de premie gelijk blijft.
Is de conclusie van de onderzoeker juist? Verklaar het antwoord met behulp van een
berekening.
Een fabrikant maakt alleen wasmachines zonder ‘A-label’. Deze fabrikant verwacht dat door
het instellen van de premie zijn winst per verkochte wasmachine in de toekomst zal dalen.
Geef een verklaring voor de toekomstverwachting van deze wasmachinefabrikant.
37 De gegevens in onderstaande tabel hebben betrekking op de markt voor nieuwe auto’s in
een bepaalde regio van Nederland.
Gemiddelde prijs per auto
Afzet
€ 20.000 (p 1 ) 5.000
€ 35.000 (p 2 ) 25.000
€ 40.000 (p 3 ) 20.000
€ 55.000 (p 4 ) 10.000

De vergelijking van de collectieve vraag naar nieuwe personenauto's luidt:
q v = - 1,5p 1 - 1,0p 2 - 0,8p 3 - 0,5p 4 + 0,000003I + q vo , waarin
q v = het gevraagde aantal nieuwe personenauto's in stuks
q vo = de totale autonome (van het inkomen en de prijzen onafhankelijke) vraag naar nieuwe
personenauto's in stuks
I = het totale besteedbare inkomen in euro’s
a
Uit de gegevens blijkt dat de absolute waarde van de coëfficiënten kleiner is naarmate de
prijs hoger is.
Welke conclusie kun je daaruit trekken?
In 2003 bedroeg het totale besteedbare inkomen 60 miljard euro.
b Bereken de totale autonome vraag naar nieuwe personenauto's (q vo ) in 2003.
c
d
e
Stel dat de totale autonome vraag naar nieuwe personenauto's (q vo ) verandert onder
invloed van nivellering van de besteedbare inkomens.
Zal door deze nivellering q vo toenemen, afnemen of gelijk blijven? Verklaar het antwoord.
De vraag naar nieuwe personenauto's is vrij conjunctuurgevoelig. Het totale besteedbare
inkomen in 2004 neemt toe ten opzichte van 2003.
Zal de totale vraag naar nieuwe personenauto's dan meer of juist minder dan evenredig
toenemen? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
Niet alleen de prijzen van auto's, maar ook de prijzen van andere goederen hebben invloed
op de vraag naar personenauto's. Stel dat in 2004 goed G 6% duurder wordt terwijl het
totale besteedbare inkomen 60 miljard euro blijft. De totale vraag naar nieuwe
personenauto's wordt dan 60.540.
Is een nieuwe personenauto een complementair of een substitutiegoed ten opzichte van
goed G? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening van een elasticiteitscoëfficiënt.
38 De collectieve vraagfunctie van het nieuwe besturingsprogramma van Lunix PX ziet er op
het moment van introductie als volgt uit:
Q v = −4p +2000 (p in euro’s en q in miljoenen stuks).
a
Teken de grafiek van deze vraagfunctie.
b Bereken de prijselasticiteit van de vraag, als de prijs van Lunix PX van € 300 naar € 320
stijgt.
c
Verklaar met behulp van de bij vraag b berekende waarde van de prijselasticiteit of de
omzet van Lunix PX door deze prijsverhoging stijgt of daalt.
Na de introductie van Lunix PX heeft Lunix vrijwel alle concurrenten uit de markt gewerkt.
d
e
f
Leg uit wat het verdwijnen van de concurrenten voor de ligging van de collectieve vraaglijn
van Lunix PX betekent.
Wat zal door het verdwijnen van de concurrenten gebeurd zijn met de prijselasticiteit van de
vraag naar Lunix PX? Licht je antwoord toe.
Beredeneer wat er met de waarde van de coëfficiënt van p (−4) en met die van de
constante 2.000 gebeurt door het verdwijnen van de concurrenten.

39 In het Reelandse dagblad van 25 maart 2003 staat het volgende artikel te lezen.
Run op vliegtickets voor WK in Nieuw-Zeeland
Wie de komende WK in Nieuw Zeeland wil meemaken moet opschieten. Het overgrote deel
van de vluchten zit vol en veel luchtvaartmaatschappijen hebben de prijzen van tickets voor
die periode sterk verhoogd.
Veel mensen hebben jaren gespaard om dit kampioenschap mee te maken. New-Sealand
Airlines voorziet grote problemen met het bezoek aan Nieuw Zeeland.. Het bedrijf moet
extra vluchten inzetten.
De tickets van deze maatschappij worden duurder, maar niet zo extreem als die van
Singapore Airlines, dat in de tijd van het WK waarschijnlijk 1.625 euro rekent in plaats van
9.00 euro nu. Luchtvaartmaatschappijen bieden doorgaans op elke vlucht een aantal
goedkope stoelen; de rest wordt verkocht voor een hoger tarief.
Een medewerker van de reisorganisatie WK-bezoek in Reeland verkocht onlangs een ticket
naar Nieuw Zeeland – dat normaal 1.350 euro kost – voor 2.750 euro.
a
b
c
Beredeneer het effect van het WK op de vraaglijn van tickets naar Nieuw-Zeeland.
Waarom bieden luchtvaartmaatschappijen doorgaans op elke vlucht goedkope stoelen aan?
Wat zal er gebeurd zijn met het aantal goedkope stoelen op de vluchten in de periode van
het WK? Licht je antwoord toe.
Neem aan dat de relatie tussen het besteedbare inkomen van de consumenten en de vraag
naar vliegreizen er als volgt uitziet:
q v = 0,002i − 20 (q v is de gevraagde hoeveelheid vliegreizen en i is het besteedbare
inkomen van consumenten in euro’s).
d
e
Laat met een berekening zien dat vliegen een drempelinkomen heeft en dus tot de luxe
goederen behoort.
Verklaar het effect van het WK op het drempelinkomen van vliegreizen.
40 Wie gaat de tol betalen?
In de Randstad ontstaan elke werkdag files. De overheid zoekt naar maatregelen om deze
filevorming tegen te gaan. Daarbij wordt onder andere gedacht aan vormen van
rekeningrijden. Eén zo’n vorm is: een voertuig dat in de spits via de hoofdwegen de
Randstad inrijdt wordt elektronisch geregistreerd en moet vervolgens een tarief betalen.
Deze vorm van rekeningrijden zal naar verwachting invloed hebben op het gemotoriseerde
woon-werkverkeer naar de Randstad, hier verder het forensenverkeer genoemd.
De overheid laat onderzoeken welke effecten rekeningrijden zal hebben op het
forensenverkeer dat de Randstad binnenrijdt. Uit dit onderzoek komen voor de ochtendspits
enkele gegevens zoals vermeld in tabel de. Deze gegevens hebben betrekking op de
situatie vóór het invoeren van rekeningrijden.
In haar plannen gaat de overheid vervolgens uit van de volgende prognoses voor de
situatie in de ochtendspits, na invoering van het rekeningrijden. Per forensenreisdag zal er
sprake zijn van één passage in de ochtendspits.

a
b
c
d
Geef een verklaring voor de verwachting dat het zakelijk verkeer toeneemt, indien deze
vorm van rekeningrijden wordt ingevoerd.
Laat met een berekening op basis van tabel 1 zien hoe de verwachte afname van het
forensenverkeer uit de tweede tabel bepaald is.
Als tarief per passage (het spitstarief) gaat de overheid uit van 3,5 euro.
Belangenorganisaties van automobilisten zien liever een spitsvignet: een soort
jaarabonnement voor het binnenrijden van de Randstad op werkdagen in de ochtendspits.
Zij denken aan een vignet voor 742 euro per jaar.
De minister van Verkeer en Waterstaat is tegenstander van het vignet. Zij zegt: „Een
spitsvignet past niet in ons beleid gericht op variabilisering van de autokosten.”
Wat zal voor de forens met een gemiddeld aantal reisdagen voordeliger zijn: het spitstarief
of het spitsvignet? Verklaar het antwoord met een berekening.
Leg het standpunt van de minister uit. Maak in het antwoord gebruik van het begrip
’marginaal tarief per passage’.
41 We moeten minder aardgas gebruiken
Het reële nationale product per inwoner wordt vaak gehanteerd als een maatstaf voor het
welvaartsniveau van een land. De laatste jaren groeit het besef dat een stijging van de
productie gepaard gaat met externe effecten. Het reële nationale product is dan een
gebrekkige maatstaf voor het welvaartsniveau.
a Noem twee andere redenen waarom het reële nationale product per inwoner een
gebrekkige maatstaf is voor het welvaartsniveau van een land.
b
Een stijging van de productie in een land kan zelfs leiden tot een daling van het
welvaartsniveau in dat land.
Geef daarvoor de verklaring.
Door middel van heffingen kan getracht worden rekening te houden met externe effecten.
Stel dat de overheid een heffing invoert om het huishoudelijke aardgasverbruik met
minimaal 4 miljard m 3 per jaar te beperken. Of die beperking gehaald wordt hangt onder
andere af van de prijselasticiteit van de vraag naar aardgas.
Stel dat er in Nederland 6 miljoen huishoudens zijn met een gemiddeld jaarinkomen van €
50.000. In de tabel staat vermeld, hoeveel procent van het jaarinkomen besteed wordt aan
aardgas bij een gasprijs van € 0,45 per m 3 en bij een gasprijs die verdubbeld is door de
heffing.
c
d
e
Bereken of het gestelde doel wordt gerealiseerd.
Bereken de prijselasticiteitscoëfficiënt van de vraag naar aardgas.
Zou het gestelde doel gemakkelijker of juist moeilijker te realiseren zijn als de vraag naar
aardgas prijselastischer was geweest? Verklaar het antwoord.

42 Sinds 1967 kennen we binnen de E.G. een gemeenschappelijke markt voor
landbouwproducten. Voor de meeste landbouwproducten geldt een stelsel van
interventieprijzen hetgeen in de meeste gevallen tot overschotten heeft geleid.
a Wat verstaan we onder een interventieprijs?
b Waarom leiden de genoemde interventieprijzen meestal tot overschotten van
landbouwproducten?
Voor een specifiek landbouwproduct geldt al sinds twee jaar een interventieprijs van 50 cent,
welke als gevolg van de slechte oogsten tot op heden niet in werking is getreden.
Verdere gegevens betreffende de marktsituatie staan hieronder vermeld.
c
Maak duidelijk dat in de periode waarop de grafiek betrekking heeft de interventieprijs niet in
werking treedt.
d
e
f
Door diverse oorzaken stijgen in alle ondernemingen die dit landbouwproduct produceren de
variabele kosten met 40%. Daardoor verandert de collectieve aanbodcurve zodanig dat elke
hoeveelheid nu wordt aangeboden tegen een prijs die telkens 40% hoger ligt.
Teken in de grafiek de nieuwe collectieve aanbodcurve (teken de grafiek over in je schrift).
Bepaal grafisch de nieuwe evenwichtsprijs.
Laat zien door arcering met welk bedrag de welvaart afneemt (consumenten- en
producentensurplus
43 De OPEC-landen proberen samen afspraken te maken over de totale productieomvang en
de prijs van aardolie. Neem aan dat door de OPEC (Organisatie van Olie-Exporterende
landen) een prijs van 15 dollar per vat (159 liter) en een productieplafonds van 18 mln.
vaten per dag wordt vastgesteld. Ga er tevens van uit dat de totale vraag naar aardolie kan
worden weergegeven door de functie: p = - 3Qv + 69
waarbij p = prijs in dollars per vat.
Qv = hoeveelheid in mln. vaten per dag.

De grafiek van de vraagfunctie is hieronder getekend voor prijzen onder de 40 dollar per vat.
a Teken de aanbodcurve van vaten aardolie, als de OPEC het aanbod vaststelt op 18 mln.
vaten per dag.
b Bereken de prijs van aardolie in dollars per vat, als de OPEC het aanbod vaststelt op 18
mln. vaten per dag.
c Bereken de verandering van de inkomsten per dag van de OPEC als het aanbod verkleind
wordt tot 17 mln. vaten per dag.
d Maak via berekening duidelijk dat de onder vraag c gevraagde inkomstenverandering
gespecificeerd kan worden in 2 onderdelen, namelijk: een toename veroorzaakt door een
hogere prijs en een afname veroorzaakt door een lagere afzet.
e
f
g
h
Bepaal de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid bij een aanbod van 18 mln. vaten
per dag (afgerond in 3 decimalen).
Neem verder aan dat de OPEC-landen het onderling niet eens kunnen worden over de
verdeling van het totale productieplafond over de deelnemende landen. De landen die de
hen toegewezen productielimieten toch al overschreden zijn van mening dat de prijs van
aardolie bepaald moet worden door de vrije werking van het marktmechanisme.
Geef een argument (van binnenlandse economische politiek) waarom een OPEC-land de
toegewezen productielimiet overschrijdt.
Teken in de grafiek (overtekenen) de nieuwe aanbodcurve als:
1) de prijs die nu tot stand komt 20% lager ligt dan de oorspronkelijke bij vraag b berekende
prijs, 2) er wordt aangeboden vanaf een bodemprijs van 5 dollar per vat en 3) de
aanbodcurve een rechtlijnig verloop heeft.
Met welk bedrag is het consumentensurplus toegenomen ten opzichte van de situatie
geschetst in vraag b. Laat je berekening zien en gebruik daarbij de grafiek.

Toetsboek 4
Markt – toetreding en marktstructuur
1 Popfestivals in de belangstelling
In 2002 werd voor de tiende keer het Lowlands-popfestival georganiseerd. In het park waar
de concerten plaatsvonden, konden per dag maximaal 60.000 bezoekers worden
toegelaten. De toenemende populariteit van het Lowlands-popfestival bleek uit de
kaartverkoop: binnen enkele weken waren alle toegangskaartjes verkocht.
Met behulp van marktonderzoek proberen
organisatoren van popfestivals beter inzicht
te krijgen in de vraag naar toegangskaartjes
voor popfestivals. In de figuur staan de
resultaten van zo'n marktonderzoek
weergegeven. Daarbij is uitgegaan van een
tweedaags popfestival met aparte
toegangskaartjes voor zaterdag en zondag
en een bezoekerscapaciteit gelijk aan het
Lowlands-popfestival. Verder is uitgegaan
van een concentratie van topartiesten op
zaterdag en een toegangsprijs van € 50 per
dag.
a
Welk gegeven in deze opgave kan een oorzaak zijn voor het verschil tussen de vraaglijnen
op zaterdag en op zondag? Licht het antwoord toe.
Bij de voorverkoop blijkt dat er op zaterdag voor 15.000 mensen geen toegangskaartjes
meer beschikbaar zijn. Besloten wordt zoveel mogelijk van deze mensen één
toegangskaartje voor zondag aan te bieden met een korting van 20%. Er wordt van
uitgegaan dat deze mensen geen toegangskaartje voor zondag hebben gekocht en van
deze regeling gebruik willen maken. Bij het opstellen van de begroting voor het tweedaagse
popfestival is de financieel manager verder uitgegaan van de onderstaande gegevens:
• variabele kosten per bezoeker per dag € 10,-
• totale constante festivalkosten € 3.500.000,-
• totale opbrengsten televisierechten € 400.000,-
b
c
d
Hoeveel belangstellenden voor de kortingsregeling krijgen uiteindelijk geen toegangskaartje
voor zondag? Licht het antwoord toe.
Bereken de totale begrote winst van dit popfestival.
De organisatie van dit popfestival onderzoekt mogelijkheden om het vraagoverschot van
toegangskaartjes voor zaterdag weg te werken. Daarbij wordt uitsluitend gekeken naar de
gevolgen voor de opbrengst van toegangskaartjes voor zaterdag. Organisator A stelt voor
de capaciteit van het park zo uit te breiden dat er bij ongewijzigde prijzen voor iedere
belangstellende plaats is. Organisator B wil bij ongewijzigde bezoekerscapaciteit van het
park de prijs zo verhogen dat het vraagoverschot verdwijnt.
Welk voorstel levert de hoogste opbrengst van toegangskaartjes voor zaterdag op? Licht het
antwoord toe met behulp van een berekening.
2 Grenzeloze industrie
In een lidstaat van de Europese Unie (EU) is in 2004 onderzoek gedaan naar het
verplaatsen van een deel van de industriële productie naar lagelonenlanden. Deze
verplaatsing heeft tot doel de productiekosten te verlagen. In het onderzoek is dit EU-land
vergeleken met een Oost-Europees lagelonenland dat op dat moment nog geen lid was van
de EU.
De figuren 1, 2 en 3 bij deze opgave komen uit dit onderzoek. Op basis van dit onderzoek
doen de onderzoekers de volgende uitspraak. “Verplaatsing van industriële activiteiten naar

a
b
c
d
het lagelonenland in de periode 1998-2004 heeft geleid tot een stijging van de gemiddelde
arbeidsproductiviteit in de industrie van het EU-land.”
Leg deze uitspraak uit.
Bedrijven kunnen gebruikmaken van outsourcing: taken van het bedrijf in het EU-land
worden uitbesteed aan een bedrijf in een lagelonenland. Het bedrijf in het EU-land koopt
vervolgens de producten in. Bedrijven kunnen ook gebruikmaken van offshoring: een deel
van het productieproces van het bedrijf in het EU-land wordt verplaatst naar een
lagelonenland, zonder dat deze productie wordt uitbesteed aan een ander bedrijf. Hierbij is
dus geen sprake van inkoop.
Over outsourcing doen de onderzoekers de volgende bewering.
“Outsourcing is vaak op korte termijn ongunstig voor de werkgelegenheid, maar op langere
termijn juist gunstig voor de werkgelegenheid in het bedrijf in het EU-land.”
Noem een argument voor een bedrijf in een EU-land om te kiezen voor offshoring in plaats
van outsourcing. Licht het antwoord toe.
Leg de bewering over outsourcing van de onderzoekers uit.
Leg uit hoe uit de combinatie van figuur 2 en figuur 3 kan worden afgeleid dat er in de
periode 1998-2004 sprake was van outsourcing.
Vwo eindexamen 2010 opgave 1

3 Van een land is het volgende capaciteitsmodel gegeven:
(1) Ya = a x Aa Y = nationaal inkomen/product
(2) Yk = k x K Ya = productiecapaciteit met arbeid als knelpuntfactor
(3) Aa = 12 miljoen Yk = productiecapaciteit met kapitaal als knelpuntfactor
(4) K = € 800 miljard a = gemiddelde arbeidsproductiviteit
(5) a = € 100.000 Aa = beroepsbevolking (arbeidsaanbod)
(6) k = 1,4 K = kapitaalgoederenvoorraad
(7) Av = Y/a k = gemiddelde kapitaalproductiviteit
(8) Av* = Yk/a Av* = maximale arbeidsvraag (bij volledige bezette
kapitaalgoederenvoorraad
(9) U = Aa – Av Av = werkgelegenheid (arbeidsvraag)
(10) Us = Aa – Av* U = totale werkloosheid
(11) Uc = U – Us Us = structurele werkloosheid
Uc = conjuncturele werkloosheid
(12) Y = € 900 mld
a
Stel dat de productie gelijk is aan de productiecapaciteit. Bereken dan de hoogte van de
werkloosheid.
Structurele werkloosheid ontstaat als er te weinig arbeidsplaatsen zijn. De
productiecapaciteit is dan volledig bezet en nog steeds zijn er dan mensen werkloos.
Conjuncturele werkloosheid treedt op als de productiecapaciteit nog niet is bezet.
De productie in dit land is echter € 900 miljard.
Schematisch kun je dat als volgt voorstellen:
b
Bereken bij dit nationale product de grootte van de conjuncturele werkloosheid.

c
d
e
f
g
Bereken bij dit nationale product de grootte van de structurele werkloosheid.
Hoe hoog zou het nationale product in dit land maximaal kunnen zijn bij een volledig
ingeschakelde kapitaalgoederenvoorraad? Licht je antwoord toe met een berekening.
Hoe hoog zou het nationale inkomen in dit land zijn als de gehele beroepsbevolking zou zijn
ingeschakeld? Licht je antwoord ook hier toe met een berekening.
Welke productiefactor is de knelpuntfactor
Bereken de grootte van de bezettingsgraad.
4 Bestudeer de tabel hieronder en beantwoord de volgende vragen.
2010 2011
Structuurwerkloosheid 1 2 miljoen 3 miljoen
Arbeidsaanbod 1 12,4 miljoen 12,6 miljoen
Kapitaalgoederenvoorraad 1 € 300 miljard € 325 miljard
Productiecapaciteit 1 € 270 miljard € 295 miljard
1
Het betreft verwachte cijfers.
a
Welke productiefactor vormt de knelpuntfactor in dit land? Licht je antwoord toe.
In dit land is in beide jaren naar verwachting sprake van bestedingsevenwicht (volledige
inschakeling van de kapitaalgoederenvoorraad).
b Bereken de verwachte procentuele verandering van de kapitaalproductiviteit van 2010-2011
in twee decimalen.
c Geef een mogelijke verklaring voor de uitkomst van vraag b.
d Noem twee mogelijke oorzaken voor de toename van het arbeidsaanbod.
e
In het jaar 2011 daalt de bezettingsgraad naar 90%, de gemiddelde arbeidsproductiviteit
stijgt tot € 33.450. De andere gegevens blijven gelijk als in 2010.
Bereken de conjunctuurwerkloosheid in het jaar 2011. Rond af op honderdduizenden.
5 Beperkte mogelijkheden voor prijsverlaging studentenkamers
In veel studentensteden in Nederland zijn de prijzen voor studentenkamers de pan
uitgerezen. De roep van studenten om in te grijpen op de markt van studentenkamers
neemt toe. Het gevaar van een sterke verlaging van de huurprijs is echter, dat aanbieders
van studentenkamers zich van de markt terugtrekken.
Verhuurkantoor Het Studiehuis is een van de aanbieders van studentenkamers in een grote
stad. Omdat de huurprijzen voor studentenkamers te sterk stijgen, houdt de directeur er
rekening mee dat er een maximumprijs per kamer wordt ingesteld. Het Studiehuis
exploiteert 1.000 identieke studentenkamers waarbij tot nu toe werd gestreefd naar
maximale winst. De administratie van Het Studiehuis heeft de gevolgen van het instellen
van een maximumprijs in kaart gebracht. Het resultaat daarvan staat in de figuur
weergegeven.

a
b
c
Bereken de gehanteerde maximumprijs per kamer.
Bereken het breakeven punt van Het Studiehuis bij deze maximumprijs.
Stel dat het gemeentebestuur van deze stad vindt dat de maximumprijs te hoog is. In een
gesprek met de wethouder stelt de directeur van Het Studiehuis echter: “Als de prijzen nog
verder omlaag gaan, kunnen wij in de verliezen terechtkomen, ook als we alle 1.000 kamers
verhuren.”
Beneden welke prijs per kamer per maand leidt Het Studiehuis in dat geval verlies? Licht het
antwoord toe met een berekening.
6 Onderzoek heeft aangetoond dat een kapitaalintensieve productiewijze in veel gevallen
meer milieuvervuiling met zich meebrengt dan een arbeidsintensieve productiewijze. De
toenemende mechanisering en automatisering leiden tot een grotere kapitaalintensiteit. Dit
is ook één van de redenen van de toenemende structuurwerkloosheid. Je kunt daarom
stellen dat de grotere structuurwerkloosheid als gevolg van een hoge kapitaalintensiteit
samengaat met een grotere vervuiling.
In Reeland kampt men met structuurwerkloosheid en milieuvervuiling. Verder is gegeven
voor het jaar 2006:
Nationaal product
= € 200 miljard
De gemiddelde arbeidsproductiviteit = € 50.000
Beroepsbevolking
= 4,4 miljoen arbeidskrachten
a
b
c
d
De regering van Reeland streeft voor het volgende jaar naar een economische groei van
0,8% samen met een vermindering van de werkloosheid tot 200.000 arbeidskrachten. Zij wil
hiertoe de kapitaalintensiteit verminderen, wat zal leiden tot een lagere arbeidsproductiviteit.
Geef een voorbeeld van een kapitaalintensieve bedrijfstak die relatief sterk vervuilend is.
Noem naast mechanisering en automatisering nog twee andere oorzaken van structurele
werkloosheid.
Hoe groot moet de arbeidsproductiviteit zijn als je de beide doelstellingen gelijktijdig wilt
realiseren? Licht je antwoord toe met een berekening.
Stel dat elke € 100 daling van de arbeidsproductiviteit tot gevolg heeft dat:
1 de productie in de kapitaalintensieve sector daalt met € 150.
2 De productie in de arbeidsintensieve sector stijgt met € 170
De bedragen dien je te beschouwen per lid van de totale actieve beroepsbevolking.
Bereken met behulp van deze gegevens en je antwoord onder c het totale productieverlies
in de kapitaalintensieve sector.

e
Noem drie maatregelen die de overheid kan nemen om milieuvervuilende productie tegen te
gaan.
7 De boekhouder van een onderneming heeft met de hand een overzicht van de resultaten
gemaakt. Jammer genoeg is zijn handschrift vrijwel onleesbaar. De enige leesbare
informatie staat in onderstaande tabel. Verder is gegeven dat de verkoopprijs van het
betreffende product € 100 bedroeg en dat de variabele kosten per product bij elke
productiegrootte aan elkaar gelijk zijn. Vul de onderstaande tabel verder in.
8 De laatste jaren vinden er ingrijpende veranderingen plaats op de Europese wijnmarkt. De
Europese wijnboeren krijgen steeds meer concurrentie van niet-Europese producenten uit
bijvoorbeeld Zuid-Afrika, Australië en Chili. In één van de ’nieuwe’ wijnlanden is de
binnenlandse markt voor rode wijn in handen van vijf aanbieders. Deze zijn een
productiekartel overeengekomen, waarbij afgesproken wordt dat er een beperkte
hoeveelheid rode wijn aangeboden wordt op de binnenlandse markt.
Een van de vijf aanbieders is Shiraz Cape. Een marktonderzoeker gaat voor dit bedrijf de
huidige marktsituatie en de toekomstmogelijkheden bekijken. Hij beschouwt rode wijn als
een homogeen product. De collectieve vraag naar rode wijn op de binnenlandse markt en
de kostensituatie van Shiraz Cape zijn weergegeven in de figuur. MK staat voor marginale
kosten en GTK staat voor gemiddelde totale kosten.
a
Het kartel besluit het aanbod van rode wijn te beperken tot 200 miljoen liter.
Welke hoeveelheid rode wijn levert Shiraz Cape maximale totale winst op? Licht het
antwoord toe met behulp van de figuur.
Verder is van Shiraz Cape gegeven dat de totale kosten worden weergegeven door:

TK = 0,05 q 2 + 180 q = hoeveelheid rode wijn in miljoenen liters (q ≤ 100)
TK = totale kosten in miljoenen euro’s
Bereken de omvang van de maximale totale winst.
9 Een grondstof als cacao wordt verhandeld tegen een prijs van € 2 per kilogram. Een
producent koopt deze grondstof in en verwerkt deze tot blokken chocolade. Per blok
chocolade is 2 kilogram cacao nodig. De overige variabele kosten bedragen € 0,50 per
eindproduct. De totale constante kosten bedragen € 50.000 per jaar. De productiecapaciteit
van deze producent is 100.000 blokken per jaar.
a Bereken de gemiddelde variabele kosten per blok chocolade.
b Teken in het assenstelsel de lijn van de gemiddelde variabele kosten; zet daarbij GVK
c Teken in de grafiek de lijn van de GTK per eindproduct voor een productie vanaf 20.000
eindproducten (blokken); zet daarbij GTK. Laat de berekening van vier punten zien.
d
e
De producent verkoopt de chocolade tegen een prijs van € 6 per blok. De ondernemer wil
zoveel mogelijk winst behalen.
Leg uit waarom hij deze doelstelling bereikt bij een zo groot mogelijke productie.
Bereken de maximale totale winst.
10 In onderstaande tabel (toe- en afnemende meeropbrengsten) ontbreken weer een aantal
bedragen. Vul deze ontbrekende getallen in. Gegeven is dat de prijs per product € 25
bedraagt ongeacht de grootte van de productie.
Q VK GVK CK GCK TK GTK MK TO TW
1 40 70 25
2 50
3 10
4 4
5 15 125
6 130
7 24
8 -40
11 In onderstaande grafiek zijn drie kostenfuncties weergegeven behorend bij een situatie van
toe- en afnemende meeropbrengsten..
a Neem de figuur over en benoem de drie functies.
b Arceer in deze grafiek het oppervlak dat de grootte van de totale variabele kosten weergeeft
bij een productiegrootte X.

c
Doe hetzelfde als bij b maar dan voor de totale constante kosten.
12 Gegeven is de volgende prijsafzetfunctie: P = –3.Q + 9
a Bepaal de TO-functie.
b Bepaal de GO-functie.
c Bepaal de MO-functie.
d Bereken de productiegrootte waarbij GO = 0
e Bereken de productiegrootte waarbij de TO = maximaal.
f Bereken de hoogte van de maximale opbrengst.
g Bereken de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid bij een prijs van € 6
13 Gegeven is de volgende prijsafzetfunctie: P = –⅓.Q + 12
a Bepaal de TO-functie.
b Bepaal de GO-functie.
c Bepaal de MO-functie.
d Bereken de productiegrootte waarbij GO = 0
e Bereken de productiegrootte waarbij de TO = maximaal.
f Bereken de hoogte van de maximale opbrengst.
g Bereken de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid bij een prijs van € 4
14 Milieuvriendelijke productie: een duurzame keuze?
Consumenten zijn zich steeds meer bewust van milieueffecten van producten die ze kopen.
Daardoor worden de milieueffecten van het productieproces van een bedrijf steeds
belangrijker. Een bedrijf produceert een bepaald consumptiegoed voor de Europese markt
en streeft daarbij naar maximale totale winst. Het bedrijf staat voor de keuze om over te
gaan van de huidige, milieuonvriendelijke manier van produceren naar een moderne, meer
milieuvriendelijke manier. Met deze omschakeling zijn kosten gemoeid en ook de
opbrengsten zullen veranderen.
Een onderzoek heeft de gegevens opgeleverd die in de bijlage grafisch zijn verwerkt.
Enkele toelichtingen bij de drie grafieken:
• grafiek 1 In de huidige situatie legt het productieproces een groot beslag op het milieu.
• grafiek 2 Tijdens de omschakeling veranderen zowel de constante kosten als de variabele
kosten.
• grafiek 3 Op lange termijn keren de constante kosten terug op het oude niveau en blijven de
variabele kosten gelijk aan de situatie van grafiek 2.

Het directielid dat dit onderzoek heeft ingesteld staat voor de taak de aandeelhouders te
overtuigen van de wenselijkheid om als eerste bedrijf over te stappen op een meer
milieuvriendelijke manier van produceren. Op de aandeelhoudersvergadering wil het
directielid daartoe een betoog houden, waarbij de doelstelling van maximale totale winst
voor het bedrijf het uitgangspunt blijft.
Het betoog begint als volgt:
“Geachte aandeelhouders,
Ons bedrijf staat voor de ingrijpende beslissing het productieproces al dan niet
milieuvriendelijker op te zetten.”
Schrijf het vervolg van het betoog.
Daarin moeten de volgende aspecten aan de orde komen:
Een eerste gedeelte dat betrekking heeft op de kosten en de opbrengsten met daarin:
a een verklaring voor de verandering van de constante kosten;
b een verklaring voor de verandering van de variabele kosten;
c een verklaring voor de verandering van de opbrengsten;
d grafieken waarop de ontwikkeling van de winst met arceringen wordt aangegeven;
e een conclusie ten aanzien van de ontwikkeling van de winst.
Een tweede gedeelte waarin de aandeelhouders overtuigd moeten worden van de juistheid
van de nieuwe bedrijfsstrategie. In dit slotgedeelte moeten twee van de onderstaande drie
aspecten naar keuze als onderbouwing van het betoog gebruikt worden:
1 mogelijk overheidsingrijpen;
2 de positie van dit bedrijf op de afzetmarkt;
3 het gedrag van concurrenten.
Verwerk de bijlage met de drie grafieken schematisch in je betoog, waarbij je in elk de winstof
verliessituatie aangeeft. Natuurlijk kun je deze pagina ook kopiëren.
Aanwijzing: Gebruik voor het vervolg van het betoog 150 woorden; een afwijking van 30
woorden is toegestaan.

15 Eerste of tweede rang
In de Nederlandse theaterwereld is de laatste jaren een aantal grootschalige
musicalproducties zeer succesvol gebleken, niet alleen artistiek maar ook
financieel. Ondanks de hoge startinvesteringen wisten de organiserende
theaterbureaus er een winstgevende activiteit van te maken.
Een bepaald theater heeft een capaciteit van 1.500 zitplaatsen, verdeeld over een
aantal luxe zitplaatsen eerste rang en een aantal minder luxe en goedkopere
zitplaatsen tweede rang.
a Is hier sprake van prijsdiscriminatie? Verklaar het antwoord.
Theaterbureau 'Het Fantoom', eigenaar van dit theater, brengt een nieuwe musical
uit waarvan een groot aantal voorstellingen zal worden gegeven. Het kostenverloop
daarvan is in figuur I weergegeven.
b
c
d
Laat met behulp van een berekening zien dat de totale constante kosten van deze
musical € 18 miljoen bedragen.
De 1.500 zitplaatsen zijn aanvankelijk verdeeld over 600 zitplaatsen eerste rang en
900 tweede rang waarbij de prijs van de eerste rang is vastgesteld op € 100 en die
van de tweede rang op € 50. Gezien de enorme belangstelling bij het publiek gaat
'Het Fantoom' er van uit dat de zaal bij elke voorstelling uitverkocht zal zijn.
Bereken het aantal voorstellingen dat men van deze musical moet brengen om het
break-even punt te bereiken.
Na een kleine reeks voorstellingen blijkt echter de tweede rang voortdurend
uitverkocht te zijn en de eerste rang niet. 'Het Fantoom' overweegt een herverdeling
van zitplaatsen van de eerste rang naar de tweede rang. De prijzen van de rangen
en de kosten veranderen niet.
Welke invloed heeft die herverdeling op het break-even punt? Verklaar het
antwoord zonder een berekening te maken.

e
f
g
Om de ideale verdeling van de zitplaatsen over de beide rangen te kunnen
vaststellen laat 'Het Fantoom' het vraaggedrag van potentiële bezoekers
onderzoeken. Daaruit blijkt:
Qv 1 = -2P 1 + 650
Qv 2 = -4P 2 + 1.400
De symbolen hebben de volgende betekenis:
Qv 1 = gevraagd aantal kaartjes per voorstelling rang 1
Qv 2 = gevraagd aantal kaartjes per voorstelling rang 2
P 1 = prijs per kaartje in euro’s rang 1
P 2 = prijs per kaartje in euro’s rang 2
Laat met een berekening zien dat de huidige prijzen van rang 1 en 2 vragen om een
uitbreiding van de capaciteit van het theater.
'Het Fantoom' wil echter op basis van de gegeven vraagfuncties de bestaande
1.500 zitplaatsen optimaal over de beide rangen verdelen. Men blijft streven naar
uitverkochte voorstellingen. De prijzen van de rangen mogen wijzigen, maar de prijs
van de tweede rang blijft de helft van die van de eerste rang.
Bereken het aantal zitplaatsen waarmee de tweede rang moet worden uitgebreid.
In plaats van prijsbeleid had 'Het Fantoom' ook promotiebeleid kunnen voeren
gericht op het aantrekkelijker maken van de eerste rang. Stel dat een dergelijk
promotiebeleid succes zou hebben gehad.
Zou daardoor de absolute waarde van de coëfficiënt voor P, (ceteris paribus) groter
of kleiner worden? Verklaar het antwoord.
16 De drinkwatervoorziening mag niet te duur zijn
In de gemeente Slot wordt de drinkwatervoorziening verzorgd door de
gemeentelijke waterleidingmaatschappij Aqua. Aqua heeft het alleenrecht op de
levering van drinkwater.
a Noem twee voordelen van dit overheidsmonopolie.
b
De prijs-afzetfunctie voor het bedrijf Aqua luidt: Q = -2P + 10.
Q is de hoeveelheid water in miljoenen m 3 per jaar.
P is de prijs in euro’s per m 3 water.
Leid uit de prijs-afzetfunctie de vergelijking van de marginale opbrengst af.
In de grafiek is de bedrijfssituatie van Aqua getekend.

c
d
e
f
Stel dat Aqua zou streven naar maximale totale winst.
Bij welke hoeveelheid en bij welke prijs is de totale winst van Aqua maximaal?
Verklaar het antwoord.
De overheid heeft echter bepaald dat Aqua geen winst mag maken. Aqua moet het
drinkwater leveren tegen een zo laag mogelijke, kostendekkende prijs.
Bereken de omzet die Aqua dan realiseert.
De zuivering van het rioolwater in Slot wordt verzorgd door het zuiveringsschap. De
totale kosten van deze zuivering bedragen per jaar € 4 miljoen. Deze kosten
worden gedekt door de huishoudens in Slot een voor ieder huishouden gelijke
zuiveringsheffing op te leggen. De gemeente Slot telt 80.000 huishoudens.
Bereken het bedrag dat een huishouden in Slot gemiddeld per jaar betaalt voor
water plus zuivering.
Het gemeentebestuur van Slot wil de hoeveelheid rioolwater verminderen. Daartoe
wordt de zuiveringsheffing voortaan in de prijs van drinkwater verwerkt. Aqua draagt
vervolgens elk jaar de opbrengst van de heffing ad € 4 miljoen af aan het
zuiveringsschap. De overige omstandigheden blijven gelijk.
De prijs van drinkwater gaat nu € 2,50 per m 3 bedragen.
Bereken het bedrag van de zuiveringsheffing dat in deze prijs is inbegrepen.
17 Een onderneming moet vaak vaststellen of een mogelijke order al dan niet rendabel zal zijn.
Hierbij speelt het onderscheid tussen constante en variabele kosten een belangrijke rol. De
leiding van N.V. Olé beschikt over de onderstaande gegevens.
Productiecapaciteit per jaar
125.000 stuks
Afzet en productie in het lopende jaar
50.000 stuks
Totale kosten in het lopende jaar € 750.000
GTK bij een afzet van 50.000 stuks € 15
GVK (ongeacht de hoeveelheid) € 5
Verkoopprijs (ongeacht de hoeveelheid) € 10
a
b
c
d
e
f
Laat met een berekening zien dat de totale constante kosten € 500.000 per jaar bedragen.
Heeft deze onderneming te maken met toe- en afnemende meeropbrengsten? Licht je
antwoord toe.
Bereken de afzet waarbij winst nog verlies wordt gemaakt.
Hoe noem je deze afzet?
Tegen het einde van het jaar wil een klant 5.000 stuks extra kopen, maar wel voor een prijs
van € 8 per stuk. Hoewel deze prijs lager is dan normaal, gaat de bedrijfsleiding toch op het
voorstel van de klant in.
Bereken of het totale verlies door deze bestelling groter of kleiner wordt.
Verklaar waardoor deze verandering van het totale verlies wordt veroorzaakt.
18 Betaald voetbal kijken
In een land zijn alle uitzendrechten van binnenlandse voetbalwedstrijden in handen van de
televisiezender Sport Totaal. De kijker betaalt aan Sport Totaal een prijs (vast bedrag) per
gekeken wedstrijd. De opbrengsten voor Sport Totaal komen voort uit de betalingen door de
kijker en uit reclame-inkomsten. De zender heeft twee soorten kosten: de betalingen voor
het verkrijgen van de uitzendrechten aan de voetbalorganisatie en de productiekosten van
de uitzendingen. Beide soorten kosten houden geen verband met het aantal betalende
kijkers. In onderstaande figuur is een overzicht van de betrokken kosten en opbrengsten
getekend.

a
b
c
Hoe blijkt uit de tekst vóór de figuur dat voor Sport Totaal de marginale kosten nul zijn?
Geef een economische verklaring voor het feit dat de marginale opbrengst uit reclame
(MOrec) voor Sport Totaal positief is.
Bij welk aantal betalende kijkers zal voor Sport Totaal de totale winst maximaal zijn? Kies
uit q1, q2, q3, q4, q5 of q6
d
De voetbalbond die de uitzendrechten aanbiedt zou graag zien dat Sport Totaal een zo
groot mogelijk aantal kijkers weet te bereiken. Sport Totaal brengt daar tegen in dat ze geen
winstmogelijkheden ziet bij een prijs van nul. De voetbalbond bestrijdt dat laatste.
Onder welke voorwaarde kan Sport Totaal bij een prijs per gekeken wedstrijd van nul toch
winst behalen?
19 Kostenanalyse en opbrengstenanalyse van Kolster BV
Hieronder staan in een figuur de opbrengsten en kosten van ondernemer Kolster BV
grafisch weergegeven. Bestudeer de beide grafieken goed en beantwoord daarna de
onderstaande vragen. Kolster streeft naar maximale winst.
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
Leg met behulp van beide grafieken uit waarom Kolster BV een prijszetter is.
Leg met behulp van beide grafieken uit waarom het productieverloop overeenkomst met dat
van constante meeropbrengsten.
Hoe kun je met de onderste grafiek bepalen bij welke productie de opbrengst maximaal is?
Verklaar waarom Kolster BV twee BEP’s heeft
Waar ligt bij Kolster BV het bedrijfsoptimum? Verklaar je antwoord.
Leg met behulp van de onderste grafiek uit bij welke productiegrootte de winst maximaal is.
Bepaal met behulp van de bovenste grafiek het rentabiliteitsoptimum.
Bepaal met behulp van de onderste grafiek de verkoopprijs bij het rentabiliteits-optimum.
Wat is de kostprijs bij het rentabiliteits-optimum?
Bereken de maximale totale winst voor Kolster BV.
Hoe kun je de grootte van de maximale totale winst in de onderste grafiek herkennen?

20 Sinds 1983 heet melk De Witte Motor. Maar in 1957 werd melk ook al bij jongeren
gepromoot. Wie drie glazen melk per dag dronk mocht zich aansluiten bij de
Melkbrigade. Meer dan één miljoen jongeren werd lid en kreeg kortingen op
evenementen en pretparken.
In de zestiger en zeventiger jaren was Joris Driepinter de held van jonge kinderen.
Hij verrichtte sterke staaltjes dankzij drie glazen melk per dag.
De reclame van “Melk De Witte Motor” richtte zich op jongeren van 12 tot 20 jaar
met de boodschap dat melk een eigentijdse drank is die energie geeft. Die
boodschap werd verspreid met televisiecommercials en evenementen, zoals de
National Fungames.
a
b
c
d
Waarom maken melkfabrikanten geen individuele reclame maar vooral collectieve
reclame?
Waaraan moet het product voldoen wil het voor individuele reclame in aanmerking
kunnen komen.
Bij wat voor soort goederen kom je dit soort collectieve reclames vooral tegen? Licht
je antwoord toe.
Wie betalen deze collectieve reclames?

e
Geef nog twee voorbeelden van collectieve reclames. Zoek eventueel op Internet bij
door jou bij vraag d genoemde organisaties.
21 Concertgebouw moet harde noot kraken
Concertgebouw ’Het Nationaal’ is een fraai 18de eeuws gebouw. Dat levert weliswaar een
uitzonderlijke akoestiek op maar ook hoge kosten. De kosten van het gebouw zijn constant
en bedragen € 4.500.000 per jaar. De capaciteit van het gebouw is 2.000 plaatsen. De prijs
van de 500 luxe plaatsen bedraagt € 100 en die van de 1.500 minder luxe plaatsen € 50.
’Het Nationaal’ heeft een contract gesloten met het Groot Symfonie Orkest (GSO): het GSO
verzorgt per jaar 100 concerten en ontvangt daarvoor € 50.000 per concert. De luxe
plaatsen zijn gemiddeld voor 85% bezet en de minder luxe plaatsen voor 70%. ’Het
Nationaal’ heeft geen andere opbrengsten en kosten en is precies kostendekkend. De
overheid heeft echter laten weten dat de subsidies aan de acht symfonieorkesten in het land
zullen worden verminderd waardoor voor ’Het Nationaal’ financiële problemen dreigen te
ontstaan. ’Het Nationaal’ vraagt een adviesbureau hoe die problemen kunnen worden
voorkomen.
a Maakt ’Het Nationaal’ gebruik van prijsdiscriminatie of van prijsdifferentiatie? Licht het
antwoord toe.
b Hoe blijkt uit de tekst dat er op de markt waarop het GSO opereert, gesproken zou kunnen
worden van een heterogeen oligopolie? Betrek in het antwoord zowel het aspect heterogeen
als het aspect oligopolie.
c Leg uit hoe ’Het Nationaal’ financiële problemen kan krijgen als het GSO minder subsidie
ontvangt.
Het ingeschakelde adviesbureau doet twee suggesties:
• verlaag de prijs van de minder luxe plaatsen tot € 40 hetgeen bij die plaatsen naar
verwachting een bezetting van 90% oplevert bij gelijkblijvende bezetting van de luxe
plaatsen;
• gebruik het concertgebouw ook voor exposities, vergaderingen en diners hetgeen de
naamsbekendheid zal vergroten.
d Bereken of de voorgestelde prijsverlaging ’Het Nationaal’ verlies of winst oplevert.
e Gaat het vergroten van de naamsbekendheid gepaard met specialisatie, integratie,
differentiatie of parallellisatie? Licht het antwoord toe.
22 Chrysanten verhandelt men op een markt van volkomen concurrentie tegen de
evenwichtsprijs van € 10 per doos. Op deze markt gelden de volgende collectieve
aanbodfunctie en collectieve vraagfunctie.
Qa = P – 5 (P ≥ 5)
Qv = –½P + 10 (0 ≤ P ≤ 20)
Qa = aangeboden hoeveelheid van 100.000 dozen
Qv = gevraagde hoeveelheid van 100.000 dozen
P = prijs van de chrysanten in euro’s per doos
a
b
c
e
Wat wordt weergegeven door de collectieve aanbodfunctie?
Geef een verklaring voor het minteken in de vraagfunctie.
Controleer met een berekening of de . totale omzet voor de chrysantenkwekers.
De overheid overweegt een minimumprijs in te stellen. Zij is het met de
chrysantenkwekers van mening dat de prijs van € 10 per doos ontoereikend voor
hen is.
Ligt deze minimumprijs dan hoger of lager dan de evenwichtsprijs. Motiveer je
antwoord.

f
De vastgestelde minimumprijs leidt tot een aanbodoverschot van 300.000 dozen.
Bereken de door de overheid vastgestelde minimumprijs.
23 In een Europees land is het bedrijf Monergie de enige aanbieder van elektriciteit. De
overheid in dit land vindt de voordelen van dit monopolie opwegen tegen de nadelen, mits
onder toezicht van de overheid. Het bedrijf heeft het wettelijke alleenrecht voor deze markt
verkregen.
a Beschrijf een argument dat de overheid kan hebben voor de instelling van een wettelijk
alleenrecht voor de elektriciteitsmarkt.
Monergie streeft naar maximale totale winst. De totale constante kosten bedragen 2,8
miljard euro.Verder geldt:
b
c
De overheid stelt als voorwaarde aan Monergie dat de afnemers niet méér mogen betalen
dan 10 eurocent per kwu.
Bereken de maximale totale winst van Monergie, rekening houdende met de voorwaarde
van de overheid.
De Europese Commissie stelt een onderzoek in naar de werking van de elektriciteitsmarkt in
dit land. De commissie vindt de situatie op de markt voor elektriciteit in dit land in strijd met
het Europese mededingingsbeleid. Zij acht het wenselijk dat er andere producenten worden
toegelaten tot deze markt.
Geef een argument waarmee de Europese Commissie deze wens kan onderbouwen.
Monergie vreest dat potentiële concurrenten vooral de grootverbruikers zullen weglokken.
Het bedrijf besluit daarom prijsdiscriminatie te gaan toepassen. De overheid laat de
prijsvoorwaarde los. Monergie gaat voortaan elektriciteit tegen verschillende prijzen
aanbieden aan kleinverbruikers (deelmarkt 1) en aan grootverbruikers (deelmarkt 2).
Monergie blijft streven naar maximale totale winst. De productiekosten veranderen niet ten
opzichte van de uitgangssituatie.
In de figuur zijn voor beide, gescheiden, deelmarkten een aantal gegevens vermeld.

d
e
f
Bereken de maximale totale winst die Monergie op beide deelmarkten samen kan behalen.
Monergie besluit de klantenbinding naar de kleinverbruikers te versterken door hen naast de
gewone stroom ook natuurstroom aan te bieden. Deze natuurstroom, waarvan de prijs per
kilowattuur iets hoger ligt, is opgewekt met milieuvriendelijke energiebronnen.
Hoe wordt deze vorm van verkoopbeleid genoemd?
De overheid wil de milieuvervuiling, veroorzaakt door de productie van gewone stroom,
verminderen. De Europese Commissie stelt als voorwaarde dat de overheid niet direct mag
ingrijpen in de marktprijs.
Geef een voorbeeld van een overheidsmaatregel die niet in strijd is met de voorwaarde van
de Europese Commissie.
24 De prijs van lekker bruin
Coco is fabrikant van tropenbestendige cosmeticaproducten. Coco brengt binnenkort een
nieuwe huidcrème op de markt onder de naam Megasol. De directie beraadt zich over de
verkoopprijs waartegen Megasol zal worden geïntroduceerd. De directieleden verschillen
van mening over de hoogte van de gewenste introductieprijs:
• directielid A stelt voor Megasol aan te bieden tegen de laagst mogelijke prijs waarbij nog net
geen verlies wordt gemaakt;
• directielid B is voorstander van een prijs waarbij de omzet maximaal is;
• directielid C wil dat de gemiddelde winst minimaal 30% van de verkoopprijs is.
In de figuur zijn de verwachte kosten en opbrengsten van Megasol in beeld gebracht.
a
b
Tegen welke prijs wordt Megasol aangeboden als de keuze van directielid A wordt gevolgd?
Verklaar het antwoord.
Zijn de doelstellingen van de directieleden B en C te verenigen? Verklaar het antwoord met
behulp van een berekening.

c
Uiteindelijk wordt besloten de introductieprijs zodanig vast te stellen dat de verwachte afzet
70.000 bedraagt. Zodra de introductie geslaagd is, wil de directie de prijs hoger vaststellen
conform het voorstel van directielid B.
Is er bij die prijsverhoging blijkbaar sprake van een prijselastische vraag of van een
prijsinelastische vraag? Verklaar het antwoord op basis van de figuur.
25 Werd 15 jaar geleden in een land de dvd nog maar op bescheiden schaal verkocht,
sindsdien is de verkoop ervan stormachtig gestegen. Platenmaatschappijen en winkeliers
zagen hun toch al hooggespannen verwachtingen over het commerciële succes van de cd
nog verre overtroffen.
De medewerkers van de afdeling Marktonderzoek van een van de platenmaatschappijen,
CoDi B.V., kwamen tot de conclusie dat voor hun bedrijf de vraagfunctie voor cd's als volgt
luidt:
P = − 5 Qv + 50 (P, Qv ≥ 0),
waarin P = prijs in euro’s per dvd en Qv = afzet in miljoenen dvd’s.
a Op welke marktvorm opereert CoDi B.V.? Motiveer je antwoord.
b Teken voor CoDi B.V. de prijsafzetcurve
c
Teken voor CoDi B.V. de marginale opbrengstcurve.
d
e
f
g
CoDi B.V. behaalt een maximale winst ter grootte van 20 miljoen euro bij een cd-prijs van 30
euro
Bij welke afzet wordt de maximale winst behaald door CoDi B.V.?
Bepaal vervolgens de bij deze afzet behorende grootte van:
a. De gemiddelde totale kosten;
b. De marginale kosten;
c. De prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid.
Bij welke prijs van cd's bereikt CoDi B.V. de maximale omzet?
Bereken de grootte van deze maximale omzet.
De platenmaatschappijen ervaren, dat bij toenemende verkopen van dvd’d de verkopen van
cd’s afnemen. Zo blijkt bij CoDi B.V., dat wanneer de verkoop van dvd’s stijgt van 5 miljoen
stuks tot 6 miljoen stuks, de verkoop van cd’s daalt met 12%.
h Bereken met behulp van bovengenoemde gegevens de kruiselasticiteit van de vraag naar
cd’s als gevolg van de prijsverandering van dvd’s.
26 Mevrouw H. HeIdens, ex verpleegster, is uitvindster en enige octrooihoudster van de
"carburomaat", een apparaat dat geïnstalleerd in auto's er voor zorgt dat zowel de
luchtvervuiling als het benzinegebruik sterk wordt teruggedrongen. De maximale
productiecapaciteit van haar bedrijf bedraagt 150.000 stuks per jaar.
De vaste kosten per stuk bij deze productiecapaciteit bedragen € 20,- terwijl de variabele
kosten per stuk bij elke productieomvang € 45,- bedragen.
De door een marktonderzoekbureau geleverde vraagfunctie van de "carburomaat" luidt:
P = –0,75 Qv + 150.
P = verkoopprijs in euro’s; Qv= gevraagde hoeveelheid in duizenden stuks.)
a
b
c
Op welke marktvorm opereert het bedrijf van Mevr. HeIdens? Motiveer je antwoord.
Teken in de bijlage:
De prijsafzetcurve;
De gemiddeld variabele kostencurve;

d
e
De marginale kostencurve;
De marginale opbrengstcurve.
f
g
h
i
j
k
l
Bepaal welke hoeveelheid en bereken welke prijs mevr. HeIdens zal vaststellen indien zij
streeft naar maximale winst.
Bereken de totale maximale winst.
Hoe groot is de prijselasticiteit van de vraag bij de onder f berekende prijs?
Na een jaar besluit mevr. HeIdens weer terug te keren naar de operatiekamer en ze
verkoopt bedrijf en octrooi aan de "Stichting Auto en Milieu", een door de overheid
opgerichte en gesubsidieerde stichting met als doel: "maximale vermindering van de
luchtverontreiniging door auto’s met behulp van de carburomaat".
De subsidievoorwaarden zijn o.a.:
- de vaste kosten worden voor 100% vergoed;
- daarnaast per geproduceerde carburomaat een bijdrage van maximaal € 10,
- de stichting dient aan de vraag naar de carburomaat te kunnen voldoen.
Bereken welke prijs de stichting zal vaststellen gezien de doelstelling en de gegeven
subsidievoorwaarden. (ceteris paribus)
Hoeveel dient de overheid dan in totaal aan de stichting bij te dragen?
Niet alleen om de luchtverontreiniging tegen te gaan, is de overheid bereid subsidie
te verstrekken, ook externe effecten hebben bij subsidie toekenning een rol
gespeeld.
Wat zijn externe effecten?
Noem 2 positieve externe effecten die in dit concrete geval voor de overheid een rol
kunnen hebben gespeeld.
27 Zuinig met energie
In een gemeente wordt de levering van energie verzorgd door het gemeentelijk
energiebedrijf (monopolist). In de figuur zijn de gegevens over kosten en opbrengsten van
het gemeentelijke energiebedrijf in beeld gebracht. De variabele kosten bedragen € 0,20 per
eenheid energie ongeacht de productieomvang.

a
b
c
d
De levering van energie kan voor dit energiebedrijf winstgevend zijn.
Bereken de totale winst die het energiebedrijf maximaal zou kunnen maken.
De gemeentelijke overheid beschouwt energie echter als een noodzakelijk goed en daarom
verplicht zij het energiebedrijf een zo laag mogelijke verkoopprijs vast te stellen onder
voorwaarde van kostendekking.
Welke prijs zal het energiebedrijf gaan rekenen als zij aan de eis van de gemeente voldoet?
Licht je antwoord toe.
De gemeentelijke overheid is van plan een campagne ‘wees zuinig met energie’ te houden.
Naar verwachting daalt door deze campagne de vraag naar energie, onafhankelijk van de
prijs, met 15 miljoen eenheden. De kosten van de campagne zijn voor rekening van de
gemeente. Toch zal volgens de directie van het energiebedrijf als gevolg van de campagne
de kostprijs van energie stijgen waardoor de verkoopprijs van energie - bij handhaving van
de voorwaarde van kostendekking - zal moeten worden verhoogd.
Leg uit dat de kostprijs van energie door de campagne zal stijgen.
Met welk bedrag per eenheid moet de verkoopprijs van energie worden verhoogd? Verklaar
het antwoord met behulp van de figuur.
(Vwo deelvak 2004-II-7)
28 In de "Autokampioen" lezen we het onderstaande:
Wat er aan de hand is, blijkt wanneer men de krant opslaat. In Nederland woedt een
prijsslag, die zijn weerga niet kent. Deze prijsslag wordt niet alleen uitgevochten tussen
dealers en importeurs, maar ook gestimuleerd door fabrikanten. Tal van automerken
proberen met scherpe prijzen te winnen. In de eerste plaats om fabrieken met overcapaciteit
beter bezet te krijgen, in de tweede plaats om de dealerorganisatie in beweging te houden.
Omdat merk A dit doet, moet merk B volgen. En zodoende maken de meeste fabrikanten in
Nederland geen winst meer op hun auto's, wanneer we althans uitgaan van de normale
kostprijsberekening. Want in vele gevallen wordt net onder de gemiddelde kosten, maar nog
wel boven de marginale kosten (wat het maken van één auto extra kost) gecalculeerd. In
Nederland speelt deze prijsconcurrentie een sterkere rol dan in de omringende landen.
Vooral veel sterker dan in Italië, waar Fiat een marktaandeel van rond 50 % heeft, en in
Engeland, dat een eiland met rechtse sturen is. De oorzaak van de sterke concurrentie in
Nederland ligt in de mogelijkheid voor elke fabrikant hier een vrij fors marktaandeel te
behalen, omdat de nationale industrie met 4 % van de markt klein is.

a
De importeur van Fiat automobielen in Nederland is Fiat Auto Nederland (F.A.N.). Op welke
marktvorm opereert F.A.N.? Motiveer je antwoord.
Stel dat de vraagcurve van de Fiat type Croma als volgt kan worden omschreven:
P = –0,5Qv + 35
(P in duizenden euro’s, Qv in duizenden stuks)
De variabele kosten per Croma bedragen € 10.000,-.
De GTK-curve is al in de bijlage getekend.
b
c
d
e
f
g
h
Teken in de grafiek:
de prijsafzetcurve;
de mo-curve;
de mk-curve.
Welke prijs zal F.A.N. vaststellen indien F.A.N. streeft naar maximale winst? Motiveer je
antwoord.
Bereken deze maximale winst.
Geef d.m.v. arcering deze maximale winst in de grafiek aan.
Uit de tekst blijkt dat in vele gevallen niet de prijs wordt vastgesteld waarbij maximale winst
wordt behaald, maar een lagere prijs. Neem aan dat ook F.A.N. dit prijsbeleid volgt.
Geef minstens 3 redenen waarom F.A.N. dit doet.
i Bepaal met behulp van de tekst en de grafiek welke prijs F.A.N. dan vaststelt (afgerond op €
1.000,-).
j Bereken hoeveel auto's F.A.N. dan verkoopt.
k Bereken het marktaandeel van F.A.N. als je weet dat de totale autoverkoop in dezelfde
periode 460.000 stuks bedraagt.

29 In 2005 heeft de automarkt een sterk herstel laten zien. De verkoop van het aantal nieuwe
personenauto’s is in 2005 met 5% gestegen ten opzichte van 2004. De totale verkoop van
nieuwe auto’s in 2005 bedroeg 506.000 Van de vijf grootste autofabrikanten slaagde echter
alleen Ford erin het marktaandeel te vergoten. De onderstaande tabel geeft een overzicht
van de marktaandelen in Nederland van de vijf grootste autofabrikanten.
a
b
c
d
Dealers kopen hun nieuwe auto’s bij importeurs. Hier is sprake van de marktvorm oligopolie;
dat is een marktvorm waarbij relatief weinig aanbieders de prijsvorming kunnen beheersen.
Toon met behulp van de tabel aan dat het hier om een oligopolistische markt gaat.
Bij oligopolie wordt zelden de prijs als wapen in de concurrentiestrijd gebruikt. Dit kun je
toelichten met behulp van de prijselasticiteit van de vraag.
Welke informatie verschaft de prijselasticiteit van de vraag?
Leg uit dat op deze oligopolistische markt de omzet van Ford en die van haar concurrenten
daalt als Ford haar verkoopprijzen verlaagt.
Noem drie manieren waarop een individuele autofabrikant kan proberen zijn marktaandeel
te vergroten.
30 Op een markt van heterogeen oligopolie komt in het algemeen weinig prijsconcurrentie voor.
a Geef hiervoor de verklaring.
b
Uit onderzoek van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) is gebleken dat in ons
land de verkooppunten van benzine voor een groot deel in handen zijn van de vier grote
oliemaatschappijen. Dit is een voorbeeld van oligopolie.
Stel dat van de 250 verkooppunten langs de snelwegen 80% de vlag voert van Shell,
BP/Mobil, Esso of Texaco. Bij de andere 3.750 verkooppunten langs de overige wegen is
dat 60%.
Men schat dat de gemiddelde benzineomzet van een verkooppunt langs de snelweg het
vijfvoudige bedraagt van de gemiddelde benzineomzet van een verkooppunt langs de
overige wegen.
Bereken het gezamenlijke marktaandeel (gemeten naar benzineomzet) van de vier grote
oliemaatschappijen op de totale markt voor benzine in Nederland.
Uit dit onderzoek is verder gebleken dat Nederland in West-Europa het grootste verschil
kent tussen de inkoopprijs en de verkoopprijs van benzine. Onderstaande figuur illustreert
dat.

c
d
e
Leg uit op welke manier uit figuur 2 afgeleid kan worden dat er op de benzinemarkt in
Nederland, in vergelijking met de andere landen, minder met de verkoopprijs wordt
geconcurreerd.
NMa overweegt maatregelen die de concurrentie op de benzinemarkt in Nederland kunnen
bevorderen. Veronderstel dat deze maatregelen er toe leiden dat de verkoopprijs in
Nederland daalt naar het niveau van België. Als gevolg daarvan zal de totale gevraagde
hoeveelheid benzine in Nederland met 4% stijgen. Het BTW-percentage voor benzine in
Nederland blijft ongewijzigd 17,5%.
Zullen de totale BTW-inkomsten uit de verkoop van benzine in Nederland stijgen, gelijk
blijven of dalen na de veronderstelde prijsverlaging? Verklaar het antwoord met een
berekening.
Milieuorganisaties vrezen dat de lagere verkoopprijs voor benzine zal leiden tot een
toename van het autogebruik. Zij dringen er bij de NS op aan de prijzen voor het
personenvervoer zodanig te verlagen dat het benzineverbruik op het oude niveau
gehandhaafd blijft.
De prijselasticiteit van de vraag naar reizigerskilometers bedraagt –0,4.Voor de gevraagde
hoeveelheid benzine geldt een kruiselingse prijselasticiteit van 0,12 bij een prijsverandering
van het personenvervoer van de NS (prijs per reizigerskilometer).
Bereken met hoeveel procent de NS de prijs per reizigerskilometer moet laten dalen om
volledig tegemoet te komen aan de doelstelling van de milieuorganisaties.
(Vwo totaalvak 2001-I-5)
31 Omnifoon mobieler
In een land is Omnifoon een aanbieder op een oligopolistische markt voor mobiele telefonie
die zich richt op twee groepen klanten: abonnees en prepaid bellers. Alle aanbieders
hebben te maken met hoge constante kosten en kunnen maar moeilijk winst maken. Zo is
bij Omnifoon in 2003 het aandeel van de constante kosten in de totale kosten 88% en wordt
er een verlies geleden van € 10 miljoen. In de tabel staan nog enkele gegevens van
Omnifoon.

Algemeen wordt aangenomen dat het verzadigingspunt op deze markt nabij is. Omnifoon is
daarom van plan middelen in te zetten voor de ontwikkeling van in dit land nog niet
beschikbare data-diensten zoals mobiel internetten, mobiel verzenden van tekst- en
beeldberichten en een navigatiesysteem via satellietverbinding. Verder wordt getracht het
resultaat te verbeteren door in overleg met de andere aanbieders op deze markt de
maximale geldigheidstermijn voor pre-paid beltegoeden stap voor stap te halveren.
a Noem een gegeven dat voor Omnifoon aanleiding is om ter verbetering van het resultaat
onder andere parallellisatie na te streven. Verklaar het antwoord.
b Toon met een berekening aan dat Omnifoon prijsdifferentiatie toepast.
c Bereken het bedrag aan constante kosten voor Omnifoon in 2003.
d
De mededingingsautoriteit maakt bezwaar tegen het voorgenomen marketingbeleid.
Op welk onderdeel van het marketingbeleid zal dat bezwaar betrekking hebben? Verklaar
het antwoord.
(Vwo deelvak 2004-I-3)
32 Triple Play
` Triple Play is de naam voor breedbandverbindingen waarbij de consumenten de
mogelijkheid krijgen via één aansluiting internet, televisie en telefoon te gebruiken. De markt
voor Triple Play in een land wordt beheerst door enkele bedrijven. Er zijn twee technieken
van levering, adsl en kabel, die onderling verschillen wat betreft verbindingssnelheid en
stabiliteit. Steeds meer consumenten zijn overgestapt of willen binnenkort overstappen op
Triple Play.
a Citeer de twee zinnen uit de bovenstaande tekst waaruit blijkt dat er sprake is van een
heterogeen oligopolie.
Om beter te kunnen concurreren tegen de adsl-aanbieders kiezen de kabelbedrijven voor
een fusie. Hierdoor ontstaat één landelijk kabelbedrijf, Cassandra, dat Triple Play levert
tegen een prijs van € 160 per maand. In de tabel zien we de marktaandelen van Cassandra
en de overige aanbieders vanTriple Play, direct na de fusie.
Onderstaande figuur laat de marginale opbrengst (MO), de gemiddelde opbrengst (GO), de
gemiddelde variabele kosten (GVK) en de marginale kosten (MK) van Cassandra zien.

De directie van Cassandra overweegt de prijs van Triple Play zodanig te verlagen dat het
bedrijf maximale totale winst behaalt.
Laat met een berekening zien dat bij deze prijsverlaging de vraag naar Triple Play van
Cassandra prijselastisch is.
De concurrentiestrijd tussen Cassandra (ca) en de overige aanbieders van Triple Play (ov)
komt tot uiting in de twee onderstaande vraagfuncties:
c
De directie van Cassandra kiest ervoor het marktaandeel in procenten van de totale
marktafzet te vergroten, door te streven naar maximale totale omzet. Als randvoorwaarde
stelt de directie dat Cassandra geen verlies mag maken. De directie veronderstelt dat de
concurrenten niet zullen meegaan met de prijsverlaging van Cassandra en dat zij voor
Triple Play, net als voorheen Cassandra, € 160 zullen rekenen.
Is het voor Cassandra mogelijk het marktaandeel te vergroten, binnen de gestelde
randvoorwaarde?
* Bereken daartoe het nieuwe marktaandeel.

* Bereken vervolgens of de gestelde randvoorwaarde gerealiseerd kan worden.
d
e
Leg uit dat het te verwachten valt dat de concurrenten wel zullen reageren op de
prijsverlaging van Cassandra.
Zou de vraaglijn van Cassandra naar links verschuiven of naar rechts verschuiven indien de
prijsverlaging van Cassandra wel zou worden gevolgd door de concurrenten? Verklaar het
antwoord.
Vwo herexamen 2008 opgave 2
33 De toetreder schaakmat
In een Europees land is de totale productie en verkoop van processors voor computers in
handen van één onderneming met de naam Pion. De uitgangssituatie van Pion is
weergegeven in onderstaande figuur.

In deze uitgangssituatie geldt verder:
prijsafzetfunctie: p = -2q + 300
p = prijs in euro’s en q = aantal processors in miljoenen
Er is sprake van proportioneel variabele kosten.
De totale constante kosten bedragen € 4,9 miljard.
Pion streeft in de uitgangssituatie naar maximale totale winst en heeft daartoe de
verkoopprijs vastgesteld op € 190. De winst in deze uitgangssituatie is dermate hoog dat
nieuwe aanbieders tot de markt willen toetreden, ondanks de hoge investeringen die bij
toetreding nodig zijn. Pion wil toetreding van concurrenten moeilijker maken en overweegt
twee mogelijke strategieën:
1) strategie A = Het verlagen van de verkoopprijs waardoor de afzet stijgt naar 70 miljoen
processors. Bij deze afzet is de totale winst € 0,7 miljard.
2) strategie B = Pion blijft streven naar maximale totale winst en gaat over tot
productdifferentiatie door twee typen processors op de markt te brengen. Er zal nu sprake
zijn van twee markten, waarvoor onderstaande tabel geldt.
a
b
c
d
e
Leg uit hoe uit voorgaande gegevens kan worden afgeleid dat in de uitgangssituatie geldt:
MK = 80.
Toon aan dat de gemiddelde totale kosten (GTK) 150 zullen bedragen bij uitvoering van
strategie A.
Arceer in de grafiek op de uitwerkbijlage de totale winst die Pion zal behalen bij uitvoering
van strategie A.
Toon met een berekening aan dat de maximale totale winst van Pion bij strategie B lager
zal zijn dan bij strategie A.
Leg uit hoe een onderneming door productdifferentiatie de toetreding van concurrenten
moeilijker kan maken.
Vwo eindexamen 2008 opgave 4
34 Een monopolist verkoopt zijn product op twee gescheiden deelmarkten. De totale constante
kosten bedragen € 2.000.000 per jaar en de variabele kosten bedragen bij elke
productieomvang € 40 per eenheid. In de uitgangssituatie is de prijs op de beide
deelmarkten € 100 per eenheid. Op deelmarkt 1 is de afzet 25.000 eenheden en op
deelmarkt 2 is de afzet 20.000 eenheden.
a Bereken de totale winst van deze monopolist in de uitgangssituatie op de beide
deelmarkten te samen.
De ondernemer denkt zijn winst te kunnen vergroten door op beide deelmarkten
verschillende prijzen vast te stellen. Hij laat daarom een marktonderzoek verrichten naar het
verband tussen de prijs en de afzet op de beide deelmarkten. In de hieronder getekende
grafieken is dit verband weergegeven. Voor deelmarkt 1 zijn bovendien de marginale kosten
(MK) en de marginale opbrengsten getekend.

c
Verklaar waarom de marginale kosten hier gelijk zijn aan de gemiddelde variabele kosten.
Leg uit dat de monopolist in de uitgangssituatie op deelmarkt 1 een maximale totale
opbrengst heeft.
d
e
f
Leid uit de grafiek voor deelmarkt 2 de prijs af waarbij de monopolist op deze deelmarkt
maximale totale winst heeft. Geef die prijs aan met P.
Bereken de maximale totale winst voor de monopolist op de beide deelmarkten samen.
Het streven naar maximale winst betekent op deelmarkt 1 een prijsverhoging en op
deelmarkt 2 een prijsverlaging. Leg uit door MO met MK te vergelijken waarom op
deelmarkt 1 de prijs wordt verhoogd om de maximale totale winst te verkrijgen.
35 Fantasia Air
Fantasia Air is een luchtvaartmaatschappij, die alleen vliegt vanaf de luchthaven van de
hoofdstad van Fantasië. De luchthaven is eigendom van de overheid van Fantasië. Fantasia
Air heeft het alleenrecht op de vluchten naar de hoofdstad van een land aan de andere kant
van de oceaan. De luchtvaartmaatschappij streeft naar maximale totale winst.
De uitgangssituatie op de markt voor deze vluchten is weergegeven in onderstaande figuur.
Fantasia Air verkoopt alleen retourvluchten tegen een door de overheid vastgestelde
eenheidsprijs van € 1.000 per stoel per klant. De overheid overweegt het monopolierecht op
te heffen en concurrentie toe te staan op deze markt. Dan verdwijnt ook de vastgestelde
prijs.
Marktonderzoek heeft aangetoond dat toeristen en zakenmensen gebruik maken van deze
vlucht. De zakenmensen zijn bereid meer te betalen dan de huidige prijs, als ze zonder

overnachting weer terug kunnen vliegen. De toeristen willen juist minder betalen en
Fantasia Air verwacht mogelijke concurrentie van prijsvechters die zeer goedkope vluchten
voor toeristen aanbieden. De betalingsbereidheid van de beide groepen klanten is
weergegeven in onderstaande tabel. Fantasia Air overweegt twee verschillende prijzen te
gaan rekenen, om daarmee haar totale winst te vergroten: een lage prijs van € 200 en een
hoge prijs boven de € 1.000. De maatschappij weet vooraf niet welke klant toerist of
zakenmens is.
a
Levert de door de overheid vastgestelde prijs Fantasia Air maximale totale winst op?
Verklaar het antwoord met behulp van de figuur.
De marketingmanager van Fantasia Air komt met de volgende oplossing voor het probleem
van de vaststelling van de hoge prijs: “Om de zakenmensen te laten kiezen voor de dure
stoelen moet het voordeel van de lage prijs ten opzichte van de hoge prijs minder groot zijn
dan het verschil in betalingsbereidheid tussen wel of geen verplichte overnachting.”
b Leg uit waarom Fantasia Air niet in staat zal zijn om de zakenmensen een prijs van € 1.800
te laten betalen voor een vlucht zonder verplichte overnachting.
c Leg uit dat de marketingmanager zal adviseren de hoge prijs voor deze vlucht vast te stellen
op een bedrag net onder € 1.300.
d
Als de overheid van Fantasië haar voornemens uitvoert, mogen ook andere
luchtvaartmaatschappijen deze vlucht gaan aanbieden. Door de opheffing van het
alleenrecht kunnen de marginale kosten van Fantasia Air veranderen en zal naar
verwachting de gemiddelde prijs voor deze vlucht veranderen. De overheid geeft opdracht
tot het schrijven van een rapportage op basis waarvan zij kan beoordelen wat de mogelijke
gevolgen zijn van het afschaffen van het alleenrecht en van het afschaffen van de
prijsvaststelling door de overheid.
Schrijf deze rapportage voor de overheid. Beschrijf daarbij de volgende effecten:
1. een effect waardoor de omvang van het consumentensurplus afneemt
2. een effect waardoor de omvang van het consumentensurplus toeneemt

3. een effect waardoor de hoogte van de marginale kosten afneemt
4. een effect waardoor de hoogte van de marginale kosten toeneemt
De rapportage moet passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
36 In Oranjeland heeft de nationale telefoonmaatschappij KPO als staatsbedrijf het monopolie
op het telefoonverkeer.
Deze maatschappij, KPO, kent de volgende prijsafzetfunctie: P = -1/3.Q + 20
De kostenfunctie luidt: TK = 4Q + 180.000.000
Q = de afzet in miljoenen telefoontikken en P = de prijs per eenheid in (euro)centen.
a
b
c
Bereken prijs en productieomvang waarbij KPO maximale winst behaalt.
Bereken de omvang van de maximale winst van KPO in euro’s.
Bereken de maximale winst van KPO als percentage van de omzet van KPO.
De werkelijke winst van KPO is echter nog groter aangezien de maatschappij
prijsdiscriminatie toepast. KPO brengt voor telefoneren overdag verschillende prijzen in
rekening aan zakelijke en particuliere gebruikers.
d Is het aanbieden van een abonnement naast prepaidbellen een vorm van
prijsdiscriminatie? Licht je antwoord toe.
De particuliere gebruikers (deelmarkt 1) hebben als collectieve vraagfunctie:
Q1 = 28 – 2P1 en de zakelijke gebruikers (deelmarkt 2): Q2 = 32 – P2
e Bepaal de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid voor beide deelmarkten bij een
prijs van 12 cent.
f Beargumenteer waarom in dit geval aan de voorwaarden voor het kunnen toepassen van
prijsdiscriminatie is voldaan.
g Schrijf de prijsafzetfuncties van beide deelmarkten in de vorm P = – ...Q + ....
h Bereken de maximale winst die KPO via prijsdiscriminatie kan behalen.
37 Een tiental jaren geleden werd in een kleine gemeente na jarenlang aandringen van bijna de
gehele bevolking het gemeentelijke zwembad geopend. De bevolking ging enthousiast
gebruik maken van het zwembad. Jaarlijks worden er gemiddeld 50.000 kaartjes verkocht.
Toch zijn de inkomsten lang niet voldoende om de kosten te dekken. Ieder jaar moet de
gemeente voor de exploitatie ongeveer € 250.000 uit de algemene middelen bijpassen.
Het gemiddelde tarief van het zwembad bedraagt € 2,50. Men gaat uit van een
prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid van -0,4. Het gemeentebestuur bezint zich op
maatregelen die dit tekort kunnen verkleinen.
a
b
c
d
Noem drie verschillende bronnen van inkomsten voor een gemeente.
Zowel de centrale als de plaatselijke overheid produceert collectieve, quasi-collectieve en
individuele goederen.
Om welk soort goederen gaat het hier in de bovenstaande situatie? Motiveer je antwoord.
De laatste jaren hoort men wel de mening dat bepaalde overheid staken beter door
particuliere bedrijven verricht kunnen worden. Heeft deze beoogde privatisering dan
betrekking op de door de overheid geproduceerde collectieve en/of individuele goederen?
Motiveer je antwoord.
Bereken de verandering van het tekort van het zwembad als het gemeentebestuur voor het
volgende zwemseizoen het gemiddeld tarief op € 3 per kaartje vaststelt.
In plaats van een verhoging van het tarief stellen de badmeesters voor het zwembad te
verfraaien met een grote waterglijbaan en speeltoestellen. Daar zij nogal wat

e
f
g
h
werkzaamheden in eigen beheer kunnen verrichten, bedragen de jaarlijkse lasten van deze
verfraaiing € 5.000.
Bereken, nadat de verfraaiing heeft plaats gevonden, hoeveel het jaarlijkse aantal
bezoekers moet toenemen om dezelfde verandering van het tekort als bij vraag 4 te
bereiken.
De gemeente benadert een particulier bedrijf voor de exploitatie van het zwembad. Daartoe
wil zij het zwembad voor het symbolische bedrag van € 1 aan het bedrijf overdragen. Als eis
stelt de gemeente daarbij wel dat het gemiddelde aantal bezoekers niet beneden de 40.000
mag dalen.
Door wijziging in de openingstijden, het vervallen van de kapitaalslasten en door minder
personeel aan te trekken kan het bedrijf de jaarlijkse kosten met € 150.000,- terugdringen.
Bereken het maximale tarief waarbij nog juist aan de eis van de gemeente kan worden
voldaan. Je mag er hierbij vanuit gaan dat de genoemde prijselasticiteit niet verandert.
Bereken of het bij het onder vraag f berekende tarief voor het particuliere bedrijf
aantrekkelijk is om het zwembad te gaan exploiteren. Je mag ervan uitgaan dat de
vraagcurve ongewijzigd blijft.
Hebben de inwoners van de gemeente, die nooit gebruik maken van het zwembad, er
belang bij dat het zwembad in particuliere handen komt? Motiveer je antwoord.
38 Rijwielhandelaar "Actief" verkoopt zowel fietsen als bromfietsen. Het door deze winkelier
geschatte verband tussen prijs en het door hem te verkopen aantal fietsen van het type
"Prima de Luxe" kan met behulp van de volgende vraagcurve worden omschreven.
a Bepaal, met behulp van de grafiek, welke prijs deze rijwielhandelaar moet vaststellen om 40
fietsen van dit type "Prima de Luxe" te verkopen.
b Hoe groot is de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid bij de onder a gevonden
prijs?
c Is er bij deze prijs sprake van een elastische of van een inelastische vraag? Motiveer je
antwoord.
d Welke prijs moet deze winkelier vaststellen om de maximale omzet van dit type fietsen te

ereiken?
e
f
g
h
Tevens is bekend dat de kruislingse elasticiteit van de vraag naar bromfietsen ten gevolge
van een prijswijziging van dit type fietsen "Prima de Luxe" + 1,5 is.
Bereken hoeveel fietsen van het type "Prima de Luxe" en hoeveel bromfietsen deze
rijwielhandelaar zal verkopen als hij de prijs van dit type fietsen met 10% laat dalen. Ga er
van uit dat hij oorspronkelijk 40 fietsen "Prima de Luxe" en 20 bromfietsen verkocht.
Neem aan dat de inkomenselasticiteit voor dit type fiets +5 is en dat het inkomen van de
consumenten daalt met 5%.
Teken in de grafiek de nieuwe vraagcurve.
Bepaal, met behulp van de grafiek, hoeveel fietsen van dit type de winkelier verkoopt bij een
prijs van € 1.200,- per stuk.
Bepaal met hoeveel procent de omzet van dit artikel bij deze winkelier is veranderd.
39 Theaterbureau Paling heeft er gewoonte van gemaakt om eens per jaar een groots opgezet
popconcert te organiseren. Zo is men er dit jaar in geslaagd de top groepen ,,4-U" en de
"Clever Bodies" naar Nederland te krijgen. Deze groepen zijn bereid gevonden om tussen
hun geplande Europatour door samen een eenmalig concert te geven in Nederland.
De gage die zij hiervoor zullen ontvangen is met theaterbureau Paling geregeld en
bedraagt:
- voor 4- U € 250.000
- voor de Clever Bodies € 200.000
Over de plaats waar het concert plaats zal vinden is theaterbureau Paling nog met twee
serieuze kandidaten in onderhandeling, nl:
- de gemeente Den Haag. Het betreft hier het Zuiderpark dat de gemeente bereid is te
verhuren voor € 800.000. Dit bedrag is inclusief alle kosten zoals toiletwagens, kosten van
schoonmaken van de terreinen, enz. In het Zuiderpark zouden maximaal 150.000 mensen
het concert kunnen bijwonen.
- het bestuur van de f.c. Andijk. Het betreft hier het voetbalstadion van de f.c. Andijk. Huren
onder dezelfde voorwaarden als in Den Haag zou € 200.000,- gaan kosten. De maximale
capaciteit van dit stadion is 50.000 mensen.
Dat er ongeacht de locatie animo genoeg is voor dit gezamenlijke concert staat voor
theaterbureau Paling buiten kijf gezien het door het bureau gedane marktonderzoek. (zie
grafiek).
De toegangskaartjes worden bij drukkerij PEK gedrukt volgens een speciaal
fraudebestendig procédé, hetgeen de hoge drukkosten per kaartje van € 4 verklaart.
De kaartjes worden verkocht via de plaatselijke VVV's die hiervoor € 1 per kaartje in
rekening brengen bij theaterbureau Paling.
a
b
c
d
e
Teken de grafiek na en daarin de MO-curve.
Leg uit dat de marginale kosten constant zijn en € 5 bedragen.
Teken in de grafiek de MK-curve.
Bij beantwoording van de volgende vragen dien je telkens uit te gaan van het feit dat
theaterbureau Paling naar maximale winst streeft.
Bepaal en bereken welke verkoopprijs per kaartje theaterbureau paling zal vaststellen indien
gekozen wordt voor het Zuiderpark.
Bereken in dat geval de totale winst voor theaterbureau Paling.

Geef van elk van de hiernavolgende maatregelen aan of zij er toe leiden dat de door jou bij
vraag d bepaalde prijs verandert. Motiveer telkens je antwoord.
f De gemeente Den Haag verlaagt de huurprijs van het Zuiderpark tot € 400.000.
g Zowel 4- U als de Clever Bodies treden op voor de helft van de afgesproken gage.
h De VVV's brengen geen verkoopkosten in rekening.
i
j
k
Bepaal de verkoopprijs per kaartje die theaterbureau Paling vaststelt indien gekozen wordt
voor het stadion van de f.c. Andijk.
De heer Kalfman, lid van het dagelijks bestuur van de f.c. Andijk en bekend staand om zijn
nogal forse uitspraken, vindt verhuren van het stadion maar niets. Onder de leuze "Troep in
Andijk, Paling rijk" voert hij actie tegen het verhuren van het stadion voor een popconcert
met als argument dat het bestuur de bedrijfskosten onderschat en de maatschappelijke
kosten volledig vergeet.
Geef een voorbeeld van maatschappelijke kosten welke het gevolg kunnen zijn van een
popconcert.
Wie betaalt uiteindelijk deze maatschappelijke kosten?
40 Medicam B.V. brengt een crème op de markt onder de naam Pêcha. Na jarenlange
research heeft men ontdekt dat bepaalde stoffen uit de perzikpit gebruikt kunnen worden om
de menselijke huid soepel te houden. De productiemethode is erg ingewikkeld en bij toeval
ontdekt. De eigenschappen van het product slaan erg aan bij de consument en zijn zo uniek
dat het product geen concurrentie ondervindt van andere huidcrèmes.
a De invloed van deze producent op de prijsvorming op de inkoopmarkt is wezenlijk anders
dan de invloed op de prijsvorming op de verkoopnarkt. Geef een verklaring voor het verschil
in invloed.
De crème wordt aangeboden in potjes van 50 gram. Per potje heeft Medicam B.V. 3 kg
perziken nodig om aan voldoende pitten te komen. Na het ontpitten resteert 2 kg
vruchtvlees dat verkocht wordt aan een producent van vruchtendrank.

De inkoopprijs van perziken is constant en bedraagt € 2 per kg, en het vruchtvlees levert
steeds € 1 per kg op.
De overige variabele kosten zijn telkens € 2 per potje; de constante kosten bedragen €
2.400.000 per jaar.
b
c
d
e
f
g
h
i
In de bijlage is de grafiek van de vraagfunctie P = –3Q + 12 getekend, waarbij Q de
gevraagde hoeveelheid (x 1.000.000) potjes en P de prijs in guldens per potje voorstelt.
Teken de MO- en MK-curve.
Bereken de maximale totale winst.
Zal deze monopolist meer of minder potjes Pêcha aanbieden als de prijs van het
vruchtvlees hoger
wordt dan € 1 per kg? Motiveer je antwoord.
Bereken de prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid bij de hoeveelheid die maximale
totale
winst oplevert.
Bij welke combinatie van prijs en hoeveelheid heeft deze monopolist de grootste omzet?
Uit een in opdracht van Medicam B.V. uitgevoerd marktonderzoek is gebleken dat een grote
groep consumenten de unieke werking van de crème niet kent. Tevens vreest men dat een
concurrent werkt aan de ontwikkeling van substituten. Daarom overweegt Medicam B.V.
een reclamecampagne op touw te zetten. De totale kosten van deze campagne zullen €
800.000,- bedragen. Het resu3ltaat zal dan zijn dat de gevraagde hoeveelheid bij elke prijs
met 25% zal stijgen (c. p.).
Teken in je grafiek de nieuwe verwachte vraagcurve.
Bereken of de reclamecampagne tot een hogere maximale totale winst zal leiden.
In de praktijk zullen monopolisten bij het op de markt brengen van een nieuw product een
andere prijs hanteren dan de prijs die hoort bij maximale winst of maximale omzet.
Geef daarvoor een verklaring.
41 voor een specifiek landbouwproduct geldt al sinds twee jaar een interventieprijs van 50
cent, welke als gevolg van de slechte oogsten tot op heden niet in werking is getreden.
Verdere gegevens betreffende de marktsituatie en kosten tref je hieronder aan.
a Teken in grafiek II de gemiddelde opbrengstcurve voor landbouwer Z.
b Welke hoeveelheid zal landbouwer Z aanbieden indien hij streeft naar maximale winst?
c Bereken de grootte van de maximale winst.
d Hoe groot zijn de totale constante kosten voor deze landbouwer?

e
Arceer in grafiek II de totale constante kosten bij de door jou onder vraag b bepaalde
hoeveelheid.
42 Erik Iep is direkteur van "IEP" B.V. Eriks vader is vroeger begonnen met een
busonderneming. In de loop der jaren is het bedrijf gegroeid en uitgebreid met een
reisbureau en sinds 2000 werkt men ook als touroperator. "IEP" B.V. beschikt in totaal over
82 moderne reisbussen.
Erik Iep heeft nu het idee opgevat om zich in de stille perioden te gaan richten op het
organiseren van excursies voor scholen. Zo is het bedrijf nu als eerste en enige gekomen
met een unieke reis inclusief excursies en volpension naar de Costa Brava in Noord-Spanje.
Het vertrek van deze 8-daagse reis zal zijn op vrijdagavond en zal kunnen plaatsvinden in
de week vóór de herfstvakantie.
Marktonderzoek onder docenten op scholen die zich bezighouden met het organiseren van
excursies toonde een grote interesse voor deze reis. Door een slimme enquête heeft de
marketing-afdeling van "IEP" B.V. de volgende vraagfunctie en MO-functie op kunnen
stellen:
P =-Qv + 1000
MO =-2Qv + 1000
(Waarbij P, Qv > 0;
P = verkoopprijs van de reis in euros.
Qv =aantal leerlingen dat een reis wil maken.)
De bedrijfseconomische afdeling van "IEP" B.V. heeft een kostenplaatje opgesteld dat er als
volgt uitziet:
- De totale constante kosten per reis van 1 bus met 50 zitplaatsen voor leerlingen met twee
chauffeurs bedragen € 6000,-.
- De overige kosten per deelnemende leerling voor overnachtingen, excursies en maaltijden
bedragen € 100,-.
a
b
b
d
e
f
g
h
i
Op welke marktvorm opereert "IEP" B.V.? Motiveer je antwoord.
Wat versta je onder een vraagfunctie?
Verklaar waarom de winst maximaal is bij MO=MK.
Bereken de prijs die "IEP" B.V. zal vaststellen indien het bedrijf streeft naar maximale winst.
Bereken de maximale winst.
Bereken welke verkoopprijs "IEP" B.V. vaststelt indien zij in het eerste jaar zoveel mogelijk
leerlingen wil vervoeren om zodoende de markt te kunnen veroveren. Hierbij moet je er
rekening mee te houden dat "IEP" B.V. in de stille periode maximaal 15 bussen voor deze
excursies beschikbaar heeft.
Er bestaat ook de mogelijkheid om de reis comfortabeler te maken. De bus kan worden
ingericht als slaapbus en kan uitgerust worden met DVD. De extra kosten van het plaatsen
en het gebruik van de DVD-speler en van DVD’s wordt vastgesteld op € 250,- per bus. Voor
het ombouwen van een reisbus tot slaapbus ontvangen de chauffeurs € 10,- per vier
slaapplaatsen. Het gebruik van linnengoed voor zowel de heen- als terugreis brengt totaal €
17,50 kosten per leerling met zich mee.
Het ombouwen van de reisbus tot slaapbus gebeurt 's avonds tijdens een koffiestop. Indien
per slaapbus wordt gereisd daalt het aantal beschikbare plaatsen voor leerlingen tot 40.
De marketing-afdeling van "IEP" B.V. gaat zowel bij de gewone reisbus als bij de
comfortabele slaapbus met video uit van dezelfde vraagcurve.
Bereken aan de hand van de nieuwe situatie welke verkoopprijs door "IEP" B.V. wordt
vastgesteld indien zij streeft naar maximale winst.
Is het verstandig van "IEP" B.V., gezien haar doelstelling maximale winst, comfortabele
slaapbussen met DVD-speler aan te bieden? Motiveer je antwoord.
Welke kritiek kun je leveren op het feit dat "IEP" B.V. uitgaat van dezelfde vraagcurve?
Motiveer je antwoord.
43 Geheel in overeenstemming met wat de naam doet vermoeden is "Steenbakkers B.V."
fabrikant van bakstenen. Steenbakkers B.V. produceert slechts één soort baksteen, en

ehoort met zijn maximale productiecapaciteit van 100 miljoen stenen per jaar tot de
"kleintjes" onder de vele producenten van bakstenen.
De kosten van Steenbakkers B.V. kunnen worden uitgesplitst in
- een variabel deel, nl.: € 0,20 per geproduceerde baksteen, en
- een constant deel: € 15.000.000,- per jaar.
De marktprijs van een baksteen bedraagt permanent € 0,60.
a
b
c
Bepaal de TK- functie.
Bereken beneden welke productiegrootte per jaar er verlies wordt geleden.
Bij welke productieomvang per jaar is de totale winst maximaal? Motiveer je antwoord.
Niet geheel vertrouwend op de toekomstmogelijkheden van het bedrijf besloot men enkele
maanden geleden tot het onderzoeken van alternatieve mogelijkheden. Een van de
resultaten van dit onderzoek was verbluffend door de eenvoud ervan. Door verschillende
aanpassingen aan de machines was men in staat een unieke baksteen te produceren, nl.
met dezelfde eigenschappen als een normale baksteen, maar met een 50% hogere
isolerende waarde.
Met betrekking tot de kosten en opbrengsten heeft de afdeling Ontwikkeling de volgende
prognoses gemaakt:
- de variabele kosten per baksteen blijven gelijk.
- de constante kosten zullen met 20% toenemen.
- de vraag naar de nieuwe baksteen kan op de volgende manier worden omschreven:
P = - 0,02Qv+ 2,2
(waarbij P = prijs per baksteen in euro’s, en Qv= aantal gevraagde bakstenen x I miljoen).
d
e
f
g
h
i
Van de hierboven beschreven vraagcurve heeft de afdeling Ontwikkeling de totale
opbrengstcurve afgeleid, welke u hierbij aantreft in grafiek 11in de bijlage. '-
Toon aan, door twee willekeurig door u te kiezen punten na te rekenen, dat de in de grafiek
getekende TO-curve correct is afgeleid van de vraagfunctie.
Teken in dezelfde grafiek de nieuwe TK-lijn.
Bij welke prijzen per baksteen heeft Steenbakkers B.V. noch winst noch verlies?
Bepaal met behulp van de grafiek bij welke productieomvang de totale winst maximaal is.
Motiveer je antwoord.
Bepaal deze maximale winst.
Wat zal er in de nabije toekomst met de werkgelegenheid binnen de productieafdeling van
Steenbakkers B.V. gebeuren indien dit bedrijf, uitgaande van het streven naar maximale
winst, volledig overschakelt op productie van de nieuwe baksteen? Motiveer je antwoord.
(je mag aannemen dat de arbeidsproductiviteit niet verandert).

Toetsboek hoofdstuk 5 - Concept 4
Ruilen over de tijd
1 Sparen voor de Kleine
Tegenwoordig kunt u door de bomen het bos niet meer zien, al die verschillende
spaarplannen en vormen en hoe zit het met de fiscus? De ene aanbieder geeft een knuffel
weg, de ander een boom, aanbieders gaan ver om u en uw kleintje binnen te halen. Het is
echter wel belangrijk om eens na te denken over een goed spaarplan voor de kleine
dreumes, immers studeren kost geld... en u hoopt toch uiteindelijk dat uw kleintje later kiest
voor een goede opleiding.
Ieder kind heeft zo zijn eigen interesse of belangstelling. Voor de ontplooiing hiervan
bestaan legio mogelijkheden. Uiteraard heeft iedere opleiding zijn eigen prijskaartje. Maar
wat uw kind ook gaat studeren, u zult schrikken van de bedragen!
Want studeren kost een hoop geld en de overheid betaalt steeds minder mee. Wat gaat het
straks kosten als uw kind in de collegebanken zit? Studeren is namelijk meer dan alleen de
studie. Kosten zoals op kamers wonen, studentenleven, nevenactiviteiten etc. komen daar
ook nog eens bij.
Voor een HBO of universitaire opleiding kunt u nu al snel denken aan zo'n € 37.000 en een
MBO studie al gauw aan € 14.000. Dat zijn natuurlijk enorme bedragen.
Kinderen kosten u vandaag de dag handen vol geld. Het is daarom verstandig om uzelf al in
een vroeg stadium voor te bereiden op de kosten van kleding, een scooter, studie of een
rijbewijs.
Iedere aanbieder van spaarvormen heeft zijn eigen voorwaarden en beperkingen, lees deze
goed alvorens u een spaarplan uitkiest. Is het geld bijvoorbeeld vervroegd opneembaar en
bent u dan een boete verschuldigd? Is het gespaarde bedrag uitsluitend te gebruiken voor
studie of kunt u ook doorsparen voor een eigen woning voor het kind. Allemaal vragen die
van belang zijn bij het afsluiten van een spaarrekening voor uw kind.
Dus open niet klakkeloos een rekening of spaarplan bij uw eigen bank, maar ga eens goed
op zoek. De kans is groot dat u elders meer rendement krijgt.
Bron: ‘Kindje op komst’
a
b
c
Hoeveel moeten ouders per maand opzij leggen als ze in vijftien jaar € 30.000 willen sparen
voor de studie van hun kind (ervan uitgaande dat ze geen rente ontvangen).
Stel je opa stort direct na je geboorte eenmalig € 5000 op een spaarrekening. De rente
wordt steeds op je verjaardag bijgeschreven (rente op rente) en bedraagt steeds 5%.
Over welk bedrag kun je beschikken op je achttiende verjaardag?
Waarom nemen veel studenten een bijbaantje?
2 Bestudeer onderstaande figuur. Daarin staat de gemiddelde hoogte van de consumptie en
het inkomen van een mens weergegeven. Daarbij is het leven gemakshalve in drie
levensfasen ingedeeld.
a Welke drie levensfasen zijn hier bedoeld?
b In levensfase I is een mens van anderen afhankelijk. Leg uit hoe je dat in de grafiek kunt
herkennen.
c In levensfase III is een mens ook weer van anderen afhankelijk. Leg uit waarom.
d Hoe zou je er voor kunnen zorgen dat je in fase III minder afhankelijk bent van anderen.

3 Bestudeer onderstaande figuur. De cijfers in de grafiek zijn saldi van het percentage
positieve en het percentage negatieve antwoorden”
a Hoeveel procent van de ondervraagden vond in 2008 sparen zinvol (gaven een positief
antwoord)?
b Geef een verklaring waarom meer mensen in 2007 en 2008 geld op zij legden.
c Kun je zeggen dat in 2007 meer geld werd gespaard dan in 2005
Resultaten doorlopende enquête spaargedrag (1978-2008)
4 Geld lenen
In 1998 waren er in Nederland 6,7 miljoen huishoudens.
a Bereken het consumptief krediet (geleende bedrag) per huishouden in 1998.

Het CBS constateerde dat in Nederland het aandeel van doorlopende kredieten in het totaal van
alle uitstaande kredieten toenam. Het aandeel van persoonlijke leningen nam juist af.
b
c
d
e
Els en Wim van der Poel hebben een salarisrekening bij de Rabobank.
Ze hadden op het laatste rekeningafschrift een debetsaldo (tekort) van € 1.524.
Op 24 maart heeft Wim zijn chipknip opgeladen met € 100.
Diezelfde dag kocht Els een nieuwe jas voor € 128. Het bedrag is gepind in de kledingzaak.
Op 26 maart heeft Wim een CD-bon van € 25 gekocht en afgerekend met zijn chipknip.
Wat wordt het nieuwe saldo na verwerking van deze handelingen? Licht je antwoord toe met een
berekening.
Bij het volgende rekeningafschrift zat een folder over kredieten. Els en Wim bespraken de vooren
nadelen van een doorlopend krediet. Els zei: „Bij een doorlopend krediet kan het afgeloste
deel opnieuw worden opgenomen.” Wim zei: „Voor een doorlopend krediet is een onderpand
vereist.”
Welke van de genoemde beweringen is/zijn juist? Licht je antwoord toe.
A geen van beide beweringen; B alleen de bewering van Els; C alleen de bewering van Wim of
D beide beweringen
Els en Wim besluiten een doorlopend krediet aan te vragen. Ze moeten daarvoor aan de bank
een aantal gegevens verstrekken.
Noem twee gegevens die de bank wil hebben voordat ze toestaat dat Els en Wim een
doorlopend krediet krijgen.
Mensen die veel geld lenen kunnen in de toekomst financiële problemen krijgen.
Noem twee redenen waardoor deze mensen in financiële problemen kunnen komen.

In 1995 werd in Nederland voor 22,3 miljard euro geleend. Voor de indexcijfers nemen we dat
jaar als basisjaar.
f Bereken het indexcijfer voor het totaal consumptief krediet in het jaar 2000.
5 Om het succes van een onderneming te kunnen bepalen, kun je gebruik maken van de
balans en de resultatenrekening van dat bedrijf. De balans geeft op een overzichtelijke
manier inzicht in de bezittingen, de schulden en het eigen vermogen van het bedrijf op een
bepaald moment. De resultatenrekening geeft een schematisch overzicht van de inkomsten
en uitgaven gedurende een periode en de in die periode behaalde winst (of het verlies) .
a Wat voor soort grootheden tref je aan op een balans? Motiveer je antwoord.
b Wat voor soort grootheden tref je aan op een resultatenrekening? Motiveer je antwoord.
6 Als je een huis koopt en daarvoor een hypothecaire lening wilt afsluiten, heb je
verschillende mogelijkheden. Eén van de mogelijkheden is de zogenaamde
annuïteitenhypotheek. Je betaalt maandelijks/jaarlijks hetzelfde bedrag gedurende de hele
looptijd van de afbetaling. In het begin betaal je bijna uitsluitend rente en een klein
aflossingsdeel, maar naarmate je meer aflost, daalt dit rentebedrag en stijgt het
aflossingsbedrag
a
b
Leg uit waarom deze hypotheekvorm vooral in de eerste 20 jaar aantrekkelijk is.
Voor welke groep mensen is deze vorm geschikt
De laatste jaren is de spaarhypotheek een gewilde vorm. In het schema hierboven zie je
hoe een spaarhypotheek werkt.
c
d
Beschrijf met eigen woorden de werking van een spaarhypotheek.
Leg de volgende stelling uit:
Geld lenen kan heel veel geld kosten

7 De besparingen zijn een belangrijke economische grootheid. De besparingen hebben op
verschillende manieren invloed op de economie.
a Wat verstaan economen onder sparen?
b
c
d
Een daling van de spaarquote, het deel van het nationale inkomen dat we sparen, kan op
korte termijn leiden tot een stijging van de productie.
Geef daarvoor de verklaring.
Op langere termijn echter kan een daling van de besparingen nadelig zijn voor de
economische groei.
Geef daarvoor de verklaring.
De omvang van de besparingen zijn onder andere afhankelijk van de
inflatie(verwachtingen).
Wordt sparen aantrekkelijker of onaantrekkelijker bij toenemende inflatie. Verklaar je
antwoord.
8 uit een krant
Steeds meer Nederlanders beleggen in aandelen
Een van de verrassingen van de afgelopen jaren is dat Nederlanders massaal in aandelen
zijn gaan beleggen. Tegenwoordig belegt 20 procent van de Nederlanders in aandelen. In
1960 was dat nog maar 5 procent. Het beleggen in aandelen is mede populair geworden
door de resultaten die met spaarrekeningen behaald konden worden. Niet alleen
particulieren hebben de aandelen ontdekt. Ook banken en
levensverzekeringsmaatschappijen beleggen de hun toevertrouwde gelden steeds meer in
aandelen. In 1960 telde de Nederlandse bevolking 11,5 miljoen mensen; eind jaren negentig
15,5 miljoen.
a
b
c
d
Bereken de procentuele toename van het aantal Nederlanders dat in aandelen belegt.
Financiële instellingen hebben drie functies: verzorgen van het betalingsverkeer, verlenen
van krediet, beheer van vermogen.
Welke van deze drie functies is in het krantenbericht aan de orde?
Levensverzekeringsmaatschappijen zijn institutionele beleggers.
Noem een ander voorbeeld van een institutionele belegger.
In de klas ontstaat een discussie over de vraag welke conclusie met betrekking tot de rente
op spaartegoeden uit het krantenbericht getrokken mag worden.
Welke conclusies zo je hieruit kunnen trekken? Motiveer je antwoord?
9 Laura heeft vijf jaar geleden staatsobligaties met een gezamenlijke nominale waarde van €
30.000 gekocht. Deze obligaties leveren Laura jaarlijks 4% op. De huidige rente bij de
bank bedraagt 5%. Laura gaat trouwen en heeft het geld nodig voor haar trouwerij. Jij
besluit deze obligaties te kopen. Het maakt jou niet uit of je jouw geld bij de bank brengt of
in deze staatsobligaties belegd. Je wil alleen maar een zo hoog mogelijke rente ontvangen.
a Welk bedrag wil je maximaal betalen voor de staatsobligaties? Voor de eenvoud
veronderstellen we dat de resterende looptijd in deze opgave geen rol speelt.
b Wat is dan blijkbaar de huidige koers van deze vijf jaar oude staatsobligaties.
c Wanneer kan Laura winst maken op haar obligaties?

10 In het begin van deze eeuw was er in Europa sprake van een ongunstige economische
ontwikkeling. Er had nauwelijks stijging van de koopkracht plaatsgevonden. En ook was er
een afnemend vertrouwen van de consumenten in de economie. De ECB kan een
rentebeleid voeren met het oog op deze economische ontwikkeling.
a Leg uit hoe een renteverlaging de economie positief kan beïnvloeden.
b
c
d
e
Een renteverandering heeft invloed op de woningmarkt. In Nederland worden hypothecaire
leningen meestal voor een langere tijd vastgelegd.
Behoren hypothecaire leningen tot de geldmarkt of de kapitaalmarkt? Verklaar je antwoord.
De rente op hypothecaire leningen daalde tot onder de 7%. Welke invloed kan een
rentedaling hebben op de prijs van koopwoningen. Verklaar je antwoord.
In die periode bleek dat de kredietverlening door banken sterk toenam.
Leg uit dat toenemende kredietverlening kan wijzen op een verslechterende economie.
Stel dat de nominale rente in het land daalde, terwijl de reële nauwelijks veranderde.
Onder welke voorwaarde blijft de reële rente gelijk als de nominale rente daalt.
11 Lening bij IB-groep
Naast de basisbeurs kunnen studenten ook gebruik maken van de mogelijkheid van een
aanvullende lening. Dit betreft een speciale leenregeling voor studenten waarmee zij extra
financiële ruimte kunnen creëren. Bij de IB-groep kan naast de basisbeurs afhankelijk van
de woonsituatie (uitwonend of thuiswonend) en afhankelijk van het inkomen van de ouders
maximaal 819,40 euro per maand worden geleend.
Voordelen lenen bij IB-groep
Naast de basisbeurs en de eventuele aanvullende beurs, kan zonder veel eisen extra
bijgeleend worden. De rente die de IB-groep hanteert is bijzonder laag, rond de 4% (2007:
3,7%). Dit betekent een verschil van bijna 10% in vergelijking met rood staan op een
studentenrekening.
Een ander voordeel van lenen bij de IB-groep zelf, is dat gewacht mag worden met
terugbetalen tot na de studie en dat de aflossingsbedragen worden bepaald aan de hand
van het inkomen. Dit betekent dat indien de student niet meteen na de studie een goede
baan kan vinden, hij niet meteen geconfronteerd wordt met hoge aflossingsbedragen voor
de studentenlening.
Nadelen lening bij IB-groep
Het belangrijkste nadeel van lenen bij de IB-groep is dat er alleen een maandelijks bedrag
kan worden geleend, maximaal ongeveer 800 euro. In de praktijk kan dit problemen geven,
omdat je bij een grote onverwachte uitgave meerdere maanden achter elkaar moet lenen
om dit bedrag bij elkaar te krijgen. Om een bedrag van 5000 euro te lenen, is meer dan een
half jaar lenen nodig.
Indien de student snel een groot bedrag wil lenen, kan de IB-groep hier geen oplossing voor
bieden en is rood staan op de studentenrekening of een studentenlening bij de bank een
betere oplossing
(Bron: www.lenenstudent.nl)
a Wat is het grote voordeel voor een student om bij de ib groep geld te lenen ?
b Waarom zou een student zoveel geld kunnen lenen.
Student Jan Krediet leent gedurende vier jaar het maximale bedrag.
c Hoeveel heeft hij dan geleend ?
Stel dat te betalen rente (4%) steeds wordt berekend over de schuld op het eind van het
jaar en dat deze renteschuld steeds bij het geleende geld wordt opgeteld. Over dit
rentebedrag hoeft Jan niet weer rente te betalen.
d Wat is zijn schuld na afloop van de vier jaar, uitgaande van het maximale leenbedrag.
Welk probleem kan Jan in de toekomst ervaren?

Een handige economie student leent het maximale bedrag, terwijl hij geheel wordt
onderhouden door zijn ouders. Hij gaat met het geleende bedrag beleggen op de
aandelenbeurs.
e Welk voordeel denkt de student te behalen ?
f Welk risico loopt hij ?
12 Stel je hebt € 5.000 en je belegt dit op de volgende wijzen. Bereken in elk van die gevallen
hoeveel rente je uiteindelijk hebt ontvangen (in hele euro’s).
a Je zet dit geld voor 4 jaar vast tegen een rente van 3,5%.
b Je zet dit geld voor 3 jaar vast tegen een rente van 6%.
c Je zet dit geld voor 6 jaar vast tegen een rente van 7,5 procent.
13 Kom in actie tegen woekerpolissen!
Lees de tekst hieronder en beantwoord daarna de volgende vragen.
a
b
c
d
e
Wat wordt bedoeld met de
term ‘woekerpolis’?
Wie verkochten deze
polissen?
Waarom kochten zoveel
mensen een (woeker)polis, ze
hadden hun geld toch ook
gewoon op de bank kunnen
zetten?
Waarom is er hier sprake van
misleiding door de aanbieder?
Geef aan wat bedoeld wordt
met de zin: ‘resultaten uit het
verleden bieden geen
garantie voor de toekomst’.
14 De situatie op de vermogensmarkt en de ontwikkeling van de inflatie hebben invloed op de
rentestand. Omgekeerd heeft de rentestand invloed op de inflatie en de vermogensmarkt.
De vermogensmarkt kan worden opgedeeld in de geldmarkt en de kapitaalmarkt. Een

a
b
c
voorbeeld van een vermogenstitel die op de kapitaalmarkt wordt verhandeld, is een
hypothecaire lening.
Waarop is het onderscheid tussen de geldmarkt en de kapitaalmarkt gebaseerd?
Noem twee andere voorbeelden van vermogenstitels die op de vermogensmarkt worden
verhandeld.
Het rentepercentage is niet van alle hypothecaire leningen hetzelfde. De hoogte van het
rentepercentage is onder andere afhankelijk van de termijn waarvoor het rentepercentage is
vastgelegd. Deze rentevaste periode is van sommige hypothecaire leningen zelfs 20 jaar.
Is het rentepercentage van hypothecaire leningen in het algemeen hoger of lager naarmate
de rentevaste termijn langer is? Verklaar het antwoord.
In de figuur staat de ontwikkeling van de kapitaalmarktrente en de inflatie van een land in de
periode 1991-2005 weergegeven.
d
Uit de figuur kan worden afgeleid dat de kapitaalmarktrente en de inflatie met elkaar in
verband staan.
Is de reële kapitaalmarktrente in 1997 ten opzichte van 1996 is gestegen, gedaald of gelijk
gebleven? Verklaar het antwoord met behulp van de figuur.
15 Goedkoop geld en inflatie in Europa
Iemand heeft ooit gezegd: 'Geld is altijd schaars. En als het niet schaars meer is, dan is het
geen geld meer." De afgelopen dagen is het geld heel wat minder schaars geworden in
Europa. Hoe lang is ons geld nog geld? En wat is het alternatief?
Vorige donderdag verlaagde de Europese Centrale Bank de rente met nog eens een half
procent, tot 1,5%. Heel wat commentatoren verwachten dat het gauw naar de één procent
zal dalen. Het geld in Europa wordt met andere woorden kunstmatig goedkoper gemaakt,
waardoor banken het makkelijker krijgen om leningen uit te schrijven - leningen die uit het
niets (zonder dekking van gespaard kapitaal) worden gecreëerd. Het onvermijdelijke gevolg
is een nog sterkere stijging van de geldhoeveelheid in de economie. Nog meer inflatie dus.
Daarnaast stimuleren allerlei overheidsherstelprogramma’s, die de geldhoeveelheid ook
doen groeien, ook de inflatie, waarbij de staatsschuld eveneens sterk oploopt. In IJsland is
de inflatie al opgelopen tot 17%.
(bron: Tuur demeester, 8 maart 2009)
a Waarom zijn “leningen uit het niets” een groot risico op inflatie?

c
d
e
f
De overheid pompt massaal geld in de economie
om de krediet- en economische crisis te
bestrijden.
Welk probleem werpt dit op termijn op?
Om de schulden te kunnen betalen, kan een
overheid in de verleiding komen om geld bij te
drukken.
Leg uit waarom dit voor de schuldenaar voordelig
is
Een klassiek wapen om de economische crisis te
bestrijden is de rente te verlagen.
Leg uit hoe een renteverlaging de crisis kan
bestrijden.
In Engeland is de rente al gedaald tot 0,5%. Het pond is bijna gratis geworden.
Als een renteverlaging niet meer werkt is geld bijdrukken een oplossing. Het grote gevaar is
hyperinflatie. Waarom is hyperinflatie de doodsteek voor het geld.
Leg uit welk gevolg dat kan hebben op het nationaal product van een land.
16 Bereken de geldontwaarding indien de prijzen met:
a 10% stijgen
b 100% stijgen
c 1000% stijgen
17 Lees onderstaande tekst en beantwoord dan de volgende vragen.
uit een krant: Eigen huis een goudmijn
In Nederland is het kopen van een huis met een hypothecaire lening vaak financieel
aantrekkelijk. Dat komt onder andere doordat hypotheekrente een aftrekpost is bij de
inkomstenbelasting. Door het in Nederland gehanteerde progressieve stelsel van
inkomstenbelasting kan de netto-rentelast* dalen als het inkomen stijgt. Ook inflatie kan
huiseigenaren met een hypothecaire lening voordelen opleveren. Het rentepercentage van
de lening ligt een aantal jaren vast terwijl het inkomen wordt aangepast aan de inflatie. De
reële rente kan zelfs negatief zijn. Gemiddeld genomen houdt de stijging van de prijs van
koopwoningen gelijke tred met de inflatie.
* netto-rentelast: rentelast na aftrek van belastingvoordeel.
a
b
c
d
e
Zal het aandeel van de bruto-rentelasten in het inkomen van huiseigenaren met een
hypothecaire lening bij inflatie − uitgaande van het krantenbericht − toenemen, afnemen of
gelijk blijven? Citeer de zin waaruit dat blijkt.
Leg uit dat de netto-rentelasten voor huiseigenaren met een hypothecaire lening −
uitgaande van het krantenbericht − kunnen dalen als het inkomen stijgt.
In welk geval is er sprake van een negatieve reële rente?
Jansen heeft een huis waarvan op 1 januari 2007 de waarde € 200.000 bedroeg. De inflatie
bedraagt 2,4% per jaar.
Bereken de waarde van het huis van Jansen op 1 januari 2010 als die waarde gelijke tred
houdt met de inflatie.
Leg uit dat inflatie − uitgaande van het krantenbericht − de huiseigenaar met een
hypothecaire lening een vermogensgroei oplevert.
18 Lees eerst de tekst hieronder en beantwoord dan de volgende vragen.

a
b
c
d
e
f
In een land zijn in september de prijzen volgens voorlopige cijfers 27% gestegen ten
opzichte van de voorafgaande maand. Dat heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek van
dat land bekendgemaakt. Het is het hoogste inflatiecijfer op maandbasis sinds februari
2002. De waardedaling van het geld lijkt niet te stoppen. In augustus waren de prijzen met
15% gestegen, in juli met nog maar met 0,2%.
Volgens een rapport van het ministerie van Financiën zou de inflatie op twaalfmaandbasis in
december kunnen stijgen tot 210%.
Waarom betekent een inflatie van 27% niet dat het leven in dit land voor elke consument
27% duurder is geworden?
Wat betekent een inflatie van 27% dan wel?
Bereken met hoeveel procent de prijzen in de maanden augustus en september samen zijn
gestegen. Geef je antwoord in één decimaal nauwkeurig.
Een hoge inflatie gaat meestal gepaard met een hoge rente. Toch kan de reële rente voor
spaarders negatief zijn.
Noem een reden waarom een hoge inflatie meestal gepaard gaat met een hoge rente.
Gebruik in je antwoord in elk geval de woorden spaarders en vergoeding.
Wat kun je opmerken over de inflatie als de reële rente negatief is?
Leg uit waarom een negatieve reële rente op lange termijn ongunstig kan zijn voor de
economische groei.
19 Van een land zijn de volgende gegevens bekend:
Consumentenprijsindex met basisjaar 2004
2006 119,1
2010 123,9
In 2006 was van een modaal gezin was het inkomen € 20.000 per jaar.
In 2010 was dat inkomen gestegen tot € 24.500 per jaar.
a Bereken de stijging van het prijspeil in de periode 2006-2010
b Bereken hoeveel procent dit gezin in de periode 2006-2010 er nominaal op vooruit is
gegaan.
c Bereken hoeveel procent dit gezin in de periode 2006-2010 er reëel op vooruit is gegaan.
d
Van tijd tot tijd verlegt men het basisjaar.
Leg uit waarom men dit doet.
20 De horeca krijgt de rekening gepresenteerd
In 2002 krijgt de horeca veel kritiek op haar prijsbeleid. Terwijl de consumentenprijsindex
(CPI) dat jaar met 3,6% stijgt ten opzichte van 2001, gaat de prijsstijging in de horeca daar
ver bovenuit. Voor een deel is dit terug te voeren op sterk gestegen arbeidskosten in de
horeca. Ook is het een reactie op twee opeenvolgende jaren van afnemende
winstgevendheid. Het publiek denkt dat de horeca de invoering van de euro aangrijpt om de
prijzen fors te verhogen.
a
Bereken de prijsindex 2002 voor de horeca, zoals die in de eerste tabel moet staan.

Terwijl het volume van de totale consumptieve bestedingen in 2002 stijgt, daalt het volume
van de bestedingen van consumenten in de horeca. Het bedrijfschap Horeca en Catering
verklaart dat deze volumedaling wordt veroorzaakt door de teruglopende economische
groei. Een econoom trekt deze verklaring in twijfel en zegt: “De horeca krijgt gewoon de
rekening gepresenteerd van haar eigen prijsbeleid.”
Citeer het fragment uit de tekst, dat de econoom kan gebruiken als argument tegen de
verklaring van het bedrijfschap.
(Vwo totaalvak 2004-II-1, ingekort)
21 De CPI gewogen
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) meet de inflatie in Nederland door middel van
de consumentenprijsindex (CPI). De CPI wordt berekend met behulp van wegingsfactoren
en partiële prijsindexcijfers, zoals in een sterk vereenvoudigde versie voor 2001 is
weergegeven in tabel 1. In tabel 2 staan voor de jaren 2002, 2003 en 2004 de CPI en de
indexcijfers voor het nominale inkomen van een gemiddeld huishouden.
Tabel 1
Tabel 2
De CPI kan gezien worden als een benadering van een index van de kosten van het
levensonderhoud. Dat de CPI geen exacte maat is voor de index van de kosten van het
levensonderhoud, heeft onder andere te maken met het bestaan van een substitutie-effect
en een kwaliteitseffect.
Het substitutie-effect ontstaat doordat in geval van prijsstijging de consument overstapt op
een relatief goedkoper product. Het kwaliteitseffect ontstaat doordat de prijzen van sommige
goederen weinig stijgen terwijl de kwaliteit wel sterk verbetert. Computers en mobiele
telefoons zijn voorbeelden van dergelijke goederen. Het CBS voert nu bij de berekening van
de CPI aanpassingen uit die zo goed mogelijk corrigeren voor deze twee effecten.
a Bereken de CPI voor 2001.
b Bereken met hoeveel procent de koopkracht van een gemiddeld huishouden in 2003
verandert ten opzichte van 2002.
c Leg aan de hand van het kwaliteitseffect uit waarom inflatie op basis van een nietgecorrigeerd
CPI hoger zou uitvallen dan de werkelijke stijging van de kosten van
levensonderhoud.
d
Bij de bepaling van de CPI was het vóór 2005 gebruikelijk elke vijf jaar een nieuw
budgetonderzoek uit te voeren en het basisjaar te verleggen. In 2005 spreekt het CBS het
voornemen uit dit elk jaar te doen.
Leg uit dat door een jaarlijks budgetonderzoek het minder noodzakelijk wordt de CPI te
corrigeren voor het substitutie-effect.
Vwo eindexamen 2009 opgave 7

22 Uit een krant (augustus 2000):
Economie op volle toeren wakkert inflatie aan
In de eerste vijf maanden van 2000 is de consumentenprijsindex (CPI), de maatstaf voor de
inflatie in Nederland, flink gestegen. Voor 2001 wordt zelfs een verdere toename van de
inflatie verwacht. Oorzaak hiervan is de belastingherziening: de directe belastingen (zoals
de loonbelasting en de winstbelasting)) worden verlaagd en de indirecte belastingen (BTW
en milieubelastingen) worden verhoogd. Daarnaast wordt verwacht dat door de krapte op de
arbeidsmarkt de loonstijging in 2001 hoger zal gaan uitvallen dan in 2000.
a
b
c
Voor 2001 wordt gehoopt op een koersontwikkeling van de euro ten opzichte van de dollar
die de inflatie afremt.
Leg uit dat een verlaging van de directe belastingen tot bestedingsinflatie kan leiden.
Leg uit dat een krappe arbeidsmarkt tot extra loonstijgingen kan leiden.
Werd gehoopt op een daling of op een stijging van de koers van de euro in 2001? Verklaar
het antwoord.
(Havo totaalvak 2002-II-8)
23 Stagflatie
In 2001 groeide de Nederlandse economie aanzienlijk minder hard dan in 2000 en dreigde
er zelfs een recessie. Desondanks steeg het prijsniveau in 2001 aanzienlijk sneller dan in
2000. De inflatie in Nederland lag daarmee hoger dan in de overige landen van de
Europese Unie. Deze combinatie van stagnerende economische groei en oplopende inflatie
wordt door economen aangeduid met de term stagflatie. De stagflatie werd weerspiegeld in
de ontwikkeling van het volume van de consumptieve bestedingen.
a Waaraan kun je in de figuur zien dat de Nederlandse economie in 2001 minder hard groeide
dan in 2000.
b Op welke wijze beïnvloedt een oplopende inflatie de export van Nederlandse
exportbedrijven.
c Waarom zal een oplopende inflatie de import doen toenemen?
d Bereken de gemiddelde prijsstijging in 2001 ten opzichte van 2000.

e
In welke jaren daalden de consumptieve bestedingen? Verklaar je antwoord.
24 Bestudeer onderstaande grafiek.
a In welke van beide landen waren rond de eeuwwisseling de prijzen van huizen hoger: in
Nederland of in de VS? Licht je antwoord toe!
b In welke periode zijn in Nederland de prijzen sterk gedaald? Licht je antwoord toe!
25 De executiewaarde
van een
woning klinkt eng.
Toch is het
belangrijk om te
weten wat
de
executiewaarde is
voor je
hypothecaire
lening. Het
bepaalt namelijk
voor een
groot de hoogte
van het
bedrag dat je kunt
lenen voor een woning.
a Leg deze stelling uit
b
c
d
In sommige landen kun je een hypothecaire lening afsluiten voor maximaal de
executiewaarde. Je moet dan met een flink bedrag aan eigen geld over de brug komen
Wat is hiervan het voordeel?
In de praktijk levert bij gedwongen verkoop een huis de verkoper zelfs minder op dan de
executiewaarde.
Verklaar waarom?
In Nederland is het gebruikelijk om tot 125% van de executiewaarde te lenen. Je moet dan
wel aan bepaalde voorwaarden voldoen.
Noem twee mogelijke voorwaarden.
26 Frank en Korrie Huis in ‘t Veld hebben hun eerste huis gekocht. Ze hebben er voor gekozen
een makelaar in te schakelen voor de bemiddeling.

a
b
c
Hoeveel moesten zij aan de makelaar betalen voor zijn bemiddeling? Licht je antwoord toe met
een berekening.
Bij de koopsom van de woning staat k.k.: dat betekent ‘kosten koper’. Er komt nog ongeveer
10% bij de koopsom voor verplichte kosten. Daaronder vallen niet de kosten die Frank en Korrie
maken voor de hypothecaire lening en voor de makelaar.
Zijn de kosten koper voor Frank en Korrie méér of minder dan 10% van de koopsom? Laat de
berekening zien.
Frank en Korrie konden het koophuis gedeeltelijk met eigen geld betalen. Even hebben zij
getwijfeld of zij voor het resterende bedrag een persoonlijke lening of een hypothecaire lening
zouden afsluiten. Uiteindelijk kozen ze voor een hypothecaire lening.
Noem twee redenen voor mensen om te kiezen voor een hypothecaire lening en niet voor een
persoonlijke lening.
Frank en Korrie moesten een keuze maken uit de vele soorten hypotheken. Na bestudering van
de verschillen tussen allerlei hypotheekvormen, bleven er voor hen nog twee soorten over:

d
Over 15 jaar wil Frank stoppen met werken. Ook houden ze rekening met Frank’s leeftijd. Ze
kiezen voor de lineaire hypotheek.
Verklaar waarom Frank en Korrie vanwege de bovenstaande redenen kiezen voor de lineaire
hypotheek en niet voor de spaarhypotheek.
e
Frank en Korrie sluiten een overlijdensrisicoverzekering af. Ze sluiten die verzekering, met een
looptijd van 30 jaar, alleen af op het leven van Frank.
Waarom sluiten Frank en Korrie de overlijdensrisicoverzekering alleen op het leven van Frank
af?
27 Huis te koop
De prijs van koopwoningen in een land wordt door verschillende factoren beïnvloed. In
onderstaande figuur wordt een overzicht gegeven van vier van deze factoren. De getallen
naast de pijlen geven aan hoe sterk het betreffende verband is (ceteris paribus). Zo leidt
een stijging van de werkloosheid met 1 procentpunt tot een daling van de gemiddelde
verkoopprijs van koopwoningen met 0,73 procent (pijl 3).

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de ontwikkeling van de in bovenstaande figuur
weergegeven factoren.
a
b
c
d
Verklaar het door pijl 1 weergegeven verband.
Leg uit hoe een toename van de werkloosheid kan leiden tot een daling van de gemiddelde
verkoopprijs van koopwoningen, zowel via de vraagkant als via de aanbodkant van de
markt voor koopwoningen.
Bereken op basis van de gegevens de gemiddelde verkoopprijs van een koopwoning in
2005.
Verder onderzoek laat zien dat in de hoofdstad van dit land de sterkte van de beschreven
verbanden afwijkt van de rest van dit land. In dit onderzoek wordt gesteld: “Omdat in de
hoofdstad de aanwezigheid van relatief veel bedrijven de arbeidsmarkt flexibeler maakt dan
in de rest van het land, ligt voor de hoofdstad het getal dat de sterkte weergeeft van het
verband bij pijl 3 dichter bij nul.”
Verklaar deze stelling.
28 Lees onderstaande tekst
Drees junior zei het al: de AOW wordt onhoudbaar
Al een kleine 25 jaar geleden voorzag een commissie onder leiding van oud-minister
Willem Drees junior problemen met de AOW. Deze oudedagsvoorziening zou niet
houdbaar zijn als steeds minder werkenden de uitkering voor steeds meer ouderen op
zouden moeten brengen.
Het kabinet wilde een paar jaar geleden beginnen wat te doen aan het AOW-probleem door
een overschot op de begroting te creëren, een spaarpotje voor de zwaardere tijden.
Nu dat niet meer lukt, komt de verhoging van de AOW-gerechtigde leeftijd, waar Drees
midden jaren tachtig al voor pleitte, alsnog op de politieke agenda. Een verhoging met een
maand per jaar vanaf 2011 zorgt ervoor dat iemand die in 1964 geboren is uiteindelijk op
zijn 67ste recht op AOW krijgt.
De overheidsfinanciën zouden er met een dergelijke maatregel opeens veel gezonder
uitzien. Na 2011 komt geld vrij, dat nu in de projecties voor het begrotingsbeleid nog naar
de AOW gaat. Dat geld kan al eerder worden ingezet, zo wordt in het kabinet gedacht. En
zo krijgt Drees door omstandigheden, die ook hij niet kon voorzien, alsnog gelijk.
(Bron: Trouw 13-02-09)
a
b
Vertel in eigen bewoordingen waarom er een “AOW-probleem” bestaat.
Leg uit welke oplossing politici en economen voor dit probleem zien.
29 Vul de ontbrekende woorden in en maak op die manier een goed lopende tekst, waarmee
je duidelijk kan maken, hoe een levensverzekering werkt bij het afsluiten van een
hypothecaire lening op basis van die levensverzekering. Kies daarbij uit de woorden, die
onder de tekst staan genoemd.
Het principe van de hypotheek op basis van een levensverzekering is dat u niets (1). Aan
deze hypotheekvorm is namelijk een zogenoemde (2) verzekering gekoppeld, die uitkeert
als u in (3) bent op de einddatum van de hypotheek of als u (4) vóór die datum. Gedurende
de hele (5) betaalt u rente over de volle (6). De premie voor de verzekering bestaat uit een
spaarpremie en een (7). Met de eerste bouwt u een spaarkapitaal op waarmee u aan het (8)

van de looptijd de hypotheek aflost. Ervan uitgaande dat u het volledige overlijdensrisico
heeft gedekt, zorgt de risicopremie ervoor dat uw (9), mocht u onverhoopt eerder komen te
overlijden, niet met een (10) blijven zitten. Als u aan een levenhypotheek begint, moet u er
vrij zeker van zijn dat u in een (11) wilt blijven wonen en dat de gekozen verzekeraar de
juiste is. (12) naar een andere verzekeraar en een andere (13) is namelijk vrijwel altijd
ongunstig.
Te kiezen woorden: overlijdt, hypothecaire lening, overstappen, schuld, einde,
hypotheekvorm, gemengde, looptijd, risicopremie, aflost, nabestaanden, leven, koopwoning
30 Ties en Saskia vergelijken verschillende spaarrekeningen. Het valt hen op dat de rente bij
internetsparen veel hoger is dan bij de andere spaarvormen.
a Geef een reden waarom de bank bij internetsparen een hoger rentepercentage kan bieden.

c
d
e
Saskia vertrouwt het internet niet zo en daarom wil ze geen internetspaarrekening. Ze wil
liever een spaardeposito. Een spaardeposito is voor Ties en Saskia niet mogelijk.
Geef daarvan de oorzaak.
Ties en Saskia willen weten wat het hen oplevert als ze hun € 3.000 één jaar op de
kapitaalrekening laten staan.
Welk bedrag aan rente ontvangen Ties en Saskia dan na één jaar? Geef de
berekening.
Eén van de zaken waar rekening mee gehouden moet worden als je gaat sparen is de inflatie.
In 2006 bedraagt de inflatie 1,5%. Op een internetspaarrekening wordt in hetzelfde jaar
gemiddeld 2,5% rente vergoed.
Hoeveel bedraagt de reële rente in twee decimalen achter de komma? Laat je berekening zien
Bedenk een reden waarom Ties en Saskia liever zouden willen sparen dan dat zij voor hun
geld aandelen kopen (beleggen).
31 Kredietgemak dient het bedrijf

In de loop van 2005 is de markt voor kredietverlening aan bedrijven veranderd. Hieraan
liggen zowel ontwikkelingen aan de aanbodkant als aan de vraagkant van de
vermogensmarkt ten grondslag. Concurrentieoverwegingen en dalende inflatie beïnvloeden
het gedrag van de kredietaanbieders terwijl de opgaande conjunctuur het gedrag van de
kredietvragers verandert.
In de onderstaande figuur is dit gedrag per kwartaal weergegeven.
Aanvullende informatie:
• Tot de kredietvoorwaarden horen onder andere de aflossingstermijn, het al dan niet
verstrekken van een onderpand en de hoogte van de rente.
• In 2005-3 houdt 20% van de aanbieders van krediet de voorwaarden constant.
a Leg uit hoe dalende inflatie kan leiden tot versoepeling van de voorwaarden van aanbieders
van krediet.
b Toon aan dat 55% van de aanbieders de voorwaarden voor kredietverlening in 2005-3
versoepelt.
c Geef een conjuncturele verklaring voor de ontwikkeling van het gedrag van de vragers van
krediet na 2005-3.
d
Uit een prognose van de centrale bank: “Gelet op het gedrag van zowel de vragers als van
de aanbieders van krediet, verwacht de bank voor de periode na 2005-3 geen verandering
van de hoogte van de rente.”
Verklaar de prognose van de centrale bank met behulp van de figuur.
Vwo eindexamen 2009 opgave 6
32 Centrale Bank in de markt

In een land richt de Centrale Bank (CB) zich op prijsstabiliteit. Een inflatie van maximaal
2,5% per jaar wordt in dat kader aanvaardbaar geacht. De CB maakt gebruik van twee
instrumenten:
* beïnvloeden van de rentestand door het veranderen van het rentetarief waartegen de
algemene banken lenen bij de CB.
* Het voeren van openmarktpolitiek waarbij kortlopende waardepapieren verhandeld worden
tussen de algemene banken en de CB.
a
Welke van de hierboven genoemde instrumenten richt zich op de geldmarkt in enge zin?
De CB presenteert haar jaarverslag 2005. Daarin staan onder andere de volgende
gegevens van dit land.
In een commentaar op tabel 6 in het jaarverslag doet de president van de CB twee
uitspraken:
uitspraak 1: De groei van de primaire liquiditeiten is te hoog in verhouding tot de groei van
de behoefte aan primaire liquiditeiten vanwege transacties.
uitspraak 2: De groei van de primaire liquiditeiten kunnen we, vanwege de hoge wisselkoers
van onze munt, beter tegengaan door het verkopen van waardepapieren in het kader van
openmarktpolitiek dan door een renteverhoging.
b Geef op basis van de tabel een verklaring voor uitspraak 1.
c Leg uit hoe de verkoop van waardepapieren door de CB de groei van de primaire
liquiditeiten kan afremmen.
d Leg uit waarom renteverhoging in een situatie waarin de CB geen hogere wisselkoers van
de munt wil, ongewenst kan zijn.
Vwo herexamen 2006 opgave 7
33 Levensloop
In een vwo-klas is gediscussieerd over het onderwerp financiële levensloop en de
verschijnselen ‘ruilen over de tijd’ en ‘menselijk kapitaal’. Diana vond dat zo interessant dat
ze geprobeerd heeft haar eigen verwachte financiële levensloop schematisch in beeld te
brengen (zie grafiek).

a
b
c
d
Voor het tekenen van de grafiek heeft Diana veel veronderstellingen moeten maken. Enkele
daarvan staan hieronder:
* ze gaat na haar vwo-opleiding op haar 18de werken en blijft dat doen tot aan haar
pensioen;
* bovenop de AOW ontvangt zij bedrijfspensioen van haar voormalige werkgever(s);
* omdat de grafiek ergens moet eindigen, neemt ze aan dat ze 85 jaar wordt;
* het gaat om haar netto-inkomsten per jaar (na afdracht pensioen- en AOWpremie) en de
uitgaven die daarvan betaald moeten worden.
Diana is bij het tekenen van de grafiek de nodige problemen tegengekomen. Zo heeft ze
zich bijvoorbeeld afgevraagd of ze − om tot een beter beeld te komen − ook
voorraadgrootheden zou moeten opnemen. En of ze uit zou moeten gaan van een
waardevast of misschien zelfs wel van een welvaartsvast pensioen.
Daarbij rees dan weer de vraag van welke inflatie en inkomensontwikkeling ze zou moeten
uitgaan.
Leg uit hoe in de grafiek het verschijnsel ‘ruilen over de tijd’ tot uitdrukking komt.
Diana heeft in de grafiek uitsluitend stroomgrootheden opgenomen.
Welke voorraadgrootheid had zij op basis van de gegevens in de grafiek kunnen opnemen?
Verklaar het antwoord.
Stel dat Diana zou zijn uitgegaan van een jaarlijkse inflatie van 1,75% gedurende de gehele
levensloop en een gemiddelde landelijke inkomensstijging van 2,25% per jaar.
Bereken of haar bedrijfspensioen dan waardevast genoemd kan worden.
Leg uit waarom het in het kader van de gehele levensloop van belang is of een pensioen
waardevast of welvaartsvast is.
Diana overweegt vervolgens niet direct vanaf haar 18de te gaan werken maar na haar vwoopleiding
eerst een studie bedrijfskunde te gaan volgen. Die studie duurt een jaar of vijf en
ze verwacht die zeker met succes af te ronden. Diana vraagt zich af hoe de gevolgen van
die beslissing in de grafiek tot uitdrukking moeten worden gebracht.

e
Beschrijf vier wijzigingen die Diana in de grafiek zou kunnen aanbrengen, twee wijzigingen
vóór het bereiken van de pensioenleeftijd en twee wijzigingen daarna. Betrek daarbij in
beide gevallen zowel de inkomsten als de uitgaven.
De wijzigingen moeten passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
34
a Met hoeveel procent stegen de schulden van de huishoudens in 2005 ten opzichte van 2004?
Geef de berekening.
b
c
De econoom Hans van Nijmegen vindt de totale schuld wel meevallen. “Het grootste deel
van de schuld bestaat uit hypothecaire leningen. Deze zijn voor gezinnen wel eens
problematisch, maar voor de banken niet. Die ontvangen rente over de leningen.”
Geef nog een andere reden waarom hypothecaire leningen voor banken niet problematisch
zijn.
De econoom Jodocus van Arnhem is het niet eens met Van Nijmegen. “De schulden die
gezinnen hebben naast hun hypotheek zijn enorm. Dat geeft in veel gevallen problemen.”
Hoe groot is de schuld exclusief hypotheken per huishouden in 2005? Geef de berekening.
d
Geef twee redenen waarom reguliere banken consumenten een lening weigeren.

e
Volgens de advertentie hieronder is de Geld Kaart een gemakkelijk betaalmiddel. Veel
consumenten hebben echter niet in de gaten dat door het gebruik van deze Geld Kaart
gemakkelijk schulden kunnen ontstaan.
Door het gebruik van de Geld Kaart kunnen schulden ontstaan. Neem een gedeelte van de
advertentietekst over waaruit dat volgens jou blijkt. Verklaar je antwoord.
Vermeld in je antwoord ook het regelnummer/de regelnummers.
35 Van inflatie naar deflatie?
In 2003 deden zich in Nederland enkele ontwikkelingen voor waardoor de inflatie sterk
afnam:
− de bezettingsgraad van de bedrijven daalde fors door stagnerende bestedingen;
− vakbonden, werkgevers en regering spraken af de lonen te bevriezen, ondanks een
stijgende arbeidsproductiviteit;
− de wisselkoers van de euro ten opzichte van de dollar en de yen steeg sterk.
Sommige economen stelden dat er door deze ontwikkelingen zelfs deflatie zou kunnen
ontstaan.
a Kies één van de hierboven genoemde ontwikkelingen en leg uit hoe die kan leiden tot
deflatie.
b
Deflatie kan mensen voordeel maar ook nadeel opleveren. Neem bijvoorbeeld de heer
Jansen. Uit een levensverzekering ontvangt hij de komende jaren een nominaal vaste
uitkering. Ter financiering van zijn woning heeft hij een hypothecaire schuld bij een bank.
Bij dezelfde bank heeft hij een spaartegoed waarop elk jaar 3% rente wordt bijgeschreven.
In bovenstaande tekst zijn vier elementen vet gedrukt. Neem onderstaand schema over en
geef bij elk element met een kruisje aan of Jansen bij deflatie daarvan voordeel of nadeel
heeft.

c
Een econoom stelt dat als mensen verwachten dat er deflatie onstaat, deze verwachting kan
leiden tot een verslechtering van de conjunctuur.
Geef voor deze stelling een verklaring.
36 Fragmenten uit een krantenartikel (september 2004)
Schommelende inflatie
1. Ten opzichte van andere Europese landen is de Nederlandse inflatie in 2004 zeer laag.
Alleen in Finland komt de inflatie lager uit. De gemiddelde inflatie in de Eurozone
bedraagt 2,2%.
2. Enkele jaren geleden werd Nederland nog geteisterd door hoge inflatie. In 2001, toen de
Nederlandse economie haar capaciteitsgrenzen had bereikt, was de inflatie bijna 5%.
3. Er liggen gevaren op de loer voor een hogere inflatie: de explosieve stijging van de
olieprijzen en de aankondiging van de vakbonden om bij de cao-onderhandelingen met
hoge looneisen te komen.
4. De overheid is bijna voortdurend een veroorzaker van inflatie. Veel tarieven die
gemeenten de burgers in rekening brengen, worden alsmaar hoger. Aan gegevens van het
Centraal Bureau voor de Statistiek zijn de onderstaande figuren ontleend.
In de eerste figuur zijn niet de prijzen van alle consumptiegoederen opgenomen. Dat is
een van de oorzaken waardoor op grond van die figuur de
consumentenprijsindex (CPI) niet kan worden berekend.
a Noem een andere oorzaak.
Figuur 2

Stel dat 1998 het basisjaar voor de CPI is. In 2003 is de CPI dan 116,8.
b
c
d
e
Bereken de CPI in 2004 (in ten minste één decimaal).
In het krantenartikel worden oorzaken van inflatie aangegeven.
Noem twee in het krantenartikel aangegeven oorzaken van kosteninflatie.
In welk fragment wordt bestedingsinflatie bedoeld? Verklaar het antwoord.
Gegeven zijn de onderstaande uitspraken.
1 Uit figuur 2 blijkt dat er in Nederland tussen 1996 en 2004 enkele jaren sprake is geweest
van deflatie.
2 Uit figuur 2 blijkt dat de koopkracht van de Nederlandse burgers tussen 2001 en 2004
voortdurend is gedaald.
3 Als de inflatie in Nederland lager is dan in de overige landen, verbetert daardoor de
internationale concurrentiepositie van Nederland.
4 Als Nederland niet tot de Eurozone zou worden gerekend, zou in 2004 de gemiddelde
inflatie in de Eurozone hoger uitvallen.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
37 Benzineprijs onder vuur
In een land is de benzineprijs enkele jaren achter elkaar fors gestegen. Er worden regelmatig
acties gevoerd voor een verlaging van de benzineprijs. De actievoerders stellen onder andere
dat de benzineprijs in 2006 vergeleken met 2005 meer is gestegen dan de inflatie in die
periode. De benzinemaatschappijen stellen daar tegenover dat de consumenten in 2006
evenveel aan benzine hebben uitgegeven als in 2005. De benzinemaatschappijen wijzen
daarbij op de ongewijzigde wegingsfactor van benzine in de consumentenprijsindex (cpi).
Beide partijen baseren zich op de gegevens in de tabel.
a
Is de stelling van de actievoerders juist? Verklaar het antwoord met een berekening.

c
Is de argumentatie van de stelling van de benzinemaatschappijen juist? Verklaar het
antwoord.
Bereken de stijging van de cpi in 2006 ten gevolge van de stijging van de gemiddelde
benzineprijs in 2006 ten opzichte van 2005.
38 Het ene basisjaar is het andere niet
Martijn, een havo-leerling, werkt aan een praktische opdracht over inflatie en de
consumentenprijsindex (CPI). Op de website van het Centraal Bureau voor de
Statistiek (CBS) leest hij het volgende: Na jaren met het basisjaar 1995 gerekend te
hebben, is het CBS overgegaan op het basisjaar 2000 met nieuwe wegingsfactoren.
De CPI is daardoor wat lager geworden.
a
b
c
Het bestedingspatroon van de Nederlanders is tussen 1995 en 2000 veranderd.
Hoe blijkt dat uit de verstrekte gegevens?
Het bestedingspatroon kan door diverse oorzaken veranderen.
Noem een van die oorzaken. Verklaar het antwoord.
Een CPI zal lager worden als goederen die veel in prijs zijn gestegen een …(1)…
wegingsfactor krijgen en goederen die weinig in prijs zijn gestegen een …(2)…
wegingsfactor krijgen.
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) grotere / kleinere
bij (2) grotere / kleinere
39 Uw onderneming en uw pensioen: appeltje voor de dorst?
Voor veel ondernemers is het eigen bedrijf het 'appeltje voor de dorst'. Het pensioen wordt
mede opgebouwd door de verkoop van de onderneming later of middels het bedrijfspand in
eigen beheer, zo is het idee. Natuurlijk kan het eigen bedrijf een belangrijk deel van het
pensioen vormen. Maar: Hoe weet u als ondernemer of uw pensioen toereikend is? En:
Welke risico's loopt u?
a Waarom is het belangrijk dat je als werknemer een pensioen opbouwt?
b Leg uit hoe een eigen bedrijf een belangrijk deel van het pensioen kan vormen.
c Wat doet sparen met je koopkracht? Licht je antwoord toe.

40 180 miljard euro spaargeld
Er zijn genoeg gezegdes en spreekwoorden die refereren aan
de Nederlandse spaarzin. Het spaartegoed van Nederlandse
ingezetenen bij de banken bedraagt ongeveer 180 miljard euro.
De populariteit van sparen is de afgelopen jaren zelfs
toegenomen, ondanks de gedaalde rente. Dat is gemakkelijk te
verklaren. De rampzalige ontwikkelingen op de financiële
markten hebben beleggers op hardhandige wijze getoond dat
het vooruitzicht op extra rendement een verhoging van risico
met zich meebrengt. De belegger belandde de afgelopen jaren
met beide benen op (in) de (af-)grond. De spaarder echter vertoonde zich weer met goed
fatsoen op verjaardagsfeestjes. Het veilige sparen is weer in.
a Wat heeft sparen met het economische aspect “heden of toekomst” te maken?
b Waarom is de populariteit van sparen de laatste jaren toegenomen?
c Leg uit dat sparen en lenen eigenlijk elkaars tegenpool zijn.
41 Maaike verdiende in 2005 € 21.689. Zij krijgt voor 2006 een salarisverhoging van 3,5%.
a Bereken wat Maaike in 2006 verdient.
b
c
d
De prijzen zijn in 2006 met 2,1% gestegen.
Bereken wat had Maaike in 2006 moeten verdienen om hetzelfde te kunnen kopen als in
2005.
Bereken het percentage waarmee de koopkracht van Maaike in 2006 stijgt.
Peter verdiende in 2005 € 29.600. Als gevolg van een CAO-loonstijging steeg zijn inkomen
in 2006 tot € 30.900. De inflatie was in 2006 1,9%. Bereken of de koopkracht van Peter is
toegenomen dan wel afgenomen.
e In 2006 bedroeg de inflatie in Reeland 2,2%. De vakbonden willen een
koopkrachtverbetering voor hun leden van 1,9%. Bereken welke looneis zij op tafel zullen
leggen.
42 CAO-onderhandelingen weer van start
Bij de CAO-onderhandelingen speelt de stijging van de prijzen een belangrijke rol. Daarbij
gaat het onder andere om de vraag hoeveel de lonen ten opzichte van de prijzen mogen
stijgen. De prijsstijging wordt berekend aan de hand van de consumentenprijsindex (cpi). In
de tabel is de ontwikkeling van het CAO-loon en de cpi weergegeven door middel van
indexcijfers. Niet alle indexcijfers zijn ingevuld.
a
b
c
d
Welk jaar is in tabel 1 het basisjaar?
Bereken met hoeveel procent het nominale CAO-loon in 2000 is gestegen ten opzichte van
1999 (in ten minste één decimaal).
De consumentenprijzen zijn in 1999 ten opzichte van 1998 met 3,85% gestegen.
Bereken de cpi van 1999 (in ten minste één decimaal).
Bereken de index van het reële CAO-loon in 2000 (in ten minste één decimaal).
43 Het is hier fantastisch!

De familie Kip viert elke zomer ergens in Europa vakantie. Het daarvoor beschikbare bedrag
wordt helemaal opgemaakt. In 1995 was dat bedrag € 3.000. De familie Kip past dat bedrag
elk jaar aan op basis van de Nederlandse consumentenprijsindex (cpi) van het Centraal
Bureau voor de Statistiek (CBS). In 2003 gaat de familie op vakantie in Portugal. Tijdens de
vakantie wordt er niet gekookt en gaat de familie elke dag in een restaurant eten. Bij een
vakantie in Nederland zou dat € 50 per dag kosten.
a Hoe heet het onderzoek op basis waarvan het CBS de wegingsfactoren vaststelt?
b Bereken de consumentenprijsindex voor Nederland in 2002.
c Bereken het beschikbare bedrag van de familie Kip voor de vakantie in 2003.
d Is de familie Kip met eten in een restaurant in Portugal goedkoper of duurder uit dan in
Nederland? Verklaar het antwoord.
44 In het jaarverslag van De Reelandse Bank over 2006 stond onder andere het volgende
over de inflatie in Nederland:
‘De Reelandse inflatie, afgemeten aan de stijging van de consumentenprijsindex van het
Centraal Bureau voor de Statistiek, bedroeg in 2006 gemiddeld 2,0%. De inflatie lag
0,2 procentpunt lager dan in 2005. Aan deze lichte afneming werd vooral bijgedragen door
de terugval van de grondstoffenprijzen op de wereldmarkten.’
a Waarom wordt de Reelandse inflatie afgemeten aan de stijging van de
consumentenprijsindex, en niet bijvoorbeeld aan de stijging van de prijzen die producenten
aan elkaar betalen voor goederen en diensten?
b Leg uit waarom een inflatie van 2,0% niet betekent dat elke inwoner van Reeland in 2006
voor zijn consumptiegoederen gemiddeld 2,0% duurder uit was dan in 2005.
c Bereken met hoeveel procent de koopkracht van het geld in Reeland in 2006 voor de
gemiddelde consument in Reeland is gedaald. Geef je antwoord in twee decimalen
nauwkeurig.
d Bereken de totale inflatie in Reeland in 2005 en 2006 samen. Geef je antwoord in twee
decimalen nauwkeurig.
Over de oorzaken van de inflatie staat in hetzelfde jaarverslag het volgende:
‘Door de loonkosten werd een grotere opwaartse invloed op de prijsontwikkeling
uitgeoefend dan in 2005, waarvoor zowel de geleidelijke versnelling van de
contractloonstijging als een terugval in de groei van de arbeidsproductiviteit verantwoordelijk
was. De winstmarges konden voor het eerst sinds 2003 weer toenemen, aangezien de
kostendaling uit hoofde van de afneming van de invoerprijzen slechts gedeeltelijk werd
doorgegeven aan de consument.’

e
Bij de vraag of loonkostenstijgingen in bedrijven voor deze bedrijven aanleiding zijn om de
prijzen te verhogen, speelt de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit een belangrijke rol.
Maar ook de ontwikkeling van andere factoren is van belang.
Leg uit waarom een stijging van de loonkosten per werknemer in bedrijven bij een
toenemende arbeidsproductiviteit voor deze bedrijven geen reden hoeft te zijn om de prijzen
te verhogen.
45 In een land waren de partiële prijsindexcijfers in 2006 als volgt (tussen haakjes staan de
wegingsfactoren):
voeding en kleding (35%) 140
huisvestingskosten (20%) 120
overige goederen en diensten 160
Het basisjaar is 2003.
a
b
Bereken hoeveel inflatie er in dat land in de periode 2003-2006 is geweest.
Bereken het percentage inflatie in een periode waarin er 60% geldontwaarding is.
46 Het CBS deelt de uitgaven van gezinnen tegenwoordig in 13 hoofdgroepen in. Hieronder zie
je deze categorieën met daarachter de wegingsfactoren en partiële prijsindexcijfers voor
februari en maart 2005 (2002=100).
a Wat geeft de kolom “wegingsfactor weer?
b Geef een verklaring waarom het uitgavenpatroon van een gezin met een lag inkomen
verschilt met dat van een gezin met een hoog inkomen.
c Wat betekent het getal 104,2 bij “gezondheid” bij maart 2005?
d Welke categorieën uitgaven zijn in maart 2005 goedkoper zijn dan in 2002? Licht je
antwoord toe.
e Hoe hoog was de inflatie tussen 2002 en februari 2005? Licht je antwoord toe.

Artikelgroep
Wegingsfactor
(%)
februari
2005
maart
2005
Voedingsmiddelen en alcoholvrije dranken
Alcoholhoudende dranken en tabak
Kleding en schoeisel
Huisvesting, water, elektriciteit, gas
Stoffering, huishoudelijke apparaten
Gezondheid
Vervoer
Communicatie
Recreatie en cultuur
Onderwijs
Hotels, cafés en restaurants
Diverse goederen en diensten
Consumptiegebonden belastingen en overheidsdiensten
Totaal
13,7
4,0
6,1
26,8
8,0
0,5
10,7
1,9
11,3
0,4
5,5
6,2
4,8
100,0
102,9
107,3
97,9
111,5
100,8
104,4
103,7
109,1
102,2
106,7
106,0
101,9
106,5
105,3
103,6
107,7
111,2
111,5
100,9
104,2
103,2
109,1
101,9
106,7
106,2
101,9
106,5
........
f
g
h
Tussen 2002 en maart 2005 werden zowel Kleding en schoeisel als recreatie en cultuur
duurder.
Ga door berekening na welk van beide categorieën meer heeft bijgedragen aan de inflatie in
deze periode.
Bereken de CPI voor maart 2005. Geef je antwoord in één decimaal nauwkeurig.
Bereken het percentage geldontwaarding in de periode februari-maart 2005. Geef je
antwoord in twee decimalen nauwkeurig.
47 Bestudeer onderstaande tabel: verdeling gezinsconsumptie in veertien groepen
a Wat geeft het getal 107,6 rechtsonder in de tabel weer?
b Wat bedoelen we met: de consumentenprijsindex berekenen we met een gewogen
gemiddelde van de verschillende prijsveranderingen?
c Wie organiseert regelmatig in Nederland de budgetonderzoeken?
d Met hoeveel procent waren in 2002 de prijzen gestegen van “kleding en schoeisel” ten
opzichte van 2001.
e Waarom hanteert het CBS regelmatig een ander basisjaar?
f Bereken de consumentenprijsindex voor 2002 op basis van 2001.
g Opvallend hoog is de prijsstijging van de artikelgroep ‘hotels café’s en restaurants’. Welke
verklaring zou je daarvoor kunnen geven?
h In 2001 waren het prijspeil 4,2% gestegen ten opzichte van 2000. Betekent dit dat alle
prijzen in 2001 waren gestegen. Licht je antwoord toe met behulp van de tabel.
i Op welke wijze speelt het door het CBS berekende consumentenprijsindex een rol in de
loononderhandelingen?
j Waarbij speelt het CPI nog meer een rol?

48 Stel dat uit een budgetonderzoek blijkt dat scholieren van 16 tot 18 jaar in het voortgezet
onderwijs het zakgeld als volgt besteden:
wegingsfactor
gemiddelde prijs
2001
gemiddelde prijs
2006
Boeken 0,30 € 12,- € 12.60 105
Film 0,25 € 10,50 € 11,55 .....
Sport 0,20 € 15,- € 15,75 .....
Drank 0,15 € 1,85 € 2,22 .....
CD's 0,10 € 45,- € 33,75 .....
afzonderlijk prijsindexcijfer
2006 (2001= 100)
a Bereken de ontbrekende (afzonderlijke) prijsindexcijfers voor 2006 met als basisjaar 2001.
b Laat door middel van berekening zien dat het samengesteld gewogen prijsindexcijfer van dit
pakket goederen 105,5 bedraagt.
Stel dat in dezelfde periode (2001-2006) het gemiddeld zakgeld is gestegen van € 80,- naar
€ 90 per maand.
c Bereken hoeveel procent het zakgeld nominaal is gestegen.
d Bereken hoeveel procent het zakgeld reëel is gestegen.
49 Van een land zijn de volgende gegevens bekend:
Consumentenprijsindex met basisjaar 1998
2002 109,2
2006 114,7
In 2002 was van een modaal gezin was het inkomen € 23.000 per jaar.
In 2006 was dat inkomen gestegen tot € 25.600 per jaar.
a Bereken de stijging van het prijspeil in de periode 2002-2006
b Bereken hoeveel procent dit gezin in de periode 2002-2006 er nominaal op vooruit is
gegaan.

c
d
Bereken hoeveel procent dit gezin in de periode 2002-2006 er reëel op vooruit is gegaan.
Van tijd tot tijd verlegt men het basisjaar.
Leg uit waarom men dit doet.
50 GOOCHELEN MET CIJFERS
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) berekent het inflatiecijfer. Het CBS doet
daarvoor onderzoek naar de manier waarop wij ons besteedbaar inkomen verdelen over de
uitgaven aan verschillende producten en diensten. Zo komt het CBS aan de
wegingsfactoren voor een gemiddeld gezin, die zijn afgebeeld in de informatie.
a
b
c
Mijnheer Van der Laan, een alleenstaande AOW-er, vindt dat het CBS de verschillende
onderdelen van de uitgaven anders moet wegen voor AOW-ers dan voor een gemiddeld
gezin. Prijsverhogingen van verschillende producten hebben niet hetzelfde effect op het
jaarlijkse budget van een gezin.
Leg uit waarom een prijsverhoging van € 0,20 op een literpak melk méér effect heeft op het
gezinsbudget dan een prijsverhoging van € 20 op een koelkast.
In een jaar zijn de prijzen van
• huisvesting, water en energie met 3% gestegen;
• alcohol en tabak met 5% gestegen;
• alle andere zeven artikelgroepen met 4% gestegen.
De inflatie in dat jaar was
A minder dan 4%; B precies 4% of C méér dan 4%.
Is het aandeel in procenten van de artikelgroep huisvesting, water en energie voor Van der
Laan hoger of lager dan voor een gemiddeld gezin? Laat de berekening zien.

d
Een andere weging bij de berekening van het inflatiecijfer kan belangrijk zijn voor Van der
Laan. Zijn pensioen wordt namelijk ieder jaar aangepast aan de inflatie.
Waarom kan een te laag berekend inflatiecijfer nadelig zijn voor Van der Laan?
51 In het begin van de jaren negentig steekt overal in Europa de inflatie de kop op. Ook in
Duitsland, dat in de jaren tachtig geringe prijsstijgingen en zelfs prijsdalingen kende. In de
figuur is de prijsontwikkeling in Duitsland weergegeven.
a
b
c
d
e
In welk jaar of in welke jaren zijn de prijzen in Duitsland gedaald?
Bereken de waarde van het prijsindexcijfer in Duitsland in 1986 en in 1987 met als basisjaar
1985 (in één decimaal nauwkeurig).
Als in Duitsland de inflatie aanwakkert, kan dat ook tot inflatie in Nederland leiden.
Geef daarvoor een verklaring.
Inflatie wordt mede veroorzaakt door de overheid.
Leg uit dat de overheid via de overheidsbestedingen inflatie kan veroorzaken.
Noem twee andere manieren waarop de overheid in Nederland inflatie kan veroorzaken.
f
Sommige mensen ondervinden nadeel van inflatie, bijvoorbeeld beleggers. De heer Pieters
had in 1992 een bedrag van € 40.000 op een depositorekening staan tegen een rente van 7%
per jaar. Daarnaast had Pieters geen rente-inkomsten. De eerste € 1.000 rente is belastingvrij;
over het meerdere moet inkomstenbelasting worden betaald. Stel dat voor Pieters het
marginale tarief 50% bedraagt. Stel verder dat de inflatie in 1992 5%is.
Bereken het bedrag dat Pieters over 1992 van de rente overhoudt nà aftrek van de
inkomstenbelasting.
g Toon met behulp van een berekening aan dat de netto reële rente voor Pieters over 1992
negatief is.
h
Sommige mensen ondervinden voordeel van inflatie, bijvoorbeeld mensen met schulden.
Leg uit dat iemand met schulden voordeel van inflatie kan hebben.
52 Pensioenpremies omhoog

Pensioenfonds Alto verzorgt ouderdomspensioenen en uitkeringen bij vervroegde
pensionering voor de werknemers in een bepaalde bedrijfstak. Het ouderdomspensioen is
bedoeld om de AOW-uitkering van 65-plussers aan te vullen tot 70% van het laatstverdiende
loon. Daarnaast voorziet Alto in een inkomen voor werknemers die stoppen met werken
voordat zij 65 jaar zijn (vervroegde pensionering). De werknemers en werkgevers betalen
ieder een bepaald percentage van het brutoloon als premie. De premiepercentages voor 2002
staan in de tabel.
a
b
c
d
e
Eind 2002 constateert pensioenfonds Alto dat verslechtering van de conjunctuur tot
problemen leidt. Door tegenvallende beleggingsresultaten op de ingelegde premies komt de
uitbetaling van de pensioenen in gevaar. Daarom wordt met ingang van 2003 de totale
premie voor het ouderdomspensioen met 2 procentpunten verhoogd. De werknemers betalen
zowel in 2002 als in 2003 een kwart van de totale premie voor het ouderdomspensioen.
Daarnaast constateert pensioenfonds Alto dat de uitbetaling van welvaartsvaste pensioenen
in gevaar kan komen als de lonen sterk stijgen.
Citeer de zin waaruit blijkt dat het ouderdomspensioen wordt gefinancierd via het
kapitaaldekkingsstelsel. Verklaar het antwoord.
Bereken het totale premiebedrag dat in 2002 aan Alto wordt betaald voor iemand met een
brutoloon van € 30.000.
Bereken in één decimaal nauwkeurig hoe hoog het tarief werkgeverspremie voor het
ouderdomspensioen in 2003 wordt.
Leg uit hoe verhoging van de pensioenpremies kan leiden tot verdere verslechtering van de
conjuncturele situatie.
Een welvaartsvast ouderdomspensioen wordt volgens pensioenfonds Alto moeilijker
betaalbaar als de lonen sterk stijgen. Geef daarvoor de verklaring.
53 In de figuur hieronder kun je de ontwikkeling van de koopkracht van actieven,
pensioenontvangers en een (echt)paar op het sociaal minimum aflezen voor de periode 1983-
2001. Alle gegevens zijn als indexcijfer uitgedrukt, waarbij 1983 als basisjaar geldt.
Koopkrachtontwikkeling 1983-2001
110
Index reële inkomen
105
100
95
90
85
80
Sociaal minimum
Actieven
Pensioenontvangers

a Geef een verklaring voor de daling van de koopkracht van actieven in de periode 1985 –
1990.
b Beschrijf en geef een verklaring voor de verschillen in ontwikkeling van de koopkracht vanaf
1991.
c Beredeneer voor welke groepen de stijging van de CPI over de periode 1983-2001 groter is
geweest dan de stijging van de nominale inkomens of uitkeringen.
d
Eind 2001 zijn de indexcijfers in de grafiek voor pensioenontvangers, actieven en sociale
minima achtereenvolgens 103,9, 103,5 en 91. In de periode 1983-2001 steeg het gemiddelde
prijspeil met 95%.
Bereken voor de periode 1983-2001 voor elke groep de procentuele stijging van het nominale
inkomen of de nominale uitkering. Rond je antwoord af op één decimaal.
1 Pensioenontvangers
2 actieven
3 sociale minima (echtpaar)
54 Zorgen om de rente
Hans van Opta heeft dringend een nieuwe auto nodig. Hij heeft daarvoor onvoldoende geld
op de bank en daarom is hij van plan een lening af te sluiten. Hans twijfelt een beetje. Is dit
wel het goede moment om geld te lenen? Op dit moment zijn de prijzen vrij stabiel. Maar als
de prijzen fors gaan stijgen, ben je juist voordelig uit als je een lening afsluit.
a Wanneer kan een situatie met grote prijsstijgingen voordelig zijn als je geld geleend hebt?
b
A
B
C
D
E
F
Maar, bedenkt Hans, als de prijzen hard stijgen, wordt de rente vaak door de Europese
Centrale Bank (ECB) verhoogd. Daarmee wil de ECB de prijsstijging weer verminderen.
Hieronder staan drie denkstappen.
1 De mensen gaan minder besteden.
2 De mensen gaan minder lenen.
3 De mensen moeten meer rente betalen.
In welke regel staan de denkstappen in een logische volgorde?
De ECB verhoogt de rente → 1 → 2 → 3 → de prijsstijging wordt minder.
De ECB verhoogt de rente → 1 → 3 → 2 → de prijsstijging wordt minder.
De ECB verhoogt de rente → 2 → 1 → 3 → de prijsstijging wordt minder.
De ECB verhoogt de rente → 2 → 3 → 1 → de prijsstijging wordt minder.
De ECB verhoogt de rente → 3 → 1 → 2 → de prijsstijging wordt minder.
De ECB verhoogt de rente → 3 → 2 → 1 → de prijsstijging wordt minder.

c
d
e
f
Na lang nadenken neemt Hans een besluit. Wel of geen prijsstijgingen, hij heeft gewoon €
10.000 nodig voor zijn nieuwe auto. Hans kiest voor een persoonlijke lening met een looptijd
van 10 jaar.
Bereken de totale kredietkosten van deze persoonlijke lening voor Hans.
De auto die Hans op het oog heeft is echt een prachtkarretje van nog maar 5 jaar oud. De
afbetalingsperiode van deze lening is maar liefst 10 jaar!
Leg uit waarom het niet verstandig is om in dit geval voor een lange afbetalingsperiode te
kiezen.
Hans sluit de persoonlijke lening af voor 10 jaar. Hij ziet in de krant dat de rente aan het
stijgen is. “Ik maak me zorgen om mijn persoonlijke lening. Door de stijgende rente gaat me
die veel meer kosten.”
Loopt Hans het risico dat hij door de stijgende rente voor zijn persoonlijke lening meer moet
gaan betalen? Geef hiervoor een verklaring.
De buurman van Hans zegt: “Volgens mij had je beter eerst kunnen gaan sparen.” Hans is
het daar niet mee eens.
Geef eerst een argument waarom Hans beter had kunnen sparen en daarna een argument
waarom Hans beter kan lenen.
55 Koopkrachtbehoud!
De vakbonden maken ieder jaar hun looneis bekend. Ze kijken bij deze looneis onder
andere naar het inflatiecijfer. Of deze eis een jaar later inderdaad tot dezelfde loonstijging
leidt, is natuurlijk nog maar de vraag. Van de periode 2001 tot en met 2006 is het volgende
overzicht gemaakt:
a
b
c
d
Naast het inflatiecijfer kijken de vakbonden bijvoorbeeld ook naar de te verwachten reële
economische groei.
Voor welk jaar in de periode 2001 tot en met 2005 verwachtten de vakbonden blijkbaar de
laagste reële economische groei? Verklaar je antwoord.
In 2001 was de inflatie erg hoog. Dit kwam onder meer door de steeds maar stijgende
olieprijzen in dat jaar. De prijs van brandstoffen steeg hierdoor sterk. Stijgende olieprijzen
kunnen inflatie veroorzaken, bijvoorbeeld door die prijsstijging door te berekenen in de
brandstofprijzen. Maar dat is niet de enige reden waarom stijgende olieprijzen tot inflatie
leiden.
Geef aan welke woorden er in onderstaande zinnen bij (1) en (2) moeten worden ingevuld.
Je kunt kiezen uit brutowinst, kostprijs, nettowinst, verkoopprijs.
“Olie dient als grondstof voor veel producten, zoals plastic. Een stijgende olieprijs leidt tot
een stijging van de …(1)… van veel producten. Als deze stijging wordt doorberekend in de
…(2)… van die producten is er sprake van inflatie.
Door de hoge inflatie in 2001 gingen de loononderhandelingen voor 2002 erg moeizaam.
“Te veel loonstijging veroorzaakt alleen maar meer inflatie, waardoor de lonen in het jaar
daarna weer zullen stijgen!”, zeiden toen de werkgevers.
Hoe wordt in de economie bovenstaand verschijnsel genoemd?
Toen het verwachte inflatiecijfer van 2006 bekend was eiste de vakbond 1%
koopkrachtverbetering naast de prijscompensatie.
Bereken de hoogte van de looneis in 2006 (in drie decimalen)?

e
Vakbonden behartigen de belangen van hun leden. Een vakbond krijgt een brief waarin een
vakbondslid schrijft dat de lonen meestal veel te weinig stijgen. Het vakbondslid wil fors
hogere loonstijgingen. Het leven is al duur genoeg.
Leg uit waarom fors hogere loonstijgingen tot werkloosheid kunnen leiden.
56 LIEVER SPAREN DAN IN AANDELEN GAAN?
Jimmy (19 jaar) is na het behalen van zijn diploma gaan werken als banketbakker. Hij heeft
in december 2001 een groot bedrag op zijn bankrekening staan en wil daarvan € 500 opzij
zetten. Jimmy twijfelt of hij er verstandig aan doet, deze € 500 op een spaarrekening te
zetten. Toen Jimmy nog op school zat hoorde hij vaak enthousiaste verhalen van zijn
economieleraar die veel geld had verdiend met de handel in aandelen. Hij informeert bij een
beleggingsexpert van zijn bank naar de mogelijkheden om het bedrag te beleggen in
aandelen.
Op een spaarrekening van zijn bank ontvangt Jimmy een rente van 3,8% per jaar. Bij
storting ontvangt hij een spaarpremie van € 10. Elk jaar wordt de rente op zijn
spaarrekening bijgeschreven.
a Hoeveel rente zou Jimmy krijgen als hij die € 500 van 1 januari 2002 tot 1 januari 2007 op
zijn spaarrekening zet? Laat de berekening zien.
b
De beleggingsexpert geeft een aantal adviezen voor het beleggen in aandelen:
1 Doe het met geld dat je op dit moment kunt missen.
2 Doe het alleen als je risico durft te nemen.
3 Doe het als je veel ‘winst’ wil maken met je geld.
4 Stop je geld altijd in verschillende bedrijven om het risico te spreiden.
Welk(e) van de bovenstaande adviezen is/zijn ook van toepassing op sparen?

c
d
Maar helaas voor Jimmy, de tijden van veel geld verdienen met beleggen op de
aandelenbeurzen lijken (voorlopig) voorbij. Dalende aandelenkoersen hebben er toe geleid
dat mensen hun aandelen hebben verkocht en het geld op een spaarrekening hebben
gezet.
In welk jaar zorgde een daling van de aandelenkoersen er voor dat veel mensen in
Nederland weer kozen voor de vertrouwde spaarrekening? Licht het antwoord toe met
behulp van de informatie.
In welke maanden van het jaar 2000 daalde het totale spaartegoed in Nederland?
Op 1 januari 2001 bedroeg het totale spaartegoed van alle mensen in Nederland € 135,45
miljard.
e Met hoeveel procent is dit totale spaartegoed tussen 1 januari 2001 en 1 januari 2002
toegenomen? Laat de berekening zien en rond de uitkomst af op 1 decimaal.
f
Jimmy zet de voor- en nadelen van sparen en beleggen op een rij. Hij geeft toch de
voorkeur aan zijn vertrouwde spaarrekening. Eén van zijn vroegere schoolkameraden,
Wouter, vindt dat onverstandig. Hij zegt: “Als ik jou was zou ik die € 500 in aandelen
beleggen.”
Geef een argument voor het standpunt van Wouter.

Toetsboek 6
Concept markt - De arbeidsmarkt
1a
Wil de echte werkloze opstaan
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Centrum voor Werk en Inkomen (CWI)
– tegenwoordig UWV-WERKbedrijf - publiceren iedere maand cijfers over de werkloosheid
in Nederland. De werkloosheidscijfers van CBS en CWI verschillen. Zo telde het CBS op
een bepaald moment 400.000 werklozen, terwijl het CWI op hetzelfde moment 600.000
werklozen telde.
Het CBS registreert het aantal personen dat in een enquête aangeeft werkloos te zijn. Het
CWI registreert het aantal personen dat zich heeft ingeschreven als werkzoekende bij het
CWI. Voor werkzoekenden is inschrijving bij het CWI een voorwaarde om in aanmerking te
komen voor een uitkering. Personen die op zoek zijn naar een baan maar geen recht
hebben op een uitkering, zoals schoolverlaters en herintredende vrouwen, schrijven zich
soms niet in als werkzoekende bij het CWI.
Wie wordt door het CBS en wie wordt door het CWI als werkloze geregistreerd?
Aan welke eisen moet dan zijn voldaan?
De onderstaande tabel verschaft hierover meer informatie.
Er kunnen drie groepen worden onderscheiden:
1 Groep A: personen die zowel volgens het CBS als het CWI werkloos zijn.
2 Groep B: personen die volgens het CBS werkloos zijn maar niet volgens het CWI.
3 Groep C: personen die volgens het CWI werkloos zijn maar niet volgens het .
a
b
Maken werklozen deel uit van de vraag naar arbeid of van het aanbod van arbeid?
Dat het CBS minder werklozen telt dan het CWI, komt onder andere doordat het CBS
uitsluitend naar de beroepsgeschikte bevolking kijkt.
Noem de andere criteria uit bovenstaande tabel die veroorzaken dat het CBS minder
werklozen telt dan het CWI. Licht het antwoord toe.
Het aantal geregistreerde werklozen wordt gekenmerkt door seizoenspatronen.
Seizoensinvloeden in de zomerperiode leiden ertoe dat:
1 - het aantal werklozen in groep A daalt;
2 - het aantal werklozen in groep B stijgt.
c Geef een verklaring voor de daling van het aantal werklozen in de zomerperiode in groep A.
d Geef een verklaring voor de stijging van het aantal werklozen in de zomerperiode in groep B.
2 Werkt de arbeidsmarkt?
Een van de problemen van de Nederlandse arbeidsmarkt is de gebrekkige aansluiting
tussen de vraag naar arbeid en het aanbod van arbeid. Dat blijkt onder andere uit het
tegelijkertijd bestaan van werkloosheid en vacatures. De onderstaande figuur illustreert deze
aansluitingsproblemen. In deze figuur staan voor de periode 1994-2004 de werkloosheid en
het aantal vacatures weergegeven in procenten van de beroepsbevolking.

a
b
c
Uit de figuur is af te lezen dat een daling van het werkloosheidspercentage in een jaar
meestal gepaard gaat met een stijging van het vacaturepercentage.
In welk jaar of in welke jaren is ten opzichte van het voorafgaande jaar zowel het
werkloosheidspercentage als het vacaturepercentage gedaald?
Stel dat de overheid maatregelen zou hebben genomen waardoor de frictiewerkloosheid in
2004 zou zijn teruggedrongen.
Noem een maatregel waarmee de frictiewerkloosheid kan worden teruggedrongen. Licht je
antwoord toe.
Verschuift het punt van 2004 in de figuur door deze maatregelen volgens pijl A, pijl B of pijl
C? Verklaar je antwoord.
d
e
De aansluiting tussen de vraag naar arbeid en het aanbod van arbeid kan worden verbeterd
door een toename van de mobiliteit van arbeid.
Leg uit hoe door een vergroting van het verschil tussen de hoogte van bijstandsuitkeringen
en de hoogte van het minimumloon de mobiliteit van arbeid kan toenemen.
Zowel de overheid als het bedrijfsleven kan maatregelen nemen om de geografische
mobiliteit van arbeid te vergroten.
Noem een maatregel die bedrijven kunnen nemen om de geografische mobiliteit van arbeid
te vergroten. Licht de werking van deze maatregel toe.
3 Van een land zijn de volgende cijfers bekend over de werkgelegenheid.
a
b
De toenemende emancipatie heeft er toe geleid dat steeds meer mensen in deeltijd zijn
gaan werken. Geef een verklaring voor deze ontwikkeling.
Toon met een berekening aan dat in de periode 2003 (3 e kw.) – 2004 (3 e kw.) mensen meer
in deeltijd zijn gaan werken.

4 Het gevoerde beleid in Oranjeland heeft invloed gehad op de werkgelegenheid. In de tabel
staan daarover enkele gegevens.
a
b
Uit de tabel blijkt dat de ontwikkeling van de werkgelegenheid in personen verschilt van de
ontwikkeling van de werkgelegenheid in uren.
Leg uit dat verkorting van de werkweek een verklaring kan zijn voor dit verschil in de periode
1983-1992.
Stel dat er 6 miljoen personen in 2004 aan het werk zijn en dat er gemiddeld 1.500 uur per
persoon per jaar is gewerkt. Veronderstel verder dat de gemiddelde groeicijfers voor de
periode 1993-2006 in de tabel ook gelden voor 2005.
Bereken hoeveel uur er dan per werkende gemiddeld in 2005 is gewerkt (in ten minste één
decimaal).
5 Peter en Marije geven allebei een ander antwoord op de vraag van de leraar: “welk verband
bestaat er tussen de hoogte van het loon en de werkgelegenheid?”
Marije: een hoger loon is slecht voor de werkgelegenheid.
Peter : een hoger loon is goed voor de werkgelegenheid.
a
b
Hun antwoord is goed gemotiveerd en de leraar rekent het antwoord van beiden goed.
geeft het antwoord dat Marije gegeven zou kunnen hebben.
Geef het antwoord dat Peter gegeven zou kunnen hebben.
6 Werkgelegenheid continu in beweging
In elk land vinden er voortdurend veranderingen in de werkgelegenheid plaats. Deze
veranderingen zijn per economische sector verschillend. Het onderscheid tussen
economische sectoren kan worden gemaakt op grond van producten die bedrijven
voortbrengen. Door veranderende productieprocessen kunnen er verschuivingen in de
werkgelegenheid plaatsvinden. Een verandering van baan kan binnen een sector
plaatsvinden, maar ook door van de ene naar de andere sector over te stappen. In de figuur
staat de ontwikkeling van de werkgelegenheid in een land weergegeven. Voor de eenvoud
zijn slechts twee sectoren onderscheiden: de goederensector en de dienstensector.

Toelichting bij de figuur: alle getallen betreffen aantallen personen. De getallen binnen de
sectoren betreffen aantallen personen in 2000.
De pijlen betreffen veranderingen tussen 2000 en 2005.
Er wordt van uitgegaan dat in deze periode niemand meer dan één keer van baan is
veranderd.
a ¡ Leg uit hoe uit figuur 1.2 blijkt dat de totale werkgelegenheid in de periode 2000-2005 is
toegenomen.
b Bereken hoeveel personen in de periode 2000-2005 van baan zijn veranderd.
c ¡ Bereken de werkgelegenheid in de goederensector in 2005.
(Havo Totaalvak 2001–II–1)
7 In de jaren negentig is de werkgelegenheid in Nederland spectaculair gestegen en is de
werkloosheid tot een laag niveau gedaald. Een toename van de werkgelegenheid hoeft niet
altijd gepaard te gaan met een afname van de werkloosheid.
a Onder welke voorwaarde zal een toename van de werkgelegenheid in personen niet
gepaard gaan met een afname van de werkloosheid in personen?
b
c
d
De afname van de werkloosheid in Nederland wordt toegeschreven aan de
hoogconjunctuur. De afnemende werkloosheid kan de hoogconjunctuur versterken.
Leg uit dat hoogconjunctuur gepaard kan gaan met afnemende werkloosheid.
Leg uit dat afnemende werkloosheid de hoogconjunctuur kan versterken.
De omvang van de werkgelegenheid en die van de werkloosheid kunnen volgens
verschillende definities worden gemeten. Elke definitie levert een ander resultaat op. In
onderstaande figuur zijn enkele gegevens met betrekking tot werkgelegenheid en
werkloosheid in Nederland in beeld gebracht
Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bedraagt de werkloosheid in
Nederland 304.000 personen.
Aan welke criteria moet iemand volgens de figuur voldoen om door het CBS als werkloze te
worden meegeteld?
Een econoom hanteert vrijwel dezelfde werkloosheidsdefinitie als het CBS: hij vindt het
alleen niet van belang of werkzoekenden zijn ingeschreven bij het arbeidsbureau.

e
Bereken met behulp van de figuur hoe groot de beroepsbevolking zal zijn volgens deze
econoom.
Een minister hanteert blijkbaar een andere werkloosheidsdefinitie dan het CBS, als hij
verzucht: „Ruim zeseneenhalf miljoen mensen werken en ruim vier miljoen mensen zitten
werkloos thuis. Daar kunnen wij geen genoegen mee nemen!”
f
Geef aan de hand van de figuur aan hoe deze minister op een werkloosheid van ruim vier
miljoen kan komen.
Eindexamen vwo 2000 opgave 4
8 Arbeidsmarkt in beweging
De overheid wil de sociale zekerheid betaalbaar houden door de verhouding tussen het
aantal inactieven en het aantal actieven, de i/a-ratio, te verlagen. De overheid wil de i/a-ratio
verlagen door terugdringing van het aantal arbeidsongeschikten via strengere keuringen en
reïntegratie op de arbeidsmarkt.
In onderstaande figuur staat de ontwikkeling van de arbeidsmarkt in een bepaald jaar
weergegeven.

Toelichting bij de figuur:
− De getallen in de blokken betreffen het begin van dit jaar.
− De getallen bij de pijlen betreffen veranderingen tussen begin en eind van dit jaar.
− Alle getallen betreffen aantallen personen.
a
b
c
d
e
Bereken met hoeveel personen de werkgelegenheid in dit jaar verandert. Geef ook aan of er
sprake is van een toename of van een afname.
Bereken hoeveel procent van de beroepsbevolking aan het begin van dit jaar werkloos is.
Leg uit hoe verlaging van de i/a-ratio kan bijdragen aan verbetering van de betaalbaarheid
van de sociale zekerheid.
Stel dat de overheid in de loop van het betreffende jaar maatregelen neemt zoals strengere
keuringen waardoor het aantal nieuwe gevallen van arbeidsongeschiktheid beperkt wordt.
Hierdoor kunnen getallen in de figuur veranderen.
Noem een pijl in de figuur waarvan het getal door zo’n maatregel kan veranderen. Verklaar
het antwoord.
Stel verder dat de overheid er door betere begeleiding in slaagt een groter aantal
arbeidsongeschikten aan betaald werk te helpen. Een vakbondseconoom verwacht dat
hierdoor het getal bij pijl D kleiner wordt.
Leg de verwachting van de vakbondseconoom uit.
9 Banenloosherstel
In de Verenigde Staten van Amerika (VS) was er na de eeuwwisseling sprake van ‘jobless
recovery’: na een recessie herstelde de economie zich, maar de arbeidsvraag nam niet toe.
In de figuren 1 tot en met 4 staan enkele gegevens met betrekking tot de economie van de
VS.

Een Amerikaanse econoom stelt dat op basis van figuur 3 in combinatie met figuur 4 kan
worden afgeleid dat er sprake was van ‘jobless recovery’. Verder concludeert deze
econoom op basis van de figuren 1 en 2: “Vanaf 2001 is de werkloosheid in personen in de
VS gedaald.”
a Leg uit dat uit de combinatie van figuur 3 en figuur 4 ‘jobless recovery’ is af te leiden.
b Noem een andere combinatie van twee figuren, te kiezen uit de figuren 1 tot en met 4,
waaruit afgeleid kan worden dat het verschijnsel van ‘jobless recovery’ zich voordeed.
c Onder welke voorwaarde is de conclusie van de econoom juist? Verklaar het antwoord.
d
Dezelfde econoom voorspelde dat deze ‘jobless recovery’ via een beperking van de groei
van de looninkomens zou leiden tot een hernieuwde recessie.
Geef op basis van figuur 4 een argument tegen deze voorspelling.
Vwo eindexamen 2008 opgave 2
10 Arbeidsintensief experiment
In 1999 besloot de Europese Commissie tot een experiment waarbij de btw voor bepaalde
arbeidsintensieve dienstverlening werd verlaagd. In Nederland is in het kader van dit
experiment voor een aantal branches onderzoek gedaan naar het effect op de
werkgelegenheid van een btw-verlaging. Voor een aantal diensten werd in de jaren 2000,
2001 en 2002 het btw-tarief van 17,5% verlaagd naar 6%.
Voor twee branches zijn enkele gegevens uit dit onderzoek weergegeven in onderstaande
tabel.
1) De mate waarin een kapper / fietshersteller de verlaging van het btw-tarief doorberekent in
de verkoopprijs (100% = volledige doorberekening).
2) De mate waarin de werkgelegenheid in arbeidsjaren reageert op afzetveranderingen.
De werkgelegenheid in personen bleek in de onderzochte periode nauwelijks te reageren
op de afzetveranderingen, hetgeen volgens de onderzoekers veroorzaakt werd doordat de

personen/arbeidsjaren verhouding (p/a-ratio) in beide branches bij aanvang van het
experiment hoger was dan het landelijke gemiddelde.
Na het onderzoek werden onder andere de volgende twee conclusies getrokken.
1 Op de markt voor diensten van kappers is er meer concurrentie dan op de markt voor
diensten van fietsherstellers.
2 In beide branches is in de periode 2000-2002 de arbeidsproductiviteit per arbeidsjaar
gestegen.
a Leg uit dat er bij deze btw-verlaging inverdieneffecten kunnen optreden. (Door deze
inverdieneffecten verbetert de schatkist weer enigszins.)
b Geef, op basis van bovenstaande tabel, een argument voor conclusie 1.
c Toon met een berekening aan, op basis van bovenstaande tabel, dat de werkgelegenheid
in arbeidsjaren in de branche van fietsherstellers met 5% toeneemt door de btw-verlaging.
d Leg uit dat de relatief hoge p/a-ratio er toe geleid kan hebben dat de werkgelegenheid in
personen, ondanks de btw-verlaging, nauwelijks toenam.
Vwo eindexamen 2007 opgave 5
11 Investeren en werkgelegenheid
In de landen van de Europese Unie (EU) ontwikkelen de investeringen en de
werkgelegenheid zich nogal uiteenlopend. De verschillen tussen Nederland en de EU
illustreren dat (zie tabel). De komende jaren wordt een aanhoudende groei van de
bestedingen en de productie verwacht. Een politicus stelt voor dat de EU maatregelen
neemt om die groei gepaard te laten gaan met een forse groei van de werkgelegenheid.
Een adviseur oppert twee mogelijke maatregelen om dat te bereiken: een verlaging van de
belasting op bedrijfswinst of een verlenging van de bedrijfstijd.
Nederland
Europse Unie
Gemiddelde % verandering over de afgelopen drie jaar
Nationaal product (volume) 2,2 1,5
Consumptie (volume) 2,3 1,6
Investeringen (volume) 1,3 –0,2
Werkgelegenheid
1,5 –0,5
(arbeidsjaren)
Bevolking (personen) 0,9 0,2
a
b
Is volgens de tabel de arbeidsproductiviteit in Nederland meer of minder gestegen dan die
in de EU? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
Leg uit dat een stijging van de arbeidsproductiviteit zowel een positieve als een negatieve
invloed op de werkgelegenheid kan hebben.
De politicus is van mening dat verlenging van de bedrijfstijd tot meer werkgelegenheid leidt
dan verlaging van de belasting op bedrijfswinst.
c Geef voor deze mening een verklaring. Betrek in het antwoord beide maatregelen.
(Vwo deelvak 2004-II-6)
12 Seizoensperikelen
Het nationale product van een Caribisch eiland wordt vrijwel geheel bepaald door het
toerisme uit de Verenigde Staten van Amerika en de Europese Unie. De natuurlijke
omstandigheden zijn uitmuntend voor mensen die zon, zee en strand zoeken. Hoewel deze
omstandigheden zich gedurende het hele jaar voordoen, is er toch sprake van sterke
seizoensfluctuaties in de werkgelegenheid. De werkloosheid op dit eiland is echter vrijwel
stabiel. Onderstaande tabel laat dat zien.
Geregistreerde werkgelegenheid en werkloosheid op 4 peildata in 2006
31 maart 30 juni 30
septe
mber
31
dece
mber
Werkgelegenheid (personen) 86.272 56.175 53.315 83.080

Werkloosheid (personen) 12.340 12.345 12.320 12.330
Seizoensindex
160 105 100 155
werkgelegenheid
(Geen seizoensinvloed = 100)
a
b
c
Geef een verklaring voor het seizoenspatroon in de werkgelegenheid van dit eiland.
Bereken hoeveel personen in het tweede kwartaal van 2006 onder invloed van het seizoen
werk kwijtraken.
Geef een verklaring voor het feit dat de geregistreerde werkloosheid stabiel blijft terwijl veel
mensen werk kwijtraken.
Vwo deelvak 2002-II-8, aangepast
13 Achter de schermen van de groei
In de tabellen 1 en 2 staat een zevental gegevens over de economische ontwikkeling van
Nederland in de laatste drie decennia van de vorige eeuw.
a Bereken het percentage voor de werkloze beroepsbevolking in 1971.
b Laat zien, met een vergelijking van de gegevens in de regels 2 en 3, welke ontwikkeling de
stijging van de werkloze beroepsbevolking in de periode 1981-1990 heeft afgeremd.
Terugkijkend op de laatste drie decennia van de vorige eeuw trekt een econoom in 2001
een aantal conclusies. Daarbij betrekt hij ook de loonmatiging die hij omschrijft als de
situatie waarbij een beperkte loonstijging leidt tot een daling van de reële loonkosten per
eenheid product.
conclusie 1 - In de periode 1971-1980 werd de economische groei vooral veroorzaakt door
een groei van de arbeidsproductiviteit en nauwelijks door een groei van het arbeidsvolume.
conclusie 2 - In de periode 1981-1990 was er sprake van loonmatiging.
conclusie 3 - In het laatste decennium van de vorige eeuw was de forse banengroei de
motor achter de economische groei.
c Is conclusie 1 juist? Verklaar het antwoord met een berekening op basis van tabel 1.
d Geef de onderbouwing voor conclusie 2, door gegevens uit tabel 1 en tabel 2 te
combineren.
e Leg uit op welke manier een forse banengroei zowel oorzaak als gevolg kan zijn van
economische groei.
(Vwo totaalvak 2004-I-1)
14 Meer vrouwen aan de slag

Een econome stelt dat bij de door haar verwachte aanhoudende economische groei, een
toename van de participatiegraad noodzakelijk is om te voorkomen dat in de toekomst de
internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert. De regering wil de
arbeidsparticipatie daarom vergroten, onder andere door meer vrouwen aan het
arbeidsproces te laten deelnemen. Men verwacht dat vooral een grotere toestroom van
gehuwde vrouwen naar de arbeidsmarkt invloed zal hebben op het aantal personen per
arbeidsjaar (de P/A-ratio).
a Waaruit bestaat het verschil tussen de bruto-participatie en de netto-participatie?
b Bereken de netto-participatiegraad in 2001.
c Zal de P/A-ratio in Nederland door een toenemende arbeidsparticipatie van gehuwde
vrouwen stijgen of dalen? Verklaar het antwoord.
d Geef een verklaring voor de stelling van de econome.
15 Uitzendbranche blijft groeien
Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat de uitzendbranche in
het eerste kwartaal van 1998 flink is gegroeid. In vergelijking met het eerste kwartaal van
1997 is het aantal gewerkte uren door uitzendkrachten met 15,6% gestegen. In het eerste
kwartaal van 1998 hebben uitzendkrachten 84.760.000 uren gewerkt, hetgeen volgens
berekeningen van het CBS overeenkomt met 163.000 fulltime banen.
a Bereken hoeveel uur er volgens het CBS per jaar in een fulltime baan in de uitzendbranche
wordt gewerkt.
Het aantal personen dat in het eerste kwartaal van 1998 als uitzendkracht stond
geregistreerd, is groter dan 163.000. Een oorzaak voor dit verschil is dat sommige personen
niet het gehele kwartaal via een uitzendbureau werken.
b
c
Noem een andere oorzaak voor dit verschil.
Op de arbeidsmarkt neemt jaarlijks aan het begin van het derde kwartaal het aanbod van
uitzendkrachten toe. Geef daarvoor een verklaring.
d
De ontwikkeling van de werkgelegenheid via uitzendbureaus in de periode 1990-1998 staat
weergegeven in de figuur.
De totale werkloosheid in Nederland is onderhevig aan seizoensinvloeden. De
seizoenswerkloosheid die hiervan het gevolg is, heeft een vast patroon. Ook in de
werkgelegenheid via uitzendbureaus in de figuur zijn seizoensinvloeden herkenbaar. Er is
een samenhang tussen de seizoenswerkloosheid en de werkgelegenheid via
uitzendbureaus.
Beschrijf deze samenhang.

e
De veranderingen in de werkgelegenheid via uitzendbureaus in de figuur zijn ook het gevolg
van ontwikkelingen in de conjunctuur. Om een verandering van de werkgelegenheid vast te
stellen kan de werkgelegenheid in een bepaald kwartaal worden vergeleken met het
voorafgaande kwartaal of met hetzelfde kwartaal van het voorafgaande jaar.
Welke van beide vergelijkingen is voor het aflezen van de conjuncturele ontwikkeling het
meest geschikt? Verklaar het antwoord.
16 Recordgroei Nederlandse economie
In 2005 en 2006 groeide in Reeland het nationale product bovengemiddeld met circa 3,5%.
In sommige sectoren van de economie ontstond er zelfs gebrek aan personeel. Desondanks
bleven gemiddeld 280.000 mensen zonder werk. De vakbeweging pleitte voor betere reisen
verhuiskostenvergoedingen en voor meer scholing. De werkgevers vonden dat er meer
ruimte moest komen voor loonverschillen op de arbeidsmarkt.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen conjunctuurwerkloosheid en structuurwerkloosheid.
Daarnaast wordt ook frictiewerkloosheid onderscheiden.
a Is de werkloosheid volgens de vakbeweging conjunctuurwerkloosheid of
structuurwerkloosheid? Verklaar je antwoord.
b Hoe blijkt uit de tekst dat er ook sprake kan zijn van frictiewerkloosheid? Verklaar het
antwoord.
c
d
Het beleid dat de werkgevers voorstonden, kan ertoe leiden dat op sommige deelmarkten
van de arbeidsmarkt de lonen stijgen en dat op andere deelmarkten van de arbeidsmarkt de
lonen dalen.
Leg uit dat door loonstijging krapte op de arbeidsmarkt kan afnemen.
Leg uit dat door loondaling de werkloosheid kan afnemen.
17 Arbeidsmarkt ontwikkelt zich gunstig voor de jeugd
De werkloosheid onder de jeugd (16–24 jaar) van Reeland is tussen 2004 en 2005 gedaald.
De gegevens in de eerste tabel illustreren deze daling.
Werkloosheid
2004 2005
Werkloosheid in personen 287.000 209.000
Werkloosheid in % van de totale beroepsbevolking 4,1% 3,0%

Jeugdwerkloosheid in personen 40.000 33.000
Jeugdwerkloosheid in % van de beroepsbevolking (16-24 4,8% 3,9%
jaar)
In 2004 en in het begin van 2005 is het aantal onvervulde vacatures gestegen. De gegevens
in de tweede tabel illustreren deze stijging.
Vacatures bij particuliere bedrijven
Ontstane vacatures Vervulde vacatures
2004 1 e kw. 204.000 188.000
2004 2 e kw. 214.000 197.000
2004 3 e kw. 189.000 211.000
2004 4 e kw. 183.000 176.000
2005 1 e kw. 225.000 204.000
a
b
c
Aan het einde van het vierde kwartaal van 2004 waren er 124.000 onvervulde vacatures bij
particuliere bedrijven. Een kwartaal later was dit aantal flink toegenomen. De toename van
het aantal onvervulde vacatures kan voor de jeugd een aanzuigeffect hebben op de
arbeidsmarkt. Dit aanzuigeffect remt de daling van de jeugdwerkloosheid af.
Leg uit dat dit aanzuigeffect de daling van de jeugdwerkloosheid afremt.
Bereken het aantal onvervulde vacatures bij particuliere bedrijven aan het einde van het
eerste kwartaal van 2005.
Bereken met hoeveel personen de beroepsbevolking in de leeftijdscategorie 16–24 jaar in
2005 is gestegen ten opzichte van 2004.
18 Economische stuurmanskunst
Een land kan te maken krijgen met onderbesteding zodat een deel van de
productiecapaciteit niet wordt benut. Er ontstaat daardoor werkloosheid. De overheid van dat
land kan dan besluiten de bestedingen te stimuleren zodat de bedrijven meer gaan
produceren. Het is echter moeilijk te bepalen hoeveel er gestimuleerd moet worden. De kans
bestaat dat er te veel gestimuleerd wordt waardoor er nieuwe problemen ontstaan, zoals
een verslechtering van de betalingsbalans.
a In de tekst is er sprake van het ontstaan van werkloosheid. Welk soort werkloosheid is hier
bedoeld? Motiveer je antwoord.
b Wat bedoelen economen met een verslechtering van de betalingsbalans met het
buitenland?
Hieronder staan zes economische verschijnselen:
1 De overheid stimuleert de bestedingen en de werkgelegenheid neemt toe.
2 De export wordt aangetast en de import neemt toe.
3 De koopkracht van de werknemers neemt toe en de bestedingen stijgen.
4 De productiecapaciteit raakt overbezet en er ontstaat bestedingsinflatie.
5 Er hoeven minder uitkeringen te worden betaald en de sociale premies kunnen worden
verlaagd.
6 De lopende rekening van de betalingsbalans verslechtert.
c
Zet deze verschijnselen in een zodanige volgorde dat er een correcte economische
redenering ontstaat. Begin met verschijnsel 1 en eindig met verschijnsel 6.
19 Van Nederland waren in een bepaald jaar de onderstaande werkloosheidscijfers bekend. De
werkloosheid is uitgedrukt in arbeidsjaren
Maand Werkloosheid Seizoenindex
*
Januari 347.200 112
Februari 347.200 108

Maart 330.000 103
April 310.000 100
Mei 308.000 95
Juni 304.000 87
Juli 300.000 92
Augustus 290.000 94
September 292.000 105
Oktober 290.000 107
November 280.000 111
December 280.000 113
* Bij de berekening van de seizoenindex is de werkloosheid exclusief de seizoensinvloed in
elke maand op 100 gesteld.
a
b
c
Zullen de werkloosheidscijfers in personen hoger zijn dan, lager zijn dan of gelijk zijn aan de
gegeven werkloosheidscijfers? Verklaar je antwoord.
Door welke oorzaak neemt in de zomermaanden het aanbod van arbeid meestal toe.
Welke vorm van werkloosheid kan hierdoor ontstaan? Verklaar je antwoord.
Een vorm van werkloosheid is de seizoenwerkloosheid. Meestal worden de
werkloosheidscijfers voor seizoensinvloeden gecorrigeerd om een beter beeld te krijgen van
de ontwikkeling van de werkloosheid. De seizoenscorrectie kan gedaan worden met behulp
van seizoensindexcijfers. Deze staan ook in de tabel vermeld.
De werkloosheidscijfers in de tabel zijn niet voor seizoensinvloeden gecorrigeerd.
d Bereken de seizoenswerkloosheid in arbeidsjaren in de maand januari.
e Leg uit waarom de seizoensindex in de tabel voor juli kleiner is dan 100.
f
De werkloosheidscijfers voor de maanden januari en februari zijn volgens de tabel gelijk.
Is de werkloosheidssituatie in februari vergeleken met januari in feite verbeterd, verslechterd
dan wel ongewijzigd gebleven? Verklaar je antwoord zonder een berekening te maken.
20 Gedurende een aantal jaren groeide de economie in Nederland snel waardoor de druk op de
arbeidsmarkt steeds groter werd. Het toenemende personeelstekort deed de vrees voor een
oplopende inflatie ontstaan. Er werden maatregelen voorgesteld om de beschikbare
arbeidsreserve aan te spreken; van de beroepsgeschikte bevolking is namelijk een deel niet
beschikbaar voor de arbeidsmarkt. De arbeidsmarktgegevens in onderstaande tabel
illustreren dat.
In de tekst is er sprake van een toenemend personeelstekort. Uit bovenstaande tabel is af te
leiden dat er sprake is van werkloosheid.
a
b
c
Leg uit hoe er sprake kan zijn van een toenemend personeelstekort als er tegelijkertijd
werkloosheid is.
Leg uit dat een toenemend personeelstekort tot oplopende inflatie kan leiden.
Geef twee oorzaken waardoor de beroepsbevolking kleiner is dan de beroepsgeschikte
bevolking.

21 Kinderen opvoeden taak van man en vrouw
Robert-Jan heeft bij economie gekozen voor de volgende praktische opdracht: Verzamel
gegevens over de huidige regelingen die in Nederland gelden met betrekking tot
zwangerschapsverlof en ouderschapsverlof. Beoordeel in een schriftelijk verslag of deze
regelingen de emancipatie bevorderen en de arbeidsmarkt verruimen.
Het laatste deel uit het verslag van Robert-Jan: “Kinderen opvoeden is een taak van man en
vrouw. Ik vind de regelingen om ouders gelegenheid te geven samen hun kinderen op te
voeden in Nederland te beperkt. Het recht op zestien weken betaald zwangerschapsverlof is
alleen bedoeld voor de periode dat vrouwen niet in staat geacht worden om te kunnen
werken. Naast zwangerschapsverlof hebben mannen en vrouwen recht op dertien weken
onbetaald ouderschapsverlof. In een land als Zweden kunnen ouders veel langer betaald
ouderschapsverlof krijgen. Als de overheid wil dat meer mannen dan nu zorgtaken op zich
nemen en wil voorkomen dat vrouwen stoppen met betaald werk als ze een kind krijgen,
moet de overheid in Nederland ingrijpende maatregelen nemen. Dergelijke maatregelen
bevorderen niet alleen de emancipatie, maar kunnen ook helpen om verkrapping op de
arbeidsmarkt tegen te gaan.
Als de regering maatregelen neemt die de herverdeling van zorgtaken en betaald werk
tussen man en vrouw echt bevorderen, heeft dit twee gevolgen:
1 de participatiegraad (deelnemingspercentage) van vrouwen op de arbeidsmarkt zal stijgen;
2 de p/a-ratio (dit is het aantal werkzame personen per arbeidsjaar) van mannen zal ook
stijgen.
Mijn conclusie is dat beide gevolgen de arbeidsmarkt verruimen.”
a Leg uit dat uitbreiding van kinderopvang door bedrijven tot toename van de participatiegraad
van vrouwen kan leiden.
b Leg uit dat de emancipatie tot toename van de p/a-ratio van mannen kan leiden.
c Welke fout maakt Robert-Jan in de conclusie van zijn verslag? Verklaar het antwoord.
22 Gaat de FNV met de markt mee?
Uit onderstaande twee krantenartikelen uit 2002 blijkt hoe de Federatie Nederlandse
Vakbeweging (FNV), de grootste werknemersorganisatie, op ontwikkelingen op de
arbeidsmarkt kan reageren.
a
b
c
In welk krantenartikel is de FNV zelf actief aan de vraagkant van de arbeidsmarkt? Verklaar
het antwoord.
Wijst artikel 1 op een verruiming of op een verkrapping van de arbeidsmarkt voor hoger
personeel? Verklaar het antwoord.
Uit welk artikel blijkt, dat de FNV wil voorkomen dat de inkomens te sterk denivelleren?
Verklaar het antwoord.
23 Bij het oplossen van de werkloosheid moeten vraag en aanbod op de arbeidsmarkt op
elkaar worden afgestemd. Het aanbod op de arbeidsmarkt wordt onder andere bepaald door

het deelnemingspercentage. Het deelnemingspercentage wordt in deze opgave gedefinieerd
als de beroepsbevolking in procenten van de beroepsgeschikte bevolking.
Onder de beroepsgeschikte bevolking wordt de groep personen tussen 15 en 65 jaar
verstaan.
Stel dat de vrouwelijke beroepsbevolking in 1983 bestond uit 1,8 miljoen personen en in
1997 uit 2,6 miljoen personen.
a Bereken de toename van de vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking tussen 1983 en 1997.
b
c
d
e
In de periode 1994-1997 is de werkgelegenheid in Nederland met ruim 300.000 arbeidsjaren
gestegen. De werkloosheid is in deze periode echter slechts met ongeveer 100.000
arbeidsjaren gedaald. Een verklaring voor de in verhouding beperkte daling van de
werkloosheid is een toename van het deelnemingspercentage.
Noem twee oorzaken van een toename van het deelnemingspercentage.
Een toename van de werkgelegenheid in arbeidsjaren leidt meestal tot een grotere toename
van de werkgelegenheid in personen.
Onder welke voorwaarde is de toename van de werkgelegenheid in arbeidsjaren gelijk aan
de toename van de werkgelegenheid in personen?
Een toename van de werkgelegenheid kan voor sommige beroepsgroepen tot spanningen
op de arbeidsmarkt leiden. Een extra loonstijging voor deze beroepsgroepen kan de
kwalitatieve structuurwerkloosheid verminderen.
Leg uit dat deze extra loonstijging een bijdrage kan leveren aan het oplossen van de
kwalitatieve structuurwerkloosheid.
Toename van de werkgelegenheid kan ook invloed hebben op de premiepercentages van
de sociale verzekeringen.
Leg uit dat toename van de werkgelegenheid er toe kan leiden dat de overheid de
premiepercentages van de sociale verzekeringen kan verlagen.
24 M/V op de arbeidsmarkt
Met gegevens over een langere periode is het mogelijk structurele ontwikkelingen in de
economie te analyseren. In de figuur (4) zijn voor de arbeidsmarkt in Nederland een aantal
cijfers opgenomen over zo’n langere periode.

Een journalist gebruikt figuur 4 in een artikel en concludeert daarbij: “In de periode 1980-
1984 zie je dat het ontmoedigingseffect van werkloosheid voor mannen wel, maar voor
vrouwen niet opgaat.”
a Bereken het percentage van de beroepsgeschikte bevolking dat in 1984 een baan had.
b Leg uit hoe de conclusie van de journalist afgeleid kan worden uit figuur 4.
c Noem een structurele economische ontwikkeling die er voor kan hebben gezorgd dat in
Nederland in de jaren 1976-2000 naar verhouding meer arbeidsplaatsen door vrouwen zijn
ingenomen.
25 Spannende tijden op de arbeidsmarkt
a
b
Ondanks de economische groei van de laatste jaren is er in Nederland nog steeds sprake
van geregistreerde werkloosheid. Niet iedereen die zonder werk is, behoort tot de
geregistreerde werkloosheid.
Noem twee voorwaarden, waaraan mensen zonder werk moeten voldoen om tot de
geregistreerde werkloosheid te behoren.
Hoeveel personen waren er in 2000 in Nederland (geregistreerd) werkloos? Verklaar het
antwoord met behulp van de informatie.
c
Bereken voor 2000 het indexcijfer van de beroepsbevolking met 1994 als basisjaar. Rond
het antwoord af op één decimaal nauwkeurig.

d
Er zijn nog steeds mensen in Nederland op zoek naar betaald werk.Toch is het moeilijk om
aan voldoende personeel te komen, met name bij het midden- en kleinbedrijf.
Geef een reden waarom het midden- en kleinbedrijf nauwelijks aan personeel kan komen
terwijl er nog steeds werkzoekenden in Nederland zijn.
Er zijn economen die verwachten dat door een krappe arbeidsmarkt de werkloosheid
(verder) zal afnemen.
Hieronder staan drie tussenstappen:
1 meer afzet bij de bedrijven;
2 meer bestedingen in Nederland;
3 hogere lonen.
e
In welke van de onderstaande regels staan de tussenstappen in zodanige volgorde, dat ze
de gedachtegang van deze economen goed weergeven?
A krappe arbeidsmarkt → 1 → 2 → 3 → afname werkloosheid
B krappe arbeidsmarkt → 1 → 3 → 2 → afname werkloosheid
C krappe arbeidsmarkt → 2 → 1 → 3 → afname werkloosheid
D krappe arbeidsmarkt → 2 → 3 → 1 → afname werkloosheid
E krappe arbeidsmarkt → 3 → 1 → 2 → afname werkloosheid
F krappe arbeidsmarkt → 3 → 2 → 1 → afname werkloosheid
26 Steeds meer anderhalfverdieners
Onder echtparen en samenwonenden neemt het aantal tweeverdieners in Nederland toe. In
1998 behoorde maar 4 procent van de paren tot het zogenaamde half-om-half
verdienerstype. Veel méér mannen en vrouwen zouden het liefst beiden een deeltijdbaan
willen hebben.
a Noem een reden waarom het veel echtparen of samenwonenden niet lukt om beiden een
deeltijdbaan te hebben, terwijl ze het wel willen.
b Maak met behulp van de gegeven informatie in de tabel hieronder een samengesteld
staafdiagram voor 1998.

c
Hoeveel tweeverdieners waren er in 1998 méér dan in 1986? Laat je berekening zien.
d
Frank en Sylvana wonen samen. Frank werkt tot nu toe voltijd, Sylvana werkt voor 50%. Ze
besluiten dat ze beiden voor 75% gaan werken. Het totale gezinsinkomen blijft gelijk.
Noem een argument voor de keuze van Frank en Sylvana.
27 Geen rozen zonder doornen
a
Waarom zijn bloemen rond moederdag duurder dan normaal?
A Omdat de vraag dan afneemt, terwijl het aanbod maar weinig toeneemt.
B Omdat de vraag dan aanzienlijk toeneemt, terwijl het aanbod weinig toeneemt.
C Omdat het aanbod dan aanzienlijk toeneemt, terwijl de vraag weinig toeneemt.
D Omdat het aanbod dan afneemt, terwijl de vraag nog meer afneemt.
b
c
Hoe groot was in 2004 in Nederland de kostprijs van één grootbloemige roos? Laat de
berekening zien.
Het is opvallend dat de gemiddelde oppervlakte van de kwekerijen in Nederland steeds
meer toeneemt.
Geef hiervoor een verklaring.
Nederlandse kwekers produceren in Kenia veel goedkoper. Een grootbloemige roos heeft
daar een kostprijs van slechts € 0,10.

d
e
Geef hiervoor twee verklaringen.
Door de verplaatsing van Nederlandse kwekerijen naar het buitenland ontstaat er in ons
land werkloosheid. Welke vorm van werkloosheid is dat? Licht je antwoord toe.
A conjuncturele werkloosheid
B seizoenswerkloosheid
C structurele werkloosheid
D verborgen werkloosheid
f
Noem een economisch voordeel voor de consument in Nederland van deze verplaatsing
van kwekerijen naar Kenia.
28 Hieronder staan enkele gegevens betreffende de vraag en het aanbod op de arbeidsmarkt in
Reeland in 2006.
a Hoe groot was het aanbod van arbeid in personen in 2006?
b Bereken het werkloosheidspercentage voor 2006 (in één decimaal nauwkeurig).
c
d
e
f
Het aantal personen per arbeidsjaar is gestegen van 1,20 in 2004 tot 1,22 in 2007. Een van
de oorzaken is de hogere participatiegraad van vrouwen.
Verklaar het verband tussen de hogere participatie graad van vrouwen en het gestegen
aantal personen per arbeidsjaar.
Werklozen worden gerekend tot de groep niet-actieven evenals bijvoorbeeld zieken en
arbeidsongeschikten. In 2004 stonden tegenover elke 100 actieven 85,5 niet-actieven. In
2007 bedroeg het aantal niet-actieven 4.110.000 hetgeen neerkwam op 86,2 per 100
actieven.
Bereken het aantal actieven in 2007 (afgerond op een geheel getal).
Leg uit dat de groei van het aantal niet-actieven per 100 actieven zou kunnen leiden tot een
aantasting van het netto inkomen van de actieven.
Leg uit dat de groei van het aantal niet-actieven per 100 actieven zou kunnen leiden tot
toenemende structurele werkloosheid.
29 Kunnen we werkloosheid importeren?
In de periode 2000-2005 nam de werkloosheid in Duitsland sterk toe. Duitse economen
schreven die stijgende werkloosheid toe aan een daling van het consumentenvertrouwen.
Nederlandse economen wezen er op dat de stijgende werkloosheid in Duitsland ook tot
meer werkloosheid in Nederland zou kunnen leiden.
In 2000 bedroeg de omvang van de beroepsbevolking in Nederland 7.230.000 mensen
waarvan er 270.000 werkloos waren. De tabel laat zien hoe de arbeidsmarkt in Nederland
zich in de periode 2000-2005 ontwikkelde.

a
b
c
Bij de stijging van de werkloosheid in Duitsland in de periode 2000-2005 ging het volgens de
Duitse economen om ... werkloosheid.
Wat moet op de stippels worden ingevuld?
− conjunctuur
− frictie
− seizoen
− structuur
Stel dat Duitse werklozen niet naar Nederland komen om er te werken.
Leg uit hoe een stijgende werkloosheid in Duitsland dan toch kan leiden tot een stijgende
werkloosheid in Nederland.
Gegeven zijn de onderstaande uitspraken over de Nederlandse arbeidsmarkt in de periode
2000-2005.
1 In 2000 was het aanbod van arbeid groter dan de vraag naar arbeid.
2 In 2000 was het werkloosheidspercentage 270.000 / 7.230.000 x 100% = 3,7%.
3 In 2004 was de beroepsbevolking 1,2% groter dan in 2003.
4 In 2005 was het werkloosheidpercentage 114,6% - 110,2% = 4,4%.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
30 Het einde van de krapte
In 2004 kwam er in een land een einde aan een periode van hoogconjunctuur. Deze
conjunctuuromslag had gevolgen voor de situatie op de arbeidsmarkt.
a Hoe blijkt uit de tabel dat er in 2004 sprake was van een conjunctuuromslag?
b Hoe groot was het aanbod van arbeid in 2005?
c Bereken de getallen die bij (a) en (b) in de tabel moeten staan.
Een van de taken van de overheid in dit land is werklozen aan werk helpen. Hiertoe worden
werklozen uitgenodigd voor een gesprek op het arbeidsbureau. Op een dag in december ligt
het computersysteem eruit en loopt de wachtruimte van het arbeidsbureau vol. De
werklozen raken aan de praat.
− Bart werkte als huisschilder voor een schildersbedrijf. Hij werd, zoals elk jaar, op 1
november ontslagen omdat er in de wintermaanden geen werk is. Op 1 maart hoopt hij weer
te kunnen beginnen.

− Meike overweegt zich, vanwege personeelstekorten in de zorg, te laten omscholen tot
verpleegkundige. Als cultureel antropologe kan ze al jaren geen werk vinden.
− Saskia is net een week afgestudeerd als fysiotherapeute en is op zoek naar een passende
baan.
− Femke werkte op de postkamer van een verzekeringsmaatschappij. Door automatisering
raakte ze een jaar geleden haar baan kwijt.
− Tim was werkzaam als instructeur bij een bedrijfje dat sportieve personeelsuitjes
organiseerde voor andere bedrijven. Door de economische malaise nam de vraag naar
sportieve personeelsuitjes af en raakte Tim zijn baan kwijt.
d
Economen maken onderscheid gemaakt tussen conjunctuurwerkloosheid,
structuurwerkloosheid, frictiewerkloosheid en seizoenwerkloosheid.
Neem de namen van de vijf genoemde werklozen over en geef bij elke naam aan van welke
soort werkloosheid er sprake is.
31 Arbeidsmarkt onderzocht
Jörg - leerling van havo 5 - heeft een werkstuk gemaakt over de arbeidsmarkt. Hij heeft
onder andere de p/a-ratio van zijn school berekend. Daartoe heeft Jörg de onderstaande
gegevens verzameld.
− 80 personeelsleden hebben een fulltime baan
− 40 personeelsleden hebben een parttime baan van gemiddeld 75%
− 20 personeelsleden hebben een parttime baan van gemiddeld 25%
a Bereken de p/a-ratio van de school van Jörg.
Jörg heeft van een land de onderstaande arbeidsmarktgegevens verzameld.
b
c
− Tussen 2005 en 2007 is in dit land het werken in deeltijd relatief …(1)….
− De arbeidsmarkt is tussen 2005 en 2007 …(2)… geworden.
− Het tegelijkertijd bestaan van werkloosheid en openstaande vacatures duidt op
…(3)…werkloosheid.
− In januari 2007 bedraagt de beroepsbevolking in dit land …(4)… personen.
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) toegenomen / afgenomen / gelijk gebleven
bij (2) ruimer / krapper
bij (3) conjunctuur / structuur / seizoen
bij (4) 8.000.000 / 8.070.000 / 8.400.000 / 8.470.000
In een van de paragrafen beschrijft Jörg een verband dat op de arbeidsmarkt geldt. Hij
gebruikt daarbij de onderstaande verschijnselen.
a De consumptie, investeringen en export nemen sterk toe.
b Er ontstaat een aanzuigeffect op de arbeidsmarkt.
c De arbeidsmarkt wordt krapper.
d Het nationale product neemt toe.
e De vraag naar arbeid neemt toe.
f De beroepsbevolking neemt toe.
In welke volgorde moeten de bovenstaande verschijnselen staan om een correcte
economische redenering te vormen?
− a - d - e - b - f - c
− a - d - b - e - f - c

− a - d - e - c - b - f
− a - e - d - b - c - f
− a - e - b - d - f - c
− a - e - d - c - b – f
32 Jongeren op de arbeidsmarkt
In economische publicaties wordt veel gebruikgemaakt van tabellen en grafieken. Hieronder
staan vijf statistieken over de Nederlandse arbeidsmarkt, waarin jongeren centraal staan.
Met jongeren worden in deze opgave de personen in de leeftijdscategorie 15-24 jaar
bedoeld. Naar aanleiding van deze statistieken worden in deze opgave vijf vragen gesteld.
In statistiek 2 staan gegevens over de participatiegraad. In deze opgave wordt onder de
participatiegraad verstaan: de werkzame beroepsbevolking in procenten van de
beroepsgeschikte bevolking. De gegevens over de participatiegraad in statistiek 2 zijn
berekend met behulp van de gegevens in statistiek 1.
a Toon aan dat, met behulp van de gegevens in statistiek 1, kan worden berekend dat in 2001
de participatiegraad van jongeren (afgerond) 45,2% is.
b Toon aan dat in 2001 ten opzichte van 1996 de participatiegraad van jongeren in
procentpunten minder is toegenomen dan de participatiegraad van de totale
beroepsgeschikte bevolking.
c Is het werkloosheidspercentage van jongeren met een havo/vwo-opleiding in 2001 hoger of
lager dan het werkloosheidspercentage van de totale beroepsbevolking? Licht het antwoord
toe door gegevens uit statistiek 3 en 4 met elkaar te vergelijken.
d
e
In de klas van Lisanne ontstaat een discussie over kansen van jongeren op de arbeidsmarkt.
In deze discussie wordt ervan uitgegaan dat uit het werkloosheidspercentage van een groep
de kans op een baan voor personen uit die groep kan worden afgeleid. Lisanne doet op
basis van statistiek 3 in deze discussie twee uitspraken:
1 De kans op een baan is voor jongeren met een hbo/wo-opleiding groter dan voor jongeren
met een mbo-opleiding.
2 In de leeftijdscategorie 25-64 jaar hebben personen met een hbo/wo-opleiding een even
grote kans op een baan als personen met een mbo-opleiding.
Geef van iedere uitspraak aan of deze juist of onjuist is. Licht het antwoord toe met behulp
van statistiek 3.
In 2001 volgden 1.066.000 jongeren onderwijs. Deze jongeren worden niet tot de
beroepsbevolking gerekend. Volgens sommigen zouden jongeren die naast het volgen van
een opleiding 20 uur of meer per week betaald werk verrichten, wel tot de beroepsbevolking
moeten worden gerekend.
Bereken met hoeveel personen de beroepsbevolking in 2001 in dat geval toeneemt.

]

33 Doorleren, werken of (frictie)werkloos?
De meeste examenkandidaten op de havo kiezen, nadat ze geslaagd zijn, voor een
vervolgopleiding. Sommige geslaagde examenkandidaten besluiten echter niet door te
leren. Zij maken deel uit van de groep van gemiddeld ruim 220.000 leerlingen die jaarlijks
met of zonder diploma het voltijdonderwijs verlaat. In figuur 1 is voor de periode 1991-2001
het aantal schoolverlaters in beeld gebracht. Zo is de relatief hoge uitstroom in de periode
1996-2000 onder meer het gevolg van de aanzuigende werking van de krappe
arbeidsmarkt in deze periode.

Van de 223.000 schoolverlaters in 2001 gingen 178.400 schoolverlaters op zoek baan.
Figuur 2 brengt in beeld welke kans actief zoekende schoolverlaters in 2001 hadden binnen
een bepaald aantal maanden een baan te vinden. Uit figuur 2 kan bijvoorbeeld worden
afgelezen dat 16% van deze groep schoolverlaters zonder werkloos te zijn geweest direct
na school een baan had gevonden.
a
b
c
d
Werkloosheid van 3 maanden of korter wordt beschouwd als frictiewerkloosheid.
Noem een maaregel van de overheid om de frictiewerkloosheid onder schoolverlaters te
verminderen. Licht je antwoord toe.
Bereken hoeveel schoolverlaters in 2001 achteraf beschouwd kunnen worden als
frictiewerkloos.
In 2002 viel de economische groei, vergeleken met 2001, nog verder terug. Hierdoor werd
de arbeidsmarkt in 2002 ruimer. Stel dat de tegenvallende economische groei de enige
factor is die de verandering in het aantal schoolverlaters in 2002 ten opzichte van 2001 kan
verklaren.
Zal het aantal schoolverlaters in 2002 dan hoger of lager zijn dan in 2001? Verklaar het
antwoord.
Ligt de lijn voor 2002 in figuur 2 door verruiming van de arbeidsmarkt linksboven of
rechtsonder de lijn voor 2001? Verklaar je antwoord.
34 uit een krant: Zijn er nog mobiele Nederlandse arbeiders?

Uit onderzoek door arbeidsmarktdeskundigen van de Sociaal Economische Raad (SER)
blijkt dat de Nederlandse arbeider in vergelijking met zijn Amerikaanse en Canadese collega
een stuk minder mobiel is. Dit geldt zowel voor de internationale als voor de binnenlandse
mobiliteit. Een verklaring voor het huidige gebrek aan internationale mobiliteit is volgens
deze deskundigen dat de meest mobiele Nederlanders geëmigreerd zijn.
Een oorzaak van de beperkte binnenlandse arbeidsmobiliteit ligt volgens de SER in te kleine
regionale beloningsverschillen tussen werknemers. De beperkte regionale
beloningsverschillen leiden volgens de SER tot regionale verschillen in werkloosheid. De
SER pleit daarom voor regionale CAO's in Nederland. De SER noemt in zijn
onderzoeksrapport diverse andere oorzaken van de beperkte binnenlandse
arbeidsmobiliteit.
a
b
Een oorzaak die wordt benadrukt is het geringe verschil tussen de hoogte van de sociale
uitkeringen en de hoogte van het minimumloon.
Leg uit dat grotere regionale beloningsverschillen tussen werknemers kunnen leiden tot
afname van de regionale verschillen in werkloosheid.
Citeer de zin waaruit blijkt dat met arbeidsmobiliteit ook bedoeld kan worden dat mensen
zonder werk aan het werk gaan. Licht het antwoord toe.
35 In economische publicaties wordt veel gebruikgemaakt van tabellen en grafieken. Hieronder
staan vier statistieken over Nederland. Naar aanleiding van deze statistieken worden in
deze opgave vijf vragen gesteld.
In 2001 is het aantal werklozen ten opzichte van 1997 gedaald.
a Toon zonder berekening aan dat het werkloosheidspercentage in 2001 ten opzichte van
1997 is gedaald.
b
c
d
e
Een daling van het werkloosheidspercentage heeft gevolgen voor de ontwikkeling van de
gegevens in statistiek 2.
Noem een voorbeeld van zo’n gegevensreeks uit statistiek 2. Verklaar je antwoord.
Stel dat een voltijdbaan zowel in 1997 als in 2001 per jaar 1.600 uur omvat. Met behulp van
de gegevens kan worden berekend dat er in 1997 gemiddeld per werknemer (afgerond)
1.452 uur wordt gewerkt.
Bereken hoeveel uur er gemiddeld per werknemer in 2001 wordt gewerkt.
In Nederland is in de periode 1997-2001 ieder jaar sprake geweest van een stijging van de
loonkosten per eenheid product.
Uit welke statistiek blijkt dit? Verklaar hoe deze stijging uit deze statistiek blijkt.
In de sector bedrijven is de werkgelegenheid in arbeidsjaren in 1998 ten opzichte van 1997
sterker gegroeid dan de totale werkgelegenheid. Een econoom berekent met behulp van de
statistieken 3 en 4 dat in 1998 ten opzichte van 1997 de groei van de werkgelegenheid in
arbeidsjaren in de sector bedrijven (afgerond) 3,37% bedraagt.
Toon aan dat de berekening van de econoom juist is.

36 In de jaren negentig is de werkgelegenheid in Nederland spectaculair gestegen en is de
werkloosheid tot een laag niveau gedaald. Een toename van de werkgelegenheid hoeft niet
altijd gepaard te gaan met een afname van de werkloosheid.
a Onder welke voorwaarde zal een toename van de werkgelegenheid in personen niet
gepaard gaan met een afname van de werkloosheid in personen?
b
c
d
e
De afname van de werkloosheid in Nederland wordt toegeschreven aan de
hoogconjunctuur. De afnemende werkloosheid kan de hoogconjunctuur versterken.
Leg uit dat hoogconjunctuur gepaard kan gaan met afnemende werkloosheid.
Leg uit dat afnemende werkloosheid de hoogconjunctuur kan versterken.
De omvang van de werkgelegenheid en die van de werkloosheid kunnen volgens
verschillende definities worden gemeten. Elke definitie levert een ander resultaat op. In
onderstaande figuur zijn enkele gegevens met betrekking tot werkgelegenheid en
werkloosheid in Nederland in beeld gebracht
Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bedraagt de werkloosheid in
Nederland 304.000 personen.
Aan welke criteria moet iemand volgens de figuur voldoen om door het CBS als werkloze te
worden meegeteld?
Een econoom hanteert vrijwel dezelfde werkloosheidsdefinitie als het CBS: hij vindt het
alleen niet van belang of werkzoekenden zijn ingeschreven bij het arbeidsbureau.
Bereken met behulp van de figuur hoe groot de beroepsbevolking zal zijn volgens deze
econoom.
Een minister hanteert blijkbaar een andere werkloosheidsdefinitie dan het CBS, als hij
verzucht: „Ruim zeseneenhalf miljoen mensen werken en ruim vier miljoen mensen zitten
werkloos thuis. Daar kunnen wij geen genoegen mee nemen!”
f
Geef aan de hand van de figuur aan hoe deze minister op een werkloosheid van ruim vier
miljoen kan komen.

37 Verschil moet er wezen?
Een veelgehoorde opvatting omtrent beloningsverschillen van arbeid, ook wel
loondifferentiatie genoemd, is dat ze een teken zijn van een goed functionerende
arbeidsmarkt. Loondifferentiatie kan leiden tot lagere werkloosheid. In deze opgave wordt
loondifferentiatie bekeken in de Verenigde Staten (VS), drie EUlanden (EU1, EU2 en EU3)
en een denkbeeldig land X. Door de ontvangers van brutolonen in tien gelijke groepen te
verdelen ontstaan er loondecielen. De indeling is gebaseerd op de hoogte van het
gemiddelde brutoloon, oplopend van laag naar hoog. De mate van loondifferentiatie wordt
vaak gemeten door het gemiddelde brutoloon in het tiende loondeciel te delen door het
gemiddelde brutoloon in het eerste loondeciel.
In figuur 2 is voor de genoemde landen de samenhang weergegeven tussen
loondifferentiatie en werkloosheid. Tabel 3 geeft nadere informatie met betrekking tot
loondifferentiatie in deze landen.

a Leg uit hoe loondifferentiatie kan leiden tot vermindering van kwalitatieve
structuurwerkloosheid.
Een econoom beweert: “Alleen al op basis van tabel 3 kan ik concluderen dat van deze vier
landen de mate van loondifferentiatie het grootst is in de VS.”
b Is de bewering van de econoom juist? Verklaar het antwoord met behulp van tabel 3.
c
d
Is er in land X sprake van loondifferentiatie? Verklaar je antwoord.
Laat met een berekening zien hoe de loonverhouding tiende/eerste loondeciel voor EU2 is
bepaald.
e
Voor één land in figuur 2 blijkt dat de veelgehoorde opvatting omtrent het verband tussen
loondifferentiatie en werkloosheid niet opgaat. Dit hangt samen met het niveau van de
loonkosten in dat land.
Noem dat land en leg uit hoe de relatieve hoogte van de loonkosten een verklaring kan zijn
voor het niet opgaan van het genoemde verband.
38 Problemen en successen
De ontwikkeling van de Nederlandse economie tussen 1995 en 2000 is een mengeling van
problemen en successen. Een econoom analyseert een aantal ontwikkelingen in deze
periode. Centraal staat voor hem het probleem dat er te veel inactieven zijn in de
beroepsgeschikte bevolking. In de definitie van deze econoom vormen de werkloze
beroepsbevolking plus de personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering samen de
groep inactieven.
De econoom maakt in zijn analyse gebruik van enkele (bewerkte) gegevens van de
arbeidsmarkt:
a
De econoom trekt voor de periode 1995-2000 de volgende drie conclusies:
conclusie 1: De werkloze beroepsbevolking is wel gedaald, maar dat komt vooral door de
ontwikkeling van de p/a-ratio.
conclusie 2: Omdat de werkloosheid sterker is gedaald dan het aantal personen met een
arbeidsongeschiktheidsuitkering is gestegen, is het totaal aantal inactieven afgenomen.
conclusie 3: De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben bijgedragen aan een verlaging
van de collectieve lastendruk.
Neem tabel 4 over en vul deze verder in met behulp van de gegevens uit tabel 3. Laat voor
elk in te vullen gegeven in tabel 4 de berekening zien.

Was de p/a-ratio in 2000 groter dan, gelijk aan of kleiner dan de p/a-ratio in 1995? Verklaar
het antwoord op basis van conclusie 1 en zonder het maken van een berekening.
c Is conclusie 2 van de econoom juist? Verklaar het antwoord met behulp van de tabellen 3
en 4.
d Geef op basis van tabel 3 twee argumenten voor conclusie 3. Verklaar hoe deze
argumenten de conclusie ondersteunen.

Toetsboek hoofdstuk 7 Samenwerken en onderhandelen (deel 1)
Een aantal vragen in dit toetsboek zijn overgenomen van de SLO (stichting leerplan
ontwikkeling).
1 De prijzenoorlog: Een kwestie van strategie
We gaan de prijzenoorlog tussen benzinemaatschappijen eens bekijken vanuit de
speltheorie. Voor de eenvoud beperken we ons tot twee belangrijke spelers op de markt,
namelijk Shell en Esso, en noteren de pay -off in marktaandelen. We veronderstellen daarbij
dat de totale markt wordt verdeeld tussen deze twee spelers; zie de resultatenmatrix
hieronder.
Shell
Esso
Volgen
Prijs handhaving
Prijs verlaging 140,60 160,40
Prijs handhaving 120,80 120,80
Aangezien Shell de prijsverlaging begint, heeft Esso de keuze uit “volgen” en
“prijshandhaving”. Uit de resultatenmatrix blijkt dat beide benzinemaatschappijen een
dominante strategie hebben, namelijk “prijsverlaging” of “volgen”.
De prijzenoorlog is feitelijk een sequentieel spel: er is een speler die begint (hier Shell),
waarna de ander (hier Esso) reageert. In onderstaande spelboom is nogmaals dezelfde
spelsituatie weergegeven.
B
volgen
prijshandhaving
C
D
Shell wint marktaandeel (140) en
Esso verliest een beetje (60).
A
prijsverlaging
D
Shell wint aanzienlijk (160) en
Esso verliest aanzienlijk (40).
Shell
beslist
prijshandhaving
Esso
beslist
Esso zal geen neiging
hebben de prijzen te
verlagen. De
marktaandelen blijven
gelijk (120,80).
a
b
Eind 2003 zijn de spelers aanbeland bij punt C. In de jaren daarna heeft Shell nog een
aantal keren de strategie van prijsverlagingen ingezet.
Hoe blijkt uit de spelboom dat Shell kan verwachten dat Esso de prijsverlaging van haar
producten zal beantwoorden met prijsverlagingen.
Past Esso volgens de spelboom de strategie van oog om oog, tand om tand (tit-for-tat) toe?
Licht je antwoord toe.
De herhaaldelijke prijsverlagingen van Shell kunnen ertoe leiden dat uiteindelijk het Essoconcern
het loodje legt in deze prijzenoorlog.

c
Leg uit wat de oorzaak van het uiteindelijke verlies van het Esso-concern is geweest.
Betrek in je antwoord ook het begrip zelfbinding.
2 Biologische productie
De situatie in de Nederlandse varkenshouderij is problematisch vanwege het dierenleed, de
grote mestoverschotten en ammoniakvervuiling. Een oplossing daarvoor kun je zoeken in
een meer bewuste productie. We noemen dat biologische agrarische bedrijfsvoering. Zeker
niet te verwarren met de bio-industrie, die juist de veroorzaker is van veel van deze ellende.
Het is belangrijk dat de varkenshouders toegeven dat verandering en omschakeling
noodzakelijk zijn. Het gevolg is echter minder verdiensten voor wie een alternatief zoekt en
veel moeite doet om een nieuwe investering winstgevend te maken. Een aantal
varkenhouders zouden kunnen besluiten gewoon op de oude weg door te gaan en
proberen winst te maken als de conjunctuur gunstig is en de verliezen te beperken als de
prijzen laag zijn. Uiteindelijk schiet je er in absolute zin weinig mee op.
Deze laatste groep weet van zichzelf dat ze onverschillig zijn voor het dierenwelzijn en de
natuur. Zij laten de noodzakelijke veranderingen naar biologische landbouw met de
bijbehorende risico’s aan anderen over en gaan ondertussen zelf door met hun “bioindustrie”
Als niet alle varkensboeren veranderen, zullen de problemen niet verdwijnen. Als
alle varkensboeren veranderen kost hen dat allemaal extra geld. Maar door deze
samenwerking voorkom je de onrechtvaardigheden, waarbij enkelen onevenredig rijk
worden en andere veel kosten moeten maken. Per saldo is de samenleving als geheel er
bij gebaat als het milieu minder schade leidt.
Leg aan de hand van dit voorbeeld het prisenersdilemma uit.
3 Gezondheidszorg
In ons land leven mensen die illegaal hier gekomen zijn uit andere landen. De redenen
daarvoor kunnen heel verschillend zijn. Ze hebben allemaal echter één ding gemeen.
Illegalen hebben geen zorgverzekering afgesloten en hebben dus geen recht op
gezondheidszorg. Mensen met een zorgverzekering hebben dat wel. Maar wat als illegalen
in ons land leiden aan open-TBC, een gevaarlijke en besmettelijke longziekte. Het is voor
de individuele hulpverlener of instelling het voordeligst om hen niet te behandelen, maar dat
levert gezondheidsrisico’s op voor de samenleving als geheel. En op den duur dus heel
veel extra zorgkosten. Dus misschien is het dan toch maar beter om hen te behandelen,
ook al hebben zij geen premies betaald.
Leg aan de hand van dit voorbeeld het gevangenendilemma uit.
4 Belasting betalen
Niemand vind het betalen van belasting en sociale premies leuk. Elke euro die je daaraan
besteedt, kun je niet meer zelf uitgeven. Er zijn dan ook mensen die deze betalingen
ontduiken. Mensen die braaf betalen doen zichzelf uiteraard tekort en belonen daarmee
indirect de negatieve spelers die geen belasting en premies betalen. Als je zelf ook gaat
ontduiken beloon je in ieder geval niet meer de asociale spelers, de ontduikers, maar helpt
wel mee de maatschappij verder te verzwakken, met alle gevolgen van dien.
De samenleving is gebaat bij zoveel mogelijk betalers, omdat daarmee het draagvlak voor
de sociale zekerheid het grootst is. Ook betekenen minder ontduiking en minder fraude
uiteindelijk lagere belastingen en premies.
Leg aan de hand van dit voorbeeld het gevangenendilemma uit.
5 Tour de France
Tijdens een rit van de Tour de France liggen twee renners uit verschillende ploegen drie
minuten voor op het peloton. De ritzege levert de ploeg als geheel € 75.000 op. Daarnaast
zit er behalve de eer ook een leuk financieel voordeeltje (€ 10.000) in voor de winnaar. Ze
zijn allebei gebaat bij een overwinning, maar daarom wel gedwongen tot samenwerking. En
die samenwerking levert problemen op. Wie rijdt er bijvoorbeeld voorop.
Leg uit waarom dit probleem een goed voorbeeld is van het prisonersdilemma

6 Lees onderstaand bericht: bouwfraude (uit een verhoorverslag)
De hele aannemerswereld wist van het vooroverleg. Het was verboden en toch deden veel
bedrijven er aan mee. Tijdens een voorvergadering spraken de aannemers een prijs af, die
ze zouden noemen in hun offertes aan met name overheidsinstanties om orders te krijgen.
Stel de gemeente wil een nieuwe school bouwen. De reële prijs ramen de aannemers op €
6 miljoen. Dan spreken ze bijvoorbeeld af dat ze allemaal een prijs offreren die hoger ligt.
Eén van de aannemers krijgt de “klus” en biedt als laagste van allemaal een offerteprijs van
€ 7,5 miljoen. De gemeente geeft deze aannemer uiteraard, als zijnde de goedkoopste, de
opdracht de school te bouwen. De extra winst, 1,5 miljoen euro verdeelden de aannemers
onder elkaar.
Bij de volgende aanbestedingsopdracht kreeg een ander de “klus” en ook hier betaalden
Rijk of gemeente te veel. En ook dan verdeelden de aannemers de extra winst onder
elkaar. Deze praktijken hebben de belastingbetalers veel geld gekost. Hoewel verboden
sinds 1992 liet men het oogluikend toe. Vanaf 1998 was het ook officieel verboden en dus
illegaal.
Een aantal bedrijven wilde wel stoppen met deze, nu illegale, praktijk. Maar voor hen
ontstond er nu een prisonersdilemma. Leg uit hoe dat deze bedrijven dit dilemma dan
hebben ervaren.
7 "Snel rijk!" of "meer kans op carrière!". Bijna iedereen die email gebruikt, ontvangt
regelmatig dit soort weinig verheffende boodschappen. Het Europese Parlement (EP) moet
beslissen of het rondsturen van ongevraagde junkmail wordt verboden. Het lijkt het een
spannende strijd te worden. Voorstanders van email-spam hebben in de parlementaire
commissie die de wetgeving voorbereid al een meerderheid georganiseerd voor een
wettelijke legitimering in plaats van een verbod! Als het Parlement daar mee instemt,
vrezen tegenstanders van spam dat email binnenkort nauwelijks meer bruikbaar is als
communicatiemiddel.
Volgens de voorstanders zet een verbod het Europese bedrijfsleven op achterstand ten
opzichte van hun niet-Europese collega’s. Als het EP spam vandaag officieel legitimeert
door er randvoorwaarden aan te stellen, is het niet onmogelijk dat de trend om spam te
versturen verder doorzet onder reguliere bedrijven. Er zou een prisonersdilemma ontstaan:
veel bedrijven zullen per saldo meer last hebben van de groeiende hoeveelheid spam, die
zij van anderen ontvangen dan het voordeel dat zij met hun eigen spam behalen.
a Verklaar de angst van de tegenstanders van spam.
b Leg uit dat bij een verbod de concurrentiepositie van de Europese bedrijven verslechtert.
c Leg uit dat hier sprake is van een prisonersdilemma
8a
Leg uit welke strategie van de gevangenen in het gevangenendilemma als dominant kan
worden genoemd.
In Nederland klinkt de roep om eerlijke chocolade rond 5 december steeds luider. Eerlijke
chocolade is gemaakt van cacao-bonen, waarvoor de boeren een eerlijke prijs hebben
ontvangen. Bedrijven als de Hema en het Kruidvat overwegen om deze eerlijke chocolade
(E) in plaats van de bestaande soort (B) te gaan verkopen. De beslissing van de Hema heeft
invloed op het resultaat van het Kruidvat en omgekeerd. In onderstaande tabel zie je het
resultaat van hun keuzes vermeld. Getallen = winst in miljoenen euro’s en het eerste getal
behoort steeds bij de Hema.
b
Leg uit dat voor beide bedrijven de keuze voor eerlijke chocolade een dominante keuze is.

c
d
Waarom zouden beide bedrijven kiezen voor eerlijke chocolade, want ze maken allebei meer
winst met de bestaande situatie (70, 60)?
Is hier sprake van een Nash evenwicht? Motiveer je antwoord..
9 In Engeland bestaat een populair spelprogramma dat Golden Balls heet. Twee spelers
proberen een zo hoog mogelijk jackpot te verdienen. Dat bedrag kan oplopen tot over de
100.000 Engelse ponden. Dan mogen zij dit geld proberen te verdelen. Alle overleg is
toegestaan.
Beide spelers hebben twee gouden ballen. In de ene staat “split” geschreven en in de ander
“steal”. Als ze beiden de splitbal tonen, krijgt ieder de helft van de jackpot. Als één van hen
de splitbal toont en de ander de stealbal, krijgt degene met de stealbal alles en hij of zij met
de splitbal niets. Maar als ze allebei de stealbal tonen, krijgen ze allebei niets.
a Leg uit waarom hier sprake is van een prisonersdilemma.
b Bij welke keuze zou je kunnen spreken van zelfbinding?
c
d
In welke situatie zal er geen sprake zijn van zelfbinding?
Als de spelers elkaar niet vertrouwen, wat zou dan de dominante strategie zijn? Motiveer je
antwoord.
10 Bekijk de onderstaande resultaten van een bepaald spel.
a
b
Herken je hier dominante startegieën?
Is hier sprake van een Nashevenwicht?
11 Vijf leerlingen moeten 47 knikkers verdelen. Zij zijn echte homo-economici. Zij willen zo veel
mogelijk hebben en aan de anderen van het groepje hebben ze volkomen maling. Ieder van
hen wil een zo groot mogelijk aantal knikkers hebben. Eén van hen (eerlijk door loting
gekozen) doet een verdelingsvoorstel. Als dit door de meerderheid van de rest (50+1) wordt
aangenomen is het spel afgelopen. Zo niet dat komt de eerste verdeler buitenspel te staan
en valt af. Dan blijven er nog vier over en nu probeert een tweede speler (ook gekozen door
loting) met een voorstel te komen.
Welke uitkomsten kun je waarnemen?
12 Kaartlezen is een kunst
Stel je de volgende situatie voor.
De ontwikkelkosten van digitale kaarten zijn erg hoog zodat er sprake is van aanzienlijke
schaalvoordelen bij een groeiende productie. Op de Europese markt heeft Napia een
monopoliepositie op het gebied van digitale kaarten voor mobiele navigatieapparaten die
voornamelijk gebruikt worden door automobilisten. De ICT-onderneming Mioto overweegt
een poging te doen een plaats op deze markt te veroveren. Mioto ontwikkelt digitale kaarten
die niet alleen in de auto gebruikt kunnen worden maar ook door bijvoorbeeld wandelaars.
Napia laat via de media doorschemeren de toetreding van Mioto met een scherpe
prijsstelling te zullen frustreren. Mioto neemt daarom contact op met de Europese
commissaris voor de mededinging (ECM) en vraagt haar Napia tot de orde te roepen en
concurrentie op de Europese markt mogelijk te maken.

De ECM vraagt haar marktanalist om advies en die publiceert de volgende twee scenario’s.
Elk scenario is gebaseerd op een andere betalingsbereidheid. In beide scenario’s zet Mioto
de eerste stap en kiest Napia daarna een prijsbeleid.
De bedragen hebben betrekking op de winst in miljarden euro’s.
a
b
c
d
e
Leg uit dat in scenario 1 de betalingsbereidheid van de consument groter is dan in scenario
2.
Leg uit dat in scenario 1 naast Napia nog ruimte op de markt is voor Mioto.
Leg uit dat Mioto op basis van de winstgegevens zal toetreden als scenario 1 actueel is
maar niet als scenario 2 actueel is.
In welk van beide scenario’s is het dreigement van Napia om Mioto uit de markt te prijzen
geloofwaardig? Verklaar het antwoord.
De ECM stelt aan haar marktanalist de vraag welke argumenten er zouden kunnen zijn vóór
en tegen toetreding van Mioto tot de Europese markt voor digitale kaarten.
Schrijf het antwoord van de marktanalist. Geef daarbij twee argumenten vóór en twee
argumenten tegen de toetreding. Licht elk argument toe. De argumenten moeten passen in
de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Vwo eindexamen 2010 pilot opgave 5
13 Dubbelspel
In een bepaald land bewaakt toezichthouder TTD de concurrentieverhoudingen op de markt
voor mobiele telefonie. In dit land bieden slechts twee bedrijven (bedrijf a en bedrijf b)
mobiele telefonie aan. Een klant van bedrijf a betaalt aan bedrijf a een tarief per minuut. Als
die klant belt naar een klant van bedrijf b, brengt bedrijf b voor het gebruik van het netwerk
een tarief per minuut in rekening aan bedrijf a. Bij bedrijf b gebeurt hetzelfde. TTD hanteert

het onderstaande model om de kosten en de opbrengsten van beide bedrijven te
beschrijven. De gegeven bedragen gelden in de uitgangssituatie.
TOa totale opbrengst van bedrijf a
TOb totale opbrengst van bedrijf b
Ma aantal minuten dat bedrijf a eigen klanten in rekening brengt
Mb aantal minuten dat bedrijf b eigen klanten in rekening brengt
Mab aantal minuten dat bedrijf a in rekening brengt aan bedrijf b
Mba aantal minuten dat bedrijf b in rekening brengt aan bedrijf a
TKa totale kosten van bedrijf a
TKb totale kosten van bedrijf b
Pa tarief per minuut dat bedrijf a eigen klanten in rekening brengt
Pb tarief per minuut dat bedrijf b eigen klanten in rekening brengt
Bedrijf b heeft bekend gemaakt het tarief dat bedrijf a moet betalen voor het gebruik van het
netwerk, te willen verhogen tot 7. TTD heeft vernomen dat als reactie daarop bedrijf a
overweegt het desbetreffende tarief te verhogen tot 6.
TTD veronderstelt dat beide bedrijven die kostenverhogingen doorberekenen in de tarieven
voor hun eigen klanten. TTD vreest een tariefoorlog ten koste van de consument. Om de
gevolgen daarvan in kaart te brengen, heeft TTD de onderstaande matrix samengesteld.
TTD besluit op basis van deze matrix in te grijpen en vraagt zich nu af op welke manier dat
zou moeten plaatsvinden. TTD denkt onder andere aan het instellen van een maximumtarief
voor het gebruik van elkaars netwerk. Ook wordt overwogen de partijen te informeren over
de verwachte negatieve uitkomsten van een tariefoorlog en een beroep te doen op
zelfregulering. Er wordt een brainstormsessie gehouden om van beide opties argumenten
vóór en tegen in kaart te brengen.
In de uitgangssituatie bedraagt Mb 80, Mab 48 en Mba 32.
a Laat met een berekening zien dat de totale winst van bedrijf a in de uitgangssituatie 1.212
bedraagt.
b
c
d
Als beide bedrijven de tarieven die ze elkaar in rekening brengen verhogen, neemt de
gezamenlijke winst van beide bedrijven af.
Geef daarvoor een verklaring op basis van het model.
Leg uit hoe de TTD uitgaande van de matrix tot de conclusie kan komen dat ingrijpen
noodzakelijk is met het oog op het handhaven van de concurrentieverhoudingen.
Beschrijf bij beide opties (maximumtarief en zelfregulering) een argument vóór en een
argument tegen. De argumenten moeten passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer
75 woorden.

Vwo herexamen 2010 pilot opgave 2
14 Jij en een vriend hadden een jaar geleden allebei dezelfde telefoon aangeschaft. Omdat
beide telefoons het niet meer doen willen jullie een nieuwe telefoon kopen. Van jouw
telefoon doet de accu het niet meer en bij de telefoon van jouw vriend is de accu-oplader
kapot. Voor een complete set zou je op “Marktplaats.nl” nog zeker 20 euro kunnen
ontvangen.
a
b
Wat zouden jullie samen kunnen besluiten?
Is hier sprake van een coöperatief spel of van een niet-coöperatief spel. Licht je antwoord
toe.
15 Na 15 jaar een bedrijf in auto-onderdelen te hebben gehad gaat de eigenaar Jan Rap
failliet. Het totale vermogen dat resteert bedraagt € 300.000. Er zijn drie grote schuldeisers
die nog geld van Jan Rap tegoed hebben. De eerste heeft nog een vordering van €
150.000, de tweede van € 200.000 en de derde heeft nog een vordering van € 250.000
open staan. Op welke wijze moet deze € 300.000 worden verdeeld onder de schuldeisers.
a
b
Wat zouden de drie schuldeisers samen kunnen besluiten?
Is hier sprake van een coöperatief spel of van een niet-coöperatief spel. Licht je antwoord
toe.
16 Lees onderstaand artikel en leg uit waarom je hier kunt spreken over positieve externe
effecten
Buurtenergie: gewoon uit de buurt
De energie van de boer een paar kilometer verderop is een serieuze optie voor
buurtenenergie. Koeienmest kan eenvoudig worden omgezet in biogas, een prima
brandstof om energie mee te produceren. Maar er zit ook energie in rivierslib, in de grond
en groenafval. Met zoveel energiebronnen dichtbij, betekent dat steeds meer huishoudens
duurzaam kunnen stoken.
Als u ’s winters de verwarming aan heeft staan dan zorgt u er natuurlijk voor dat die warmte
binnen blijft. Bij bedrijven is dat anders. Bij veel industriële processen ontstaat warmte. En
die restwarmte gaat bijna altijd verloren. Dat is zonde, want met de warmte uit
bedrijfsprocessen kunnen gemakkelijk tal van woningen in de buurt worden verwarmd. Een
mooi voorbeeld van Buurtenergie.
Welke verborgen energiebronnen zitten er bij u om de hoek?
(Bron: duurzaamnieuws.nl)
17 Goed samenwerken is je eigen verantwoordelijkheid
Het in groepjes studenten laten werken aan ontwerpproblemen, een veelgebruikte vorm
van Ontwerpgericht Onderwijs (OGO), heeft veel nieuwe kansen en mogelijkheden
gebracht, maar ook nieuwe problemen. Het meeliften van studenten op het resultaat van de
hele groep is er één van. Van alle kanten wordt gekeken naar oplossingen hiervoor. Er
wordt vanuit gegaan dat studenten elkaar aanspreken op dit soort gedrag, maar de praktijk
is vaak anders. “Klikken is geen goede eigenschap en je wilt geen sfeer krijgen waarin je
elkaar verraadt.”
Bedenk oplossingen voor dit meeliftgedrag bij leerlingen/studenten
18 Leg uit of er in onderstaande artikelen sprake is van collectieve dwang.

19 Om in de menselijke behoeften te kunnen voorzien, moeten er goederen worden
geproduceerd. De economie is de wetenschap die het keuzeprobleem bestudeert, dat
ontstaat bij de voortbrenging van goederen.
a Waardoor ontstaat het keuzeprobleem?
b
c
d
e
f
In onze economie onderscheid je drie soorten goederen: individuele goederen, collectieve
goederen en quasi-collectieve goederen. Voorbeelden van collectieve goederen zijn
openbaar bestuur en defensie.
Geef een voorbeeld van een quasi-collectief goed.
Wat is het verschil tussen een quasi-collectief goed en een collectief goed?
En wat is de overeenkomst tussen beide?
Bij individuele goederen bepaalt het marktmechanisme welke goederen er worden
aangeboden en gevraagd, in welke hoeveelheden en tegen welke prijs.
Leg uit hoe het marktmechanisme er voor zorgt dat de vraag naar en het aanbod van
goederen met elkaar in evenwicht worden gebracht.
Leg uit hoe in Nederland wordt bepaald hoeveel er van een collectief goed wordt
aangeboden.

20 De Nederlandse overheid levert de gemeenschap onder meer collectieve goederen en
quasi-collectieve goederen.
a Wat is de belangrijkste bron waaruit de productie van collectieve goederen door de overheid
wordt gefinancierd?
b Noem twee redenen waarom de overheid goederen zoals sport en cultuur zo belangrijk
vindt, dat zij deze subsidieert.
c Verklaar waarom toepassing van het profijtbeginsel bij collectieve goederen niet mogelijk is.
d
e
f
Een ruimere toepassing van het profijtbeginsel bij quasi-collectieve goederen kan leiden tot
een geringere vraag naar die goederen en op den duur zelfs tot aantasting van het
voorzieningsniveau.
Verklaar waarom een ruimere toepassing van het profijtbeginsel er toe kan leiden dat
minder quasi-collectieve goederen gevraagd gaan worden.
Verklaar waarom een ruimere toepassing van dit beginsel op den duur kan leiden tot een
verminderd aanbod van quasi-collectieve goederen.
Verklaar waarom een ruimere toepassing van het profijtbeginsel stimulerend kan werken op
de marktsector.
21 Het autoverkeer in Nederland neemt nog steeds toe. Mede om enkele verkeersknelpunten
op te heffen besluit de overheid om de BPM-belasting op motorrijtuigen te verhogen. De
regering heeft gezegd dat zij het profijtbeginsel op grotere schaal wil toepassen. Veel
mensen hadden daarom een verhoging van de benzineaccijns begrijpelijker gevonden dan
een verhoging van de BPM-belasting.
a
b
Geef voor de opvatting van deze mensen een verklaring.
Leg uit dat de overheid besloot, om de benzineaccijns niet te verhogen met het oog op het
buitenland.
c
d
e
In het verleden werden vrijwel alle infrastructurele voorzieningen (wegen, bruggen, tunnels
en dergelijke) in ons land door de overheid gefinancierd. Steeds vaker overweegt de
regering de exploitatie daarvan over te laten aan particuliere investeerders. We noemen dat
privatiseren.
Noem twee redenen voor de overheid om de exploitatie van infrastructurele voorzieningen
niet aan particuliere bedrijven over te laten.
Leg uit dat de belastingen kunnen dalen als het verzorgen van infrastructurele
voorzieningen voor een deel door particuliere investeerders (privatisering) wordt
gefinancierd.
Een tegenstander zegt dat de lasten van de burger niet zullen dalen door deze privatiseren,
maar dat er verschuiving daarvan plaatsvindt. Leg deze stelling uit.
22 De prijs van stilte
In diverse Europese landen staat de positie van luchthavens ter discussie. Dit is vooral het
gevolg van externe effecten van het luchtverkeer op de welvaart in ruime zin. Om de
argumenten in deze discussie te kunnen afwegen, pleit een econoom er voor deze externe
effecten in euro’s uit te drukken. Dit geldt onder andere voor de verstoring van de stilte die
het gevolg is van geluidshinder door het luchtverkeer en die niet tot uitdrukking komt in de
prijs van het luchtverkeer.
Eén van de manieren om de prijs van stilte in bewoond gebied te bepalen, is het meten van
‘waardeverlies’ van koopwoningen in de gebieden met geluidshinder. Om dit waardeverlies
te bepalen wordt in een aantal geluidszones rond een luchthaven de prijs van koopwoningen
vergeleken met de prijs van vergelijkbare koopwoningen direct buiten deze geluidszones.
a Leg uit waarom stilte in de geluidszones rond een luchthaven een schaars goed is.
Een onderzoek naar de prijs van stilte rond de luchthaven Botenberg levert enkele resultaten
op, zoals deze zijn weergegeven in onderstaande tabellen 1 en 2. Het gebied rond de
luchthaven is onderverdeeld in vijf geluidszones.

Tabel 1
Tabel 2
b Laat met een berekening, op basis van tabel 1, zien dat de prijs van stilte (in euro’s per m 2
perceel koopwoning) in geluidszone 5 hoger is dan in geluidszone 3.
c Leg uit dat er in het geval van geluidshinder rond Botenberg sprake is van een negatief
extern effect. Verwerk beide vetgedrukte woorden afzonderlijk in de uitleg.
d
e
f
De regering dreigt de luchthaven te sluiten zodra de negatieve externe effecten groter zijn
dan de positieve externe effecten. Dit betekent dat de directie van de luchthaven haar
doelstellingen moet aanpassen.
Leg uit dat hier sprake is van zelfbinding
Kan je een overheidsmaatregel, zoals de sluiting van Boterberg, in een vrije markteconomie
tegenkomen. Motiveer je antwoord.
Bereken welke waarde de andere negatieve externe effecten (tabel 2) minimaal moeten
hebben indien sluiting van Botenberg zou leiden tot een stijging van de welvaart in ruime
zin.
Vwo eindexamen 2007 opgave (aangepast)
23 Lees onderstaand artikel en beantwoord daarna de onderstaande vragen.
a
b
Waarop heeft in dit artikel de term oligopolie betrekking?
Verklaar de beperkte marktwerking op de markt voor accountantscontrole.

c
Het bedrijfsleven heeft de situatie zelf in de hand gewerkt. Dit was het gevolg van een
prisonersdilemma. Leg het dilemma uit aan de hand van dit voorbeeld.
24 Op de boekenmarkt van Nederland is sprake van verticale prijsbinding. Dit houdt in dat de
uitgever de prijs van een boek vaststelt en dat alle verkooppunten (boekwinkels) deze prijs
moeten hanteren.
Uitgeverij Boekstra geeft onder andere de volgende twee titels uit: “Tuinieren” en “Beter
studeren”. Voor ieder van beide titels geldt dat de constante kosten 50.000 geldeenheden
zijn. De variabele kosten per los boek zijn 5 geldeenheden.
De prijsafzetfunctie van “Beter studeren” luidt: p = -q + 135
De prijsafzetfunctie van “Tuinieren” luidt: p = -0,1q + 135
p is de prijs per boek in geldeenheden
q is de hoeveelheid in eenheden van 10 boeken.
a
b
c
`
Laat in een berekening zien dat de marginale opbrengstfunctie van het boek "Tuinieren”
luidt: MO = -0,2q +135.
Laat met behulp van een berekening zien dat voor beide boeken geldt dat de winst
maximaal of het verlies minimaal is bij een prijs van 70 geldeenheden.
Bereken hoe groot het verlies per boek “Beter studeren” is bij deze prijs.
Vaste boekenprijs weer eens in discussie
Vorige week was voor de Free Record Shop (FRS) de maat vol. Uitgeverij Bruna had het
bedrijf aangeklaagd bij de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KVB). In de winkels
van Bravo, een dochteronderneming van FRS, lagen vijf Bruna-boeken te koop voor minder
dan vijftien euro, de prijs die de uitgeverij voor deze boeken had vastgesteld. FRS moet de
verkoop staken, anders worden de boeken in beslag genomen. De dreiging was aanleiding
voor de FRS om op zijn beurt een klacht in te dienen, namelijk bij de Nederlandse
Mededingings Autoriteit (NMA). FRS vindt dat de vaste boekenprijs moet worden
afgeschaft. Want die is volgens het bedrijf in strijd met de Europese wet op kartelvorming.
Bron: http://www.gammanieuwsdienst.nl/pages1/week4099/frs.htm
Lees bovenstaande tekst.
d Wat is het doel van de Nederlandse Mededingings Autoriteit?
e. Waarom is de vaste boekenprijs volgend de FRS in strijd met de Europese wet op
kartelvorming?
f Noem een reden waarom grote winkels (bijvoorbeeld Albert Hein, Free Record Shop) het
boek voor een lagere prijs op de markt kunnen brengen dan kleine boekwinkels.
25 Lees het voorbeeld van de vergunningen UMTS-frequenties nog eens en beantwoord dan
de volgend vragen:
a
b
Het beperkte aantal aanbieders en de aard van het product zijn twee redenen waarom er
op de markt voor UMTS géén sprake zal zijn van volkomen concurrentie. Van welke
marktvorm was er sprake op de markt waar vergunningen voor UMTS-frequenties in
Nederland aangeboden werden?
Noem, op basis van bovenstaande gegevens, nog een derde reden waarom er op de markt
voor UMTS geen sprake zal zijn van volkomen concurrentie. Licht je antwoord toe.
In de discussie na afloop van de veiling stonden twee beweringen centraal:
bewering 1
• De lage opbrengst van de veiling voor de overheid is te wijten aan het samengaan van
twee factoren: de relatief hoge investeringskosten voor nieuwe aanbieders en het feit dat
de overheid besloot het aantal te veilen vergunningen vast te stellen op vijf.

ewering 2
• De prijs per eenheid UMTS zal in Nederland lager worden dan in andere landen, omdat de
lage opbrengst van de veiling leidt tot (relatief) lage constante kosten voor de aanbieders.
c Verklaar bewering 1 op basis van de gegevens over mobiele telefonie.
d Leg uit waarom bewering 2 niet juist hoeft te zijn.
26 Te huur: ‘gratis’ schoolboeken!
In een land is Boekhuur monopolist op de markt van schoolboekenverhuur. Dit bedrijf levert
huurboeken aan veel middelbare scholen. De andere scholen kopen de boekenpakketten
rechtstreeks bij uitgeverijen. Alle scholen krijgen van de overheid een vergoeding van € 210
per leerling per schooljaar. De scholen stellen de boekenpakketten gratis ter beschikking
aan de leerlingen. Elke leerling ontvangt per schooljaar één boekenpakket.
De directie van scholengemeenschap Avantis moet kiezen: de boekenpakketten zelf kopen
of de boekenpakketten huren bij Boekhuur. De directie stelt twee eisen. De kosten per
leerling:
1) moeten zo laag mogelijk zijn;
2) mogen niet hoger worden dan de vergoeding per leerling die de overheid aan de school
verstrekt.
a
Gebruik bron 1.
Welke keuze zal Avantis maken: kopen of huren? Onderbouw het antwoord met een
berekening en houd rekening met de twee eisen.
Boekhuur wil zijn winst vergroten door een verlaging van zijn inkoopprijs. Boekhuur gaat
daarom in onderhandeling met de drie grootste uitgeverijen. Eduboek, Meulenberg en
Schola stellen dat Boekhuur de oude prijs moet betalen. Zowel Boekhuur als de drie grote
uitgeverijen samen menen een sterke uitgangspositie te hebben en gaan met vertrouwen de
prijsonderhandelingen in.

c
Gebruik bron 2 bij de vragen b en c.
Geef een argument voor Boekhuur om zich sterk te voelen in de prijsonderhandelingen met
de uitgeverijen.
Geef een argument voor de drie grootste uitgeverijen samen om zich sterk te voelen in de
prijsonderhandelingen met Boekhuur.
−
−
−
De bedragen zonder €-teken geven de winst in miljoenen euro’s weer bij de gegeven
prijsverhoudingen.
De prijzen gelden per schoolboekenpakket.
In elke cel is als eerste het winstbedrag van Boekhuur vermeld en als tweede het
winstbedrag van Rent-A-Book.
Eduboek wil minder afhankelijk zijn van Boekhuur en start een eigen verhuurbedrijf voor
boekenpakketten: Rent-A-Book (RAB). RAB gaat met Boekhuur concurreren op de markt
voor schoolboekenverhuur. RAB overweegt twee prijsalternatieven, zoals te zien is in bron
19.
Boekhuur is van de plannen op de hoogte en heroverweegt haar prijsbeleid. Zowel
Boekhuur als RAB streven naar een zo hoog mogelijke winst.
Gebruik bron 3 bij de vragen d en e.
d
e
Welke prijs per pakket zal Boekhuur vragen nu RAB ook boekenpakketten verhuurt?
Verklaar het antwoord.
Leg uit dat in de gegeven situatie Boekhuur en RAB hun winst zouden kunnen vergroten
door het maken van een prijsafspraak.
Havo examen pilot 2009 eerste tijdvak opgave 6
27 De supermarktoorlog is al aantal jaren bezig. Voor de eenvoud beperken we ons in deze
opgave tot twee belangrijke spelers op de markt, namelijk Albert Heijn en Laurus, en
noteren de resultaten (payoff) in marktaandelen. We veronderstellen daarbij dat de totale
markt wordt verdeeld tussen deze twee spelers; zie de resultatenmatrix hieronder.
Albert
Heijn
Prijs
verlaging
Prijs
handhaving
Laurus
Volgen
Prijs
handhaving
70 , 30 80 , 20
60 , 40 60 , 40
a
Aangezien Albert Heijn de prijsverlaging begint, heeft Laurus de keuze uit “volgen” en
“prijshandhaving”.
Heeft Laurus een dominante strategie? Verklaar je antwoord.

c
d
e
De supermarktoorlog is feitelijk een sequentieel spel: er is een speler die begint (hier Albert
Heijn), waarna de ander (hier Laurus) reageert.
Teken een spelboom van deze situatie.
Oligopolisten zijn gebaat bij stabiele en hoge prijzen. Omdat er maar betrekkelijk weinig
aanbieders zijn is het voor hen heel verleidelijk om concurrentiebeperkende afspraken te
maken. In dit geval spreek je van kartelvorming. De afspraken kunnen betrekking hebben op
de hoogte van de prijs, de grootte van de productie, de regio’s waar zij actief zijn, enz. Een
kartel is dan ook gedefinieerd als een concurrentiebeperkende afspraak tussen zelfstandig
blijvende bedrijven. Maar dit soort afspraken is binnen de EU verboden en de Nederlandse
Mededingingsautoriteit (Nma) legt hoge boetes op aan bedrijven, die zich hieraan schuldig
maken.
Wat zouden Albert Heijn en Laurus doen als zich op de markt een kleine prijsvechter
(nieuwkomer) zich aankondigt
Reputaties hebben invloed op het verloop en de uitkomst van het spel, zeker als het gaat om
een herhaald spel, waar ook “afstraffing” een rol kan gaan spelen.
Leg uit op welke wijze reputaties invloed kunnen hebben op het al of niet ontstaan van
prijzenoorlogen. Prijzenoorlogen zullen minder snel ontstaan in een markt waar een of
meerdere ondernemingen een reputatie hebben opgebouwd dat zij prijsverlagingen van
concurrenten hardnekkig zullen bevechten.
Leg uit op wat voor marktvorm de Nederlandse mededingingsautoriteit de meeste van haar
activiteiten verricht.
28 Een boom op het plein
Rond een plein zijn drie winkels gevestigd. Soms wordt er ’s nachts in deze winkels
ingebroken. Een beveiligingsbedrijf speelt hierop in en heeft de drie winkeliers een offerte
gestuurd voor het bewaken van het plein gedurende de nacht. Beveiliging kan worden
ingehuurd voor € 700,- per maand per beveiliger. De beveiliger bewaakt, ongeacht welke
winkelier hem heeft ingehuurd, het gehele plein.
Een van de winkeliers, Alberts, heeft een inschatting gemaakt van het bedrag dat de
winkeliers per maand zouden besparen op de kosten van de inbraak, indien het plein ’s
nachts bewaakt zou worden. Hij gaat er van uit dat de twee andere winkeliers dezelfde
inschatting maken. In de tabel die hij heeft gemaakt, wordt de marginale kostenbesparing
weergegeven bij de inzet van steeds één beveiliger extra.
Alberts wil als eerste een beslissing nemen en verwacht dat Boenders daarna beslist. Dit
levert de volgende beslissingsboom op waarbij de beslissingen van Carant niet zijn
weergegeven.

a
b
c
d
e
De drie winkeliers in deze opgave beschikken ten aanzien van deze beslissing over dezelfde
informatie.
Leg aan de hand van de tabel uit waarom de beslissingen van Carant niet in de
beslissingsboom zijn weergegeven.
Bereken de, in de beslissingsboom ontbrekende, toename van de winst van Alberts.
Leg met behulp van de beslissingsboom uit welk aantal beveiligers Alberts respectievelijk
Boenders zal inhuren.
Alberts besluit met zijn collega Boenders te overleggen en pakt de tabel en de
beslissingsboom erbij. Boenders is het eens met de gegevens maar geeft aan zich door de
voortdurende inbraken zo onveilig te voelen dat hij één beveiliger zal inhuren, ongeacht wat
Alberts daarna beslist.
Het toegenomen gevoel van veiligheid van Boenders komt niet in de cijfers tot uitdrukking.
Geef een voordeel dat Alberts van de beslissing van Boenders heeft. Gebruik hierbij de
begrippen zelfbinding en reputatieschade.
Albert realiseert zich dat een afspraak tussen de drie betrokken winkeliers over collectieve
beveiliging van het plein wel eens tot een veel beter resultaat zou kunnen leiden. Hij stelt
voor om vijf beveiligers in te huren en de kosten te verdelen over de drie winkeliers naar rato
van hun marginale kostenbesparing.
Geef de onderbouwing van dit voorstel op basis van de volgende aspecten:
1. de omvang van de gezamenlijke winst
2. asymmetrische informatie
3. free rider (= meelifters) gedrag
De onderbouwing moet passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Vwo herexamen 2010 opgave 5 (pilot)
29 Eenmaal andermaal
De wereldberoemde rockband A&C gaat een concert geven. Het concert vindt plaats in een
stadion met een capaciteit van 30.000 toeschouwers. De totale kosten van dit concert
bedragen € 1.500.000. Deze kosten moeten gezien worden als verzonken kosten.
Bij een vorig concert van A&C in hetzelfde stadion waren de kaartjes bij een prijs van € 60
binnen een dag geheel uitverkocht waarna er een levendige zwarthandel in de kaartjes
ontstond.
De leden van de rockband hebben voorgesteld de prijs van een kaartje niet te veranderen
maar de kaartjes voortaan op naam te verstrekken zodat zwarthandel onmogelijk wordt. De

financieel manager van A&C vindt de daaraan verbonden transactiekosten echter veel te
hoog. Hij wil daarom voor het komende concert een prijs vaststellen waarbij zwarthandel in
kaartjes wordt vermeden. Bovendien wil hij voor de rockband door middel van
prijsdiscriminatie een zo groot mogelijke totale winst realiseren. Hij wil die winst realiseren
door de kaartjes via een eenmalige internetveiling te verkopen aan de hoogste bieders. Elke
bieder kan slechts één keer een bod uitbrengen. Bij de prijsstelling van de kaartjes gaat de
financieel manager van A&C uit van de onderstaande prijsafzetlijn (collectieve vraaglijn).
a
b
c
d
Leg uit dat bij een prijs van € 100 per kaartje:
− het ontstaan van zwarthandel wordt vermeden, maar
− een zo groot mogelijke totale winst niet wordt gerealiseerd.
Arceer in de uitwerkbijlage bij deze opgave de totale winst die A&C met het concert maakt
als de mogelijkheden van prijsdiscriminatie volledig worden benut.
Leg uit hoe de financieel manager van A&C met de internetveiling zijn doel denkt te
bereiken.
De leden van de rockband maken bezwaar tegen de internetveiling. Zij vrezen dat de fans
een veiling niet zullen accepteren en dat er daardoor een berovingsprobleem kan ontstaan.
De financieel manager wijst het bezwaar van de bandleden echter van de hand.
Beschrijf:
− de gedachtegang van de bandleden bij het ontstaan van het berovingsprobleem;
− de gedachtegang van de financieel manager bij het ontkennen van het
berovingsprobleem.
De gedachtegangen moeten passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
30 De papiermarkt waarin Crown Van Gelder zich in bevindt, zit in een moeilijke situatie. Er is
teveel capaciteit in Europa en daarbij is het ook nog zo dat China plots voor flinke vraag
zorgt naar de belangrijkste ingrediënt: celstof. Doe daar nog de gestegen energiekosten
van 4 miljoen euro bovenop in 2007 en de conclusie is dat de cijfers over 2007 nog
behoorlijk zijn.
Het probleem van overcapaciteit verdeelt over meer bedrijven is dat geen enkel bedrijf wil
inkrimpen omdat dit de omzet aantast, maar als elk bedrijf dat wel doet, is er toch voordeel
te behalen. CVG is een klein bedrijf dat zich niet direct geroepen hoeft te voelen om de afzet
te minderen. De grotere bedrijven in Europa mogen de klus klaren om van de papiermarkt
weer een gezonde markt te maken. De afzet in totaal kromp met 3% maar CVG wist
desondanks 5% meer papier weg te zetten in de markt.
http://www.goldengecko.nl/2008/02/cvg

a
Lees bovenstaand bericht. Is hier sprake van het gevangenendilemma? Motiveer je
antwoord.
Gegeven is onderstaande matrix voor papierbedrijf A en papierbedrijf B. De getallen in de
matrix geven de winstresultaten in geldeenheden weer. Het wel of niet minder produceren
heeft invloed op de winstresultaten van het bedrijf.
niet
papierbedrijf B
wel
Papierbedrijf
A
Niet A 4 B 4 A 10 B 2
Wel A 2 B 10 A 8 B 8
b
c
Welke strategie is voor papierbedrijf A dominant.
Is er sprake van een evenwichtsoplossing? Licht je antwoord toe.
31 zelfbinding houdt toetreding tegen
De Belgische supermarktketen Colruyt heeft al jaren plannen om de Nederlandse markt te
betreden. Toch ziet zij er nu vanaf. Onderstaande bron maakt duidelijk waarom.
Colruyt vecht tegen cordon sanitaire
DOETINCHEM - Een belangrijke reden voor het besluit van Colruyt om zijn zoektocht naar
supermarktlocaties in Nederland te staken is de enorme weerstand die het bedrijf in ons
land ondervond toen het probeerde voet aan de grond te krijgen. 'Het is te opvallend. Er is
een cordon sanitaire tegen Colruyt.'
Wim Biesemans, financieel directeur bij Colruyt, vindt een cordon sanitaire wel erg sterk
uitgedrukt, maar heeft wel het gevoel dat het bedrijf bepaald niet welkom is in Nederland.
'Tegenwerking hoort erbij als een grote speler een lokale markt wil betreden. Dat zou in
België ook gebeuren als bijvoorbeeld Shell hier actief wil worden. Het is part of the game en
maakt het er niet gemakkelijker op.'
Weerstand binnen Superunie
Geert Roels, de verantwoordelijke manager voor Colruyt's Nederlandse activiteiten: 'Als er
juridisch aanvechtbare praktijken waren geweest, hadden we er een zaak van gemaakt.
Maar juridisch kunnen we er niets mee. Dat de markt zich tegen ons organiseert, begrijp ik.
Dat gebeurt niet centraal, maar ad hoc.' En verder: 'Met name binnen Superunie is altijd al
gezegd dat de leden er gezamenlijk voor zouden zorgen dat Colruyt in Nederland geen voet
aan de grond krijgt. Frans Fredrix zei ooit in een interview iets in de trant van ''We hebben
het Duitse spook geremd en het Belgische gevaar buiten gehouden.'' Dat zegt genoeg.
Naar: Elsevier Retail, 13 juni 2008
a
Citeer de zin waaruit blijkt dat er hier sprake is van zelfbinding?
Colruyt probeert de Nederlandse markt te betreden. Deze economische situatie kunnen we
ook beschouwen als een spel.
Om dit te schetsen gaan we ervan uit dat er slechts één speler is op de Nederlandse markt
en dat is speler A. Mocht C (Colruyt) toetreden tot de markt dan heeft A twee opties: de
markt delen met C of een prijzenoorlog starten. Mocht A een prijzenoorlog starten dan valt
de winst voor beide spelers terug naar nul. De toetredingskosten voor C bedragen 10.
Zie onderstaande spelboom.

c
Verklaar waarom de winsten voor beide partijen niet gelijk zijn als C toetreedt en A besluit
de markt te delen.
Vul onderstaande pay -offmatrix in. Gebruik hiervoor de beslisboom hierboven.
C
Toetreden
Niet toetreden
A
Delen
Prijzenoorlog starten
d
e
Om in deze situatie een beslissing te nemen moet de vraag worden beantwoord hoe
krachtig het dreigement van A is. Of beter gezegd: hoe komt dit dreigement over op C?
Gaat C hierdoor wel of niet toetreden? Of denkt C dat het dreigement van A loos alarm is.
Na het correct invullen (controleer dit dus eerst) van bovenstaande pay-offmatrix kun je
beslissen of C het dreigement van A serieus moet nemen of niet.
Leg uit waarom C ervan uit kan gaan dat A zijn dreigement niet zal uitvoeren als C tot de
markt toetreedt.
Welke mogelijkheden heeft Superunie dan wel om het Belgische gevaar buiten de deur te
houden? (uiteraard zonder de wetten te overtreden).
32 Grote of kleine auto
BMW en Mercedes Benz zijn de enige twee autofabrikanten in een land. Ieder bedrijf heeft
de keuze om een grote of een kleine auto te introduceren. De opbrengsten in miljoenen
euro behorende bij de vier keuze-uitkomsten zijn gegeven in de onderstaande
resultatenmatrix (payoff matrix). De bedrijven moeten tegelijkertijd hun keuze maken zonder
te weten wat de ander gaat doen.
BMW
a
b
c
d
e
Mercedes Benz
Grote auto
Kleine auto
Grote auto 400, 400 1000, 800
Kleine auto 800, 1000 500, 500
Leg uit of één van de bedrijven een dominante strategie heeft.
Definieer een Nash-evenwicht.
Beschrijf waarom dit spel twee Nash-evenwichten kent.
Stel dat BMW (1) zijn beslissing eerst neemt. Mercedes Benz (2) weet dus wat BMW doet
voordat ze zelf een beslissing neemt.
Geef dit dynamische spel in extensieve vorm weer (dwz in de vorm van een spelboom)
Beschrijf wederom het Nash-evenwicht in dit geval? Leg uit.

33 Wel of geen reclamecampagne
Twee bedrijven op een oligopolistische markt moeten een beslissing nemen over het voeren
van een reclamecampagne. Ieder bedrijf moet deze beslissing op hetzelfde moment en
afzonderlijk van elkaar nemen. Ze kunnen kiezen voor een dure campagne of een goedkope
campagne. De matrix hieronder geeft de winst aan die de bedrijven maken in de
verschillende mogelijke situaties.
Bedrijf 2
Dure campagne
Goedkope campagne
Bedrijf 1
Dure campagne 100, 100 250, 75
Goedkope campagne 75, 250 200, 200
a
b
Is er voor ieder bedrijf een dominante strategie? Motiveer je antwoord.
Als beide bedrijven onafhankelijk van elkaar moeten kiezen, wat zal dan de uitkomst van dit
spel zijn?
c Beschrijf met behulp van de begrippen zelfbinding en reputatie hoe bedrijf 1 en bedrijf 2
door samen te werken beter af zijn.
34 Supermarktoorlog
Lees onderstaand artikel
2008: Bloedbad in de supermarkt
De Nederlandse supermarktketens staan na een relatief rustig 2007 weer voor een
prijsoorlog. Ondernemers en deskundigen verwachten dat er slachtoffers gaan vallen,
misschien al dit jaar. In de supermarktbranche houden ze wel van gespierde taal.
Concurrentie op prijs heet al snel een oorlog. Alle ketens willen door de consument gezien
worden als de voordeligste. Of ze dat ook echt zijn, doet er veel minder toe. Niet zo gek dus
dat er aan het begin van het nieuwe jaar weer wat plaagstootjes worden uitgedeeld. Zoals
door Dirk van den Broek, die er deze week in advertenties fijntjes op wijst dat de
prijsverschillen tussen de supermarkten weer groter worden. Ofwel, Dirk blijft goedkoop en
de rest verhoogt in alle stilte de prijzen. Dat veel supermarkten de prijzen verhogen klopt. In
2007 is de prijsstijging van grondstoffen versneld. Het Centraal Bureau voor de Statistiek
houdt daarom rekening met verdere prijsstijgingen.
Binnen de supermarktbranche wordt de zogeheten “foodinflatie” als een van de grootste
bedreigingen voor dit jaar gezien. “Door de toegenomen voedselprijzen wordt alles duurder”,
zegt Dirk van den Broek. “Er komt meer druk op de ketel, ook bij Albert Heijn.” Niemand wil
de eerste zijn die de prijzen fors verhoogt, allemaal kijken ze naar elkaar. De advertenties
van Dirk van den Broek worden in de branche dan ook niet gezien als een losse flodder. “De
prijsstijging van grondstoffen explodeert en dat zet door. Iedereen in de branche is
doodsbang dat deze prijsontwikkeling diens prijsimago verpest. “Geen enkele partij zit op de
plek waar hij wil zitten en dat leidt tot onrust”, analyseert Frans Fredrix. Hij zwaaide deze
maand af als voorzitter van inkoopcombinatie Superunie, die supermarkten
vertegenwoordigt met een gezamenlijk marktaandeel van bijna dertig procent. “Je ziet het
aan een Dirk van den Broek die deze week een nieuw signaal geeft. Ik verwacht ook een
prijsoorlog.”
Uit: FEM BUSINESS, 12 januari 2008
a Waaruit blijkt de wederzijdse afhankelijkheid in bovenstaande bron ?
b Beschrijf het risico dat de speler neemt die als eerste de prijzen verhoogt.
c In welke situatie kan een bedrijf op een oligopolistische markt wel haar prijzen verhogen?

d
Leg uit waarom de supermarktbranche niet tot een van de andere drie marktvormen kan
worden gerekend. Gebruik hierbij de kenmerken van deze marktvormen.
35 Lees onderstaand artikel
Bouw fraudeert door na enquête
Door onze redacteuren Joep Dohmen en Jos Verlaan, Rotterdam, 21 november.
Aannemers zijn doorgegaan met hun illegale praktijken na de parlementaire enquête
bouwfraude die eind 2002 werd afgesloten. Een dochterbedrijf van bouwconcern
VolkerWessels maakte een jaar later nog verboden prijs- en werkafspraken met andere
aannemers. Dat blijkt uit documenten die deze krant in bezit heeft en uit verklaringen van
één van de betrokken ondernemers. Het is voor zover bekend het eerste bewijs van het
voortduren van de illegale praktijken in de zogenoemde utiliteitssector.
Kartelautoriteit NMa beschikt over dezelfde informatie als deze krant en bevestigt dat zij
inmiddels een onderzoek is gestart. De fractie van de Partij van de Arbeid in de Tweede
Kamer wil heropening van de parlementaire enquête bouwfraude.
De aannemers maakten onder meer afspraken over de bouw van een kerk en woningen,
een brandweerkazerne en de uitbreiding van de scholengemeenschap Prins Maurits in
Middelharnis op Goeree-Overflakkee. Voor dat laatste project kwamen op 7 oktober 2003
vijf bouwbedrijven bijeen, twee dagen vóór de aanbesteding. Ze bepaalden onderling wie
het werk kreeg en voor welke prijs.
Uit: Nrc.nl
a
b
Uit bovenstaande bron blijkt dat binnen een oligopolie soms een bepaald marktgedrag van
de verschillende spelers voordelen biedt voor de betrokkenen.
Beschrijf welk marktgedrag dit is, welke voordeel dit gedrag heeft voor de betrokken
partijen, welk nadeel de consument hiervan heeft en op welke wijze de overheid dit gedrag
aanpakt.
Let op dat je op alle vier de vragen antwoord geeft.
Leg met behulp van de gegevens uit bovenstaande bron uit, dat de bouwsector onmogelijk
tot een van de andere drie marktvormen kan worden gerekend.
36 Een dominante strategie voor Story en Privé
Op de redactie van weekbladen wordt wekelijks druk vergaderd over de keuze van het
omslagartikel (de eyecatcher voor de lezer). Stel dat Story en Privé, twee marktleiders in
Nederland, op een bepaald moment de keuze hebben tussen het nieuws van een
mysterieuze moord op een bekende Nederlander en de onverwachte vroeggeboorte van
een nieuwe prins. Beide bladen hebben, naast abonnementen, een aanzienlijk deel van hun
oplage beschikbaar voor de losse verkoop. Vooral voor deze losse verkoop is de wekelijkse
keuze voor het omslagartikel van belang.
Stel dat 30% van deze kopers geïnteresseerd is in het moordverhaal en 70% van de kopers
de voorkeur geeft aan het geboorteverhaal. Deze mensen kopen het blad dat het verhaal
van hun interesse op de omslag heeft. Als beide bladen dezelfde omslag hebben, krijgt elk
blad de helft van de kopers.
Voor Story en Privé zijn de volgende verkoopcijfers (in % van de totale losse verkoop) weer
te geven.
Story
Privé
moord
geboorte
moord 15,15 30,70
geboorte 70,30 35,35
Toelichting bij de resultatenmatrix: het eerstgenoemde getal in elke cel is de uitkomst voor
Story (rijspeler)en het tweede de uitkomst voor Privé (kolomspeler).

a
b
c
Onderzoek welke strategie voor Story dominant is.
Leg uit wat de dominante strategie is voor het weekblad Privé?
Verklaar dat er sprake is van een evenwicht
In bovenstaand voorbeeld hadden beide partijen bij een zelfde omslagartikel de helft van de
losse verkoop. In de praktijk zijn marktpartijen zelden even groot. Dat kan betekenen dat er
voor één of soms voor beide partijen geen dominante strategie bestaat. Laten we
bijvoorbeeld aannemen dat 60% van de potentiële kopers bij eenzelfde omslagartikel het
blad Privé koopt en 40% het blad Story.
De resultatenmatrix ziet er dan als volgt uit:
Story
d
e
f
Privé
moord
geboorte
moord 12,18 30,70
geboorte 70,30 28,42
Verklaar de pay -off in de cel rechtsonder.
Welk weekblad heeft nu geen dominante strategie meer? Licht het antwoord toe.
Welke strategieën zorgen voor een evenwichtsoplossing? Licht je antwoord toe.
37 “The battle of the sexes”
Mark en Evelien willen graag een stedentrip maken. De keuze gaat tussen Rome en Parijs.
De waarde die zij aan de verschillende keuzes hechten, waarbij onder andere rekening is
gehouden met de kostenverschillen, staat in onderstaande resultatenmatrix:
Onderzoek of hier sprake is van een Nash-evenwicht.
Evelien
Mark
Rome
Parijs
Rome (3,3) (2,1)
Parijs (0,0) (1,3)
38 Verslagen maken
Het is vrijdagmiddag. Walter en Marcel, twee leerlingen die beiden goed in het vak
economie zijn, staan bij het fietsenhok nog even na te praten over een experiment dat ze bij
economie in de klas hebben gedaan en waarvan het verslag (dat in tweetallen moet worden
gemaakt) maandag moet worden ingeleverd. Beide leerlingen hebben een druk weekend
voor de boeg (uitgaan, bijbaantje, bezoek oma, etc.). Ze stellen voor ieder een deel van het
verslag voor hun rekening te nemen.
Het liefst zouden ze elk meeliften op de inspanning van de ander om zo meer tijd te kunnen
besteden aan leuke weekendactiviteiten en toch de schade ten aanzien van het cijfer
beperkt te houden.
Stel dat:
* wanneer slechts een van beiden zich aan de afspraak houdt, degene die wel zijn deel
heeft gedaan voor het verslag het cijfer 7 haalt en dat de ander, door een vermelding
daarvan in het logboek, met 2 punten gekort wordt op het cijfer;
* het verslag waarschijnlijk het cijfer 9 zou opleveren als beiden hun deel van het verslag
maken en maandagmorgen in een tussenuur nog even samenvoegen;
* verslagen die niet tijdig worden ingeleverd, op hun school, zonder pardon met het cijfer 1
worden beoordeeld.
a Stel de resultatenmatrix van deze situatie (dit spel) op.(Walter rijspeler; Marcel
kolomspeler).

c
Geef aan wat het Nash-evenwicht is. Motiveer je antwoord met behulp van de begrippen
dominante strategie en gedomineerde strategie.
Onderzoek of er sprake is van een gevangenendilemma.
In dezelfde klas zitten Famke en Sylvia. Famke is bijna briljant in economie, maar Sylvia
vindt economie verschrikkelijk en moeilijk. Voor Famke en Sylvia ziet de pay-off matrix er als
volgt uit:
Famke
Niet
maken
Wel
maken
Sylvia
Niet
maken
1,1 2,8
9,4 7,7
Wel
maken
d
e
f
g
.
Wat kun je concluderen uit deze pay-off matrix
Geef aan wat het Nash-evenwicht is
Is er nu sprake van een gevangenendilemma? Licht het antwoord toe.
De resultaten van het spel zijn hier alleen afhankelijk van de behaalde cijfers voor het
verslag.
Leg uit dat dit hierbij geen rekening is gehouden met de opofferingskosten.
39 Een geloofwaardig geval van zelfbinding
Soms gaat achter de ogenschijnlijk felle concurrentiestrijd tussen bedrijven in feite een
(onzichtbare) kartelafspraak schuil. Wat te denken van de laagsteprijsgarantie? BCC, een
gigant op de consumentenelektronicamarkt, garandeert de laagste prijs en indien de klant
hetzelfde product elders goedkoper kan kopen, wordt het verschil, plus 25% van het
verschil, terugbetaald. Voor een concurrent als Media Markt heeft het dus weinig zin met
prijsacties te komen.
Stel dat van een bepaald type MP4-speler de inkoopprijs € 100,- bedraagt en beide
aanbieders (BCC en Media Markt) op dit moment het product voor € 200,- verkopen. Met
Sinterklaas en Kerst in aantocht overweegt Media Markt de MP4-speler voor € 160,- aan te
bieden. Ga er bij de beantwoording van de vragen vanuit dat de prijselasticiteit van de vraag
naar MP4-spelers inelastisch is.
a Verklaar, dat de laagsteprijsgarantie-regeling van BCC ertoe leidt dat Media Markt zijn prijs
niet zal verlagen.
b
c
Leg uit waarom BCC zijn prijs niet zal verlagen als Media Markt zijn prijs niet verlaagt.
Beargumenteer de stelling dat de laagsteprijsgarantie een verkapte kartelafspraak is en dus
verboden zou moeten worden door de NMa.
40 Licht ontvlambaar
Er zijn twee tankstations Shell en Esso in hetzelfde dorp en beide bedienen ze de lokale
markt. Deze twee tankstations zijn in dit voorbeeld de spelers. Beide ondernemers kunnen
zelf hun prijs PS , respectievelijk PE bepalen voor hun benzine (euro 95).
De omzetten van tankstation Shell en tankstation Esso zijn afhankelijk van zowel de prijs PS
als de prijs PE. Als PS lager is dan PE hebben automobilisten een voorkeur om te tanken bij
Shell en zal de omzet van Shell dus hoger zijn dan die van Esso.
Er wordt verondersteld dat iedere ondernemer kan kiezen tussen twee prijzen: een relatief
lage prijs van € 1,- en de hoge prijs van € 1,30.
In de volgende tabel worden de omzetten weergegeven die het gevolg zijn van de
strategieën van Shell en Esso.

Tabel
Set van strategieën omzet Shell omzet Esso
PS = € 1,- PE = € 1,- € 100.000,- € 90.000,-
PS = € 1,- PE = € 1,30 € 169.000,- € 65.000,-
PS = € 1,30 PE = € 1,- € 65.000,- € 120.000,-
PS = € 1,30 PE = € 1,30 € 104.000,- € 91.000,-
a Bereken de prijselasticiteit van de vraag als Shell besluit zijn prijs te verlagen van € 1,30
naar € 1,-, terwijl Esso een prijs van € 1,30 handhaaft.
b Bereken, uitgaande van de situatie dat beide een prijs van €1,30 hanteren, de kruislingse
elasticiteit van de vraag van Shell als Esso zijn prijs verlaagt van €1,30 naar € 1,-.
c Neem de onderstaande resultatenmatrix over en vul hem in met de gegevens uit
bovenstaande tabel.
Pay-offmatrix
Omzet Esso
lage prijs
hoge prijs
Omzet Shell
lage prijs
hoge prijs
d
e
f
g
Onderzoek welke prijzen voor Shell en Esso een Nash-evenwicht opleveren.
Verklaar met behulp van de resultatenmatrix waarom de tankstations stunten met de
prijzen.
Het is niet verstandig voor een speler een andere strategie te kiezen dan de strategie die
leidt tot een Nash-evenwicht. Dat wil niet zeggen dat dit een gevangenendilemma is.
Onderzoek of dit evenwicht een gevangenendilemma is en licht toe dat het collectieve
belang niet samengaat met het individuele belang.
Beschrijf met behulp van de begrippen zelfbinding en reputatie hoe Esso en Shell door
samen te werken beter af zijn.
41 Een arbeider is zijn loon waard
Bonden kondigen stakingen bij Harvey Industry aan. Woensdag 9 april leggen medewerkers
van Harvey Industry het werk neer. De actie volgt nadat eerdere onderhandelingen voor een
betere cao volgens de vakbonden geen resultaat opleverden.
De vakbond vindt dat het bestuur van Harvey Industry onvoldoende ingaat op de looneisen
van de werknemers. "Het bestuur heeft zich zo hard als beton opgesteld", zegt de
vakbondsbestuurder. Hij hoopt dat de bestuursleden uiteindelijk overstag gaan, maar durft
geen uitspraak te doen over de afloop van de acties.
Bewerkt artikel met als bron www.computable.nl
In bovenstaand artikel is al besloten om over te gaan tot een staking. Voordat een vakbond
oproept om te gaan staken, zal zij overwogen hebben of de optie om niet te gaan staken
strategisch een betere keuze is. De vakbond heeft immers de keuze uit niet staken en wel
staken, terwijl de werkgever de keuze heeft om wel of niet op de looneisen in te gaan.
Zowel Harvey Industry als de vakbond zijn op de hoogte van de gevolgen van een gekozen
strategie. De verwachte gevolgen zijn:
* Als de werknemers gaan staken en de werkgevers zijn slechts bereid tot een geringe
loonsverhoging (door hard onderhandelen), dan stijgt het totale loon met € 200.000 en de
winst met € 400.000.

* Als de werknemers gaan staken en de werkgevers zijn daardoor bereid tot een
substantiële loonsverhoging (werkgevers gaan door de knieën, slappe onderhandelaars)
dan stijgt het totale loon met € 350.000 en de winst slaat om in een verlies van € 50.000.
* Als de werknemers niet gaan staken en de werkgevers zijn na stevig onderhandelen van
de vakbond bereid tot een substantiële loonsverhoging dan stijgt het totale loon met
€ 400.000 en de winst met € 100.000.
* Als de werknemers niet gaan staken en de werkgevers geven, door hard te
onderhandelen, slechts een zeer geringe loonsverhoging dan stijgt het totale loon met
€ 100.000 en de winst met € 650.000.
a
Neem onderstaande resultatenmatrix over en vul het schema in op basis van de verwachte
gevolgen
Harvey
Industry
“hard”
onderhandelen
“slap”
onderhandelen
niet staken
Vakbond
staken
b
c
d
e
Onderzoek welke speler(s) een dominante strategie heeft (hebben).
Heeft het feit dat de ene speler de dominante strategie van de ander kent invloed op de
uitkomst van het spel. Motiveer het antwoord.
Wat is voor beide spelers de beste strategie? Motiveer het antwoord.
Is hier sprake van een Nash-evenwicht? Motiveer het antwoord.
f
g
Het gevangenendilemma is een non-coöperatief spel. Dit betekent dat de spelers geen
afspraken kunnen maken en ook niet kunnen onderhandelen. Het gevangenendilemma zou
niet bestaan als het spel een coöperatief spel zou zijn. De gevangenen zouden in dat geval
samen afspreken dat ze niet schuldig zijn en zo zou de uitkomst zwijgen/zwijgen worden.
Het gevangenendilemma is ook een simultaan spel De spelers bepalen gelijktijdig hun
strategie zonder te weten wat de strategie van de ander is.
Naast simultane spelen bestaan er ook sequentiële spelen waarbij de ene speler zijn
strategie bepaalt nadat de strategie van de ander bekend is.
Kun je de cao-onderhandelingen ook als een non-coöperatief spel beschouwen? Motiveer
je antwoord.
Is het spel van de cao-onderhandelingen een simultaanspel of een sequentieel spel?
Motiveer je antwoord.
42 Loononderhandelingen in Hollywood
Hollywood-schrijvers gaan staken
LOS ANGELES - De vakbond van scriptschrijvers in Hollywood heeft vrijdag een staking
voor onbepaalde tijd aangekondigd die maandag begint. Eerder deze week liep de huidige
cao voor scenaristen af, maar over nieuwe salarisafspraken konden de vakbond en
werkgevers het niet eens worden. Waarnemers vrezen dat een langdurige staking de
Amerikaanse film- en televisie-industrie in zijn grootste crisis in jaren kan storten.
Schrijvers en producenten in Hollywood liggen al langere tijd met elkaar in de clinch over de
salarissen. Struikelblok is de harde eis van de schrijvers dat zij meer betaald willen krijgen
wanneer een productie op dvd, internet of mobiele telefoon uitkomt (royalty’s). Ruim 90
procent van de 12.000 leden van de vakbond “Writers Guild Of America” stemde na het
stuklopen van de onderhandelingen voor een staking, als er geen eerlijke cao op tafel
kwam.
Een staking kan veel film- en televisieproducties lam leggen. De vorige staking van
scenaristen had plaats in 1988 en duurde 22 weken. Die werkonderbreking kostte de
industrie destijds ongeveer 500 miljoen dollar.

www.nu.nl, 2 november 2007
Stelling: Stakingen leveren uiteindelijk per saldo meer verlies dan winst op Dit zouden beide
partijen in de onderhandeling goed moeten beseffen. Dit beseffen de partijen onvoldoende
en dit komt mede door een gebrek aan begrip van de speltheorie.
Laten we het spel iets vereenvoudigen. Twee spelers (schrijvers en producenten) zijn aan
het onderhandelen over de opbrengsten (pay -offs). Ze hebben de keuze tussen
samenwerken en niet samenwerken. Schrijvers kunnen gaan staken of niet staken, de
producenten kunnen de eis van de schrijvers inwilligen en dus betalen of niet betalen).
Dit levert de volgende resultatenmatrix op.
Producenten
Schrijvers
Niet staken
Staken
Betalen - 2 mln, 2 mln - 7 mln, 1 mln
Niet betalen 2 mln, 0 mln - 5 mln, - 1 mln
In pay -offmatrix 1 hebben beide spelers een verschillende dominante strategie.
a
b
c
Wat is de dominante strategie voor de schrijvers? Motiveer het antwoord.
Wat is de dominante strategie voor de producenten? Motiveer het antwoord.
Wordt er gestaakt of komen ze er samen uit? Motiveer het antwoord.
Stel dat de opbrengst voor de schrijvers bij staken in werkelijkheid hoger is dan in de
bovengenoemde resultatenmatrix is weergegeven, omdat ze niet hoeven in te stemmen met
een compromis. De pay -offmatrix komt er dan als volgt uit te zien.
Producenten
Schrijvers
Niet staken
Staken
Betalen - 2 mln, 2 mln - 7 mln, 3 mln
Niet betalen 2 mln, - 2 mln - 5 mln, - 1 mln
d
e
f
g
Wat is de dominante strategie voor de schrijvers? Motiveer het antwoord.
Wat is de dominante strategie voor de producenten? Motiveer het antwoord.
Wordt er gestaakt of komen ze er samen uit? Motiveer het antwoord.
Of er nu wel of niet een Nash-evenwicht is, maakt voor de uitkomst van de
onderhandelingen niet uit, in beide gevallen ontstaat een staking. Een belangrijke factor bij
onderhandelingen is de wetenschap dat de partijen ook in de toekomst weer met elkaar om
de tafel zitten. Cao-onderhandelingen keren steeds terug en de partijen weten dat zij “tot
elkaar veroordeeld” zijn. Vertrouwen in elkaar (door een reputatie op te bouwen), begrip
voor elkaars positie (zelfbinding) en de ander niet helemaal willen “uitbuiten” (sociale
normen) worden daarmee belangrijke zaken die op een later tijdstip vruchten zullen
afwerpen.
Als je de staking als een afstraffing ziet voor de studio’s heeft dit dan effect op het verloop
van een cao-onderhandeling in de toekomst? Ontstaat er een andere dominante strategie?
Motiveer je antwoord.
43 Prijzenoorlog, een paardenmiddel?
Prijzenoorlogen lijken steeds vaker het nieuws te bepalen. Maar prijsverval kent weinig
winnaars, meestal alleen verliezers. De beste manier voor marketeers om een prijzenoorlog
te vermijden, is die voor te zijn, meent Gérard Brockhoff (Senior adviseur bij JBR
Organisatieadviseurs).

Prijzenoorlogen schijnen de laatste tijd flink te zijn toegenomen. ABN AMRO, ING en SNS
vechten bijvoorbeeld om marktaandeel op de hypotheekmarkt. Dit heeft geleid tot een grote
druk op de marges. HP en Dell hebben een verbeten prijsoorlog bij computers en printers
ontketend, waarin HP langzaam terrein lijkt te winnen. Shell heeft juist aangekondigd de
prijzenslag te stoppen nu zijn positie is verbeterd.
Prijzenoorlogen worden vaak geweten aan economische malaise, onredelijke klanten of
agressieve concurrenten. Maar in het algemeen zijn ondernemingen onvoldoende met de
markt meegegroeid, klanten zijn vervreemd geraakt, investeringen zijn niet bijgesteld. De
enige uitweg is het snoeihard bevechten van de concurrent op prijs. Dit verloopt niet zonder
spaanders. Een prijzenoorlog pakt altijd het beste uit voor de machtigste speler in de keten.
Lange termijn
De beste manier om een prijzenoorlog te vermijden, is hem voor te zijn. Door zich te richten
op een goede marktpositie op langere termijn, kunnen bedrijven hun marges veilig stellen.
Bedrijven die op tijd hun producten en dienstverlening vernieuwen en blijven investeren in
hun merk, voelen het prijsprobleem niet.
Naar: JBR publications, november 2006
a
b
c
d
e
Noem de ontwikkelingen die belangrijk en bepalend zijn geweest voor het ontstaan en
voortduren van een prijzenoorlog.
Leg uit waarom een prijzenoorlog het best uitpakt voor de machtigste speler.
Consumenten hebben een dubbel gevoel bij prijzenoorlogen. Naast het directe voordeel zijn
ze bang dat er mogelijk te weinig aanbieders op de “kleine” Nederlandse markt overblijven.
Welk risico lopen consumenten hierdoor op de langere termijn? Motiveer je antwoord.
De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) ziet toe op eerlijke concurrentie in
Nederland. Zij handhaaft de Mededingingswet door kartels op te sporen tussen
ondernemingen die bijvoorbeeld prijsafspraken maken en door ondernemingen aan te
pakken die misbruik maken van een economische machtspositie.
Geef een argument voor de NMa voor het toestaan van een prijzenoorlog door
supermarkten. Licht je antwoord toe.
Geef een argument voor de NMa tegen het toestaan van een prijzenoorlog door
supermarkten. Licht je antwoord toe.

Concept 5 Toetsboek hoofdstuk 8 Samenwerken en onderhandelen (2)
1 Machtsposities en belangentegenstellingen spelen bij de CAO-onderhandelingen een grote
rol.
a Leg uit hoe vakbonden een krappe arbeidsmarkt bij deze onderhandelingen betrekken.
b Leg uit hoe werkgevers de internationale concurrentiepositie bij deze onderhandelingen
kunnen betrekken.
2 Loon naar werken
Leraar Jansen maakte in 2002 op zijn school promotie waardoor zijn salaris op jaarbasis
volgens de CAO-2002 steeg van € 40.000 naar € 45.000. In de CAO-2003 is bepaald dat
alle onderwijssalarissen op jaarbasis met 5% worden verhoogd. Tijdens de CAOonderhandelingen
speelden onder andere de gegevens in onderstaande tabel een rol.
a
b
c
Bereken met hoeveel procent het salaris van Jansen in 2003 zou zijn gestegen als dit
uitsluitend zou zijn aangepast aan de inflatie in 2003.
Met welke salarisontwikkeling heeft Jansen in de jaren 2002 en 2003 te maken gehad? Kies
één van de onderstaande antwoorden:
• alleen met prijscompensatie
• alleen met prijscompensatie en incidenteel
• alleen met incidenteel en initieel
• met prijscompensatie en incidenteel en initieel
Hieronder staan twee uitspraken over de onderwijsvacatures:
uitspraak 1Op basis van de tabel kan worden geconcludeerd dat het aantal vacatures in het
onderwijs in de jaren 2001-2003 is toegenomen.
Uitspraak 2 De ontwikkeling van de onderwijsvacatures zal voor de onderwijsvak-bonden
aanleiding zijn geweest hun looneisen voor 2003 te matigen.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
3 Winstmarge industrie onder druk?
De industrievakbonden stellen bij het arbeidsvoorwaardenoverleg voor een komend jaar een
looneis van 3%. Deze looneis is onder andere gebaseerd op de volgende gegevens:
• Stijging van de kosten van levensonderhoud 2,25%
• Stijging van de arbeidsproductiviteit in de industrie 1,75%
• Stijging van de verkoopprijzen in de industrie 1,40%
De industriewerkgevers vinden de looneis te hoog en willen niet verder gaan dan behoud
van koopkracht. Ze pleiten voor een gematigde loonontwikkeling omdat de winstmarge (=
winst per product) toch al onder druk zou staan. Daarbij verwijzen ze naar een rapport over
de Nederlandse economie waarin de volgende ontwikkelingen worden gesignaleerd:
• De arbeidsproductiviteitsgroei in de Nederlandse industrie blijft achter bij het landelijke
gemiddelde.
• De arbeidsproductiviteitsgroei in de Nederlandse industrie blijft achter bij die in de industrie
in het buitenland.
• Door de sterke economische groei in de Verenigde Staten van Amerika stijgt de koers van
de Amerikaanse dollar ten opzichte van de euro.

a
b
c
d
Is het in de tekst genoemde arbeidsvoorwaardenoverleg gericht op het bereiken van een
CAO of op het bereiken van een Centraal Akkoord? Licht het antwoord toe.
In het rapport over de Nederlandse economie worden drie ontwikkelingen gesignaleerd.
Kies één van deze drie ontwikkelingen en beschrijf hoe daardoor de winstmarge in de
Nederlandse industrie onder druk kan komen te staan.
Met hoeveel procent zullen de lonen in de industrie stijgen als de werkgevers hun zin
krijgen?
Zal het inwilligen van de looneis van de vakbonden leiden tot een lagere winstmarge in de
Nederlandse industrie? Verklaar het antwoord met een berekening aan de hand van de
verstrekte gegevens.
4 CAO-overleg: loon of werk?
Bij de CAO-onderhandelingen voor een komend jaar in de industrie wordt uitgegaan van de
volgende prognose:
• Inflatie 2,3%
• Stijging arbeidsproductiviteit in de industrie 1,8%
• Stijging van de verkoopprijs in de industrie 1,5%
• Aandeel van de loonkosten in de verkoopprijs in de industrie 75,0%
De vakbondsleiders hebben het niet gemakkelijk. Zij staan voor het dilemma: meer loon of
meer werk? Voor de achterban is een reële loonstijging belangrijk maar een sterke
loonstijging kan ten koste gaan van de bedrijfswinsten en de werkgelegenheid. Uiteindelijk
wordt besloten tot een looneis van 3,5%.
Bij een loonstijging wordt onderscheid gemaakt tussen prijscompensatie, initiële loonstijging
en incidentele loonstijging.
a Is er bij een stijging van het CAO-loon met 3,5% in de gegeven situatie sprake van een
initiële loonstijging? Licht het antwoord toe.
De werkgevers vinden een stijging van het CAO-loon met 3,5% te fors. Zij stellen dat door
een dergelijke loonstijging de winstmarge in de industrie zal dalen.
b Toon met een berekening aan dat de loonkosten per product bij de gegeven loonstijging met
1,67% toenemen.
c Hebben de werkgevers gelijk met de stelling dat door de gegeven loonstijging de
winstmarge in de industrie zal dalen? Licht het antwoord toe met behulp van een
berekening.
5 Sven is 17 jaar en werkt 9 uur per week bij een supermarkt. Een volledige baan is 36 uur.
Sven krijgt € 230,40 per maand salaris. Klopt dit salaris met de wettelijke richtlijnen?
Verklaar je antwoord met het artikel “wettelijk minimum(jeugd)loon” en een berekening.
6 De regering besluit de uitkeringen en lonen te bevriezen. Met deze maatregel wil de
regering enerzijds de economische groei bevorderen en anderzijds wil zij daarmee ook een
voorbeeld stellen.
a Leg uit hoe het bevriezen van lonen de economie kan helpen.
b Een tegenstander van deze maatregel zegt dat daardoor de economie alleen maar
verslechtert. Geef een argument dat deze tegenstander kan gebruiken.
c Wat bedoelen we in dit kader met “het geven van een voorbeeld”?
7 In Reeland verwacht men voor 2011 de volgende macro-economische cijfers:
een stijging van de economische groei met 2%
een stijging van de arbeidsproductiviteit met 1,2%
een stijging van de productiecapaciteit met 1,8%
een stijging van het prijspeil met 2,1%
a Wat verstaan economen onder de loonruimte?

Bereken de loonruimte voor 2011.
8 Lees onderstaande krantenberichten en beantwoord daarna de vragen.
a
b
In de tekst is er sprake van een:
• initiële loonstijging, • incidentele loonstijging, • prijscompensatie, • secundaire
arbeidsvoorwaarde
Geef voor elk van deze begrippen aan in welke zin van de tekst het begrip aan de orde is.
Hoe blijkt uit de tekst dat de arbeidsmarktsituatie invloed kan hebben op de
CAOonderhandelingen? Licht het antwoord toe.
9 Minimumloon en werkloosheid
Werkloosheid en het bestaan van een wettelijk minimumloon worden vaak met elkaar in
verband gebracht. Terecht? De figuur en de tabel hieronder verschaffen daarover enige
informatie.
In de figuur staat op de verticale as de werkloosheid onder mensen met een lage
arbeidsproductiviteit in procenten van de totale groep arbeidskrachten met een lage
arbeidsproductiviteit. Op de horizontale as staat de Kaitz-index: het minimumloon in
procenten van het gemiddelde loon.

a
b
c
d
Bereken de hoogte van het gemiddelde loon in euro’s in Spanje als bekend is dat het
minimumloon in Nederland € 12.781 bedraagt.
Een onderzoeker doet op basis van figuur 1 en tabel 1 een tweetal uitspraken:
Uitspraak 1Een hoge Kaitz-index gaat samen met een relatief hoge werkloosheid onder
arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit.
Uitspraak 2 Het algemeen verbindend verklaren van CAO’s kan, bij een gelijk minimumloon,
leiden tot een relatief lage Kaitz-index.
Leg uit hoe een verhoging van het minimumloon kan leiden tot meer werkloosheid onder
arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit.
Is uitspraak 1 juist, op basis van de verstrekte gegevens? Licht het antwoord toe.
Geef een verklaring voor het in uitspraak 2 gegeven verband.
(Vwo totaalvak 2003-I-2)
10 Min of meer
In Nederland is in 1969 het wettelijke minimumloon (wml) ingevoerd, dat mensen die werken
een basisinkomen garandeert. De hoogte van het wml wordt sindsdien twee keer per jaar
aangepast aan de gemiddelde loonontwikkeling van de cao-lonen. Ook is het wml
uitgangspunt voor het bepalen van de hoogte van enkele sociale uitkeringen.
Een politieke partij is voorstander van het liberaliseren van de arbeidsmarkt en stelt voor het
wml af te schaffen. Dit voorstel moet gezien worden in het kader van de economische
situatie in Nederland in 2007.
Op 1 januari 2007 bedraagt het wml in Nederland 7,55 euro bruto per uur. Nederland heeft
hiermee, na Luxemburg, het hoogste wml in Europa. Van alle Nederlandse
arbeidsovereenkomsten wordt 95% collectief vastgelegd in cao’s. In deze cao’s wordt
afgesproken dat in de betrokken bedrijfstak het laagste loon boven het wml ligt. Het deel van
de beroepsbevolking dat een inkomen heeft op of net boven het wml, is ongeveer 16
procent. Slechts een klein deel van deze groep werkt fulltime. Het aantal vrouwen dat voor
het wml werkt, is veel hoger dan het aantal mannen. De mensen met een wml werken vooral
in de dienstverlenende sectoren.
In 2007 wordt een toenemende vraag naar hoogopgeleiden verwacht bij een krappe
arbeidsmarkt. De werkloosheid onder laagopgeleiden is al jaren een probleem en door
technologische veranderingen en het uitbesteden van ongeschoold werk aan bedrijven in
het buitenland, zal het aantal banen voor laagopgeleide werknemers verder afnemen.

Daarbij komt dat Nederland in 2007 overgaat tot vrij verkeer van arbeidskrachten uit acht
nieuwe lidstaten van de Europese Unie. Deze werknemers moeten hetzelfde loon en
dezelfde arbeidsvoorwaarden krijgen als Nederlandse werknemers. Als er geen cao is in de
bedrijfstak waar zij gaan werken, geldt voor hen als laagst mogelijke loonschaal het wml. In
het verleden is gebleken dat veel werknemers uit die nieuwe lidstaten bereid zijn tegen een
lager loon dan het wml te werken.
a
b
Schrijf een betoog over de afschaffing of de handhaving van het wml. Ga hierbij uit van de
situatie in Nederland in 2007, zoals blijkt uit de voorgaande informatie.
In het betoog moeten de volgende onderdelen aan de orde komen.
Beschrijf hoe het proces van vrije marktwerking op de arbeidsmarkt wordt beperkt door het
instellen van een minimumloon.
Kies daarna of je voor afschaffing of voor handhaving van het wml bent en beargumenteer
je keuze aan de hand van de gevolgen voor drie van de volgende acht aspecten van de
Nederlandse economie.
1 personele inkomensverdeling
2 structurele werkloosheid
3 conjuncturele werkloosheid
4 internationale concurrentiepositie
5 deelname aan betaalde arbeid
6 informele sector
7 innovatie
8 scholingsgraad beroepsbevolking
Aanwijzingen
− De onderdelen van het betoog moeten logisch op elkaar aansluiten.
− Gebruik voor het betoog 160 woorden. Een afwijking van 30 woorden is toegestaan.
11 Het EGKS-Verdrag (artikel 55) en het Verdrag tot oprichting van de Europese
Gemeenschap (titel XVIII) vormen de rechtsgrond voor de werkzaamheden inzake
onderzoek en technologische ontwikkeling op het gebied van kolen en staal. Het verstrijken
van het EGKS-Verdrag betekent het einde van het onderzoeksprogramma van de EGKS,
maar toch is er bepaald dat de financiële reserves zullen worden gebruikt voor onderzoek in
de sectoren kolen en staal in het kader van een nieuw Europees onderzoeksfonds.
a Leg uit waarom juist de oprichting van de EGKS als eerste Europese
samenwerkingsverband na WO-II zo sterk heeft bijgedragen aan de vrede op het Europese
contingent.
b Waarom zou het EGKS-Verdrag in juni 2002 opgeheven zijn?
12 . zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van personen, diensten, goederen en
kapitaal is gewaarborgd in overeenstemming met de Grondwet.
a Op welke handel heeft het begrip “interne markt” betrekking?
b Leg uit dat verschillen in BTW-tarieven en accijnzen een belemmering vormden voor de
totstandkoming van de interne markt.
c Wat is een grotere belemmering: verschillen in BTW-tarief of een verschil in
vennootschapsbelasting? Licht je antwoord toe.
d Op het gebied van vrij verkeer van personen is met het Verdrag van Amsterdam veel
vooruitgang geboekt. Betekent dit dat er geen grenscontroles meer zijn?
e Leg uit met een voorbeeld dat het “recht van staken” in strijd kan zijn met “vrij verkeer van
goederen”.
13 Werkgelegenheid in Europa
Een belangrijke doelstelling van de Europese Unie (EU) is de verhoging van de
levensstandaard van haar burgers. De regeringen in de EU streven in dit verband naar groei
van de werkgelegenheid. Dat lukt in het ene land beter dan in het andere. De onderstaande
figuur brengt dat in beeld. De percentages hebben betrekking op het einde van het jaar.

a
b
c
d
In welk jaar of in welke jaren is de werkgelegenheid in Nederland gedaald?
Komt de lijn voor de Europese Unie hoger of lager te liggen als Duitsland geen deel zou
uitmaken van de EU? Verklaar het antwoord.
Bereken met hoeveel procent de werkgelegenheid in Nederland in 1998 ten opzichte van
1997 meer gegroeid is dan die in de EU (in ten minste 2 decimalen).
Ontwikkelingen kunnen ook zichtbaar gemaakt worden met indexcijfers.
Druk de omvang van de werkgelegenheid in Nederland in de jaren 1997 en 1998 uit in een
indexcijfer met 1996 als basisjaar (in ten minste 2 decimalen).
14 Meedoen lijkt belangrijker dan winnen
Het Centraal Planbureau (CPB) heeft in 2002 een onderzoeksrapport opgesteld over de
toetreding van een tiental Midden- en Oost-Europese landen (MOElanden) tot de Europese
Unie (EU) in 2004. Enkele citaten, vrij naar dit rapport:
“Voor Nederland zal de toetreding van de MOE-landen in 2004 leiden tot een extra afdracht
aan de EU van 1 miljard euro per jaar. Ook zal hierdoor de van de EU te ontvangen
structuursteun met 300 miljoen euro per jaar dalen. Anderzijds verwachten wij dat de
toetreding zal leiden tot een extra groei van het bruto binnenlands product (bbp) in ons land
van 0,15% per jaar.”
“Vooral het gemeenschappelijke landbouwbeleid van de EU zal de gevolgen van deze
toetreding ondervinden. Er zal meer concurrentie komen van de MOElanden, waar de
prijzen van de landbouwproducten nu aanzienlijk lager zijn dan in de EU. Dit prijsverschil zal
wel kleiner worden, doordat in de landbouwsector van deze MOE-landen fors geïnvesteerd
zal moeten worden in modernisering en kwaliteitsverhoging.”

a
b
c
d
Laat met een berekening zien of de toetreding van de MOE-landen Nederland in 2004 per
saldo geld kost of oplevert.
Noem, naast de geciteerde, nog een andere oorzaak waardoor het prijsverschil tussen de
landbouwproducten van de EU en van de MOE-landen kleiner zal worden na de toetreding.
De noodzaak tot modernisering van de landbouwsector in de MOE-landen kan afgeleid
worden uit de relatief zeer lage index voor de bruto toegevoegde waarde per werkzame
persoon in de landbouw.
Toon aan dat deze index van 17,5 berekend kan worden op basis van de gegevens uit de
tabel.
Leg uit dat deze relatief zeer lage index wijst op een lage kapitaalintensiteit van de
landbouwsector in de MOE-landen.
Vwo herexamen 2007 opgave 5
15 Melk moet
In een land binnen de EU wordt de melkprijs in principe bepaald door vraag en aanbod. De
overheid van dit land kan echter in de prijsvorming ingrijpen. Als daardoor overschotten
ontstaan, worden deze door de overheid van dit land opgekocht.
De figuur geeft de situatie op de melkmarkt in dit land weer. De overheid heeft de melkprijs
vastgesteld op € 0,30 per liter. Dat is de prijs die boeren ontvangen als ze melk aan de
melkfabrieken leveren of als deze door de overheid wordt opgekocht.

a
b
c
d
Als de overheid niet had ingegrepen zou de melkprijs per liter ...(1)... cent hebben bedragen.
De vastgestelde prijs is daarom een ...(2)... prijs. Door dit ingrijpen van de overheid wordt
het inkomen van de ...(3) ... beschermd.
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
Bij (1) 1,5 / 5 / 20 / 30 / 50
bij (2) maximum / minimum
bij (3) boeren / melkfabrieken / melkconsumenten
Ontstaat er door het ingrijpen van de overheid een aanbodoverschot of een vraagoverschot?
Verklaar het antwoord.
Bereken voor welk totaalbedrag de overheid melk moet opkopen.
Hieronder staan drie uitspraken over gevolgen voor de melkconsument van dit
overheidsingrijpen op de melkmarkt.
Uitspraak 1- Door dit overheidsingrijpen neemt het aanbod van melk af.
Uitspraak 2- Door dit overheidsingrijpen kan de kwaliteit van melk niet langer gegarandeerd
worden.
Uitspraak 3- Door dit overheidsingrijpen wordt de melk in de winkel duurder.
Geef voor elk van deze uitspraken aan of deze juist of onjuist is.
16 Top ijs en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen
In Italië noemt men de ijskeuken ‘il laboratori’, ofwel het laboratorium. Hieruit blijkt wel dat
het creëren van een nieuwe ijssmaak een serieuze aangelegenheid is. Het was in vroeger
tijden bij Italiaanse ijs-bereiders ten strengste verboden om in hun ijskeuken te komen. Zij
waren namelijk bang dat de geheime receptuur, die al jaren ‘in de familie’ was, bij anderen
bekend zou worden. Het geheim van lekker ijs maken begint bij de grondstoffen. Alleen de
allerbeste kwaliteit is goed genoeg. Er dient altijd vers fruit, noten of chocolade gebruikt te
worden van premium kwaliteit. Voor afwijkende smaken worden zogenaamde pasta’s uit
Italië gebruikt. Pasta’s zijn extracten, dat wil zeggen extra sterk smakende ingedikte siropen
waarbij alleen met topkwaliteit merken wordt gewerkt zoals Elenka, Lazzaris, en Pernigotti.
Elenka is bijvoorbeeld een smaakstoffenfabriek gevestigd in Sicilië die een koffie-extract
maakt van echte Italiaanse espresso-koffie. Niet alleen de kwaliteit van het ijs is belangrijk
maar ook de kwaliteit van de leefomgeving. Leveranciers mogen alleen milieuvriendelijke
producten leveren die geen belasting voor de omgeving betekenen. Er worden verder geen
onnatuurlijke geur-, kleur- of smaakstoffen gebruikt. Verder moet cacao ‘slave-free’ zijn en
het fruit zoveel mogelijk ‘fair-trade’.Jerry Greenfield, één van de oprichters van Ben&Jerry
(ijsproducenten) stond samen met Ben Cohen vanaf het begin al voor menselijke waarden in
hun bedrijf en in de samenleving. Zij vinden dat de ondernemers de mogelijkheid hebben om
het verschil te maken. Met andere woorden: het gaat om ijs van een geweldige kwaliteit maar
het gaat ook om maatschappelijke verantwoord ondernemen waarbij een duurzame wereld en
gelijkwaardigheid van mensen de kernwoorden zijn.
a Geef het verband aan tussen kwaliteit en arbeidsomstandigheden enerzijds en
maatschappelijk verantwoord ondernemen anderzijds.
b De kwaliteit van het ijs kan op verschillende manieren worden benaderd. Noem daarvoor een
aantal voorbeelden, zoals uit het artikel blijkt.
17 EUROPA ZONDER GRENZEN

a
b
c
d
e
f
g
Uit hoeveel landen bestaat de Europese Unie nu?
Noem naast de Europese Commissie nog 2 organen van de Europese Unie.
Maak duidelijk dat grote nationale BTW-verschillen voor sommige consumenten juist
voordelig kunnen zijn bij realisatie van de interne markt.
Verklaar dat het mogelijk is dat een lidstaat, die zijn BTW-tarief verlaagt, toch een hoger
bedrag aan BTW-opbrengsten zal kunnen ontvangen.
Waarom zullen met name multinationale ondernemingen (kunnen) profiteren van het
wegvallen van de grenzen in Europa?
Geef een reden waarom de relatief hoge Nederlandse collectieve lastendruk in een Europa
zonder grenzen in het nadeel zal (kunnen) werken voor de Nederlandse werknemer.
Noem een verschil tussen een economische unie en een economische monetaire unie?
18 Melk in de gierput
Al vanaf het begin van de Europese samenwerking is landbouw een belangrijk onderwerp.
Zo moet het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) er voor zorgen dat het aanbod van
voedsel voldoende is, dat consumenten voor redelijke prijzen landbouwproducten kunnen
kopen en dat boeren een behoorlijk inkomen hebben. In 1984 startte de Europese Unie (EU)
met garantieprijzen: minimumprijzen met een door de EU volledig gegarandeerde afzet.
Deze regeling leidde tot overschotten: ‘melkplassen’, ‘boterbergen’ en ‘graanheuvels’.
Deze overschotten werden door de EU opgekocht tegen de garantieprijs en op de
wereldmarkt aangeboden tegen zeer lage prijzen, waardoor ontwikkelingslanden minder
goed in staat waren een betere landbouweconomie te ontwikkelen.
Om de overproductie van melk tegen te gaan, heeft de EU in de jaren tachtig van de vorige
eeuw nieuwe maatregelen geïntroduceerd: het productiequotum en de superheffing. De
gegarandeerde afzet en de opkoopregeling van overschotten werden afgeschaft.
a
Leg uit hoe een systeem van garantieprijzen kan leiden tot overschotten.
Stel dat op de Nederlandse markt voor koemelk in een bepaald jaar de volgende gegevens
gelden:
b
De vraag is afkomstig van enkele zuivelcorporaties en supermarktketens, verder kortweg
‘afnemers’ genoemd. Het aanbod komt van een groot aantal individuele Nederlandse
melkveehouders: de producenten.
De EU stelt voor Nederlandse koemelk een productiequotum vast bij een minimumprijs van
20 cent per liter.
Is hier sprake van een verordening of een richtlijn? Licht je antwoord toe.

c
Toon met een berekening aan dat de gemiddelde omvang van het productiequotum per
melkveehouder in Nederland 500.000 liter bedraagt. Gebruik bron 13
De EU-maatregelen beïnvloeden de verdeling van het totale producenten- en
afnemerssurplus.
Gebruik bron 14.
d
e
In welke grafiek uit bron 14 is het grijze vlak de juiste omvang van het totale
producentensurplus na invoering van de minimumprijs en het productiequotum?
Leg uit waarom de invoering van het productiequotum gevolgen heeft voor de omvang van
het producentensurplus

.
uit een krant (maart 2009):
Boer zucht onder dalende prijzen
Melkveehouder Van den Broek staat iedere morgen om zes uur op om zijn tachtig koeien
te melken. Maar iets opschieten doet hij er niet mee. De melk gaat via de slang, die
normaal is aangesloten op de melktank, rechtstreeks in de gierput. “Ik heb Campina laten
weten dat ze deze maand niet hoeven te komen om de melk op te halen. Nog niet zo lang
geleden was de marktprijs bijna 50 cent per liter. Nu is de prijs 18 cent en dat is heel wat
minder dan de 28 cent die je per liter als superheffing moet afdragen.” Van den Broek
heeft namelijk zijn melkquotum van 500.000 liter (geldig tot 1 april) al maanden geleden
bereikt. Deze maand gaat ongeveer 1.800 liter per dag de gierput in.
Gebruik bron 15.

f
g
Bereken welke aanpassing van de superheffing nodig is, zodat Van den Broek bij de
gegeven marktprijs van 18 cent zijn overproductie niet meer zal dumpen in de gierput:
* bereken daartoe eerst de marginale kosten van 1 liter melk;
* bereken vervolgens tot welk bedrag de superheffing minimaal moet worden verlaagd.
In de EU worden op dit moment de productiequota voor melk geleidelijk verruimd met het
oog op het stopzetten van het stelsel van garantieprijzen, superheffing en productiequotum
voor melk na 2015. Dat zou betekenen dat de vrije werking van het marktmechanisme de
prijs van melk gaat bepalen. De Europese melkveehouders zouden dan in een
gevangenendilemma terecht kunnen komen, als ze allemaal hun productiecapaciteit
maximaal willen benutten.
Leg uit op welke manier de Europese melkveehouders in een gevangenendilemma terecht
kunnen komen, als de EU na 2015 de marktregulering volledig zou stopzetten.
Havo herexamen 2010 opgave 5 (pilot)
19 Vóór 1 oktober 2003 was het autoproducenten toegestaan hun verkooppunten te beperken
tot dealers die slechts één merk auto verkochten omdat aanvankelijk werd aangenomen dat
auto's zo complex waren dat de verkoop diende te worden beperkt tot gespecialiseerde,
exclusieve distributeurs. Dit exclusiviteitrecht is nu door de EU afgeschaft omdat het niet
langer noodzakelijk wordt geacht. Dealers kunnen nu meerdere merken auto's verkopen.
Bovendien kunnen zij zich beperken tot de verkoop van auto's, en de reparatie en het
onderhoud overlaten aan andere bedrijven, of omgekeerd.
a Leg uit dat door deze maatregel de concurrentie kan toenemen.
b Leg uit dat de EU met deze maatregel vooral de kleinere autohandelaren wil beschermen.
20 Strijd om de rente
In de landen van de Economische en Monetaire Unie (EMU) ontstaat in 2007 een discussie
over de ontwikkeling van de rente. Aanleiding zijn de stijgende koers van de euro ten
opzichte van de Amerikaanse dollar en een oplopende inflatie.

a Bereken met hoeveel procent de koers van de euro ten opzichte van de dollar tussen 2005
en 2007 is gestegen.
b
c
d
Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen kunnen
krijgen op de Amerikaanse markten.
Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen kunnen
krijgen op de Europese markten.
In juni 2007 verhoogt de Europese Centrale Bank (ECB) het belangrijkste rentetarief met
een kwart procentpunt tot 4%. Omdat de inflatie in de EMU blijft stijgen, worden verdere
renteverhogingen niet uitgesloten. Sommige economen zeggen dat de rentetarieven omlaag
zouden moeten. Er ontstaat een debat over de gewenste richting van de verandering van de
rentestand. Nicolas Sarkozy is president van Frankrijk. Zijn landgenoot Jean-Claude Trichet
is president van de ECB. Sarkozy en Trichet verschillen van mening over de ontwikkeling
van de rentestand die wenselijk lijkt, gelet op de economische situatie in Europa in de
tweede helft van 2007. Volgens de een is een renteverhoging gewenst, volgens de ander
juist een renteverlaging. Zij maken beiden een eigen persbericht, waarin ieder op zijn
manier de keuze voor de verandering van de rentestand beargumenteert.
Schrijf het persbericht van Sarkozy of het persbericht van Trichet.
Vermeld in dit bericht wat er met de rentestand moet gebeuren.
Gebruik de bronnen om het standpunt te onderbouwen.
Gebruik voor het totale bericht maximaal 40 woorden.

Sarkozy en Trichet vinden allebei dat ze het gelijk aan hun kant hebben. De tekenaar van
bron 7 laat beiden tegen elkaar zeggen: “U begrijpt geloof ik niet helemaal goed, wie hier
eigenlijk de baas is”.
e
Leg uit dat Sarkozy en Trichet beiden aanspraak kunnen maken op deze uitspraak.
Havo examen 2009 opgave 2, pilot
21 Gulden in de uitverkoop?
In de periode 1999-2002 werd de gulden vervangen door de euro. De omrekenkoers voor
de conversie van gulden naar euro was al in 1998 vastgesteld op 1 gulden = 45 eurocent. In
2005 kwam in Nederland een discussie op gang over de juistheid van de vastgestelde
omrekenkoers. Een aantal mensen vond dat de gulden ‘in de uitverkoop’ was gedaan en
eiste compensatie voor het ‘waardeverlies’ van de spaartegoeden.
Het Centraal Planbureau (CPB) concludeerde dat de omrekenkoers van de gulden niet te
laag was in verhouding tot de gemiddelde omrekenkoers van de valuta van de overige
landen die meededen aan de introductie van de euro. Wel constateerde het CPB dat,
gegeven de betalingsbalansverhoudingen, de Duitse mark voorafgaand aan de conversie
was overgewaardeerd ten opzichte van de gulden.
Naar aanleiding van deze discussie worden de gevolgen van een omrekenkoers van 45
eurocent vergeleken met een alternatieve omrekenkoers van 50 eurocent.
Een econoom doet de volgende uitspraken.
Uitspraak 1 “Voor de reële binnenlandse inkomens van Nederlandse huishoudens maakt
het geen verschil of een omrekenkoers van 45 eurocent of 50 eurocent gehanteerd wordt.”

a
b
c
d
Ùitspraak 2 “De vaststelling van de omrekenkoers op 45 eurocent in plaats van 50 eurocent
was, zeker in combinatie met een dalende nominale rente in de Economische en Monetaire
Unie, gunstig voor mensen met schulden en ongunstig voor mensen met spaargeld.”
Onder welke voorwaarde is uitspraak 1 juist?
Zou een keuze voor een omrekenkoers van 50 eurocent in plaats van 45 eurocent hebben
geleid tot een verbetering of tot een verslechtering van de internationale concurrentiepositie
van Nederland? Verklaar je antwoord.
Leg uit dat overwaardering van de Duitse mark kan leiden tot inflatie in Nederland en dat dit
zowel kosteninflatie alsook bestedingsinflatie kan zijn.
Leg uitspraak 2 uit.
Vwo herexamen 2008 opgave 2
22 “Als je dan toch levensmiddelen nodig hebt, denk dan eens aan producten die met eerlijke
handel verkregen zijn.” Dit stond in de folder die Kees las ter gelegenheid van de Fair-tradeweek.
“Die producten smaken heerlijk en je weet dat de boeren in de ontwikkelingslanden
een goede prijs krijgen.”
De allerarmsten in de ontwikkelingslanden werken voornamelijk in de landbouw. Zij
profiteren het meest van economische groei in hun land als de landbouwsector hard groeit.
In onderstaande tabel staat aangegeven het aandeel van de drie sectoren in het nationaal
inkomen van een land. Ook staat vermeld de bijdrage aan de economische groei per sector.
De economische groei in dit land bedroeg 1,0%.
a
b
c
Bereken hoeveel de groei van de landbouwsector bedroeg.
Eerlijke handel uitdrukken in een percentage van de totale wereldhandel is zinloos. Die
handel komt bij lange na niet boven één procent uit. Het is beter van enkele producten de
getallen te bekijken. Koffie is bijvoorbeeld zo'n product. Van de 110 miljoen verkochte
zakken koffie per jaar worden er 1½ miljoen zakken koffie verkocht voor de eerlijke handel.
Hoeveel procent maakt de eerlijke handel in koffie uit van de totale wereldhandel in koffie?
Geef je berekening.
Van nog eens 1½ miljoen zakken koffie is bekend dat de producenten geen gegarandeerde
prijs krijgen, maar wel dat deze koffie onder goede arbeidsomstandigheden geproduceerd is.
Daar is bijvoorbeeld geen kinderarbeid aan te pas gekomen. Kinderarbeid is slecht voor de
ontwikkeling van een land. Kinderarbeid leidt steeds opnieuw tot kinderarbeid.
In welke van de onderstaande regels staan de tussenstappen in een zodanige volgorde dat ze
een juiste redenering vormen?
1 Kinderen moeten bijdragen aan het gezinsinkomen.
2 In het land kan geen hoogwaardige productie plaatsvinden.
3 Het inkomen in het land is laag.
4 Kinderen volgen geen onderwijs.
5 De bevolking van het land bezit weinig kennis.
A kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 2 → 1 → 5 → kinderarbeid

B kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 5 → 1 → 2 → kinderarbeid
C kinderarbeid leidt tot → 4 → 1 → 2 → 3 → 5 → kinderarbeid
D kinderarbeid leidt tot → 4 → 5 → 2 → 3 → 1 → kinderarbeid
E kinderarbeid leidt tot → 5 → 1 → 3 → 4 → 2 → kinderarbeid
F kinderarbeid leidt tot → 5 → 3 → 1 → 4 → 2 → kinderarbeid
d
e
f
g
h
Veel ontwikkelingslanden hebben een monocultuur. In Mali, Burkina Faso en Benin (landen
in Afrika) leeft meer dan 50 procent van de bevolking van de katoenteelt.
Waarom is een monocultuur slecht voor de economie van een land?
Veel ontwikkelingslanden zitten helemaal niet te wachten op medelijden uit de rijke wereld.
Hun motto is: “Geef ons eerlijke handelsvoorwaarden, geen hulp.”
Waarom zijn eerlijke handelsvoorwaarden meestal beter voor een ontwikkelingsland dan
hulp?
In ons land is Max Havelaar een bekend voorbeeld van een organisatie die eerlijk handelen
als doelstelling heeft. Daardoor is de prijs van Max Havelaar koffie in de winkel meestal
hoger. Toch zijn er veel commerciële bedrijven, die in hun bedrijfsrestaurants deze duurdere
koffie schenken.
Geef een reden waarom een commercieel bedrijf dan voor Max Havelaar kiest.
A Deze koffie laat werknemers harder werken.
B Het is beter voor de gezondheid van de werknemers.
C Het is goed voor het imago van het bedrijf.
D Bedrijven kunnen het beter betalen dan consumenten.
Max Havelaar koopt in bij kleine boeren. Max Havelaar volgt de marktprijs voor dat product
en geeft daar een kleine toeslag op. Daarnaast stelt Max Havelaar voor dat product een
minimumprijs vast.
Waarom is die minimumprijs belangrijk voor de toekomst van de kleine boer?
Eerlijke handel klinkt zo eenvoudig. Toch heeft deze manier van handel drijven niet alleen
voorstanders. Tegenstanders geven het volgende argument: “De bevolking van de arme
landen gaat er niet op vooruit.”
Geef een verklaring voor dit argument.
23 Rekenen in de file

a
Noem een belasting waaraan automobilisten, in de huidige situatie, méér betalen naarmate
ze de auto méér gebruiken.
De voorstellen van de minister roepen uiteenlopende reacties op. Zo is de vereniging
‘Groene Wielen’ gematigd positief. Zij denkt dat een kilometerheffing uiteindelijk ook
bijdraagt aan het bevorderen van duurzame economische groei. In een flyer heeft Groene
Wielen haar redenering samengevat. De zes onderstaande zinnen vormen samen die
redenering:
1 De overheid voert de voorgestelde kilometerheffing in.
2 De vraag naar autobrandstoffen daalt.
3 Het gebruik van de auto wordt duurder.
4 De olievoorraden slinken minder snel.
5 Het gebruik van de auto zal afnemen.
6 Duurzame economische groei wordt bevorderd.
b
Maak die redenering van de vereniging Groene Wielen. Zet daartoe de bovenstaande
nummers in een juiste volgorde van oorzaak en gevolg. Begin met 1.
Camiel Wagenmakers is verheugd over het voorstel van de minister: invoering van een
kilometerheffing op basis van milieuclassificatie (zie tabel hieronder) in combinatie met het
afschaffen van de mrb en de bpm. Afhankelijk van het aantal kilometers dat automobilisten
jaarlijks rijden, gaan zij na in voering van dit voorstel meer of minder betalen.

Al jaren rijdt Camiel in een Volksauto Wave met benzinemotor, gemiddeld 12.000 kilometers
per jaar. Hij overweegt een nieuwe auto te kopen.
c
Bereken op basis van deze bronnen of het voorstel van de minister voor Camiel financieel
voordelig of nadelig is, bij aanschaf en gebruik van een nieuwe auto van hetzelfde merk en
type.
Er zijn ook afwijzende reacties op de plannen van de minister. Hieronder volgen er twee.
1 “Deze verschuiving in de belastingen en heffingen op auto’s gaat ons buitenlandse klanten
kosten”, zegt Paul Pieck, eigenaar van een groot pretpark in het oosten van Nederland.
2 “Slecht voor de handel in tweedehands auto’s”, aldus Jo Karmans (zie artikel hieronder).
d
e
Verklaar het standpunt van Paul Pieck.
Beschrijf de redenering van Jo Karmans, die zegt dat afschaffing van de bpm nadelig is
voor de handel in tweedehands auto’s.
Havo herexamen 2009 opgave 2 pilot

24 Lees het artikel de nobele manager en beantwoord dan de onderstaande vragen.
a
b
c
Wat versta je onder maatschappelijk verantwoord ondernemen?
Geef zelf een definitie van het begrip “gedragscode”.
Gedragscodes kunnen betrekking hebben op een milieuvriendelijke productie. Noem nog
twee zaken waar deze codes betrekking op kunnen hebben. (Even zoeken met Google op
Internet en je vindt genoeg voorbeelden).
25 Maïs in de tank?
In het voorjaar van 2008 stonden de onderstaande twee berichten in een krant.
Bericht 1
Steeds vaker komen er berichten binnen over rellen in arme landen waar voedseltekorten
ontstaan. In deze landen hebben veel mensen de grootste moeite om hun dagelijkse
maaltijd bij elkaar te schrapen. Nu de prijzen van voedingsgewassen sterk stijgen, wordt dit
nog moeilijker. Sommige economen spreken nu van ‘agflatie’: agrarische inflatie.
De gemiddelde wereldprijs (dollars per bushel) van voedingsgewassen is in de periode
augustus 2007 tot en met april 2008 met 45 procent gestegen en deze stijging heeft
gevolgen voor de totale kosten van levensonderhoud van alle burgers.
Bericht 2

Biobrandstoffen lijken een bijdrage te kunnen leveren aan de vermindering van de
milieuaantasting. Daarom heeft de Europese Unie (EU) besloten dat in 2010 meer dan 5%
en in 2020 minstens 10% van alle brandstof ‘groen’ moet zijn. Van gewassen zoals maïs
kan bio-ethanol gemaakt worden, ook wel biobrandstof genoemd. Deze biobrandstof wordt
gemengd met benzine of diesel uit aardolie en aan de pomp verkocht. De huidige generatie
auto’s kan probleemloos rijden op deze brandstof.
Gebruik bron 13 en bericht 1.
bron 13 prijsontwikkeling van maïs op de wereldmarkt
bushel: een Engelse inhoudsmaat voor een hoeveelheid mais of tarwe
bron 14 gemiddelde koers van de euro in Amerikaanse dollars
a
Bereken of de prijsstijging van maïs in de periode augustus 2007 – april 2008 groter dan,
kleiner dan of gelijk was aan de stijging van de gemiddelde wereldprijs van
voedingsgewassen.
De prijs van maïs op de wereldmarkt kan veranderen door ontwikkelingen aan de vraagzijde
en door ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de markt.
Ter verklaring van de sterk gestegen prijzen van maïs op de wereldmarkt worden in
publicaties de volgende factoren genoemd.
a Het totale oppervlak landbouwgrond voor maïs in de wereld blijkt minder toe te nemen
dan gedacht.
b Het gebruik van maïs voor biobrandstoffen neemt toe.
c In de snel rijker wordende landen als China en India stijgen de inkomens waardoor de
bevolking meer voedsel kan kopen.
d Een belangrijke maïsproducent als Australië kampt met grote droogtes.
e Producenten van maïs slaan hun product op omdat ze denken op termijn een hogere
prijs te kunnen ontvangen.
f Er wordt in de Verenigde Staten van Amerika (VS) steeds meer bio-ethanol
toegevoegd aan de autobrandstof.

c
Noteer voor elk van de zes bovenstaande factoren of de prijsverandering veroorzaakt wordt
aan de vraagzijde of aan de aanbodzijde van de markt voor maïs.
Doe het als volgt:
a = ……
b = ……
etc.
De prijsstijging van maïs heeft voor producenten en consumenten uit eurolanden minder
gevolgen dan voor producenten en consumenten uit de VS.
Gebruik bron 14.
Leg op basis van bron 14 uit waarom producenten van biobrandstof uit eurolanden relatief
minder financieel nadeel hebben van de sterk stijgende prijs van maïs op de wereldmarkt
dan hun concurrenten uit de VS.
Gebruik bron 15 in combinatie met de berichten 1 en 2.
De tekenaar vraagt in zijn cartoon aandacht voor het economisch dilemma waarin de rijke
westerse landen en de arme ontwikkelingslanden verwikkeld zijn.
d Beschrijf dit economisch dilemma met behulp van deze cartoon. Gebruik maximaal 50
woorden.
bron 15 cartoon die een verbinding legt tussen bericht 1 en bericht 2
26 Doordat we steeds welvarender worden, kopen we met z’n allen steeds meer auto’s. Dat
levert een aantal problemen op. De uitlaatgassen van auto’s zorgen voor het ontstaan van zure
regen en het stijgend brandstofverbruik leidt tot een toenemend broeikaseffect. Een stijging
van het autobezit heeft dus negatieve gevolgen voor het milieu.
a Noem nog een ander negatief gevolg voor het milieu van de stijging van het aantal auto’s.
b
Autofabrikanten ontwikkelen motoren die minder benzine verbruiken. Een voorbeeld is de
hybride auto, een auto met een combinatie van een benzinemotor en een elektromotor.
Waarom ontwikkelen autofabrikanten dit soort nieuwe technieken?
Autofabrikanten ontwikkelen nieuwe technieken om ……(1) ……, daardoor ……(2) …… en
daardoor ……(3) ……
Neem voor je antwoord bovenstaande zin over en vul drie van de vier gegeven
antwoordmogelijkheden in. Je kunt kiezen uit:
beter te kunnen concurreren
meer winst te maken
zuiniger auto’s te produceren
meer werknemers aan te nemen

c
d
De overheid kan een subsidie geven bij de aankoop van een milieuvriendelijke auto. Dit
maakt de aankoop van bijvoorbeeld de Toyota Prius aantrekkelijk. Deze auto werd gekozen
tot ‘Auto van het jaar 2005’. Ondanks de hoge verkopen verwacht de directie van Toyota dat
het nog tot 2007 zal duren voordat er winst kan worden behaald.
Verklaar waarom er pas in 2007 winst kan worden behaald op de verkoop van de Toyota
Prius.
Paul van Meegeren van milieuorganisatie ‘Milieu Centraal’ zegt: “Hybride auto’s zijn de
toekomst. Op korte termijn moeten we andere maatregelen nemen tegen de uitlaatgassen.”
Geef een voorbeeld van een overheidsmaatregel waardoor de hoeveelheid schadelijke
uitlaatgassen kan verminderen.
Hybride auto’s
De hybride auto die sinds 2002 in Nederland verkocht wordt, combineert de voordelen van de
elektromotor met die van de benzinemotor. De auto heeft een elektromotor voor aandrijving
bij lage snelheden, gecombineerd met een zeer zuinige benzinemotor. De hybride auto
veroorzaakt minder luchtvervuiling en kan tot 25 procent brandstof besparen in vergelijking
met een benzineauto. De auto is wel 30 procent zwaarder en 30 procent duurder om te
produceren dan een vergelijkbaar model met alleen een benzinemotor. Dankzij een gehele of
gedeeltelijke vrijstelling van de BPM (verbruiksbelasting op auto’s) is de verkoopprijs van
een hybride auto slechts 10% hoger dan die van een vergelijkbare auto. Tevens krijgt de
eigenaar van een hybride auto korting op de motorrijtuigenbelasting.
“Tot wel € 7.456 belastingvoordeel”, staat er in de folder van Toyota te lezen. De maximale
vrijstelling BPM is echter € 3.922.
e Is deze informatie in de folder een verkooppraatje of kan het kloppen wat Toyota beweert?
Verklaar je antwoord.
f
Frank Berendsen koopt de Toyota Prius. Zijn buurman koopt een vergelijkbare middenklasse
auto. Beiden rijden 15.000 km per jaar. De gemiddelde benzineprijs is € 1,20 per liter.
Hoeveel bespaart Frank Berendsen op zijn benzinekosten per jaar in vergelijking met zijn
buurman? Geef de berekening.
27 Centraal Overleg Arbeidsvoorwaarden Openbare Bibliotheken - COAOB
In het landelijke overlegorgaan Centraal Overleg Arbeidsvoorwaarden Openbare Bibliotheken (COAOB) vindt
het overleg plaats over de arbeidsvoorwaarden voor de werknemers in de sector Openbare Bibliotheken. In deze
sector werken ca. 9000 personen in dienst van ca. 130 (privaatrechtelijke) werkgevers die een (of meer)
voorziening(en) van openbaar bibliotheekwerk instandhouden/beheren.

De arbeidsvoorwaarden voor deze werknemers zijn neergelegd in de Collectieve
Arbeidsovereenkomst (CAO) Openbare Bibliotheken. Deze CAO wordt afgesloten door de
onderstaande overleg-partners.
Overlegpartners:
Werkgeverszijde: • Werkgeversvereniging Openbare Bibliotheken (WOB)
Werknemerszijde: • ABVAKABO FNV
• CNV Publieke Zaak
a
b
c
d
e
Overleggen namens de werknemers de vakbonden of de vakcentrales over een CAO? Licht je
antwoord toe.
Waar vindt het overleg plaats over een Centraal Akkoord?
In het overleg kan gesproken worden over prijscompensatie en een initiële loonsverhoging.
Wat is het verschil tussen beide?
Wanneer geldt het resultaat van dit arbeidsoverleg voor iedereen die in deze branche werkt?
Noem zowel voor de werknemers als voor de werkgevers in deze branche een argument
waarom een CAO (voor de hele bedrijfstak) voor hen gunstig kan zijn.
28 Euro legt prijsverschillen bloot
In de landen waar de euro als gemeenschappelijke munt is ingevoerd, is van uniforme prijzen
nog lang geen sprake. Voor dezelfde producten zijn er prijsverschillen tussen de landen van
het eurogebied. Met de komst van de euro zijn die verschillen wel makkelijker af te lezen.
Een belangrijke oorzaak van prijsverschillen in het eurogebied is het bestaan van verschillen
in belastingsysteem. De Europese Commissie streeft onder andere naar harmonisatie van
tarieven van indirecte belastingen binnen de Europese Unie (EU).
a Noem een andere oorzaak van prijsverschillen tussen EU-landen voor hetzelfde product.
Licht het antwoord toe.
In onderstaande tabel staat van een aantal producten de consumentenprijs in een aantal EUlanden
in euro’s (inclusief btw) op een bepaald moment na de invoering van de euro
weergegeven.
b
Om prijsverschillen tussen landen te vergelijken, kan de verhouding tussen de hoogste en de
laagste prijs van een product als maatstaf worden gebruikt.
Bereken voor welk van de drie producten liter melk, Big Mac en blikje cola het prijsverschil
volgens deze maatstaf het grootst is.

In de EU voert elk land tot nu toe zijn eigen belastingpolitiek als het gaat om
vervoermiddelen. Daardoor bestaat er een verschil in de opbouw van de consumentenprijs
van nieuwe personenauto’s tussen Nederland en Duitsland. Stel dat de consumentenprijs van
een middenklassenauto in Nederland als volgt wordt berekend:
netto-catalogusprijs
belasting op personenauto’s en motorrijwielen (bpm) 28,5% +
consumentenprijs exclusief btw
btw 19% +
consumentenprijs inclusief btw
c
Door het verschil in belastingtarieven kan de consumentenprijs inclusief btw van een
middenklassenauto in Nederland hoger zijn dan in Duitsland, terwijl de netto-catalogusprijs
in Nederland lager is dan in Duitsland.
In de tabel in deze opgave ontbreekt de consumentenprijs inclusief btw van een
middenklassenauto in Nederland. De netto-catalogusprijs van deze auto bedraagt € 11.498.
Bereken de consumentenprijs inclusief btw van een middenklassenauto in Nederland.
29 uit een krant (oktober 2003):
Eindelijk akkoord
Er is in de Stichting van de Arbeid een centraal akkoord voor volgend jaar gesloten.
Regering, werknemersorganisaties en werkgeversorganisaties zijn het daarin eens geworden
over een beperking van de loonstijging. Er is onder andere afgesproken dat de cao-lonen
volgend jaar met maximaal 2,5% zullen stijgen, wat minder is dan de verwachte inflatie.
Deze beperking van de loonstijging kan een bijdrage leveren aan een verbetering van de
concurrentiepositie van Nederland. Naast het loonniveau zijn factoren als scholingsgraad van
de beroepsbevolking, klimaat en infrastructuur bepalend voor de internationale
concurrentiepositie.
a
b
Leg uit hoe een verbetering van de scholingsgraad van de beroepsbevolking van een land de
concurrentiepositie van dat land kan verbeteren.
In welk jaar of in welke jaren zijn de loonkosten per eenheid product in Duitsland ten
opzichte van het voorafgaande jaar gedaald?

c
In 2002 zijn de loonkosten per werknemer in Nederland ten opzichte van 1998 met 15%
gestegen.
Bereken, in 1 decimaal nauwkeurig, met hoeveel procent de arbeidsproductiviteit in
Nederland in 2002 ten opzichte van 1998 is veranderd.
30 Tevreden werkgevers
In 2007 ontvingen de werknemers in een land een bruto cao-loon dat nominaal 0,8% hoger
lag dan in 2006. Vanwege de prijsontwikkeling was er in 2007 echter sprake van een daling
van het reële cao-loon (zie figuur). De werkgevers zagen in 2007 de loonkosten per
werknemer ten opzichte van 2006 stijgen met 1,3%. Tegenover deze loonstijging stond in
2007 een toename van de arbeidsproductiviteit per werknemer met 2% ten opzichte van 2006.
De loonkosten per eenheid product daalden dus.
Na afloop van de cao-onderhandelingen stonden de gezichten van de werkgevers dan ook een
stuk vrolijker dan die van de werknemers.
a
b
c
Waaruit bestaat het verschil tussen de loonkosten per werknemer en het bruto cao-loon per
werknemer?
Kies een van de onderstaande antwoorden.
− uit het netto-loon
− uit de arbeidsproductiviteit
− uit de ingehouden loonbelasting en sociale premies
− uit de sociale premies die voor rekening van de werkgever komen
Bereken de procentuele daling van de loonkosten per eenheid product in 2007 ten opzichte
van 2006 (in ten minste 2 decimalen).
Zijn er volgens de figuur een of meer jaren geweest waarin er in dit land geen inflatie was?
Verklaar het antwoord.
Gegeven zijn de onderstaande uitspraken.

d
1 Een cao komt tot stand na onderhandelingen tussen de werknemers van een bedrijf en de
leiding van dat bedrijf.
2 In 2007 waren de prijzen gemiddeld 0,1% hoger dan in 2006.
3 De ontwikkeling van het nominale bruto cao-loon kan er op wijzen dat de arbeidsmarkt in
de jaren 2000-2003 krapper was dan in de jaren 2004-2007.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
31 uit een krant:
Meer zit er echt niet in!
Vandaag start het cao-overleg voor de 3.000 Nederlandse werknemers van internationaal
handelsbedrijf De Vlam. De vakbonden houden vast aan een loonstijging van 2,5 procent.
Die loonstijging komt precies overeen met de inflatie in Nederland. Voor de directie van De
Vlam is die looneis onbespreekbaar. Het bedrijf heeft te maken met keiharde buitenlandse
concurrentie en een tegenvallende internationale conjunctuur. Een woordvoerder van het
bedrijf stelt: “Aangezien een prijsverhoging voor ons bedrijf niet tot de mogelijkheden
behoort en de niet-loonkosten per product gelijk blijven, tast een loonstijging van 2,5 procent
onze winst per eenheid product aan.”
De loonstijging van 2,5 procent is de ...(1)... loonstijging. Bij die loonstijging zal het bruto
reële loon ...(2)... zodat er sprake is van ...(3)....
a Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) nominale / reële
bij (2) dalen / gelijk blijven / stijgen
bij (3) een incidentele loonstijging / een initiële loonstijging / prijscompensatie
b
c
d
Leg uit dat het voor De Vlam onwenselijk kan zijn de prijzen te verhogen gezien de ‘keiharde
buitenlandse concurrentie’.
Leg uit dat het voor De Vlam onwenselijk kan zijn de prijzen te verhogen gezien de
‘tegenvallende internationale conjunctuur’.
De woordvoerder van De Vlam gaat er bij zijn stelling vanuit dat de arbeidsproductiviteit in
het bedrijf toeneemt met ... procent.
Wat moet op de stippellijn worden ingevuld om een economisch correcte tekst te krijgen?
− meer dan 2,5
− minder dan 2,5
− precies 2,5
32 De euro wordt duur betaald
b
Leg uit wat Gerard bedoelt met ‘euro-inflatie’.
Tanja en Gerard hebben het gevoel dat winkeliers de invoering van de euro hebben misbruikt
om de prijzen te verhogen. Tanja maakt een overzicht van oude en nieuwe prijzen van een
paar producten.

c
Met hoeveel procent is het parkeertarief binnenstad gestegen? Laat de berekening zien.
De winkelier die de croissant verkoopt heeft de prijs na de invoering van de euro verhoogd.
De nieuwe prijs van € 0,99 is bewust gekozen als een vorm van prijsbeleid.
Leg dit prijsbeleid uit.
Gerard is gek op hamburgers. Hij bekijkt de onderstaande afbeelding uit een krant. Wat kost
een Big Mac in euro's?
d
e
Welke functie heeft geld in deze afbeelding? A rekenmiddel, B ruilmiddel of C spaarmiddel
“Met de komst van de euro is het inderdaad gemakkelijker om de prijzen van een Big Mac
tussen de verschillende landen te vergelijken,” zegt Gerard, “maar, wat doe ik er mee?”
Noem een reden waarom het voor Gerard moeilijk is voordeel te halen uit deze
prijsvergelijking.
33 uit een krant (augustus 2003): Sombere toekomst bankbiljet
In 2002 waren in de eurolanden meer dan 8 miljard eurobiljetten in omloop met een
gezamenlijke waarde van bijna € 400 miljard. Er komen steeds meer valse eurobiljetten in
omloop. In de eerste zes maanden van 2003 zijn in de eurolanden 60% meer valse
eurobiljetten uit omloop gehaald dan in de eerste zes maanden van 2002. Omdat elk vals
biljet er een teveel is, gaat De Nederlandsche Bank (DNB) publiek en winkeliers voorlichten
over de veiligheidskenmerken van de bankbiljetten.
Vanwege het risico accepteren veel winkeliers biljetten van € 500 en € 200 niet. Volgens
sommige economen zal het niet lang duren voordat ook de biljetten van € 100 en € 50 niet
meer algemeen geaccepteerd worden. De groei van het aantal vervalsingen zal het gebruik
van pinpassen, internetbankieren en chipknip stimuleren.

a
b
c
d
Bereken het totale aantal valse eurobiljetten dat in de eerste zes maanden van 2002 uit
omloop werd gehaald.
Welke geldfunctie dreigen de biljetten van € 500 en € 200 volgens de tekst te verliezen?
We maken onderscheid tussen de nominale en de reële waarde van geld.
Hieronder staan drie uitspraken:
uitspraak 1: Op biljetten en munten staat de waarde van het biljet respectievelijk de munt
aangegeven.
uitspraak 2: Op een biljet van € 200 komt het cijfer 200 op de voorzijde vier keer voor.
uitspraak 3: In 2003 kende Nederland een inflatie van 1,4%, waardoor de koopkracht van de
euro daalde.
Geef voor elke uitspraak aan op welke waarde de uitspraak betrekking heeft.
We maken onderscheid tussen chartaal (bankbiljetten en munten) en giraal geld
(bankrekeningen). Op dit moment is de verhouding 15% chartaal en 85% giraal.
Zal het aandeel van giraal geld toenemen, afnemen of gelijk blijven als er steeds meer vals
geld in omloop komt? Verklaar het antwoord met behulp van de tekst. soort biljet
34 (Een wat gedateerde maar nog steeds goede examen opgave)
In Nederland wordt de laatste jaren regelmatig gepleit voor het verschuiven van belasting op
inkomen naar belasting op consumptie. In het bijzonder wordt gedacht aan een verlaging van
de loonbelasting gecombineerd met een verhoging van de omzetbelasting (belasting
toegevoegde waarde: BTW). Deze verschuiving in de belastingdruk kan via een verandering
van de bestedingen de productiegroei in Nederland zowel stimuleren als afremmen.
a Geef voor elk van beide effecten een verklaring.
b
Deze verschuiving in de belastingdruk kan leiden tot substitutie (vervanging) tussen de
productiefactoren in Nederland.
Geef daarvoor een verklaring.
Een verhoging van de Nederlandse BTW-tarieven past in het streven van de Europese Unie
(EU) naar belastingharmonisatie. Dit streven is gericht op het wegnemen van ongewenste
verschillen in de concurrentiepositie van bedrijven in de lidstaten van de EU. Van enkele
lidstaten van de EU zijn voor een bepaald jaar in de tabel de BTW-tarieven vermeld.

c
d
e
f
g
Denemarken kent slechts één BTW-tarief terwijl sommige andere landen drie verschillende
tarieven hanteren.
Noem een reden om te kiezen voor verschillende BTW-tarieven. Licht het antwoord toe.
Koffie valt in Nederland onder het verlaagd BTW-tarief. Stel dat de consumentenprijs van
een pak koffie in Nederland 1,80 euro is en in Denemarken 2,12 euro.
Laat met behulp van een berekening zien dat na volledige harmonisatie van de BTW-tarieven
de consument voor een pak koffie in beide landen evenveel betaalt.
Vooral consumenten in grensstreken kunnen profiteren van verschillen in
verbruiksbelastingen (BTW, accijns en dergelijke). Stel dat de benzineprijs bij de
Nederlandse pomp 1,00 euro per liter is en in Duitsland 0,92 euro. Een Nederlandse
automobilist overweegt om in Duitsland te gaan tanken. Hij rijdt heen met Nederlandse
benzine en kan in Duitsland precies een volle tank kopen. Het benzineverbruik is 1 liter op
12 kilometer. De tankinhoud van de auto bedraagt 90 liter. Met andere kosten en
overwegingen houdt hij geen rekening.
Bereken hoeveel kilometer deze automobilist maximaal van het Duitse tankstation mag
wonen om voordeliger in Duitsland te kunnen tanken.
De Nederlandse regering overweegt om de Nederlandse pomphouders in de Duitse
grensstreek voor het concurrentienadeel te compenseren met een subsidie waarvan de hoogte
afhankelijk is van de totale jaarafzet én de afstand tot de grens.
Zal, bij gelijke afzet, de subsidie voor een pomphouder dicht bij de grens hoger of lager zijn
dan de subsidie voor een pomphouder verder weg van de grens? Licht het antwoord toe.
Een ander voorstel ter compensatie van het concurrentienadeel is een algemene verlaging van
de Nederlandse benzine-accijns waardoor het Duits-Nederlandse prijsverschil volledig
verdwijnt. De minister van financiën die het financieringstekort wil verkleinen, geeft echter
de voorkeur aan de subsidieverstrekking.
Verklaar het standpunt van de minister.
35 Een kandidaat de maat genomen
Er zijn verschillende landen die lid willen worden van de Economische en Monetaire Unie
(EMU). Eén van deze landen is bezig met de overgang van een economie gebaseerd op het
budgetmechanisme, naar een economie volgens de principes van de vrije markt.
Om over enkele jaren te kunnen toetreden, moet deze kandidaat-lidstaat aan diverse
voorwaarden voldoen:
• De inflatie mag niet meer dan 1,5 procentpunt hoger zijn dan een vastgestelde
referentiewaarde.
• Het overheidstekort mag niet boven een vastgestelde referentiewaarde komen.
• De wisselkoers van de eigen valuta in euro’s moet stabiel zijn.
• Er moet (uiteindelijk) sprake zijn van een vrije markt economie.

Verder zijn de onderstaande gegevens bekend:
a
b
c
d
Beschrijf een voordeel voor de huidige EMU-lidstaten van deelname van andere landen aan
de EMU.
Toon met behulp van de tabel aan dat dit land mogelijk problemen zal hebben met de
voorwaarde ten aanzien van de wisselkoers van de eigen valuta.
Het risico bestaat dat dit land in 2003 niet kan voldoen aan de EMU voorwaarde met
betrekking tot de inflatie. Verder geldt in het algemeen dat de overgang naar een vrije markt
economie een probleem kan veroorzaken bij het realiseren van de toetredingsvoorwaarde met
betrekking tot het overheidstekort.
Geef, op basis van de ontwikkeling van BBP en totale liquiditeitenmassa (geldhoeveelheid)
in de tabel, een verklaring voor het mogelijke risico met betrekking tot de inflatie.
Leg uit dat de overgang van een economie op basis van het budgetmechanisme naar een vrije
markt economie het moeilijker kan maken om te voldoen aan de voorwaarde ten aanzien van
het overheidstekort.
36 Rooksignalen
De belasting op sigaretten in de Europese Unie (EU) is de hoogste ter wereld. De EU kiest
daar bewust voor, omdat zij het roken van sigaretten wil ontmoedigen. De EU schrijft aan de
lidstaten voor dat deze belasting moet bestaan uit twee onderdelen:
• een bedrag in euro’s per pakje;
• een percentage van de consumentenprijs (verkoopprijs inclusief belastingen) per pakje.
In het kader van de belastingharmonisatie streeft de EU er naar dat in alle lidstaten de totale
belastingen ongeveer eenzelfde deel van de consumentenprijs per pakje vormen.
Een zuidelijke lidstaat heeft gekozen voor een laag bedrag in euro’s en een hoog percentage
van de consumentenprijs. Een noordelijke lidstaat heeft juist gekozen voor een hoog bedrag
in euro’s en een laag percentage van de consumentenprijs.
In de uitgangssituatie wordt de gemiddelde consumentenprijs per pakje berekend, zoals
weergegeven in figuur 1.

a
b
c
d
e
De EU wil het roken van sigaretten verder ontmoedigen. Veronderstel dat zij alle lidstaten
voorschrijft om het bedrag in euro’s per pakje met 1 euro te verhogen. De lidstaten voeren dit
voorschrift uit. Hierdoor zal in de zuidelijke lidstaat de nieuwe consumentenprijs per pakje €
5,82 gaan bedragen.
In de zuidelijke lidstaat is de prijselasticiteit van de vraag naar pakjes sigaretten –0,4.
Worden belastingen op een pakje sigaretten gerekend tot de directe belastingen of tot de
indirecte belastingen? Verklaar het antwoord.
Bereken de nieuwe consumentenprijs van een pakje sigaretten in de noordelijke lidstaat.
Toon met een berekening aan dat het totaal van belastingen per pakje in de zuidelijke lidstaat
met 147,8% stijgt.
Bereken vervolgens met hoeveel procent de totale belastingopbrengst uit pakjes sigaretten
voor de overheid in de zuidelijke lidstaat zal toenemen.
Leg uit dat de voorgeschreven belastingverhoging het bereiken van de nagestreefde
belastingharmonisatie kan belemmeren.
37 Zorgen om toetreding tot de EU
In 2002 werd door de Europese Raad besloten dat een aantal landen − voor het merendeel uit
Oost-Europa − mocht toetreden tot de Europese Unie. Sommige politici maakten zich
ernstige zorgen over deze toetreding. De kandidaat-lidstaten voldeden namelijk nog niet
allemaal aan de voorwaarden die aan deze toetreding waren gesteld. Op gebieden als
bijvoorbeeld economische groei, overheidsfinanciën en prijsstabiliteit, lieten de
kandidaatlidstaten nog grote verschillen zien. Voor zeven kandidaat-lidstaten zijn die
verschillen in figuur 2 in beeld gebracht.

a
b
c
d
Er kan een verband gelegd worden tussen inflatie en financieringstekort: hoge inflatie → lage
economische groei (volume) → hoog financieringstekort overheid.
Verklaar elk van beide pijlen in het weergegeven verband tussen inflatie en
financieringstekort.
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?
Er kan een verband gelegd worden tussen financieringstekort en inflatie: hoog financieringstekort
overheid → hoge economische groei (volume) → hoge inflatie.
Verklaar elk van beide pijlen in het weergegeven verband tussen financieringstekort en
inflatie.
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?
38 Entreetoets voor het Britse pond
Diverse landen willen toetreden tot de Economische en Monetaire Unie (EMU). Om te
kunnen toetreden moeten landen aan een aantal eisen voldoen.
eis 1• zo veel mogelijk vrije marktwerking op de goederenmarkt en op de arbeidsmarkt Het
voldoen aan deze eis is noodzakelijk omdat bij deelname aan de EMU de centrale bank van
het land geen zelfstandig rentebeleid meer kan voeren.
eis 2 • convergentie (= blijvend naar elkaar toegroeien) met de lidstaten van de EMU Om te
bekijken of aan deze eis wordt voldaan, worden toetredingscriteria uit het verdrag van
Maastricht gehanteerd.
In de tabel worden deze criteria vermeld en toegepast op het Verenigd Koninkrijk (VK).

a Leg de vermelde noodzaak van eis 1 uit, uitgaande van een situatie van laagconjunctuur in
het VK.
b Zal na toetreding van het VK tot de EMU de referentiewaarde van criterium c van eis 2
hoger worden, gelijk blijven of lager worden? Verklaar het antwoord.
c Leg uit dat het niet voldoen aan criterium d zou kunnen leiden tot conjunctuurverschillen
tussen het VK en de EMU.
d
e
Ook de wisselkoers van de munt van een toetredend land wordt kritisch bekeken. Bij
toetreding tot de EMU zou de wisselkoers van het Britse pond een probleem kunnen
vormen. Volgens een analist is de koers van het Britse pond in juni 2003 ruim 10% te hoog
om evenwicht op de lopende rekening van de betalingsbalans met de EMU te realiseren. Hij
stelt dat de koers van het Britse pond dus zal moeten dalen, voorafgaand aan Britse
toetreding tot de EMU.
Is er volgens deze analist sprake van een tekort of van een overschot op de lopende rekening
van de betalingsbalans van het VK met de EMU? Verklaar het antwoord.
Leg uit voor welk deel van de particuliere sector in het VK een koersdaling van het Britse
pond de steun voor toetreding tot de EMU zou kunnen vergroten.
39 De zoete smaak van protectie
Het gemeenschappelijk landbouwbeleid legde een groot beslag op de jaarlijkse uitgaven van
de Europese Unie (EU). Voor veel landbouwproducten gold in de EU een garantieprijs, die
ruim boven de wereldmarktprijs lag. Garantieprijzen leidden tot overschotproductie. De EU
beperkte de productieoverschotten door producenten een jaarlijks productiequotum op te
leggen. Het restant werd met steun van exportsubsidies verkocht buiten de EU op de
wereldmarkt.
In een zeker jaar is de garantieprijs voor suiker in de EU € 650 per ton, terwijl op dat
moment de wereldmarktprijs € 345 per ton is. In figuur 3 wordt de marktsituatie in de EU
geschetst.
a
b
c
d
Is de vraag naar suiker in de EU, bij de garantieprijs van € 650 per ton, prijselastisch of juist
prijsinelastisch? Verklaar het antwoord met een berekening.
Beschrijf twee manieren waarop de burgers in de EU meebetalen aan het landbouwbeleid.
Leg uit waarom exportsubsidies nodig zijn om de overschotproductie van suiker op de
wereldmarkt te kunnen afzetten.
Bereken welk bedrag aan exportsubsidies de EU moet betalen in de gegeven situatie.

e
De EU overweegt, onder druk van de wereldhandelsorganisatie WTO, de protectie op de
suikermarkt te verminderen. Indien de EU deze protectie geheel zou afschaffen zou de
wereldmarktprijs met 10 procent stijgen.
Verklaar hoe door afschaffing van de Europese protectie op de suikermarkt de
wereldmarktprijs voor suiker kan stijgen.
40 uit een krant:
Zorgen over loonstijging
In 2001 stijgen de CAO-lonen met 3,5%. Dat is meer dan de 3% waar het kabinet vanuit was
gegaan. In 2001 is het netto-inkomen van een modale werknemer 5% hoger dan in 2000 wat
bij een inflatie van 2,5% een stijging van de koopkracht betekent. Behalve door de verhoging
van de CAO-lonen komt dit ook door de verlaging van de inkomstenbelasting. Voor het
modale inkomen 1) komt de gemiddelde belastingquote 2) in 2001 lager uit dan de 40% van
2000. Voor de minister van financiën levert de loonontwikkeling een strop op van 0,5
miljard. De werkgevers waarschuwen dat door de loonontwikkeling de exportpositie in
gevaar komt.
1) In 2000 bedroeg het modale inkomen bruto € 30.000.
2) Belasting bestaat hier uit inkomstenbelasting plus sociale premies.
a
b
c
d
Hoeveel procent bedraagt in 2001 de initiële loonstijging?
Leg uit dat de meer dan verwachte stijging van de CAO-­‐lonen de minister van financiën
zowel voordeel als nadeel zou kunnen opleveren.
Geef een verklaring voor de waarschuwing van de werkgevers met betrekking tot de
exportpositie.
Bereken de gemiddelde belastingquote in 2001 voor het modaal inkomen.
41 Dijkdoorbraak in de polder?
Het ’poldermodel’, de afspraak tussen overheid, werkgevers en werknemers om de lonen te
matigen in ruil voor winst, lastenverlichting en werkgelegenheid, staat onder druk.
Nederlandse werknemers willen profiteren van de hoge economische groei. Mede daardoor
stijgen de loonkosten per product in Nederland sinds 1998 sneller dan die in de overige
landen van de Europese Unie. Sommige economen zien daarin een bedreiging van de
Nederlandse werkgelegenheid. Voor het behoud van werkgelegenheid pleiten zij voor
maatregelen gericht op een vergaande verkleining van het begrotingstekort om zodoende de
lasten voor het bedrijfsleven te verlagen en de bedrijfsinvesteringen te bevorderen.
a Leg uit dat de overheid, juist vanwege de hoge economische groei, een bijdrage kon leveren
aan loonmatiging in het bedrijfsleven.
b Leg uit dat maatregelen gericht op een vergaande verkleining van het begrotingstekort op
korte termijn juist kunnen leiden tot een toename van de werkloosheid.
c Leg uit dat een groei van de bedrijfsinvesteringen ook een negatief effect op de
werkgelegenheid kan hebben.
42 In een toenemend aantal bedrijven is de arbeidstijd korter dan de bedrijfstijd. Dit wordt mede
mogelijk gemaakt doordat er steeds meer in deeltijd wordt gewerkt. In veel CAO's worden
hierover afspraken gemaakt.
In een CAO staan primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden. Voorbeelden van

a
b
c
arbeidsvoorwaarden zijn:
• mogelijkheden voor kinderopvang;
• hoogte van het loon;
• reiskostenvergoeding;
• studiemogelijkheden in arbeidstijd.
Welke van de genoemde voorbeelden worden tot de secundaire arbeidsvoorwaarden
gerekend?
Als er in toenemende mate in deeltijd wordt gewerkt kan dat extra kosten voor de werkgever
met zich meebrengen. Deze extra kosten kunnen worden opgevangen door
bedrijfstijdverlenging.
Leg uit hoe verlenging van de bedrijfstijd tot lagere kosten per eenheid product kan leiden.
Deeltijdarbeid vergroot de werkgelegenheid in personen. Zo steeg de werkgelegenheid in
Reeland tussen 2000 en 2006 van 6.240.000 tot 6.765.000 personen. Als het aantal personen
per arbeidsjaar in deze periode gelijk was gebleven, zou in 2006 de werkgelegenheid in
personen 6.620.000 hebben bedragen. Een deel van de toename van de werkgelegenheid is
blijkbaar te danken aan de toename van deeltijdarbeid.
Bereken de toename van de werkgelegenheid in personen tussen 2000 en 2006 als gevolg
van de toename van deeltijdarbeid.
Bij de CAO-onderhandelingen speelt de koopkracht van de lonen een belangrijke rol.
In de tabel staan enkele gegevens over de ontwikkeling van de consumentenprijzen en de
lonen van werknemers bij bedrijven.
jaar
stijging
consumentenprijzen ten
opzichte van het
voorafgaande jaar
1999 1,1% 96,9
2000 2,5% 100,0
2001 3,1% 104,4
2002 3,2% 108,7
2003 2,6% 112,2
2004 2,7% 114,7
2005 2,0% 116,3
index nominaal
loon bij
bedrijven
d
e
f
Bereken hoeveel procent het nominale loon van werknemers bij bedrijven in 2004 hoger is
dan in 2001 (in ten minste twee decimalen).
Bereken hoeveel procent de consumentenprijzen in 2004 hoger zijn dan in 2001 (in ten
minste twee decimalen).
Is het reële loon van werknemers bij bedrijven in 2004 hoger of lager dan in 2001? Verklaar
het antwoord.

Toetsboek hoofdstuk 9 Concept - risico en informatie (1)
1 Wees verzekerd
Ben en Gerda Klos hebben hun inboedel al 20 jaar verzekerd bij verzekeringsmaatschappij
’Ons Huis en onze Haard’. Zij verzekerden hun inboedel destijds voor € 15.000,–. Elk jaar is
het verzekerde bedrag door middel van automatische indexering aangepast. Nu zijn ze voor
€ 38.000 verzekerd.
Vorige maand was er een inbraak bij het gezin Klos. Een schade-expert kwam op bezoek en
stelde vast dat het gezin Klos onderverzekerd was.
a
b
c
d
Hieronder staan twee mogelijke oorzaken waardoor het gezin Klos onderverzekerd was:
1 inflatie;
2 gezinsuitbreiding.
Welke van de oorzaken kan/kunnen verklaren dat het gezin Klos onderverzekerd was?
A geen van beide
B alleen 1
C alleen 2
D beide
Volgens de schade-expert bedroeg de werkelijke waarde van de inboedel vóór de inbraak €
50.000,–. Bij de inbraak werd voor € 1.500,– gestolen.
Welk bedrag kreeg het gezin van de verzekeringsmaatschappij uitgekeerd? Laat je
berekening zien!
Het gezin Klos wil niet langer onderverzekerd zijn en ontvangt van ’Ons Huis en onze
Haard’ een inboedelwaardemeter.
Bereken de totaal geschatte waarde van de inboedel van het gezin Klos. Vul daartoe de
inboedelwaardemeter op de bijlage in.
Van ’Fortuna’, een andere verzekeringsmaatschappij, krijgt het gezin informatie over de
manier waarop deze maatschappij de waarde van de inboedel schat.
Bereken de waarde van de inboedel met behulp van de gegevens van ’Fortuna’.

e
Vader en moeder Klos ontdekken dat de waarde van de inboedel bij ’Fortuna’ op een ander
bedrag uitkomt dan bij ’Ons Huis en onze Haard’. Moeder Klos berekent hoeveel het gezin
bij ’Fortuna’ zou moeten betalen.
Laat met een berekening zien wat voor het gezin Klos een inboedelverzekering bij ’Fortuna’
in het eerste jaar zou kosten.
f
Voor de bepaling van de hoogte van de premie maakt ’Fortuna’ onderscheid in vijf regio’s.
Noem een reden voor een verzekeringsmaatschappij om dit te doen.

2 De meeste mensen houden niet van inkomensrisico's. Gelukkig kunnen ze deze risico's
verkleinen door ze te delen met anderen.
a Leg uit waarom je hier kunt spreken over solidariteit.
b
c
d
e
In moderne economieën wordt dit soort risicodeling aangeboden in de vorm van
verzekeringen. Er is een goede kans dat verzekerden voor de verzekering relevante
informatie kunnen verbergen. Verzekeraars en verzekerden zijn dan asymmetrisch
geïnformeerd.
Wat bedoelen we met verzekeraars en verzekerden zijn asymmetrisch geïnformeerd? Geef
een voorbeeld van asymmetrische informatie .
Asymmetrische informatie kan twee vormen aannemen. Ten eerste is het denkbaar dat
mogelijke klanten hun risico beter kunnen inschatten dan de verzekeraar. Dit kan leiden tot
negatieve selectie op risico:
Wat zou de schrijver bedoelen met “negatieve selecie op risico”
Ten tweede heeft de verzekeraar vaak geen volledige controle over het risicogedrag van de
klant. In dat geval ontstaat er moreel gevaar:.
Leg uit waaruit dit morele gevaar kan bestaan.
In beide gevallen kan de asymmetrische informatie de optimale marktwerking verstoren, wat
een reden kan zijn voor overheidsingrijpen in verzekeringsmarkten. Overheidsingrijpen
geschiedt veelal door de solidariteit/verzekering verplicht te stellen.
Geef een voorbeeld van een verzekering waarbij de overheid deze verplicht heeft gesteld,
omdat anders de gevolgen van de schade voor de burgers onbetaalbaar zijn.
3 De reisverzekering

Katja en Wendy sluiten samen een reisverzekering af op één polis. Ze nemen alleen de
basisdekking inclusief geneeskundige kosten.
a
Hoeveel betalen Katja en Wendy in totaal aan de verzekeringsmaatschappij? Laat je
berekening zien!

Katja wil haar gitaar, ter waarde van € 199, en de videocamera van haar vader, ter waarde
van € 1.235, mee op reis nemen. Stel dat in Londen de gitaar en de videocamera gestolen
worden.
Hoeveel wordt dan door de reisverzekering vergoed? Laat je berekening zien!
4 De bromfietsverzekering
De hoogte van de premie die betaald moet worden voor een bromscooterverzekering is
mede afhankelijk van de keuze tussen WA of WA+casco.
a Wat verstaan we onder WA of WA+casco?
b Noem twee andere factoren die de hoogte van deze premie kunnen bepalen.
c
d
e
Jasper vindt op internet een overzicht van verschillende verzekeringen (zie hieronder). Hij
vergelijkt de hoogte van de premies. Het valt hem op dat de hoogte van de premie bij de
WA+cascoverzekering afhankelijk is van de cataloguswaarde van de bromscooter. Bij de
WA-verzekering is dat niet het geval.
Waarom is bij de WA-verzekering de hoogte van de premie niet afhankelijk van de
cataloguswaarde van de bromscooter?
Jasper vergelijkt de verschillende verzekeringen met elkaar. Hij kiest voor de goedkoopste
WA+cascoverzekering: Paris. Na 10 maanden wordt de bromscooter van Jasper gestolen,
ondanks het goedgekeurde slot.
Hoe hoog is het bedrag dat Jasper uitgekeerd krijgt van de verzekeringsmaatschappij? Laat
de berekening zien.
Na de diefstal vraagt Jasper zich af of hij wel de juiste keuze heeft gemaakt. Zijn vriend
Evert zegt: “Als ik in de informatie kijk naar de premies en de uitkeringsregels, had jij beter
kunnen kiezen voor Zomerdeur.”
Welke afweging maakt Evert blijkbaar, als hij de premies en de uitkeringsregels vergelijkt?

5 Verzekeringsfraude kost miljoenen
De samenleving wordt op tal van manieren geconfronteerd met de gevolgen van
criminaliteit. Het Verbond van Verzekeraars vertegenwoordigt een bedrijfstak met een
positie midden in die samenleving. Verzekeraars zijn ervan overtuigd dat
criminaliteitsbeheersing noodzakelijk is en dat een georganiseerde aanpak loont. In het
bijzonder als het gaat om fiancieel-economische criminaliteit waaronder verzekeringsfraude.
Voor deze aanpak heeft het Verbond in het voorjaar van 2007 het Centrum Bestrijding
Verzekeringsfraude (CBV) opgericht.
Fraude is een breed verspreid fenomeen. Verzekeraars worden door hun positie in de
samenleving en de producten die zij aanbieden, met diverse fraudevormen geconfronteerd.
Door verzekerden als het gaat om:
• het claimen van niet-gestolen ski’s,
• of het verstrekken van onjuiste gezondheidsgegevens bij het aangaan van een
levensverzekering,
• maar ook door de zorgverlener die dubbele declaraties indient,
• door de schadeherstelbranche met niet uitgevoerde reparaties,
• het personeel dat rekeningnummers voor schade-uitkeringen vervalst,

• of door malafi de intermediairs.
Het probleem van fraude
Het plegen van verzekeringsfraude geeft voor de consument en verzekeringsbranche
ernstige problemen. Fraude ondermijnt het vertrouwen in de samenleving en het verhoogt
onnodig de verzekeringspremies die worden berekend aan de goedwillige consument. Dat
vinden verzekeraars maatschappelijk onaanvaardbaar. Daarnaast gaat het plegen van
fraude ten koste van het imago, de integriteit en het rendement van de
verzekeringsbranche.
Bron: www.verzekeraars.nl
Voor verzekeraars speelt het probleem van asymmetrische informatie een belangrijke rol.
a Op welke wijze heeft een verzekeraar last van deze asymmetrische informatie?
b Leg uit waarom het door de gevolgen van asymmetrische informatie voor
verzekeringsmaatschappijen steeds moeilijker kan worden om nieuwe klanten te vinden.
c Veel schade-verzekeringsmaatschappijen hanteren een bonus-malus systeem. Leg uit op
welke wijze zo’n systeem deze fraude kan terugdringen.
Bij zorgverzekeringen hanteert men vaak een premieteruggave systeem gecombineerd met
een eigen risico voor de patiënt.
d Welk doel wil de zorgverzekeringsmaatschappij met het premieteruggave systeem
bereiken?
e Welk doel heeft de eigen bijdrage in dit geheel?
f Zal men zich eerder onderverzekeren of juist oververzekeren bij risico-avers gedrag?
Verklaar je antwoord.
6 Nieuw zorgverzekeringsstelsel
15-06-2005 10:21 | Redactie politiek
DEN HAAG - Op 1 januari 2006 gaat het stelsel van zorgverzekeringen op de schop. Elke Nederlander zal
de gevolgen ervan aan den lijve ondervinden.
BASISVERZEKERING - Ziekenfondsen en particuliere verzekeringen gaan op in een basisverzekering. De
ambtenarenregelingen voor ziektekosten verdwijnen. Dat geldt ook voor de solidariteitspremies WTZ en
MOOZ die particulier verzekerden nu betalen.
OMVANG PAKKET - De basisverzekering omvat in grote lijnen het huidige verstrekkingenpakket van het
ziekenfonds en de kortdurende geestelijke gezondheidszorg (Riagg enz.). Ook tandartskosten voor
jongeren onder de achttien zal de verzekeraar vergoeden. Voor degenen die ouder zijn, gebeurt dat niet. Zij
kunnen zich bijverzekeren.

ACCEPTATIEPLICHT - Private verzekeraars voeren de nieuwe Zorgverzekeringswet uit. Ze moeten
iedereen accepteren. Dat is voordelig voor ouderen en chronisch zieken. Zij kunnen nu niet van
verzekeraar wisselen, tenzij ze torenhoge premies gaan betalen. Elke verzekerde mag elk jaar van
verzekeraar wisselen.
PREMIE - Elke volwassene moet per jaar een vaste premie van ongeveer 1100 euro betalen. Dat is
ongeveer de helft van de werkelijke kosten van de verzekering. De werkgever of de uitkeringsinstantie
betaalt de andere helft. Kinderen tot achttien jaar zijn gratis meeverzekerd. De uiteindelijke hoogte van de
premie hangt mede af van de hoogte van het eigen risico dat verzekerden kiezen. Het eigen risico bedraagt
maximaal 500 euro per verzekerde.
ZORGTOESLAG - Voor de lage en middeninkomens komt er een zorgtoeslag van maximaal 425 euro voor
een alleenstaande en 1200 euro voor een stel. De precieze hoogte van de toeslag bepaalt het kabinet in
augustus tijdens de besprekingen over de begroting voor 2006. In september ontvangen burgers een
formulier van de Belastingdienst over de zorgtoeslag. Wie het formulier voor 1 november terugstuurt, krijgt
vanaf december de toeslag op zijn rekening gestort.
Dit artikel is overgenomen uit het R.D. van 15-juni 2005.
Volgens de nieuwe regeling geldt de basisverzekering voor alle Nederlanders.
a Geef aan wat de acceptatieplicht voor
verzekeraars te maken heeft met averechtse
selectie
b Waarom worden tandartskosten in het
basispakket maar vergoed tot het achttiende
jaar?
c Het eigen risico was in eerste instantie
vrijwillig. Waar is dit eigen risico voor bedoeld
(bespreek zowel de verzekeraar als de
verzekerde).
d Vanaf 2009 is er een verplicht eigen risico
voor iedereen ter grootte van ongeveer €
150,00. Waarom is dit ingevoerd.
e Niet alle ziektekosten worden vergoed uit het
basispakket. Sommige zaken zoals
fysiotherapie en de orthodontist zijn naar
keuze bij te verzekeren. Geef aan hoe een
consument tot een goede keuze komt.
7 Het prisonersdilemma van een solicitatiegesprek

a
b
c
d
Leg uit dat hier sprake is van een prisonersdilemma.
Op welke wijze kan de werkgever het aannamebeleid verbeteren?
Leg uit dat hier sprake is van transactiekosten.
Is op deze arbeidsmarkt sprake van volkomen concurrentie? Licht je antwoord toe.
8 Een startende horecaondernemer heeft een goede brandverzekering (opstal en
inboedelverzekering) afgesloten. Omdat hij nog niet veel winst maakt, besluit hij de
noodzakelijke brandwerende aanpassingen nog een jaartje uit te stellen.
a Valt dit gedrag onder “averechtse selectie” of onder “moral hazard”? Licht je antwoord toe.
b Bedenk nog een eigen voorbeeld van dit type gedrag.
9 Om een indruk te krijgen van de betekenis van asymmetrische informatie in het gedrag van
mensen kun je de volgende drie situaties spelen of bestuderen.
In het eerste situatie krijgt elke speler vijf kaarten. Deze leggen ze open op tafel. Wie de
hoogste totale waarde heeft wint. Iedere speler kan zelf zijn inzet bepalen. Bij het tweede
spel ontvangt iedere speler vijf kaarten, waarvan er drie open liggen en de andere twee niet.
Zonder naar de omgekeerde kaarten te kijken, kunnen de spelers hun inzet bepalen, de
omgekeerde kaarten draaien ze vervolgens om en de hoogste combinatie wint. Het derde
spel verloopt net als het tweede behalve dat de spelers alleen hun eigen kaarten mogen
bekijken. Ook hier wordt ingezet, de kaarten op tafel gelegd en de hoogste combinatie wint.
a Leg uit dat in het eerste spel sprake is van volledige informatie.
b
c
d
In het eerste spel is er sprake van volledige (en perfecte) informatie. Iedereen weet alles.
Wanneer we veronderstellen dat mensen meer geld prefereren boven minder geld, is het
tamelijk simpel te bedenken wat er zal gebeuren: niemand zal iets inzetten en waarschijnlijk
is niemand in het spel geïnteresseerd.
Klopt de genoemde stelling dat “niemand iets zal inzetten”? Licht je antwoord toe.
In het tweede spel is dus sprake van onvolledige informatie, maar niet van asymmetrische
informatie.
Leg uit waarom bij het tweede spel geen sprake is van asymmetrische informatie, maar wel
van onvolledige informatie.
Leg uit waarom er bij het derde spel wel sprak is van asymmetrische informatie.

. Bij het derde spel krijgen de spelers alle mogelijkheid om strategisch te werk te gaan.
Omdat elke speler alleen informatie over zijn eigen kaarten heeft ontstaat er een situatie
waarin men kan bluffen of misschien wel zwakte suggereren, enz.
e Waarom denk jij dat veel mensen het pokerspel zo leuk vinden?
10 De kunst van verzekeren
Uit een krant:
Een onderzoeksrapport naar de veiligheid bij Nederlanders thuis laat zien dat één op de zes
Nederlandse huishoudens in de afgelopen tien jaar wel eens slachtoffer is geweest van
inbraak in huis. Dat komt neer op 1.190.000 huishoudens met een gemiddelde schade van
ruim 2.500 euro. Inbraak zorgt, naast financiële schade, vaak ook voor grote emotionele
schade. Gelukkig neemt de laatste jaren het aantal inbraken en pogingen tot inbraak af.
Els van Stratum woont in een appartement in Tilburg. Zij bezit een waardevolle collectie
gouden beelden, die op 1 oktober 2008 door een taxateur gewaardeerd is op € 150.000. Els
informeert bij verzekeringsmaatschappij VEA over de mogelijkheden om op haar
inboedelverzekering een aanvulling te nemen voor deze kunstcollectie.
Op het aanvraagformulier moet Els de waarde van de kunstcollectie aangeven. Daarnaast
moet ze allerlei aanvullende informatie opgeven, zoals gezinssamenstelling, postcode,
huisdieren en type woning.
Op 1 januari 2009 verzekert Els haar kunstcollectie. De verzekerde waarde wordt vastgesteld
op basis van de taxatie van oktober 2008.
Het gevaar van averechtse selectie probeert VEA tegen te gaan door risicoselectie toe te
passen.
a Citeer uit de bovenstaande tekst de zin waaruit je zou kunnen afleiden dat VEA risicoselectie
toepast.
Gebruik bron 1 en bron 2.
bron 1 uit de folder van de VEA kunstverzekering

c
d
Leg uit dat een onderdeel van de risicoselectie die VEA toepast niet in overeenstemming is
met de conclusies uit het onderzoeksrapport.
Gebruik bron 1 en maak in het antwoord gebruik van paragraaf 2 en
paragraaf 3.
Noem twee manieren waarop VEA probeert moreel wangedrag te voorkomen en leg elke
manier kort uit.
Gebruik bron 1.
Bereken het bedrag dat Els in het eerste verzekeringsjaar voor deze aanvullende
verzekering moet betalen.
Tussen oktober 2008 en juni 2009 zijn de goudprijzen fors gestegen, waardoor de
beeldencollectie van Els intussen een waarde vertegenwoordigt van € 200.000. Bij VEA
bestaat elk kwartaal de mogelijkheid de verzekerde waarde te laten herberekenen en indien
nodig te laten aanpassen. Els heeft daarvan geen gebruik gemaakt.
Op zaterdag 13 juni 2009 wordt er in het appartement van Els ingebroken en een deel van
haar beeldencollectie gestolen. Els doet bij de politie aangifte van de diefstal. De waarde van
de gestolen beelden wordt geschat op € 70.000.
e
Gebruik bron 1.
Bereken de schade-uitkering die VEA zal uitbetalen.

Els stelt achteraf vast dat ze er goed aan heeft gedaan om een aanvullende verzekering af
te sluiten voor haar kunstcollectie. In het algemeen twijfelen veel mensen over het nut van
het afsluiten van een extra verzekering voor kostbare zaken als kunst en antiek. Weegt het
risico op tegen de kosten van de verzekering?
f
Beantwoord deze afwegingsvraag tussen baten en kosten van een kunstverzekering, zoals
Els die afsloot. Motiveer je antwoord met behulp van het krantenbericht, bron 1 en bron 2.
Aanwijzingen: Geef in maximaal 50 woorden jouw standpunt weer en concretiseer het
antwoord met elementen uit het voorval van Els.
Havo herexamen 2010 opgave 1 (pilot)
11 Transacties en taxi’s
De markt voor vervoer op afroep is bepaald géén toonbeeld van volkomen concurrentie.
Verder blijkt er sprake te zijn van asymmetrische informatie, omdat de taxichauffeur over
veel meer kennis beschikt van routes en tarieven dan de incidentele gebruiker van een taxi
op afroep. Voor deze klant is het bepalen van de prijs van een taxirit niet transparant.
Daarnaast bemoeit de overheid in Nederland zich met dit deel van de taximarkt. Dat doet ze
onder andere door het vaststellen van gewenste tarieven. Dit tariefstelsel is recentelijk
vernieuwd, zoals hieronder in de tabel is vermeld.
Oude en nieuw tariefstelsel voor taxivervoer op afroep

− Het gaat in alle gevallen om maximale bedragen; een taxi-aanbieder mag lagere tarieven
rekenen.
− Het wachttarief gold als de taxi tijdens de rit niet harder kon rijden dan 17 kilometer/uur of
zelfs gedwongen moest stilstaan.
− In het nieuwe tariefstelsel mogen de taxi-aanbieders aanvullende tarieven rekenen voor extra
dienstverlening, zoals het meenemen van koffers; wat onder extra dienstverlening valt, is niet
nader voorgeschreven door de overheid.
a
Noem een kenmerk van een markt van volkomen concurrentie, waaraan de markt voor
taxivervoer op afroep volgens de gegevens niet voldoet. Licht je antwoord toe.
Het nieuwe tariefstelsel voor taxivervoer op afroep leidt tot veel reacties:
1. Arjen Boukema van brancheorganisatie KNV Taxi: “De wegen slibben dicht. Zo’n 85
procent van onze kosten heeft te maken met de factor tijd. Waanzin dat taxi’s dit niet
meer mogen doorberekenen.”
2. Joop, taxichauffeur: “Dit nieuwe stelsel zal er toe leiden dat veel chauffeurs onnodig gaan
omrijden.”
3. Michel, taxichauffeur: “Iedereen gaat het maximum instaptarief gebruiken en dat is te
hoog. Klanten schrikken zich
rot en weten niet waar ze
voor betalen als ze
instappen.”
4. Jan-Willem, klant: ”Ze zeggen
dat het allemaal transparanter
wordt met dat nieuwe
tariefstelsel, maar dat is niet
zo. Taxichauffeurs gaan voor
allerlei zaken extra geld
rekenen.”
b
c
Leg uit dat de bewering van
Joop te maken heeft met moral
hazard.
De cartoon kan gezien worden als een uitbeelding van het risico van asymmetrische
informatie. Enkele reacties, zoals vermeld na vraag a gaan ook over dat risico.
Kies een van deze reacties en leg uit hoe die reactie wordt uitgebeeld door de cartoon.
Havo examen economie 2009 opgave 3 pilot
12 Schade door bonusbeschermer?
In Nederland is iedere eigenaar verplicht zijn auto te verzekeren tegen wettelijke
aansprakelijkheid (WA). Deze verzekering keert uit indien de verzekerde met zijn auto
schade toebrengt aan anderen. De auto-eigenaar mag zelf een maatschappij kiezen. De
verzekeringsmaatschappijen bepalen onder welke voorwaarden zij iemand willen
verzekeren. Autoverzekeraars hanteren een bonus-malusregeling. In bron 1 is de bonusmalusregeling
van autoverzekeraar Mobielsafe opgenomen.
Enkele autoverzekeraars bieden klanten die bij de maatschappij een autoverzekering
hebben, een zogenaamde bonusbeschermer aan. De bonusbeschermer is een verzekering
die het verlagen van de korting beperkt indien de verzekerde schade claimt. In bron 2 is de
bonusbeschermer van autoverzekeraar Mobielsafe opgenomen.
Janssen heeft een WA-autoverzekering bij Mobielsafe. Hij zit nu in b-m trede 18. Hij wil
berekenen hoeveel hij zal besparen op zijn autoverzekering van volgend jaar als hij de
bonusbeschermer neemt. Hij gaat er vanuit dat de basispremie ongewijzigd blijft en dat hij
dit jaar twee schades claimt.
a Bereken hoeveel procent Janssen met de bonusbeschermer kan besparen op de kosten
van zijn autoverzekering van volgend jaar.

−
−
b
c
d
Een wezenlijk probleem van elke WA-verzekering is het bestaan van asymmetrische
informatie. Een woordvoerder van het Verbond van Verzekeraars stelt in dat verband dat het
in het belang van de verzekeringsbranche zou zijn als verzekeraars de bonusbeschermer
niet meer zouden aanbieden. Hij heeft twee bezwaren tegen de bonusbeschermer.
Ten eerste beperkt de bonus-malusregeling het probleem van asymmetrische informatie bij
de autoverzekering. Door de bonusbeschermer wordt dat probleem juist weer vergroot.
Ten tweede is er het gevaar van averechtse selectie, waardoor de bonusbeschermer
uiteindelijk niet rendabel zal blijken te zijn.
Een politieke partij wil de bonusbeschermer bij de WA-autoverzekering zelfs verbieden. Haar
woordvoerster stelt in een debat in de Tweede Kamer: “De bonusbeschermer brengt de
verkeersveiligheid van ons allemaal in gevaar.”
Leg de gedachtegang achter het eerste bezwaar uit.
Leg de gedachtegang achter het tweede bezwaar uit.
Beschrijf de redenering van de politieke partij die de bonusbeschermer wil verbieden.
bron 1 de bonus-malusregeling van Mobielsafe
De bonus-malusregeling is een kortingsregeling waarbij schadevrije jaren leiden tot een
korting op de basispremie. Bij het sluiten van de verzekering wordt de basispremie
vastgesteld en de bonus-malus-trede (b-m trede) bepaald. Daarna wordt na elk
verzekeringsjaar de korting/opslag op de basispremie van het volgende jaar bepaald
volgens onderstaand schema. Als u voor het eerst bij ons een verzekering afsluit, kunt u, net
als bij alle andere verzekeringsmaatschappijen, de bij een andere maatschappij
opgebouwde bonus meenemen.

Vwo eindexamen 2010 opgave 2 (pilot)
13 Liever zelfstandig
De productie van bouwbedrijven is sterk afhankelijk van veranderingen van het groeitempo
van de economie. Twee van deze bouwbedrijven, Construx en Mulder, worden
geconfronteerd met tegenvallende resultaten als gevolg van een economische neergang.
In beide bedrijven overweegt de directie een plan om zzp’ers in te zetten om daarmee de
kosten in hun bedrijf beter te kunnen beheersen.
a
b
De werknemers van beide bedrijven reageren verdeeld op het plan van de directie. Een deel
van hen vreest voor het verlies van hun baan en is tegen terwijl een ander deel van de
werknemers juist vóór het plan is.
Leg uit dat het inzetten van zzp’ers in een bedrijf kan leiden tot een stijging van de
arbeidsproductiviteit.
Beschrijf twee argumenten die de werknemers die vóór het plan van de directie zijn, kunnen
hanteren.
Een adviesbureau heeft voor beide bedrijven een overzicht gemaakt van het bedrijfsresultaat
bij afzetdaling. Het bureau is daarbij uitgegaan van proportioneel variabele kosten en een
gelijkblijvende verkoopprijs.

c
d
Bereken de procentuele winstdaling van Mulder bij 40% afzetdaling.
In welke van de beide bouwbedrijven zal de directie het meest geneigd zijn tot het inzetten
van zzp’ers? Licht de keuze toe.
Het adviesbureau wijst in beide bedrijven de directie erop dat het laten uitvoeren van
werkzaamheden, of dit nu gebeurt door werknemers of door zzp’ers, gepaard gaat met
moral hazard (= het risico op moreel wangedrag). Het adviesbureau verstrekt een memo
waarin het inzetten van werknemers vergeleken wordt met het inzetten van zzp’ers.
In dit memo wordt de directie aangemerkt als principaal en de werknemer of zzp’er als
agent. Verder wordt in dit memo ingegaan op het optreden van moral hazard en op de
transactiekosten die met de keuze samenhangen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt
tussen de transactiekosten die vóór het uitvoeren van de werkzaamheden gemaakt
moeten worden en de transactiekosten die tijdens of na het uitvoeren van de
werkzaamheden gemaakt moeten worden.

e Schrijf dit memo met daarin:
∗ een uitleg van het optreden van moral hazard;
* een beschrijving van het verschil in transactiekosten bij het inzetten van werknemers en bij
het inzetten van zzp’ers. Geef hierbij van beide soorten transactiekosten een voorbeeld.
Het memo moet passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Vwo herexamen 2010 opgave 3 (pilot)
14 De WIA bevat allerlei financiële prikkels, waarmee de overheid wil bereiken dat meer
gedeeltelijk arbeidsongeschikten weer aan het werk komen. Hieronder staan deze prikkels
genoemd.
* Werknemers worden gestimuleerd om (meer) te gaan werken, omdat het totale inkomen altijd stijgt
naarmate iemand meer werkt.
* Werkgevers die een gedeeltelijk arbeidsgeschikte aan het werk helpen of houden, worden niet
verplicht het loon door te betalen als de betrokkene binnen vijf jaar opnieuw ziek wordt (no-riskpolis).
Het UWV neemt in dat geval de loondoorbetaling over.
* Een werkgever krijgt korting op de premies voor de sociale verzekeringen als hij een gedeeltelijk
arbeidsgeschikte in dienst neemt of houdt.
* De premie voor de werkgever gaat omlaag naarmate een gedeeltelijk arbeidsgeschikte werknemer
meer werkt, maar de premie kan ook stijgen als iemand juist minder gaat werken.
a
b
c
Welke “prikkel” is gunstig voor mensen met een ziekteverleden. Verklaar je antwoord.
Leg uit dat het “no-claim korting” systeem van autoverzekeringen ook in de sociale
zekerheid ingevoerd is.
De overheid verwacht dat werkgevers door deze nieuwe wet meer aandacht zullen
besteden aan de arbeidsomstandigheden van hun personeel. Verklaar deze verwachting.
15 De verzorgingsstaat kan bestaan dankzij het heffen van belastingen en de sociale premies.
In een verzorgingsstaat garandeert de overheid iedereen een bestaan op het zogenaamde
sociaal minimum. Dit is het minimale inkomen dat iemand volgens de politiek nodig heeft om
in de gangbare levensbehoeften te voorzien.
a Wat bedoel je met de uitdrukking dat je van de wieg tot het graf verzorgt bent?
b Noem twee nadelen van een verzorgingsstaat.
16 Wie van de genoemde personen vallen onder de werknemersverzekeringen?
a Een freelance producer
b De chef van de groentenafdeling bij de Super.
c Een scholier die in de vakantie zes weken in een ziekenhuis als schoonmaker werkt.
d Een vrouw van 20 die elke vrijdag en zaterdag bij V&D werkt.
e Een makelaar die in opdracht van een jong stel een huis aankoopt.
17 Kinderbijslag op de helling?
Op grond van de Algemene Kinderbijslag Wet
(AKW) heeft ieder huishouden met kinderen,
ongeacht de hoogte van het inkomen, recht op
kinderbijslag voor kinderen onder de 18 jaar. De
AKW wordt uit de algemene middelen betaald. In
2000 bedroegen de uitgaven voor de
kinderbijslag 3 miljard euro. Sommige politici
willen de kinderbijslag voor huishoudens met een
hoog netto inkomen afschaffen. Met deze
maatregel kan de overheid jaarlijks een
aanzienlijk bedrag besparen op de uitgaven van

de kinderbijslag. Bij het afschaffen van de kinderbijslag zouden huishoudens met een netto
jaarinkomen lager dan 40.000 euro moeten worden ontzien. Om te kunnen bepalen welke
invloed het afschaffen van de kinderbijslag heeft, zijn in de tabel gegevens verzameld die
betrekking hebben op het jaar 2000. Het totale aantal huishoudens met kinderen in 2000
bedroeg 1.850.000.
a
b
Uit welk gegeven blijkt dat de AKW een kenmerk heeft van sociale voorzieningen?
Bereken welk jaarbedrag een huishouden met kinderen in 2000 gemiddeld aan kinderbijslag
ontvangt.
c Bereken het aantal huishoudens met kinderen met een netto jaarinkomen lager dan 40.000
euro.
Havo totaalvak 2001-I-7
18 Bij het kapitaaldekkingsstelsel financieren de premiebetalers hun eigen toekomstige
uitkering. Dat doen zij door regelmatige premiebetaling. Het gespaarde vermogen neemt
daardoor progressief toe. Zie ook de figuur hieronder.
a Wat betekent de uitdrukking “het gespaarde vermogen neemt progressief toe”?
b Verklaar met behulp van onderstaande grafiek hoe deze groei tot stand komt.
c
Als je 40 jaar in een pensioenregeling hebt deelgenomen mag je met 63 jaar met vervroegd
pensioen. Je kunt wel eerder, zeg na 35 jaar, maar dan krijg je veel minder pensioen.
Verklaar hoe het komt dat je na 35 jaar pensioenopbouw nog maar 65% krijgt van het
bedrag dat je kunt krijgen als je nog vijf jaar (tot het 40 e jaar) doorwerkt.
19 Lees onderstaand bericht en beantwoord daarna de vragen.
Stakingen Frankrijk breiden zich uit

PARIJS - Het openbare leven in Frankrijk wordt flink gehinderd door stakers en
demonstranten tegen de plannen van de Franse president Nicolas Sarkozy om de
pensioenleeftijd te verhogen. Mogelijk krijgen ook reizigers in andere Europese landen last
van de acties, met name in het luchtverkeer. Personeel op luchthavens, buschauffeurs,
postbodes en de mensen die geldautomaten van biljetten moeten voorzien sluiten zich naar
verwachting aan bij de al stakende medewerkers van olieraffinaderijen en actievoerende
truckers. Op de internationale luchthaven Roissy Charles de Gaulle wordt de helft van de
vluchten geannuleerd. Op andere luchthavens, waaronder de andere Parijse luchthaven
Orly, een derde van de vluch ten. (ANP)
De Franse regering wil het pensioenstelsel in Frankrijk hervormen om het betaalbaar te
houden. Daarvoor moeten volgens de regering de werknemers in de publieke sector,
ongeveer een kwart van de totale beroepsbevolking, hun bevoorrechte positie opgeven. Zij
hoeven nu voor een volledig pensioen minder jaren te werken dan werknemers in de
particuliere sector.
In het Franse systeem betalen werknemers de inkomens van de huidige gepensioneerden
volgens het zogeheten omslagstelsel. Nederland kent een kapitaaldekkingsstelsel, waarbij
de pensioenen worden betaald uit de opbrengsten van het belegde pensioengeld. Alleen
voor de AOW kent ook Nederland het omslagstelsel. Het relatief genereuze pensioenstelsel
in Frankrijk dateert van kort na de Tweede Wereldoorlog. Het functioneert goed zolang er
maar genoeg mensen werken om de inkomens van de gepensioneerden te betalen. Maar
dat wordt almaar lastiger nu de bevolkingsgroei stagneert en de bevolking vergrijst.
Bron: Algemeen Dagblad, 19 oktober 2010
a
b
Leg in eigen bewoordingen uit waarom de pensioenen voor Franse ambtenaren op den duur
met het oude systeem onbetaalbaar zijn.
Je schrijft een brief aan je Franse vakantievriend Pascal, waarin je hem uitlegt hoe het
Nederlandse pensioensysteem werkt. Je eindigt met de vraag of dat misschien ook iets voor
Frankrijk zou kunnen zijn.
20 Wordt de AOW onbetaalbaar?
Alle ingezeten burgers van Nederland die 65 jaar en ouder zijn, ontvangen een AOWuitkering.
De AOW-uitkeringen worden gefinancierd via een omslagstelsel. Tot het jaar 2040
stijgt het aantal ouderen veel sneller dan het aantal premieplichtigen. Hierdoor dreigen de
AOW-uitkeringen onbetaalbaar te worden. Een journalist van de economische redactie van
een krant wil de problemen rond de financiering van de AOW becijferen en gaat daarbij uit
van de volgende gegevens:

Overige gegevens voor 2000:
• het jaarinkomen van een premieplichtige bedraagt gemiddeld € 24.000;
• een AOW-uitkering is waardevast en bedraagt gemiddeld € 8.636,36;
• de AOW-uitkeringen bedragen in totaal € 19 miljard;
• 60% van de beroepsgeschikte bevolking is premieplichtig.
Voor 2040 gaat de journalist er van uit dat:
• de koopkracht van het gemiddelde inkomen ten opzichte van 2000 is gestegen;
• de gemiddelde AOW-uitkering vanwege haar waardevaste karakter is gestegen tot
€ 26.000;
• nog steeds 60% van de beroepsgeschikte bevolking premieplichtig is.
a Toon aan dat een premieplichtige in 2000 gemiddeld € 2.918,59 aan AOW-premie moet
betalen.
b Bereken hoeveel procent het prijspeil in 2040 naar verwachting hoger is dan in 2000.
c Bereken hoeveel procent de gemiddelde AOW-premie in 2040 naar verwachting hoger is
dan in 2000.
d
Stel dat de journalist bij zijn berekeningen was uitgegaan van een welvaartsvaste in plaats
van een waardevaste AOW-uitkering.
Zouden de benodigde AOW-premies in 2040 in dat geval hoger zijn geweest, lager zijn
geweest of gelijk zijn gebleven? Verklaar het antwoord.
Havo totaalvak 2002-II-7
21 Raadsel
Iemand heeft een grote vijver in zijn tuin. Aan het begin van het seizoen plant hij een
waterlelie in de vijver. Na een week komt er een blad boven water. Na twee weken zijn er
twee bladeren boven water gekomen. Na drie weken vier, na vier weken acht, na vijf weken
zestien. Elke week verdubbelt het aantal bladeren aan het wateroppervlak. Na 40 weken is
de vijver helemaal vol met bladeren.
a Na hoeveel weken is de vijver halfvol? Licht je antwoord toe.
b Hoe kun je dit raadsel bij de uitleg van het kapitaaldekkingsstelsel gebruiken?
22 De strijd tegen arbeidsongeschiktheid
Volgens de regering is het aantal arbeidsongeschikten in Nederland te groot. In 2006 is de
Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) vervangen door de Wet werk en
inkomen naar arbeidsvermogen (WIA). Door de WIA is het voor werknemers moeilijker
geworden een arbeidsongeschiktheidsuitkering te krijgen. Bovendien worden werkgevers
gestimuleerd er voor te zorgen dat werknemers niet arbeidsongeschikt worden. De
onderstaande tabel geeft informatie over het aantal WAO’ers in de periode 1999-2003.

a
Een, in verhouding tot het aantal werkenden, groot aantal arbeidsongeschikten heeft via de
wig een negatieve invloed op de internationale concurrentiepositie van Nederland.
Geef een verklaring voor die negatieve invloed.
Enkele oorzaken van uitstroom uit de WAO zijn:
− een arbeidsongeschikte wordt na herkeuring arbeidsgeschikt verklaard;
− een arbeidsongeschikte vindt (aangepast) werk waardoor de WAO-uitkering overbodig
wordt.
b Noem een andere oorzaak van uitstroom uit de WAO.
c Bereken het aantal WAO-uitkeringen aan vrouwen per 31 december 1998.
d In welk jaar of in welke jaren stijgt de instroom van het aantal mannen in de WAO zowel
absoluut als relatief?
e Is de vrouwelijke beroepsbevolking in 2000 groter of kleiner dan in 1999? Verklaar het
antwoord op basis van de instroomgegevens zonder berekening.
(havo herexamen 2009 opgave 7)
23 Aard Brouwer verdient € 40.000 per jaar. Hij moet daarvan 5% aan belasting afdragen en
35% aan premies. De werkgever van Aard betaalt 15% over het brutoloon aan
werkgeverspremies.
a Bereken de hoogte van het nettoloon van Aard?
b Bereken de loonkosten die de werkgever van Aard heeft om hem in dienst te houden.
c Bereken de grootte van de wig.
d Druk de wig uit in een percentage van het brutoloon.
24 Marjelle heeft berekend dat de wig 40% is van de loonkosten. De werkgever betaalt 18%
van het brutoloon aan werkgeverspremies voor Marjelle. Marjelle verdient € 18.000 netto
per jaar.
a Bereken de grootte van het brutoloon van Marjelle.
b Hoe hoog is de gemiddelde belastingdruk van Marjelle?
Het is erg verleidelijk voor Marjelle om op het voorstel van haar baas in te gaan en zwart te
gaan werken.

c
d
Leg uit waarom dit verleidelijk is.
Leg aan Marjelle uit waarom het niet verstandig is om op het voorstel van haar baas in te
gaan.
25 Langer leven, langer werken
Wie gaat straks de oude dag betalen voor de eindexamenkandidaten van vandaag? Zullen
er in 2050 nog voldoende werkenden zijn om de Algemene Ouderdomswet (AOW) te
financieren? Bestaat de AOW nog wel in 2050? Dit soort vragen wordt steeds vaker
gesteld.
Nederland vergrijst, er komen zowel absoluut als relatief steeds meer ouderen. De AOW
dreigt door de vergrijzing onbetaalbaar te worden. Als er nu geen maatregelen genomen
worden, zal de AOW-premie jaarlijks moeten stijgen, waardoor de internationale
concurrentiepositie kan verslechteren. De overheid heeft een werkgroep “Seniorenbeleid”
ingesteld, die moet onderzoeken hoe de AOW betaalbaar kan blijven. Deze werkgroep
komt met een aantal voorstellen, waaronder de volgende drie.
− De leeftijd waarop mensen recht krijgen op een AOW-uitkering moet worden verhoogd.
− Werknemers ouder dan 55 jaar moeten worden bijgeschoold en/of omgeschoold.
− De wig voor ouderen moet worden verkleind.
De scholing van deze oudere werknemers moet worden gericht op verhoging van de
participatiegraad van ouderen in Nederland. In Nederland is de participatiegraad van
ouderen laag in vergelijking met jongeren. Volgens de werkgroep is de oorzaak van de lage
participatiegraad dat oudere werknemers naar verhouding duur zijn. Dat komt doordat deze
werknemers meestal aan de top van hun salaris zitten, terwijl de arbeidsproductiviteit in
veel gevallen daalt als mensen ouder worden. Daarnaast wijst de werkgroep op het risico
dat, indien ouderen langer door moeten werken, het aantal arbeidsongeschikte ouderen
kan toenemen.
Stel je de volgende situatie voor: Je bent lid van de jongerenafdeling van een politieke
partij. Het bestuur van de partij wil de voorstellen van de werkgroep “Seniorenbeleid” in het
partijprogramma opnemen, maar de jongerenafdeling is nog niet overtuigd. De
partijvoorzitter heeft jou gevraagd een toespraak te houden voor de jongerenafdeling
waarin de gevolgen van de voorstellen van de werkgroep worden toegelicht.
De toespraak begint als volgt:
“Beste partijgenoten, Graag wil ik de voorstellen van de werkgroep “Seniorenbeleid” onder
jullie aandacht brengen. Door invoering van deze voorstellen zal de samenleving beter in
staat zijn de toenemende kosten van de vergrijzing op te vangen, waardoor de AOW in de
toekomst betaalbaar kan blijven. Ik zal eerst de noodzaak uiteenzetten van het invoeren
van deze voorstellen. Vervolgens zal ik ingaan op enkele gevolgen van het invoeren van de
voorstellen van de werkgroep.”
Schrijf het vervolg van de toespraak.
a
b
In deze toespraak moeten de volgende aspecten aan de orde komen.
De wijze waarop verhoging van de AOW-premies tot verslechtering van de internationale
concurrentiepositie kan leiden.
De wijze waarop verhoging van de AOW-gerechtigde leeftijd kan bijdragen aan de
betaalbaarheid van de AOW, zowel via de inkomstenkant als via de uitgavenkant.
Daarnaast moet in de toespraak naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten aan
de orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in de toespraak past.
1 De wijze waarop scholing van oudere werknemers kan leiden tot een toename van de
vraag naar ouderen op de arbeidsmarkt.
2 De wijze waarop een verkleining van de wig voor ouderen het aanbod van ouderen op de
arbeidsmarkt kan vergroten.
3 Een andere maatregel dan omscholing waardoor de toename van het aantal
arbeidsongeschikte ouderen kan worden beperkt.

−
−
Aanwijzingen:
De onderdelen van de toespraak moeten logisch op elkaar aansluiten.
Gebruik voor het vervolg van de toespraak 120 woorden; een afwijking van 20 woorden is
toegestaan.
(Havo examen 2007 opgave 4)
26 Lees onderstaande bekendmaking.
a
b
c
Wat zijn de mogelijke gevolgen van bijstandsfraude?
Tot welke van de volgende vier categorieën reken je deze fraude: ontduiken, ontwijken,
misbruik of oneigenlijk gebruik?
Geef twee redenen waarom een taakstraf de voorkeur heeft boven een gevangenisstraf.
27 Het aantal mensen met een volledige of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheidsuitkering
daalde in de maand mei met 2.700 tot 914.500. Omgerekend naar volledige WAOuitkeringen
was er sprake van een daling met 3.400 tot 782.500. Aan het einde van de
maand mei stonden er 1,169 arbeidsongeschikten tegenover één volledige WAO-uitkering.
a Bereken het aantal arbeidsongeschikten dat begin mei tegenover één volledige WAOuitkering
stond (in drie decimalen).
b Leg met behulp van de cijfers uit of de mate waarin mensen arbeidsongeschikt worden
verklaard, in deze maand is toegenomen of afgenomen.
c
d
De regering heeft het beroep op de WAO doen afnemen door strengere keuringsnormen toe
te passen. Deze gelden ook voor de arbeidsongeschikten, die op grote schaal werden
herkeurd. Dit beleid kan op korte termijn echter leiden tot meer werkloosheid.
Geef een verklaring voor deze stelling.
Verklaar waarom strengere keuringsnormen op langere termijn kunnen leiden tot een
afname van de werkloosheid.
Havo
28 Kinderopvang: wie zal dat betalen?
In de gemeente Zettedijk zijn diverse kinderdagverblijven gevestigd. De kosten van
kinderopvang worden grotendeels betaald door de ouders en hun werkgevers. Daarnaast
ontvangen kinderdagverblijven een subsidie van de gemeente. De gemeente Zettedijk
hanteert hierbij de volgende subsidieregeling:
• bijdrage gemeente: 15% met een maximum van € 700 per kindplaats per jaar;
• bijdrage werkgevers: 35% met een maximum van € 1.200 per kindplaats per jaar;
• bijdrage ouders: het restant.
Een van de kinderdagverblijven in Zettedijk is ‘De Kleuter’. De kosten van één kindplaats bij
‘De Kleuter’ bedragen € 4.200 per jaar.
a Bereken de jaarlijkse bijdrage van ouders aan een kindplaats bij ‘De Kleuter’.

Ook werkgevers zijn bereid een deel van de kosten van kinderopvang voor hun rekening te
nemen. Zij verwachten dat daardoor meer mensen betaald werk zullen gaan doen. De
grafieken hieronder hebben betrekking op de vraag naar en het aanbod van arbeid.
b
c
In welke grafiek is de verwachting van de werkgevers juist in beeld gebracht?
Voor het subsidiëren van kinderopvang door de overheid kunnen diverse argumenten
worden gebruikt. Hieronder staan enkele van die argumenten:
argument 1: Kinderopvang vergroot het draagvlak voor de sociale zekerheid.
Argument 2: Kinderopvang is een middel om de kosten van vergrijzing op te vangen.
Kies een van de genoemde argumenten en beschrijf de redenering die daarachter zit.
Havo deelvak 2002-I-10
29 Begroting collectieve sector vergrijst
Bij de inkomsten en uitgaven van de collectieve sector van Nederland moet steeds meer
rekening worden gehouden met de vergrijzing van de bevolking. De vergrijzing heeft in de
komende jaren onder andere invloed op de betaalbaarheid van het ouderdomspensioen.
Het pensioenstelsel in Nederland rust op drie pijlers. De eerste pijler is de AOW-uitkering
die volgens het omslagstelsel wordt gefinancierd. De tweede en de derde pijler worden
volgens het kapitaaldekkingsstelsel gefinancierd. De tweede pijler is het aanvullende
pensioen per bedrijf(stak) waarbij premies collectief via een pensioenfonds worden belegd.
De derde pijler bestaat uit individuele besparingen die bijvoorbeeld via particuliere
verzekeringsmaatschappijen worden belegd. Er wordt verwacht dat, door de vergrijzing, de
financiering van de AOW-uitkeringen in Nederland in de komende jaren problemen gaat
opleveren. In een advies aan de regering over deze problematiek schetst de
wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid (WRR) de ontwikkelingen en eventuele
oplossingen. De volgende punten worden onder andere genoemd:
• de WRR verwacht dat naast de AOW ook andere uitgavenposten van de collectieve sector
door de vergrijzing sterk zullen stijgen;
• de WRR verwacht echter ook dat sommige uitgavenposten van de collectieve sector door
de vergrijzing naar verhouding kunnen dalen;
• de WRR dringt aan op maatregelen om de verhouding tussen inactieven en actieven, de
i/aratio, te verkleinen;
• de WRR dringt aan op het verder terugdringen van de staatsschuldquote.
a Noem een voorbeeld van een uitgavenpost van de collectieve sector die door de vergrijzing
naar verhouding kan dalen. Licht het antwoord toe.
b Leg uit dat het terugdringen van de staatsschuldquote ruimte op de begroting van de
collectieve sector kan bieden om de stijgende kosten van de vergrijzing op te vangen.
c
Een verkleining van de i/a-ratio kan een gunstige invloed hebben op de betaalbaarheid van
het pensioenstelsel in Nederland.
Voor welke van de genoemde pijlers geldt deze gunstige invloed? Verklaar het antwoord.
Havo totaalvak 2003-II-1

30 Sociale (on)zekerheid
Nederland heeft na de Tweede Wereldoorlog een omvangrijk stelsel voor sociale zekerheid
opgebouwd. Een onderdeel van dit stelsel is de Algemene Ouderdomswet (AOW). De
financiering van de uitkeringen voor de AOW vindt plaats via het omslagstelsel. Die
financiering kan in de toekomst problematisch worden. De gegevens in de tabel geven voor
dit probleem enige onderbouwing. In deze opgave veronderstellen we dat alleen de groep
20-64 jarigen premies AOW betaalt.
a
b
c
d
Beschrijf de werking van het omslagstelsel.
Leg uit, door minstens twee verschillende gegevens uit tabel 6 te gebruiken, hoe de
financiering van de AOW na 2000 een probleem kan worden.
In 2000 is in de groep 20-64 jaar het inkomen per persoon waarover deze premie betaald
wordt (het premie-inkomen) gemiddeld 10.525 euro. Het premiepercentage voor de AOW
bedraagt in dat jaar 17,9%. Veronderstel dat het reële premie-inkomen per persoon in de
groep 20-64 jaar in 2010 (gemiddeld) gelijk blijft ten opzichte van 2000 en dat de AOWuitkering
waardevast blijft.
Toon met een berekening aan dat de collectieve sector in 2010 in totaal 28,2 miljard euro
AOW moet uitkeren.
Bereken het premiepercentage dat nodig is om in 2010 alle AOW-uitkeringen te kunnen
financieren.
31 De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid kondigt eind 2000 in de Tweede Kamer
maatregelen aan om het beroep op de bijstand terug te dringen. Zo wil hij een
sollicitatieplicht opleggen aan mensen met een bijstandsuitkering die zonder veel bijscholing
aan de slag kunnen. „Want”, zo betoogt hij in een journaaluitzending, „bedrijven schreeuwen
om personeel en toch leven ruim 400.000 mensen in Nederland van een bijstandsuitkering.”
De minister vindt het van belang dat ook alleenstaande ouders met een bijstandsuitkering
een band met de arbeidsmarkt houden. Als mensen lang zonder werk zitten, is de kans
groot dat zij ook in de komende jaren op de bijstand aangewezen blijven. Het kabinet stelt
voor dat alleenstaande ouders worden verplicht minstens 24 uur per week betaalde arbeid
te verrichten. De minister geeft tenslotte aan dat hij bereid is rekening te houden met
persoonlijke omstandigheden van uitkeringsgerechtigden, omdat „veel bijstandsmoeders
met kinderen jonger dan 5 jaar onmogelijk hun zorgplicht met een baan kunnen
combineren.”
Dit standpunt van de minister lokte in de media veel discussie uit. Gert, leerling uit 5 havo,
vindt dat de gunstige gevolgen van de aangekondigde sollicitatieplicht in deze discussie
onderbelicht blijven. Gert stuurt daarom een ingezonden brief naar een landelijk dagblad.
De brief van Gert begint als volgt:
„Geachte redactie,
Bij de vraag of er een sollicitatieplicht voor mensen met een bijstandsuitkering moet worden
opgelegd, speelt een groot aantal aspecten een rol. Ik vind dat tegenstanders van een

a
b
sollicitatieplicht goede argumenten hebben. Zo vraag ik me af, of de overheid alleenstaande
ouders wel kan verplichten de opvoeding van jonge kinderen gedeeltelijk over te laten aan
anderen. Toch wil ik in deze brief de gunstige economische gevolgen van het opleggen van
een sollicitatieplicht benadrukken.”
Schrijf het vervolg van de brief van Gert.
In deze brief moeten de volgende aspecten aan de orde komen:
het gevolg voor de loonontwikkeling en het gevolg daarvan voor de internationale
concurrentiepositie van Nederland.
het gevolg voor de secundaire inkomensverdeling.
Daarnaast moet in de brief naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten aan de
orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in de brief past.
1 de noodzaak tot een verhoging van het deelnemingspercentage van vrouwen met het oog
op de vergrijzing van de bevolking.
2 het gevolg voor de verhouding tussen inactieven en actieven (de i/a-ratio).
3 het gevolg voor de belastingontvangsten.
32 Op de verzekeringenmarkt is net als op alle andere markten sprake van vragers en
aanbieders. De vragers zijn gezinnen of bedrijven die bepaalde financiële onzekerheden
willen afdekken.
a Noem twee factoren waar de mate van risico-aversie bij verzekerden vanaf hangt?
b
c
Stel dat de hoogte van een gemiddelde verwachte schade in een jaar € 2.400 bedraagt en
dat de waarde van het veilige gevoel € 400 per jaar waard is.
Wat is dan de maximale premie die de verzekerde wil betalen voor een verzekeringspolis?
Voor de verzekeraar van de bij vraag b bedoelde verzekerde moet de premie ten minste
gelijk zijn aan de verwachte kosten. Dat zjn de kosten van de verwachte waarde van de uit
te keren schadevergoeding plus de uitvoeringskosten per polis. Stel dat deze poliskosten
120 euro bedragen.
Welke maandelijkse premie moet de aanbieder dan voor de verzekeringspolis rekenen?
33 Bekijk onderstaande cartoon uit een Amerikaanse krant.
a
b
Omdat bankdirecteuren wisten dat een centrale bank of overheid banken nooit zullen laten
omvallen, vanwege hun grote maatschappelijke rol, heeft dit geleid tot onverantwoord
gedrag, wat nog werd versterkt door een absurde bonuscultuur.
Waaruit bestond het onverantwoordelijke gedrag, wat tot de bankencrisis in 2007 heeft
geleid?
Wie zijn volgens de cartoonist uiteindelijk de dupe van dit slechte gedrag (moral hazard)?

34 In economische publicaties wordt veel gebruik gemaakt van tabellen en grafieken. In de
onderstaande vier statistieken staat informatie over Nederland. Naar aanleiding van deze
statistieken worden in deze opgave vijf vragen gesteld.
a
Laat aan de hand van een berekening zien dat het bedrag van de gemiddelde
arbeidsongeschikt-heidsuitkering per persoon in 1994 ten opzichte van 1991 met 4,3% is
gestegen.
b Toon aan dat de koopkracht van de gemiddelde arbeidsongeschiktheidsuitkering in 1994
ten opzichte van 1991 is gedaald.
Mede door het gebruik van verschillende definities van arbeidsongeschiktheid ontstaan er
soms verschillen tussen statistieken. Dit kan vervolgens leiden tot tegenstrijdigheden in de
informatie.
c Toon aan dat de informatie in statistiek 4 met betrekking tot 1996 tegenstrijdig is met de
informatie in statistiek 1.
d Bereken het aantal actieve vrouwen in 1992.
e
Tussen 1991 en 1997 is het aantal arbeidsongeschikten bij vrouwen sterker gestegen dan
bij mannen. De sterke groei van het aantal actieve vrouwen in deze periode kan hiervan een
oorzaak zijn.
Toon aan dat het aantal arbeidsongeschikte vrouwen als percentage van het aantal actieve
vrouwen in 1997 ten opzichte van 1991 is gedaald.

35 In het kader van de privatisering laat de overheid delen van de sociale zekerheid uitvoeren
door bedrijven in de marktsector. Zo is de ziektewet enige jaren geleden grondig gewijzigd.
Vóór deze wijziging waren alle werkgevers verplicht zich via de collectieve sector te
verzekeren tegen het risico dat het loon van zieke werknemers 1 jaar moest worden
doorbetaald. De premie die de werkgever moest betalen, was voor iedere werknemer
hetzelfde percentage van het brutoloon.
Ná de privatisering is de ziektewet gedeeltelijk vervangen door een wet die werkgevers
verplicht het loon van zieke werknemers 2 jaar door te betalen. Werkgevers kunnen zich
tegen dit risico niet meer verzekeren via de collectieve sector. Werkgevers zijn vrij om te
kiezen tussen het zelf dragen van dit risico of zich daartegen te verzekeren bij een
particuliere verzekeringsmaatschappij. Kleine bedrijven vinden dit risico meestal te groot om
zelf te dragen en zullen zich eerder dan grote bedrijven verzekeren bij een particuliere
verzekeringsmaatschappij. Door deze privatisering worden ook de mogelijkheden voor
“premiedifferentiatie” vergroot. Met premiedifferentiatie wordt in dit geval bedoeld, dat de
premie die een bedrijf voor de ziektewet moet betalen, naar verhouding hoger wordt als dat
bedrijf een hoger bedrag aan uitkeringen nodig heeft dan andere bedrijven. Door deze
verandering hoopt de overheid dat werkgevers zich meer inzetten om het ziekteverzuim in
hun bedrijf terug te dringen.
Stel je de volgende situatie voor:

In de klas vindt een discussie plaats over de veranderingen in de ziektewet. Veel leerlingen
vinden de geschetste veranderingen van de ziektewet slecht, omdat hierdoor de positie van
risicogroepen zoals mensen met een zwakke gezondheid en gehandicapten op de
arbeidsmarkt wordt verzwakt. Ook komt in de discussie naar voren dat werkgevers er
waarschijnlijk van uitgaan dat het ziekteverzuim van risicogroepen naar verhouding hoog is.
Daarom wordt verwacht dat werkgevers kosten zullen proberen te besparen door
risicogroepen te mijden bij het vervullen van vacatures. Deze “selectie aan de poort” wordt
in de discussie als discriminatie bestempeld. Jij vindt de discussie eenzijdig, omdat er vrijwel
alleen wordt ingegaan op de negatieve gevolgen van de veranderingen in de ziektewet. Jij
gaat voor de klas een betoog houden waarin de positieve kanten van de veranderingen in
de ziektewet worden uiteengezet.
Het betoog begint als volgt:
a
b
“Beste klasgenoten,
Aan onze discussie wil ik enkele positieve kanten van de veranderingen in de ziektewet
toevoegen. Ik verwacht namelijk dat deze veranderingen uiteindelijk tot daling van het
ziekteverzuim in Nederland zullen leiden.”
Schrijf het vervolg van het betoog.
In het betoog moeten de volgende aspecten aan de orde komen:
De toename van het belang voor werkgevers om na de wijziging van de ziektewet het
ziekteverzuim in het eigen bedrijf terug te dringen.
Een beschrijving van twee soorten maatregelen, anders dan “selectie aan de poort”, die
werkgevers kunnen gebruiken om het ziekteverzuim terug te dringen.
Daarnaast moet in het betoog naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten aan de
orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in het betoog past.
1 het gevolg voor de internationale concurrentiepositie van Nederland via de loonkosten per
product;
2 het gevolg voor de structuurwerkloosheid in Nederland;
3 een overheidsmaatregel of een CAO-afspraak om aan het bezwaar tegen “selectie aan de
poort” tegemoet te komen.
Aanwijzingen
• De onderdelen van het betoog moeten logisch op elkaar aansluiten.
• Gebruik voor het vervolg van het betoog 120 woorden; een afwijking van 20 woorden is
toegestaan.
36 De valkuil van de sociale zekerheid
Sommige economen zien in het bestaan van een stelsel van sociale zekerheid een gevaar
voor de economische ontwikkeling. Volgens deze visie kan een verslechtering van de
economische situatie door een stelsel van sociale zekerheid worden versterkt. Dit wordt de
valkuil van de sociale zekerheid genoemd. Deze valkuil kan duidelijk worden gemaakt aan
de hand van de volgende redenering. Als de werkgelegenheid in een land daalt, kan
daardoor de werkloosheid stijgen. De verhouding tussen het aantal mensen met een
uitkering en het aantal mensen met werk zal dan groter worden en de uitgaven voor de
sociale zekerheid zullen toenemen. Omdat de toenemende uitgaven voor de sociale
zekerheid opgebracht moeten worden door een kleiner aantal mensen, zullen de premies
voor de sociale zekerheid stijgen waardoor de collectieve lasten stijgen. De
premieverhoging zal door de werknemers worden afgewenteld op de werkgevers, die
daardoor hun loonkosten zien stijgen. Deze stijging van de loonkosten zal tot afname van de
werkgelegenheid leiden waarna het hele proces weer van voor af aan begint. De redenering
over de valkuil van de sociale zekerheid staat in de figuur samengevat. Iedere pijl geeft een
oorzaak-gevolg verband weer. Een + bij een pijl duidt op een positief verband tussen
oorzaak en gevolg. Wanneer er een − bij een pijl staat, is dit verband negatief. Zo zal een
stijging van de werkgelegenheid tot gevolg hebben dat de verhouding tussen inactieven en
actieven (de i/a-ratio) daalt en zal een daling van de werkgelegenheid tot gevolg hebben dat
de i/a-ratio stijgt.

a
Geef een verklaring voor het negatieve verband tussen loonkosten en werkgelegenheid.
De overheid kan reageren op verslechterende economische omstandigheden zodat de
economie minder snel in de valkuil van de sociale zekerheid terechtkomt. Zo kan de
overheid maatregelen nemen die:
• de gevolgen van een stijging van de i/a-ratio voor de omvang van de sociale
zekerheidsuitgaven beperken (pijl 2).
• voorkomen dat een stijging van de sociale zekerheidsuitgaven tot verhoging van de
collectieve lasten leidt (pijl 3).
b Kies één van beide pijlen 2 of 3. Schrijf het nummer op en noem een maatregel die de
overheid in dat geval kan nemen.
c
Een econoom van de vakbond zegt na het bestuderen van de figuur: “In de werkelijkheid
spelen meer verbanden een rol. Als bijvoorbeeld de werkgelegenheid sterk daalt, zullen de
looneisen worden verlaagd. Ik zou daarom in de figuur een extra pijl trekken”.
Tussen welke twee begrippen in figuur 2 moet volgens de vakbondseconoom een pijl
worden getrokken? Geef aan waar deze pijl begint en licht toe of bij deze pijl een + of een −
moet worden gezet.
37 Lastendruk in Nederland te hoog?
Internationaal gezien kent Nederland een relatief hoge lastendruk op arbeid (zie tabel). Het
verlagen van die lastendruk staat bij de regering hoog op de agenda omdat een te hoge
lastendruk ten koste kan gaan van de werkgelegenheid. De regering heeft een tweetal
belastingmaatregelen genomen.
• De tarieven voor de inkomstenbelasting zijn verlaagd waarbij de progressie in de tarieven is
verminderd.
• Om die tariefsverlaging te financieren zijn de meeste aftrekposten afgeschaft of sterk
beperkt.
Voor- en tegenstanders van deze belastingmaatregelen wezen vooral op de gevolgen ervan
voor de inkomensverdeling.

a
b
c
Bereken hoeveel procent het nettoloon in Frankrijk hoger is dan in Nederland bij een
brutoloon van € 25.000.
Leg uit hoe een, in vergelijking met andere landen, hoge lastendruk in een land via
afwenteling ten koste kan gaan van de werkgelegenheid in dat land.
Welke van de gegeven belastingmaatregelen heeft nivellering van de secundaire personele
inkomensverdeling tot gevolg? Verklaar het antwoord.
38 Armoedeval
Als een laaggeschoolde uitkeringsgerechtigde werk aanvaardt, stijgt diens bruto-inkomen.
Maar omdat daardoor het recht op inkomensondersteunende tegemoetkomingen voor een
deel verloren gaat, is de stijging van het beschikbaar inkomen uiteindelijk zeer beperkt. Dat
noemt men de armoedeval.
Een laaggeschoolde uitkeringsgerechtigde heeft gemiddeld een bruto-uitkering van 77,5%
van het bruto wettelijk minimumloon (WML). Dat WML bedraagt € 1.110,80 per maand. Stel
dat werkaanvaarding geschiedt tegen een brutoloon dat gemiddeld 30% boven het WML
ligt. De regering wil dat 35.000 laaggeschoolde uitkeringsgerechtigden betaald werk
aanvaarden. Om dat te bereiken moet de armoedeval kleiner worden. Daartoe worden twee
maatregelen overwogen:
• een verhoging van de arbeidskorting (= een belastingkorting voor mensen met inkomen uit
arbeid);
• een verlaging van de huursubsidie voor alle mensen die voor huursubsidie in aanmerking
komen.
a Bereken met welk bedrag het beschikbaar inkomen van een laaggeschoolde
uitkeringsgerechtigde gemiddeld per maand toeneemt bij het aanvaarden van werk.
b Bereken met welk bedrag de arbeidskorting op jaarbasis verhoogd zou moeten worden om
het streefaantal van 35.000 te bereiken.
c Leg uit hoe de verlaging van de huursubsidie de armoedeval kan verkleinen.
39 Eén van de onderdelen van de oplossing van het armoedeprobleem is het vinden van
betaald werk. Daardoor stijgt het netto inkomen. Maar omdat men geen uitkering meer
heeft, verminderen of verdwijnen allerlei aan de uitkering gekoppelde regelingen. Daardoor
ontstaat een netto inkomensverlies dat armoedeval wordt genoemd. In de tabel wordt dit
aan de hand van een voorbeeld toegelicht.
Inkomen, inkomensafhankelijke subsidie en eigen bijdrage voor enkele regelingen
voor een alleenstaande ouder (maandbedragen in euro’s)

a
b
Een alleenstaande ouder in de bijstand accepteert een baan tegen 120% van het bruto
minimumloon. De huur van de woning bedraagt 365 euro per maand. Aangezien de
kinderen nog jong zijn wordt gebruik gemaakt van kinderopvang.
Bereken hoeveel procent van de toename van het netto inkomen verdwijnt door het
(gedeeltelijk) vervallen van de in de tabel gegeven regelingen.
Eén van de maatregelen die de overheid zou kunnen nemen om deze armoedeval op te
heffen is het instellen van een extra aftrekpost voor werkenden in het stelsel van loon- en
inkomstenbelasting. Het maximaal aftrekbare bedrag moet dan wel hoger zijn dan het uit de
tabel af te leiden netto inkomensverlies om dit verlies volledig te compenseren.
Leg uit waarom het bedrag van de extra aftrekpost hoger moet zijn dan de uit de tabel af te
leiden armoedeval.
40 Vergrijzing brengt oudedagsvoorzieningen in gevaar
In de loop van de 21ste eeuw wordt in de rijke landen een steeds verdere vergrijzing van de
bevolking verwacht. Deze vergrijzing kan problemen opleveren bij de financiering van
oudedagsvoorzieningen als die gebaseerd is op het omslagstelsel. Hoe groot dit probleem
is, kan worden weergegeven met de “grijze druk”. De grijze druk is in deze opgave het
aantal 65-plussers uitgedrukt als percentage van de bevolking van 20 tot en met 64 jaar.
a
b
c
Sommige politici pleiten ervoor de verwachte financieringsproblemen van oudedagsvoorzieningen
te verlichten door over te stappen op het kapitaaldekkingsstelsel.
Wat wordt verstaan onder het kapitaaldekkingsstelsel?
Toon met behulp van een berekening aan dat de mutatie van de grijze druk in Nederland in
procentpunten tussen 2000 en 2050 kleiner is dan in Duitsland en België.
Uit de gegevens leidt Peter de volgende stelling af: als de oudedagsvoorzieningen zowel in
België als Duitsland gefinancierd worden volgens het omslagstelsel, is het
premiepercentage dat hiervoor in 2000 moet worden betaald in België hoger dan in
Duitsland. Immers, de grijze druk is in België hoger dan in Duitsland. Ria beweert dat de
stelling van Peter onjuist is, omdat er behalve de grijze druk andere factoren zijn die de
hoogte van dit premiepercentage bepalen.
Noem zo’n factor. Licht het antwoord toe.

41 In de figuur hieronder kun je de ontwikkeling van de koopkracht van actieven,
pensioenontvangers en een (echt)paar op het sociaal minimum aflezen voor de periode
1983-2001. Alle gegevens zijn als indexcijfer uitgedrukt, waarbij 1983 als basisjaar geldt.
Koopkrachtontwikkeling 1983-2001
Index reële inkomen
110
105
100
95
90
85
80
Sociaal minimum
Actieven
Pensioenontvangers
a Geef een verklaring voor de daling van de koopkracht van actieven in de periode 1985 –
1990.
b Beschrijf en geef een verklaring voor de verschillen in ontwikkeling van de koopkracht vanaf
1991.
c Beredeneer voor welke groepen de stijging van de CPI over de periode 1983-2001 groter is
geweest dan de stijging van de nominale inkomens of uitkeringen.
d
Eind 2001 zijn de indexcijfers in de grafiek voor pensioenontvangers, actieven en sociale
minima achtereenvolgens 103,9, 103,5 en 91. In de periode 1983-2001 steeg het
gemiddeld prijspeil met 95%.
Bereken voor de periode 1983-2001 voor elke groep de procentuele stijging van het
nominale inkomen of de nominale uitkering. Rond je antwoord af op één decimaal.
2 Pensioenontvangers
2 actieven
3 sociale minima (echtpaar)
42 Lees onderstaande fragmenten uit krantenartikelen en beantwoord de bijbehorende vragen.

Armoede bestrijding krijgt prioriteit
De gemeente Stadspolders trekt een bedrag van ongeveer € 12.000 uit om meer bekendheid te
kunnen geven over de bijzondere bijstand. Uit ervaring is gebleken dat armoede ook voortkomt
uit het feit dat mensen slecht op de hoogte zijn met de vergoedingen die worden geboden om hun
problemen te verminderen. De actie richt zich met namen op de verspreiding van folders via
onder meer de bibliotheek, de Stichting Welzijn Ouderen en huisartsen.
De Courant, 29 mei 2006
a
b
Welke specifieke groepen uitkeringsgerechtigden wil de gemeente Stadspolders bereiken
door de actie?
Een regeling die de gemeente uitvoert, die ook gericht is op het bestrijden van armoede,
wordt niet genoemd in het artikel. Welke?
FNV krijgt geen steun voor opvattingen armoedebeleid
De voorstellen over het te voeren armoedebeleid die de vakbonden hebben ingebracht in het
overleg in de Sociaal-Economische Raad (SER), zijn afgewezen. De SER, een belangrijk
adviesorgaan van de regering, meent dat een algemene verhoging van het sociaal minimum,
prikkels om mensen aan het werk te krijgen wegneemt. De FNV wil dat de regering in de
komende vier jaar 2,5 miljard reserveert voor armoedebestrijding. De helft zou bestemd moeten
zijn voor een structurele verhoging van het sociaal minimum, de rest voor algemeen
armoedebeleid. De SER echter denkt veel meer aan een gericht beleid voor groepen die nooit meer
aan het werk zullen komen.
Uit een krant
c
d
e
Aan welke groepen denkt de SER als hij spreekt over groepen die nooit meer aan het werk
zullen komen? Noem er twee.
Welk doel heeft de SER nog meer voor ogen als hij voorstellen doet voor de bestrijding van
armoede? Licht je antwoord toe.
Is de armoedebestrijding door de gemeente Stadspolders gebaseerd op de ideeën van de
FNV of de SER? Licht je antwoord toe.
43 De volgende gegevens heb je nodig bij de beantwoording van onderstaande vragen.
Sociale
1998
premies
Werkgeversaand
eel
Werknemeraan
deel
AOW
-
16,50%
Anw
-
1,40%
AWBZ
-
9,60%
ZFW
5,60%
1,20%
NWW
4,15%
6,45%
WAO
7,55%
-
a
Welke hierboven beschreven percentages tellen mee bij de bepaling van de omvang van de

wig?
b Beredeneer waarom sommige werkgevers voorstander zijn van een sobere
arbeidsongeschikt-heidsregeling.
c Maak duidelijk dat op langere termijn ook werknemers voordeel kunnen hebben van een
sobere arbeidsongeschiktheidsregeling.
d Leg uit op welke wijze een terugval van de Nederlandse export kan leiden tot een verhoging
van de wig.
44 Wulbz komt, ziektewet gaat
De Ziektewet (ZW) is voor de meeste werknemers niet meer van toepassing. Daarvoor is de
Wet Uitbetaling Loon bij Ziekte (Wulbz) in de plaats gekomen. Voor de meeste werknemers
vervalt de verplichte afdracht van ziektewetpremie. Werkgevers kunnen er nu voor kiezen
om het risico van ziekteverzuim particulier te verzekeren.
a De Wulbz kan voor werkgevers voordeliger zijn dan de oude Ziektewet. Licht deze stelling
toe.
b Wanneer zijn werkgevers echter duurder uit bij invoering van de Wulbz?
c
d
e
f
Door de invoering van de Wulbz is het ziekteverzuim met een aantal procenten gedaald.
Sommigen zeggen dat dit komt door betere arbeidsomstandigheden.
Maak duidelijk welke redenering de werkgevers blijkbaar maakten volgens deze politici.
Anderen zijn bang dat strengere selectiecriteria bij aanname van personeel een verklaring
vormen voor de daling van het ziekteverzuim.
Verklaar deze angst bij de laatste groep.
Op welke wijze kunnen de kosten van de sociale zekerheid door de invoering van de Wulbz
volgens deze laatste groep toch kunnen stijgen.
Ontgroening en vergrijzing zijn twee ontwikkelingen die de betaalbaarheid van het socialezekerheidsstelsel
moeilijker maken.
Leg deze stelling uit.
45 Het aantal AOW-ontvangers groeit elk jaar en is de 2 miljoen al ruim gepasseerd.
a Maak duidelijk dat de wijze waarop de AOW-uitkeringen nu gefinancierd worden reden is
voor zorg over de betaalbaarheid op langere termijn.
b Geef twee voorbeelden van veranderingen in het belastingstelsel die het draagvlak
verbreden en daardoor leiden tot een lagere AOW-premie.
c
d
De regering heeft besloten een speciaal AOW-fonds voor toekomstige AOW-uitkeringen op
te richten. Dit fonds kan ertoe bijdragen dat de AOW-premie in de toekomst niet verder hoeft
te stijgen.
Maak duidelijk hoe zo’n fonds ervoor kan zorgen dat de AOW-premie in de toekomst niet
verder hoeft te stijgen.
De overheid kan met verschillende maatregelen het beroep op de sociale zekerheid
verminderen.
Maak met een stapsgewijze redenering duidelijk welk effect de verruiming van het begrip
‘passende arbeid’ kan hebben op de omvang van de wig.
46 De verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in verband met de Tweede-
Kamerverkiezingen maken onder meer duidelijk hoe de verschillende partijen denken over
het armoedevraagstuk. GroenLinks schrijft dat het niveau van het sociale minimum en het
minimumloon moet worden opgetrokken met een zelfde percentage als de ontwikkeling van
de lonen.

a
b
c
d
Leiden de verkiezingsbeloften van GroenLinks tot welvaartsvaste of waardevaste
uitkeringen. Licht je antwoord toe.
Waarom wil GroenLinks niet alleen een verhoging van het sociaal minimum, maar
tegelijkertijd ook een verhoging van het minimumloon?
Noem een nadeel van deze voorstellen voor de arbeidsmarkt. Licht je antwoord toe.
Het VVD-programma spreekt niet over armoedebestrijding. Wel staat er dat de AOW
welvaartsvast en inkomensonafhankelijk moet zijn, ook in economisch slechte tijden.
In hoeverre stemmen het GroenLinks- en het VVD-verkiezingsprogramma op grond van het
bovenstaande overeen?
47 Lees onderstaand krantenartikel en beantwoord de vragen.
Ondernemers blijven in het publieke WAO-stelsel
De WAO zou zich aan de wetten van de markt moeten onderwerpen, zo stond het in het
regeerakkoord. Tot afgelopen woensdag konden bedrijven met hun WAO-risico naar de markt
gaan, maar ze bleven bijna allemaal in het veilige publieke stelsel.
De WAO was tot voor kort een regeling die steeds meer trekjes was gaan vertonen van een
vervroegd pensioen voor overbodige, maar kerngezonde werknemers. Werkgevers moesten
verantwoordelijk gemaakt worden voor de werknemers die ze als arbeidsongeschikt uit hun bedrijf
loodsten. Hoe? Door premiedifferentiatie en marktwerking.
Van de grote bedrijven is alleen Internationale Nederlanden Groep, die zelf als commerciële
verzekeraar actief is, voor zijn 130.000 werknemers in loondienst uit het publieke WAO-stelsel
gestapt. Bedrijven als Koninklijke PTT Nederland, Shell en Philips voelen er uit
kostenoverwegingen (nog) niets voor.
NRC Handelsblad
a
b
Was er in het verleden sprake van misbruik of oneigenlijk gebruik van de WAO-regeling?
Licht je antwoord toe.
Leg uit hoe premiedifferentiatie het beroep op de WAO-regeling kan terugdringen.
48 Het stelsel van sociale zekerheid staat in Nederland ter discussie. Belangrijke onderwerpen
hierbij zijn de hoogte en de betaalbaarheid van de oudedagsvoorziening. In Nederland
wordt de basis van de oudedagsvoorziening gevormd door de AOW (Algemene
Ouderdomswet). Veel werknemers hebben een aanvullend pensioen om te voorkomen dat
ze er na hun 65-ste in inkomen sterk op achteruitgaan.
De AOW wordt gefinancierd volgens het omslagstelsel terwijl de pensioenen gefinancierd
worden volgens het kapitaaldekkingsstelsel.
a Waarin verschilt de financieringswijze van het omslagstelsel van die van het
kapitaaldekkingsstelsel?
b
De premies die aan de pensioenfondsen worden betaald, worden voor een groot deel
buiten Nederland belegd. Het opbouwen van pensioen volgens het kapitaaldekkingsstelsel
leidt in deze situatie volgens sommige economen tot werkloosheid in Nederland.
Geef voor de stelling van deze economen een verklaring.
Teneinde het financiële draagvlak van de sociale zekerheid te versterken wordt in
Nederland onder andere gestreefd naar meer werkgelegenheid. Hoewel de
werkgelegenheid de afgelopen jaren gegroeid is, nemen vooral laaggeschoolden op de
arbeidsmarkt een kwetsbare positie in. Stel dat de situatie op de arbeidsmarkt overeenkomt
met de weergave in de figuur.

c
d
e
f
Bereken hoeveel procent van de beroepsbevolking met uitsluitend basisonderwijs volgens
de figuur werkloos is.
Leg uit hoe uit de figuur kan worden afgeleid dat er sprake is van zowel frictiewerkloosheid
als kwalitatieve structuurwerkloosheid.
Een van de maatregelen ter vergroting van de werkgelegenheid is het verlagen van de
sociale werkgeverslasten. De regering hoopt hiermee met name de werkgelegenheid voor
laaggeschoolden te vergroten.
Leg uit waarom de regering verwacht dat door deze maatregel de werkgelegenheid voor
laaggeschoolden meer toeneemt dan de werkgelegenheid voor hooggeschoolden.
Een andere maatregel is het verstrekken van een subsidie van maximaal € 6.000 per jaar
per ingeschakelde werkloze aan werkgevers die mensen aannemen die langdurig werkloos
zijn. Het loon mag dan maximaal 130 procent van het wettelijk minimumloon zijn. Van deze
regeling wordt veel gebruik gemaakt.
Leg uit waarom het onzeker is of deze maatregel, ondanks het vele gebruik, tot meer
werkgelegenheid zal leiden.