Toetsboek EmjD deel 2 (10 tm 16)

Toetsboek hoofdstuk 11 Markt - welvaart en economische politiek
1 De individuele welvaart van mensen kan de overheid beïnvloeden met de invoering
van rechtsregels.
a Op welke wijze kunnen deze rechtsregels ongewenst gedrag beperken.
b Geef een voorbeeld van het hier bedoelde ongewenste gedrag in het streven naar
meer welvaart.
c
De collectieve welvaart is de som van de welvaart van alle mensen te samen.
Beredeneer dat deze rechtsregels bijdragen aan het Pareto-optimum
2 Een goed werkend marktmechanisme leidt tot een stijging van de welvaart. In
onderstaande figuur zijn drie situaties weergegeven van een markt. In de
uitgangssituatie geldt de prijs P1. De consumenten zijn bij deze prijs bereid maar een
hoeveelheid Q1 te kopen, waardoor de bedrijven met een overschot blijven zitten.
Omdat de bedrijven een overschot hebben zullen zij hun prijs verlagen, bijvoorbeeld
naar P2.
a
b
Leg met behulp van de figuur uit dat de welvaart door deze prijsdaling toeneemt.
Leg met behulp van de getekende figuur uit dat het marktevenwicht gelijk is aan het
Pareto-optimum.
3 Lees onderstaande tekst
a
b
c
Waarom bemoeit de minister zich met de huurverhoging in Nederland?
Kun je dit ministeriële besluit een “maximumprijs” noemen? Licht je antwoord toe.
De maximale huurprijs is afhankelijk van het puntenaantal van de woning. Wat bedoelt
de minister daarmee?
1

4 Rooksignalen
De belasting op sigaretten in de Europese Unie (EU) is de hoogste ter wereld. De EU
kiest daar bewust voor, omdat zij het roken van sigaretten wil ontmoedigen. De EU
schrijft aan de lidstaten voor dat deze belasting moet bestaan uit twee onderdelen:
* een bedrag in euro’s per pakje;
* een percentage van de consumentenprijs (verkoopprijs inclusief belastingen) per pakje.
In het kader van de belastingharmonisatie streeft de EU er naar dat in alle lidstaten de
totale belastingen ongeveer eenzelfde deel van de consumentenprijs per pakje vormen.
Een zuidelijke lidstaat heeft gekozen voor een laag bedrag in euro’s en een hoog
percentage van de consumentenprijs. Een noordelijke lidstaat heeft juist gekozen voor
een hoog bedrag in euro’s en een laag percentage van de consumentenprijs.
In de uitgangssituatie wordt de gemiddelde consumentenprijs per pakje berekend, zoals
weergegeven in de figuur.
a
b
c
d
e
De EU wil het roken van sigaretten verder ontmoedigen. Veronderstel dat zij alle
lidstaten voorschrijft om het bedrag in euro’s per pakje met 1 euro te verhogen. De
lidstaten voeren dit voorschrift uit. Hierdoor zal in de zuidelijke lidstaat de nieuwe
consumentenprijs per pakje € 5,82 gaan bedragen.
In de zuidelijke lidstaat is de prijselasticiteit van de vraag naar pakjes sigaretten –0,4.
Worden belastingen op een pakje sigaretten gerekend tot de directe belastingen of tot
de indirecte belastingen? Verklaar het antwoord.
Bereken de nieuwe consumentenprijs van een pakje sigaretten in de noordelijke
lidstaat.
Toon met een berekening aan dat het totaal van belastingen per pakje in de zuidelijke
lidstaat met 147,8% stijgt.
Bereken vervolgens met hoeveel procent de totale belastingopbrengst uit pakjes
sigaretten voor de overheid in de zuidelijke lidstaat zal toenemen.
Leg uit dat de voorgeschreven belastingverhoging het bereiken van de nagestreefde
belastingharmonisatie kan belemmeren.
2

5 uit een krant:Snijbloemen worden doorgedraaid
In de eerste week van juli zijn er op de bloemenveilingen in Nederland 200.000 bossen
snijbloemen doorgedraaid. Voor deze bloemen waren op de veiling geen kopers. De
meeste doorgedraaide snijbloemen worden vernietigd. Voor de doorgedraaide
snijbloemen ontvangen kwekers een bodemprijs* van € 1,40 per bos.
Een verklaring voor het doordraaien zoeken veilingdeskundigen in het warme weer.
Hoge temperaturen beperken de levensduur van bloemen. Daardoor worden er minder
bloemen gekocht. Bovendien groeien de bloemen sneller, waardoor er veel
snijbloemen geplukt moeten worden.
*Een bodemprijs is een minimumprijs die door het veilingbestuur is ingesteld.
a
b
Noem een motief om op bloemenveilingen een bodemprijs voor snijbloemen vast te
stellen.
Schrijf de zin(nen) uit het krantenartikel op waaruit een verschuiving van de aanbodlijn
van snijbloemen kan worden afgeleid. Licht het antwoord toe.
De bloemenveilingen beschikken over een fonds om de bodemprijs in stand te houden.
Dit fonds komt onder andere aan geld door 5% in te houden op de totale veilingomzet
(van doorgedraaide en niet-doorgedraaide bloemen samen). In de eerste week van juli
bedroeg de totale veilingomzet van snijbloemen € 2.080.000. Voor de doorgedraaide
bossen snijbloemen hebben de bloemenveilingen de volgende bestemming gevonden:
• 10% wordt door het veilingfonds verkocht voor € 0,50 per bos aan bejaardentehuizen.
• het restant wordt vernietigd, wat geen kosten met zich meebrengt.
c Bereken het saldo van inkomsten en uitgaven van het veilingfonds betreffende
snijbloemen in de eerste week van juli.
d
Als doorgedraaide snijbloemen niet worden vernietigd, kan dat via de vraagzijde van de
markt op korte termijn tot een lagere veilingprijs van snijbloemen leiden.
Leg de oorzaak van deze mogelijk lagere veilingprijs van snijbloemen uit.
(Havo totaalvak 2002-I-3)
6 Koffie verkeerd?
De wereldmarkt voor koffiebonen wordt gekenmerkt door extreme prijsschommelingen.
Deze prijsschommelingen leiden voor telers van koffiebonen tot grote onzekerheid
over hun inkomen. Een model van de wereldmarkt voor koffiebonen kan deze situatie
illustreren (zie onderstaande figuur). In jaar 1 bedraagt het aanbod op de wereldmarkt
5 miljoen kilogram koffiebonen. Door slechte weersomstandigheden gaat in jaar 2
wereldwijd 20% van de oogst verloren.
3

a
b
c
d
Uit bovenstaande figuur kan worden afgeleid dat de daling van het aanbod van
koffiebonen op de wereldmarkt tot een stijging van de omzet op de wereldmarkt leidt.
Is er sprake van een prijselastische of van een prijsinelastische vraag als op een markt
een prijsstijging tot een omzetstijging leidt? Verklaar je antwoord.
De in de figuur geschetste ontwikkeling kan nadelige gevolgen hebben. Zo kunnen
sommige koffieboeren te maken hebben met een naar verhouding grote misoogst. Stel
dat koffieboer Ramiro in jaar 2 de helft van zijn oogst ziet mislukken.
Toon met behulp van een berekening aan dat de omzet van Ramiro in jaar 2 ten
opzichte van jaar 1 is gedaald.
Een ander nadelig gevolg van de in de figuur geschetste ontwikkeling betreft de
prijsontwikkeling op lange termijn. Tussen het aanplanten van koffiestruiken en het
oogsten van koffiebonen zit drie jaar. Een prijsstijging van koffiebonen in jaar 2 kan in
jaar 5 tot een prijsdaling van koffiebonen op de wereldmarkt leiden.
Geef voor deze prijsdaling de verklaring.
Volgens de Columbiaanse econoom Valdez kunnen de extreme prijsschommelingen
op de wereldmarkt worden beperkt door het instellen van een grondstoffenfonds. Dit
fonds moet een buffervoorraad koffiebonen aanhouden en, afhankelijk van de
wereldmarktprijs, koffiebonen kopen of verkopen. Het voor dit fonds benodigde geld
moet volgens Valdez makkelijk bijeengebracht kunnen worden. Valdez beweert
hierover: “Als na enkele jaren van overvloedige oogsten er in een jaar een misoogst is,
kan het grondstoffenfonds zelfs winstgevend zijn.”
Geef voor de bewering van Valdez de verklaring.
(Havo herexamen 2007 opgave 5)
7 Duitse minimalisten?
Nederland kent vanaf 1974 een wettelijk minimumloon. Alle werknemers van 15 tot 65
jaar die betaalde arbeid verrichten, hebben recht op een bepaald minimumloon per
gewerkt uur. Dit minimumloon vormt de basis voor loonafspraken in de collectieve
arbeidsovereenkomsten (cao) die in Nederland worden afgesloten. In Duitsland is er
géén algemene wettelijke minimumloonregeling. Een mogelijke invoering van zo’n
wettelijk minimumloon is bij onze oosterburen een politiek en maatschappelijk gevoelig
thema.
a Leg uit dat het afsluiten van cao’s kan leiden tot meeliftgedrag van werknemers.
Jasper is leerling in een 5 Havo klas van een school in Oldenzaal. Hij kent
leeftijdgenoten die in Duitsland in een Aldi supermarkt werken en voor hetzelfde werk
minder per uur verdienen dan hij verdient bij Aldi in Oldenzaal. “Hoe kan dat”, vraagt hij
zich af. Zijn leraar economie vertelt dat dit te maken kan hebben met het feit dat er in
Duitsland geen minimumloonregeling is. Om dit uit te leggen, toont hij een modelmatige
weergave van de Duitse arbeidsmarkt (bron 17) en stelt: “In deze grafiek wordt de
arbeidsmarkt van Duitsland voorgesteld als een markt van volkomen concurrentie met
een evenwichtsloon van 9 euro per uur.
In werkelijkheid voldoet een arbeidsmarkt van een land niet aan alle kenmerken van
deze marktvorm, maar deze modelmatige weergave kan je helpen om de werking van de
arbeidsmarkt en het effect van een minimumloon te begrijpen.”
b
Noem twee kenmerken van de marktvorm volkomen concurrentie en licht toe waarom
een arbeidsmarkt van een land niet aan deze kenmerken voldoet.
4

De leraar vervolgt: “Bij een loon van 9 euro per uur is het totaal van werknemerssurplus
plus werkgeverssurplus maximaal. Stel dat de Duitse regering een wettelijk minimumloon
invoert van 10 euro per uur. Het totale surplus zal kleiner worden.
Er zijn in Duitsland voor- en tegenstanders van invoering van een wettelijk minimumloon.
Werknemersorganisaties zullen blij zijn en beredeneren dat dit de welvaart van hun
leden zal verhogen. Economen echter waarschuwen dat invoering van een wettelijk
minimumloon ten koste zal gaan van werkgelegenheid en uiteindelijk kan leiden tot
welvaartsverlies in Duitsland.”
c
Gebruik bron 17.
Laat met een berekening zien hoeveel werkgelegenheid er in Duitsland zou verdwijnen
door invoering van een minimumloon van 10 euro per uur.
Leerlingen krijgen de opdracht om de bewering van de economen, dat invoering van een
wettelijk minimumloon uiteindelijk kan leiden tot welvaartsverlies in Duitsland, te
illustreren met behulp van de grafiek van bron 18.
Enkele leerling-antwoorden staan hieronder. Eén van deze antwoorden is juist.
- Jasper: “Het werkgeverssurplus zal toenemen met 35 miljoen (B) en het
werknemerssurplus neemt af met 37,5 miljoen (B + E), dus de welvaart zal dalen met 2,5
miljoen.”
- Yamina: “Het werkgeverssurplus zal afnemen met 37,5 miljoen (B + E) en het
werknemerssurplus neemt toe met 32,5 miljoen (B − F), dus de welvaart zal dalen met 5
miljoen.”
- Pieter: “Het werkgeverssurplus zal afnemen met 35 miljoen (B) en het
werknemerssurplus neemt toe met 37,5 miljoen (B + E), dus de welvaart zal dalen met
2,5 miljoen.”
d
Gebruik bron 18 bij vraag 28.
Welk van deze drie leerling-antwoorden is de juiste? Verklaar het antwoord.
5

Havo eindexamen 2010 opgave 6
8 Melk in de gierput
Al vanaf het begin van de Europese samenwerking is landbouw een belangrijk
onderwerp. Zo moet het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) er voor zorgen dat
het aanbod van voedsel voldoende is, dat consumenten voor redelijke prijzen
landbouwproducten kunnen kopen en dat boeren een behoorlijk inkomen hebben. In
1984 startte de Europese Unie (EU) met garantieprijzen: minimumprijzen met een door
de EU volledig gegarandeerde afzet. Deze regeling leidde tot overschotten:
‘melkplassen’, ‘boterbergen’ en ‘graanheuvels’.
Deze overschotten werden door de EU opgekocht tegen de garantieprijs en op de
wereldmarkt aangeboden tegen zeer lage prijzen, waardoor ontwikkelingslanden minder
goed in staat waren een betere landbouweconomie te ontwikkelen.
Om de overproductie van melk tegen te gaan, heeft de EU in de jaren tachtig van de
vorige eeuw nieuwe maatregelen geïntroduceerd: het productiequotum en de
superheffing. De gegarandeerde afzet en de opkoopregeling van overschotten werden
afgeschaft.
a
Leg uit hoe een systeem van garantieprijzen kan leiden tot overschotten.
Stel dat op de Nederlandse markt voor koemelk in een bepaald jaar de volgende
gegevens gelden:
De vraag is afkomstig van enkele zuivelcorporaties en supermarktketens, verder
kortweg ‘afnemers’ genoemd. Het aanbod komt van een groot aantal individuele
Nederlandse melkveehouders: de producenten.
6

De EU stelt voor Nederlandse koemelk een productiequotum vast bij een minimumprijs
van 20 cent per liter.
Gebruik bron 13.
b
Toon met een berekening aan dat de gemiddelde omvang van het productiequotum per
melkveehouder in Nederland 500.000 liter bedraagt.
De EU-maatregelen beïnvloeden de verdeling van het totale producenten- en
afnemerssurplus.
7

c
d
In welke van de vier grafieken is het grijze vlak de juiste omvang van het totale
producentensurplus na invoering van de minimumprijs en het productiequotum?
Leg uit waarom de invoering van het productiequotum gevolgen heeft voor de omvang
van het producentensurplus.
uit een krant (maart 2009):
Boer zucht onder dalende prijzen
Melkveehouder Van den Broek staat iedere morgen om zes uur op om zijn tachtig
koeien te melken. Maar iets opschieten doet hij er niet mee. De melk gaat via de
slang, die normaal is aangesloten op de melktank, rechtstreeks in de gierput. “Ik heb
Campina laten weten dat ze deze maand niet hoeven te komen om de melk op te
halen. Nog niet zo lang geleden was de marktprijs bijna 50 cent per liter. Nu is de
prijs 18 cent en dat is heel wat minder dan de 28 cent die je per liter als superheffing
moet afdragen.” Van den Broek heeft namelijk zijn melkquotum van 500.000 liter
(geldig tot 1 april) al maanden geleden bereikt. Deze maand gaat ongeveer 1.800 liter
per dag de gierput in.
Gebruik bron 15.
e
f
Bereken welke aanpassing van de superheffing nodig is, zodat Van den Broek bij de
gegeven marktprijs van 18 cent zijn overproductie niet meer zal dumpen in de gierput:
* bereken daartoe eerst de marginale kosten van 1 liter melk;
* bereken vervolgens tot welk bedrag de superheffing minimaal moet worden verlaagd.
In de EU worden op dit moment de productiequota voor melk geleidelijk verruimd met
het oog op het stopzetten van het stelsel van garantieprijzen, superheffing en
productiequotum voor melk na 2015. Dat zou betekenen dat de vrije werking van het
marktmechanisme de prijs van melk gaat bepalen. De Europese melkveehouders
zouden dan in een gevangenendilemma terecht kunnen komen, als ze allemaal hun
productiecapaciteit maximaal willen benutten.
Leg uit op welke manier de Europese melkveehouders in een gevangenendilemma
terecht kunnen komen, als de EU na 2015 de marktregulering volledig zou stopzetten.
Havo herexamen 2010 opgave 5
8

9 Wat is een octrooi?
Een octrooi is een tijdelijk monopolie, verstrekt door de overheid, op iets gemaakt door
een uitvinder. Er zijn diverse soorten van dergelijke monopolies. In Nederland
beschermt een octrooi een uitvinding. Een modelrecht (in het Engels ook wel "design
patent") beschermt het nieuwe uiterlijk of de nieuwe vormgeving van een
gebruiksvoorwerp. Sommige landen kennen kwekersrechten ("plant patents") die
verleend worden voor het kweken van een nieuw plantenras.
Een octrooi geeft de houder gedurende twintig jaar het recht om iedereen te verbieden
de geoctrooieerde uitvinding toe te passen. Dit is niet noodzakelijkerwijs hetzelfde als
het hebben van een monopolie om zelf de uitvinding toe te passen. Anderen kunnen
immers ook octrooien hebben op bepaalde aspecten van de uitvinding. Om een auto
te bouwen heb je bijvoorbeeld een motor, een transmissie en wielen nodig. Al deze
onderdelen kunnen door een of meer octrooien beschermd zijn, en die octrooien
hoeven niet noodzakelijkerwijs in het bezit te zijn van een en dezelfde persoon. Dit
betekent dat geen van hen een auto kan bouwen zonder toestemming te hebben van
de anderen. Echter, zij kunnen onafhankelijk van elkaar derden verbieden auto's te
bouwen.
a
b
c
d
e
f
Noem drie kenmerken van een octrooi.
Geef vier voorbeelden van een octrooi.
Waarom is 20 jaar in de meeste gevallen lang genoeg voor een octrooi.
Leg uit waarom ook bedrijven met een octrooi afhankelijk kunnen zijn van anderen.
Bedrijven met een octrooi kunnen ook veel geld verdienen door licenties te
verstrekken. Wat wordt hiermee bedoeld? Geef bij je uitleg een voorbeeld om je
antwoord toe te lichten
Bedrijven gebruiken octrooien ook als wisselgeld bij onderhandelingen. Leg uit dat je
dit gebruikt van octrooien bij bedrijven als Philips en Sony tegen kunt komen.
10 Het octrooi van Lego op haar bekende blokjes is komen te vervallen. Lees
onderstaand artikel.
Op welke wijze heeft Lego geprobeerd te voorkomen dat concurrenten deze blokjes
namaken en gaan verkopen.
Iedereen mag Lego (na)maken
12 november 2008 - De Canadese producent Mega Brands mag zijn namaaklego
aanbieden op de Nederlandse markt. Volgens een uitspraak van het gerechtshof in
Den Bosch is het toegestaan om met een nieuw product aan te sluiten bij een
bestaand en wijdverbreid systeem. Zelfs als dit ertoe kan leiden dat mensen beide
producten door elkaar gaan halen. Dit is een keiharde klap voor Lego. Dit blijkt uit een
uitspraak van het gerechtshof in Den Bosch die maandag is gepubliceerd.
Lego had lange tijd een octrooi op zijn speelgoedblokjes waardoor het kon
verhinderen dat concurrenten met eenzelfde product op de markt kwamen. Een octrooi
mag echter maar voor maximaal twintig jaar worden vastgelegd. Is een octrooi
verlopen, dan mag een product in principe worden nagebootst, als er hierdoor maar
geen verwarring bij het publiek bestaat. Volgens Lego ontstaat dat wel en daarom
zouden de steentjes van Mega Brands in Nederland niet moeten worden verkocht. Het
hof oordeelde anders.
(Bron: z24.nl)
11 Volgens de Nederlandse Mededingingsautoriteit (Nma) bemoeilijken veel
brancheorganisaties de toetreding van nieuwe aanbieders tot hun bedrijfstak.
a Leg uit dat deze uitspraak eerder zal slaan op de brancheorganisaties in markten met
monopolistische concurrentie dan die in oligopolistische markten.
9

c
d
e
f
g
Waarom willen brancheorganisaties nieuwkomers buiten de deur houden?
Aansluiting bij een brancheorganisatie is voor ondernemers niet verplicht. Toch vinden
nieuwkomers op de markt het lidmaatschap van de brancheorganisatie belangrijk.
Noem een reden waarom het voor nieuwkomers op de markt moeilijk is zich staande te
houden zonder aangesloten te zijn bij de brancheorganisatie van hun bedrijfstak.
De overheid heeft de Nma ingesteld om de Mededingingswet uit te voeren. Volgens
deze wet zijn concurrentiebeperkende afspraken tussen ondernemers verboden.
Verklaar waarom de overheid groot belang hecht aan de bevordering van de
concurrentie tussen ondernemingen.
Volgens de Nma bezondigen veel brancheorganisaties zich ook aan het maken van
concurrentiebeperkende afspraken. Toch is zij van mening dat
concurrentiebeperkende afspraken tussen kleine ondernemers soms als effect hebben
dat de concurrentie in de betreffende bedrijfstak toeneemt.
Verklaar deze zienswijze van de Nma.
Behalve de bestrijding van concurrentiebeperkende afspraken heeft de Nma nog een
taak.
Welke taak is dat? Licht de reden van deze taak toe.
De Wet Economische Mededinging is een voorbeeld van regelgeving door de overheid
die de concurrentie bevordert. Maar veel overheidsregels hebben juist beperking van
de concurrentie tot gevolg.
Noem een voorbeeld van regelgeving die de concurrentie beperkt.
12 Chip Technology NV heeft een nieuwe geheugenchip met revolutionaire
eigenschappen ontwikkeld. Het bedrijf heeft een monopolie op deze chip verworven.
a Waarop zal dit monopolie gebaseerd zijn? Licht je antwoord toe.
b Leg uit waarom Chip Technology NV waarschijnlijk slechts korte tijd van dit monopolie
profijt zal kunnen trekken.
13 Dubbelspel
In een bepaald land bewaakt toezichthouder TTD de concurrentieverhoudingen op de
markt voor mobiele telefonie. In dit land bieden slechts twee bedrijven (bedrijf a en
bedrijf b) mobiele telefonie aan. Een klant van bedrijf a betaalt aan bedrijf a een tarief
per minuut. Als die klant belt naar een klant van bedrijf b, brengt bedrijf b voor het
gebruik van het netwerk een tarief per minuut in rekening aan bedrijf a. Bij bedrijf b
gebeurt hetzelfde. TTD hanteert het onderstaande model om de kosten en de
opbrengsten van beide bedrijven te beschrijven. De gegeven bedragen gelden in de
uitgangssituatie.
TOa totale opbrengst van bedrijf a
TOb totale opbrengst van bedrijf b
10

Ma aantal minuten dat bedrijf a eigen klanten in rekening brengt
Mb aantal minuten dat bedrijf b eigen klanten in rekening brengt
Mab aantal minuten dat bedrijf a in rekening brengt aan bedrijf b
Mba aantal minuten dat bedrijf b in rekening brengt aan bedrijf a
TKa totale kosten van bedrijf a
TKb totale kosten van bedrijf b
Pa tarief per minuut dat bedrijf a eigen klanten in rekening brengt
Pb tarief per minuut dat bedrijf b eigen klanten in rekening brengt
Bedrijf b heeft bekend gemaakt het tarief dat bedrijf a moet betalen voor het gebruik van
het netwerk, te willen verhogen tot 7. TTD heeft vernomen dat als reactie daarop bedrijf
a overweegt het desbetreffende tarief te verhogen tot 6. TTD veronderstelt dat beide
bedrijven die kostenverhogingen doorberekenen in de tarieven voor hun eigen klanten.
TTD vreest een tariefoorlog ten koste van de consument. Om de gevolgen daarvan in
kaart te brengen, heeft TTD de onderstaande matrix samengesteld.
a
b
c
d
TTD besluit op basis van deze matrix in te grijpen en vraagt zich nu af op welke manier
dat zou moeten plaatsvinden. TTD denkt onder andere aan het instellen van een
maximumtarief voor het gebruik van elkaars netwerk. Ook wordt overwogen de partijen
te informeren over de verwachte negatieve uitkomsten van een tariefoorlog en een
beroep te doen op zelfregulering. Er wordt een brainstormsessie gehouden om van
beide opties argumenten vóór en tegen in kaart te brengen.
In de uitgangssituatie bedraagt Mb 80, Mab 48 en Mba 32.
Laat met een berekening zien dat de totale winst van bedrijf a in de uitgangssituatie
1.212 bedraagt.
Als beide bedrijven de tarieven die ze elkaar in rekening brengen verhogen, neemt de
gezamenlijke winst van beide bedrijven af.
Geef daarvoor een verklaring op basis van het model.
Leg uit hoe de TTD uitgaande van de matrix tot de conclusie kan komen dat ingrijpen
noodzakelijk is met het oog op het handhaven van de concurrentieverhoudingen.
Beschrijf bij beide opties (maximumtarief en zelfregulering) een argument vóór en een
argument tegen. De argumenten moeten passen in de gegeven context. Gebruik
ongeveer 75 woorden.
14 In een land is er een tekort aan huurwoningen. Om de huurquote (huur in procenten van
het inkomen) voor mensen met lage inkomens aanvaardbaar te houden, reguleert de
overheid in dit land de markt voor huurwoningen. Daartoe zijn de onderstaande
maatregelen genomen:
- alle huurwoningen worden verhuurd door niet-commerciële instellingen;
- de overheid stelt de maximumhuur vast;
- alle huurders ontvangen een huursubsidie in de vorm van een vast bedrag.
11

Drie onderzoekers Jans, Vries en Timmer hebben de markt voor huurwoningen in dit
land geanalyseerd en bespreken enkele bevindingen.
- Jans stelt dat de overheid het tekort aan huurwoningen zelf veroorzaakt. Zij vindt dat de
markt voor huurwoningen moet worden geliberaliseerd: de verhuur moet op
commerciële basis plaatsvinden en de maximumhuur en de huursubsidie moeten
worden afgeschaft. Met de onderstaande figuur brengt zij de gevolgen van deze
liberalisering in beeld.
- Vries zegt dat de door Jans voorgestelde liberalisering ertoe leidt dat de omvang van de
welvaart van de huurders, gemeten als consumentensurplus, afneemt. Hij wil wel
liberaliseren maar daarbij de huursubsidie handhaven.
- Timmer reageert op Vries door te zeggen dat na de liberalisering de huursubsidie niet
volledig ten goede komt aan de huurders doordat de huur stijgt.
a
b
c
d
Geef een verklaring voor het verticale verloop van de aanbodlijn op de markt voor
huurwoningen voor de liberalisering.
Hoe groot is bij overheidsregulering het tekort aan huurwoningen? Licht het antwoord
toe en gebruik daarbij de gegeven cijfers.
Laat in de figuur op de bijlage met arcering de verandering van het consumentensurplus
zien bij de door Jans voorgestelde liberalisering. Licht de arcering toe.
Bereken “bij liberalisering maar met behoud van huursubsidie” hoeveel procent van de
huursubsidie volgens Timmer niet ten goede komt aan de huurders doordat de huur
stijgt.
15 Een recept voor innovatie
In de farmaciesector zijn twee typen bedrijven actief. Er zijn fabrikanten van
merkmedicijnen die medicijnen ontwikkelen en deze, voorzien van een octrooi,
produceren en onder een merknaam op de markt brengen. Dit is het merkengedeelte
van de markt. Daarnaast zijn er generieke fabrikanten die, nadat een octrooi verlopen
is, dat medicijn merkloos op de markt brengen. Dit is het generieke gedeelte van de
markt.
De fabrikanten van merkmedicijnen proberen zich op alle mogelijke manieren te
verweren tegen de concurrentie van de generieke fabrikanten. Een van de
mogelijkheden hierbij is schaalvergroting.
12

Twee fabrikanten van merkmedicijnen SchwarzPharma en UCB fuseren tot CBPharma.
Bestuursvoorzitter Doliveux van UCB benadrukt dat het gefuseerde bedrijf een groter
marktaandeel kan behalen doordat het kan profiteren van schaalvergroting.
SchwarzPharma en UCB hadden in 2006 een aandeel op de Europese farmaciemarkt
van 2,8% respectievelijk 4,6%. Doliveux voorspelt voor het gefuseerde bedrijf
CBPharma in vijf jaar een omzetstijging van 40%, terwijl de totale omzet op de
Europese farmaciemarkt in die vijf jaar met 18% zal stijgen.
De Europese Commissie voor Onderneming en Industrie (ECOI) volgt de
ontwikkelingen in de farmaciesector nauwlettend. De ECOI verwacht een verdere
toename van de concentratiegraad in het merkengedeelte van de farmaciesector: de
marktvorm ontwikkelt zich in de richting van een heterogeen oligopolie. Mede vanwege
de lage prijselasticiteit van de vraag naar medicijnen, is de ECOI bang voor forse
prijsstijgingen als gevolg van prijsafspraken.
a Leg uit hoe juist in de farmaciesector schaalvergroting tot een betere
concurrentiepositie kan leiden.
b Bereken het door Doliveux voorspelde marktaandeel van CBPharma in 2011.
c Beschrijf hoe volgens de ECOI een toenemende concentratiegraad in het
merkengedeelte van de farmaciesector tot forse prijsstijgingen op de markt van
medicijnen kan leiden.
d
e
Uit een rapport van de ECOI:
Het duurt na afloop van een octrooi te lang voordat generieke medicijnen op de markt
komen. Als het octrooi van een merkmedicijn vervalt, moeten consumenten nog 7
maanden wachten voordat er een goedkoper generiek medicijn beschikbaar is. Dat
leidt bij gelijkblijvend medicijngebruik tot welvaartsverlies bij consumenten.
Arceer in de figuur op de bijlage het door de ECOI bedoelde welvaartsverlies.
Uit hetzelfde rapport van de ECOI:
Er komen te weinig innovatieve medicijnen op de markt. De duur van de octrooiperiode
speelt hierbij een rol. Het verdient aanbeveling de octrooiperiode aanzienlijk te
verkorten. De fabrikanten van merkmedicijnen reageren hierop en stellen dat octrooien
en een lange periode van alleenrecht juist nodig zijn om innovatieve medicijnen te
kunnen ontwikkelen. Aan een econoom wordt gevraagd de beide standpunten toe te
lichten.
Schrijf deze toelichting. De toelichting moet passen in de gegeven context. Gebruik
ongeveer 100 woorden.
16 Een nationaal milieubeleidsplan
In december 2003 werd het Reelandse Nationaal Milieubeleidsplan 2 (NMP2)
gepubliceerd. De nadruk lag daarin op energiebesparing die onder andere bereikt zou
moeten worden door het duurder maken van energie.
Het duurder maken van energie kan zowel positieve als negatieve invloeden hebben
op het volume van de productie in ons land.
a Leg uit dat het duurder maken van energie een negatieve invloed kan hebben op het
volume van de productie in ons land.
b Leg uit dat het duurder maken van energie ook een positieve invloed kan hebben op
het volume van de productie in ons land.
c
Een van de maatregelen in het kader van NMP2 is de verhoging van de dieselaccijns.
Stel dat de prijs van een liter diesel aanvankelijk voor 60% uit accijns bestaat en dat de
overheid uit milieu-overwegingen het dieselverbruik met 10%wil verminderen door de
dieselaccijns met 25% te verhogen. De prijselasticiteit van de vraag naar diesel is op
korte termijn - 0,2.
Bereken of de genoemde doelstelling kan worden gerealiseerd.
13

Stel dat de kostenfunctie van een wegtransportbedrijf vóór de verhoging van de
dieselaccijns luidt:
TK = 0,8Q + 8
TK = totale kosten per jaar in miljoenen euro
Q = aantal per jaar gereden kilometers in miljoenen
d
e
f
g
De variabele kosten bestaan voor 50% uit de kosten van het dieselverbruik. De
productiecapaciteit van dit bedrijf bedraagt 10 miljoen kilometer per jaar.
Het bedrijf streeft naar maximale totale winst. De vrachtprijs bedraagt 2 euro per
kilometer. Vanwege de concurrentieverhoudingen op de markt kan het bedrijf op deze
prijs geen invloed uitoefenen.
Hoeveel kilometer zal er per jaar gereden worden? Verklaar het antwoord.
Bereken de jaarwinst van dit bedrijf.
De overheid voert vervolgens een zodanige verhoging van de dieselaccijns in dat de
dieselprijs met 20% stijgt. Zij stelt daar een verlaging van de motorrijtuigenbelasting
tegenover.
Leg met behulp van een berekening uit dat deze maatregel in dit bedrijf op korte
termijn niet zal leiden tot een lager dieselverbruik.
Op lange termijn kan de genoemde maatregel ertoe leiden dat het bedrijf zijn
productietechniek wijzigt waardoor er alsnog een lager dieselverbruik ontstaat.
Geef daarvoor een verklaring.
17 De terreur van Vilfredo Pareto (door Frank Kalshoven)
In een eenvoudige wereld leven twee individuen die ieder twee goederen hebben. Zeg:
broden en vissen. De één eet graag veel vis met weinig brood; de ander weinig vis met
veel brood. Gegeven de startvoorraden gaan de twee individuen met elkaar vissen en
broden ruilen, net zolang - en dat is het cruciale punt - totdat het ene individu niet
welvarender kan worden zonder dat de ander minder welvarend wordt. De één zou,
gegeven zijn voorkeuren, best nog een brood tegen een vis willen ruilen; maar de
ander is, gegeven zijn eigen voorkeuren, slechter af als hij nog een vis ruilt voor een
brood. Dan stopt de ruil; het ruilproces is voltooid.
a Hoe noemen we deze evenwichtstoestand? Licht je antwoord toe. Geloof het of niet,
b
c
Deze Pareto-efficiënte toestand nu, is in de Nederlandse politiek een keiharde norm
geworden. Veranderingen van beleid lijken slechts toegestaan indien geen van de
betrokkenen er (bijvoorbeeld in inkomen) op achteruit gaat. Een voor de hand liggend
voorbeeld is een nieuw belastingplan van een regering. Redacties van kranten worden
dan overstelpt met post van allerlei belangengroepen die de redactie voorrekenen dat
invoering van dat belastingplan het netto inkomen van Piet of Klaas niet verhoogt, maar
verlaagt. U begrijpt: dat is een schande.
Welk politiek/economisch argument kunt je gebruiken om de argumenten van deze
briefschrijvers te verzwakken
Pareto beheerst ook menig debat over infrastructuur.
Geef daarvan voorbeelden met toelichting.
Als inleveren taboe is, blijven privileges in stand. Bestaand situaties variërend van
miljonairs met een hoge hypotkeekrente-aftrek tot en met de vrijstelling voor
bijstandsmoeders met kleine kinderen om te werken blijven dan in Nederland tot in
lengte van dagen bestaan. Omdat Pareto dat zo wil. Kom niet aan miljonairs! Blijf af
van bijstandsmoeders!
14

d
Geef in een kort gemotiveerd betoog aan of jij het met de onderstaande stelling eens
bent.
Stelling: Pareto heeft Nederland veranderd in een conservatieve natie
18 Kinderspeelgoed moet veilig zijn. Daartoe neemt de
overheid soms bepaalde maatregelen zoals het verbod
op metaalhoudende verf in kinderspeelgoed. Leg uit dat
deze maatregelen zowel onder het consumentenbeleid
als het consumptiebeleid vallen.
19 Chrysanten verhandelt men op een markt van volkomen
concurrentie tegen de evenwichtsprijs van € 10 per
doos. Op deze markt gelden de volgende collectieve
aanbodfunctie en collectieve vraagfunctie.
Qa = P – 5 (P ≥ 5)
Qv = –½P + 10 (0 ≤ P ≤ 20)
Qa = aangeboden hoeveelheid van 100.000 dozen
Qv = gevraagde hoeveelheid van 100.000 dozen
P = prijs van de chrysanten in euro’s per doos
a
b
c
d
e
f
Wat wordt weergegeven door de collectieve aanbodfunctie?
Geef een verklaring voor het minteken in de vraagfunctie.
Controleer met een berekening of de evenwichtsprijs inderdaad € 10 per doos
bedraagt.
Bereken bij de evenwichtsprijs van € 10 de totale omzet voor de chrysantenkwekers.
De overheid overweegt een minimumprijs in te stellen. Zij is het met de
chrysantenkwekers van mening dat de prijs van € 10 per doos ontoereikend voor hen
is.
Ligt deze minimumprijs dan hoger of lager dan de evenwichtsprijs. Motiveer je
antwoord.
De vastgestelde minimumprijs leidt tot een aanbodoverschot van 300.000 dozen.
Bereken de door de overheid vastgestelde minimumprijs.
20 De vraag naar en het aanbod van het product Brodis kan als volgt worden
weergegeven:
Qv = - P + 15 Qv = gevraagde hoeveelheid x 1 miljoen stuks
Qa = P - 9 Qa = aangeboden hoeveelheid x 1 miljoen stuks
P = prijs in euro’s per stuk
a
b
c
d
Bereken de evenwichtsprijs van Brodis.
Brodis wordt verhandeld tegen de door de overheid vastgestelde prijs van 10 euro per
stuk.
Is er bij de vastgestelde prijs sprake van een aanbodoverschot of van een
aanbodtekort? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
Werkt de vastgestelde prijs in de gegeven marktsituatie als een maximumprijs of als
een minimumprijs? Verklaar het antwoord.
Welk motief kan de overheid hebben om een maximumprijs in te stellen? Verklaar het
15

antwoord.
e
f
g
De overheid besluit vervolgens de prijs van Brodis over te laten aan het vrije spel van
vraag en aanbod.
Bereken met welk bedrag de totale marktomzet van Brodis door deze maatregel
verandert. Geef aan of de totale marktomzet toeneemt of afneemt.
Stel dat het vrijlaten van de prijs van Brodis leidt tot een verschuiving van de aanbodlijn
van Brodis.
Zal de aanbodlijn van Brodis dan naar links verschuiven, naar rechts of niet
verschuiven. Verklaar het antwoord.
Stel dat de aanbodlijn naar rechts verschuift. Noem een voordeel van deze
verschuiving van de aanbodlijn van Brodis voor de consument.
21 In Rusland zijn de prijzen van goederen voor eerste levensbehoeften door de Staat
lange tijd kunstmatig laag gehouden. Die prijzen zouden aanzienlijk hoger zijn geweest
als er een vrije markt zou hebben bestaan.
In de grafiek zijn getekend de vraag naar en het aanbod van varkensvlees op zeker
moment in Rusland.
a
b
c
d
Welke prijs zou voor varkensvlees tot stand gekomen zijn bij een vrije markt? Verklaar
het antwoord.
De door de Staat vastgestelde prijs is 25%lager dan de prijs die op een vrije markt tot
stand zou zijn gekomen.
Teken in de grafiek de lijn die de door de Staat vastgestelde prijs weergeeft.
Is de door de staat vastgestelde prijs een maximum- of een minimumprijs? Verklaar
het antwoord.
Een klein deel van het aanbod van varkensvlees wordt verhandeld via een particuliere
markt waar de prijs vrij is.
Wat is - op grond van de gegeven grafiek- de hoogste prijs die op deze particuliere
markt tot stand kan komen? Verklaar het antwoord.
Vanaf het begin van de jaren negentig wordt de landbouwproductie in Rusland steeds
verder geprivatiseerd en worden steeds meer prijzen vrij gelaten. De Russische
16

e
f
g
overheid verwacht dat de privatisering van de productie leidt tot een grotere efficiency
in de bedrijven.
Leg uit dat privatisering kan leiden tot grotere efficiency.
Als de efficiency bij de productie van varkensvlees toeneemt, heeft dat invloed op de
aanbodlijn van varkensvlees.
Teken in de grafiek een aanbodlijn die deze toegenomen efficiency laat zien.
Een aantal jaren geleden deed zich in Rusland de situatie voor dat de winkels leeg
bleven terwijl er bij de producenten grote voorraden waren.
Geef voor dit verschijnsel een verklaring.
22 In de landbouw kunnen goede weersomstandigheden leiden tot grotere oogsten. Dit
kan voor de aanbieders positieve maar ook negatieve gevolgen hebben. In de figuur
zijn de vraag- en aanbodlijnen getekend van de landbouwproducten X en Y. Als gevolg
van goede weersomstandigheden stijgt op beide markten het aanbod van A l tot A 2 .
a
b
c
Laat met een berekening zien dat door het toegenomen aanbod de omzet van product
X daalt en de omzet van product Y stijgt.
Bij deze aanbod verandering is de vraag van product X prijsinelastisch en de vraag van
product Y prijselastisch.
Waaruit blijkt dat? Geef het antwoord zonder berekening van de waarde van de
prijselasticiteitscoëfficiënten.
Beide producten worden op de veiling verhandeld. De prijsdaling van product X is zo
groot dat vrijwel alle aanbieders verlies gaan lijden. Daarom besluiten de
veilingbesturen tot het instellen van een minimumprijs van € 1 per kilo. Als de
marktprijs onder die minimumprijs komt, worden de producten uit de markt genomen
(doorgedraaid) en vernietigd.
Bereken, afgezien van de vernietigingskosten, de kosten van deze maatregel.
Veel mensen gruwen bij de beelden van doorgedraaide appels, tomaten en dergelijke.
Zij vragen zich dan af waarom deze producten vernietigd worden en niet bestemd
worden voor instellingen zoals bijvoorbeeld bejaardencentra en ziekenhuizen.
17

d
e
f
Leg uit dat door het weggeven van doorgedraaide producten het probleem van de
aanbodoverschotten blijft bestaan.
Van een aanbieder van product X zijn de volgende gegevens bekend:
* Plukkosten per kilo: € 0,90; dit zijn de enige variabele kosten;
* Totale constante kosten: € 10.000,-;
* Omvang van de oogst: 200.000 kilo.
Bereken voor deze aanbieder de winst of het verlies bij de minimumprijs van € 1,- per
kilo.
Stel dat de minimumprijs lager dan € 0,90 per kilo was geweest.
Leg uit dat deze aanbieder de productie dan had gestaakt.
23 Sommige goederen worden door de overheid gesubsidieerd terwijl andere goederen
door heffingen juist duurder worden gemaakt. Een voorbeeld van zo'n gesubsidieerd
goed is het voortgezet onderwijs.
a Leg uit waarom voortgezet onderwijs geen (zuiver) collectief goed genoemd kan
worden.
b Leg uit waarom de overheid voortgezet onderwijs eerder als kapitaalgoed dan als
consumptiegoed zou kunnen beschouwen.
c
Negatieve externe effecten kunnen een motief zijn om op goederen een heffing te
leggen.
Geef twee voorbeelden waaruit blijkt dat consumptie negatieve externe effecten kan
hebben.
Van een consumptiegoed dat wordt verhandeld op een markt met volledige
mededinging bedraagt in de uitgangssituatie de evenwichtsprijs 200 euro per stuk. De
overheid legt de producenten vervolgens een heffing op van 25 euro per stuk.
Na het instellen van de heffing geldt:
Qa = 60P - 5500
Qv = - 240P + 56.000
De symbolen hebben de volgende betekenis:
Qa = aangeboden hoeveelheid in stuks
Qv = gevraagde hoeveelheid in stuks
P = prijs in euro’s per stuk
d
e
f
g
Bereken de evenwichtsprijs na het instellen van de heffing.
Bereken hoeveel procent van de heffing door de producenten wordt doorberekend in
de prijs.
Bereken de totale opbrengst van de heffing voor de overheid.
Zou de totale opbrengst van de heffing voor de overheid hoger of lager zijn als de
vraag naar dit goed prijselastischer is? Verklaar het antwoord.
24 Beperkte mogelijkheden voor prijsverlaging studentenkamers
In veel studentensteden in Nederland zijn de prijzen voor studentenkamers de pan
uitgerezen. De roep van studenten om in te grijpen op de markt van studentenkamers
neemt toe. Het gevaar van een sterke verlaging van de huurprijs is echter, dat
aanbieders van studentenkamers zich van de markt terugtrekken.
Verhuurkantoor Het Studiehuis is een van de aanbieders van studentenkamers in een
grote stad. Omdat de huurprijzen voor studentenkamers te sterk stijgen, houdt de
directeur er rekening mee dat er een maximumprijs per kamer wordt ingesteld. Het
Studiehuis exploiteert 1.000 identieke studentenkamers waarbij tot nu toe werd
18

gestreefd naar maximale winst. De administratie van Het Studiehuis heeft de gevolgen
van het instellen van een maximumprijs in kaart gebracht. Het resultaat daarvan staat
in de figuur weergegeven.
a
b
c
Bereken de gehanteerde maximumprijs per kamer.
Bereken het breakeven punt van Het Studiehuis bij deze maximumprijs.
Stel dat het gemeentebestuur van deze stad vindt dat de maximumprijs te hoog is. In
een gesprek met de wethouder stelt de directeur van Het Studiehuis echter: “Als de
prijzen nog verder omlaag gaan, kunnen wij in de verliezen terechtkomen, ook als we
alle 1.000 kamers verhuren.”
Beneden welke prijs per kamer per maand leidt Het Studiehuis in dat geval verlies?
Licht het antwoord toe met een berekening.
25 Files verstoppen Nederland
Door de sterke groei van het autoverkeer nemen de verkeersopstoppingen toe: op
bepaalde plaatsen en tijdstippen zijn de autosnelwegen overvol en treden er steeds
meer en steeds langere files op. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft
berekend dat bedrijven door files in 2004 een schade van 2,6 miljard euro hebben
geleden. Ten opzichte van 1994 is deze schade met 55% procent gestegen.
a Bereken met welk bedrag de schade van files voor bedrijven tussen 1994 en 2004 is
gestegen.
b
c
Leg uit dat hier sprake is van negatieve externe effecten van consumptie van transport
per auto.
Welke andere soort negatieve externe effecten hangt samen met de consumptie van
transport per auto?
Om het autoverkeer terug te dringen, overweegt de overheid via belastingheffing de
autokosten te verhogen. Ingrepen van de overheid kunnen gebaseerd zijn op de
19

d
e
f
g
toedelingsfunctie van de overheid. In 2004 werd een accijnsverhoging op benzine
voorgesteld. Hierdoor zou de benzineprijs inclusief 17,5% BTW met 15 cent per liter
stijgen.
Wat houdt de toedelingsfunctie in dit verband in?
Bereken de voorgestelde accijnsverhoging afgerond in eurocenten per liter benzine.
De opbrengst van de accijnsverhoging moest worden gebruikt om de
motorrijtuigenbelasting met gemiddeld € 123,- per jaar te verlagen. Voor de totale
belastingopbrengsten van de overheid zou deze operatie geen gevolgen hebben. Critici
beweren dat duurdere benzine op korte termijn nauwelijks invloed heeft op het aantal
afgelegde kilometers. De vraag naar benzine is volgens hen op korte termijn
ongevoelig voor prijsveranderingen.
Beredeneer wat er met de omvang van het financieringstekort van de overheid door de
accijnsverhoging en door de verlaging van de motorrijtuigenbelasting gebeurt, wanneer
deze critici gelijk hebben.
Noem een oorzaak waardoor de vraag naar benzine op korte termijn ongevoelig voor
prijsstijgingen kan zijn.
26 NMa verdenkt handelaren in huizen en bedrijfspanden van kartelafspraken.
DEN HAAG - De Nederlandse Mededingsingsautoriteit (NMa) verdenkt in ieder geval
vijftien handelaren in huizen en bedrijfspanden van het maken van kartelafspraken op
executieveilingen. (NU.nl/Chris Heijmans, 28-04-2011)
In het onderzoek naar de handel en wandel op gedwongen veilingen van onroerend
goed heeft de kartelwaakhond nog enkele honderden handelaren op de korrel, aldus
de NMa donderdag.
De rest kan later dit jaar stappen van de kartelwaakhond verwachten. De vijftien tegen
wie nu rapport is opgemaakt waren betrokken bij zo'n 3.000 verdachte
executieveilingen door heel Nederland, in in ieder geval de periode van juni 2000 tot
december 2009.
a Wat zijn executieveilingen?
b
c
d
e
Huizenbezitters die hun huis noodgedwongen moesten verkopen, kunnen volgens
waarnemend NMa-voorzitter Henk Don gedupeerd zijn als gevolg van de vermeende
afspraken tussen de handelaren.
leg uit op welke wijze huiseigenaren door deze vermeende prijsafspraken gedupeerd
kunnen zijn.
In feite werkte het vermeende kartel op een vergelijkbare wijze als de bouwfraude uit
het begin van deze eeuw.
Leg uit hoe deze handelaren in huizen te werk zijn gegaan.
De NMa kwam op het spoor van de mogelijke kartelafspraken via de Belastingdienst.
Die stuitte volgens de NMa op ''voor de NMa relevante informatie''. Op basis daarvan is
de NMa een onderzoek begonnen. Volgens de NMa bestaat bij gedwongen veilingen
een hoog risico op mededingingsrechterlijke problemen.
Leg uit waarom juist op deze veilingen een hoog risico ontstaat op illegale
prijsafspraken.
Juist vanwege de door bij vraag d bedoelde redenen vertonen particulieren zich
meestal niet bij deze executieveilingen en vormen deze vrijwel het domein van
handelaren, die elkaar daar dan ook veelvuldig tegenkomen.
Op welke wijze zou deze markt meer doorzichtig kunnen maken?
20

f
g
''Dit zijn hele schadelijke ontwikkelingen'', aldus Hans André de la Porte van de
Vereniging Eigen Huis in reactie op het nieuws. ''Het bevestigt de vermoedens die wij
al langer hadden.'' Volgens De La Porte signaleerde de Vereniging Eigen Huis jaren
geleden al dat particuliere kopers bij gedwongen verkopen werden weggekeken.
Volgens de VEH worden niet alleen de verkopers van de huizen of panden benadeeld.
Noem twee instellingen die ook zijn benadeeld door deze malafide praktijken? Licht je
antwoord toe.
''Huizen worden gewoon drie keer verkocht, aldus de la Porte.
Licht deze laatste uitspraak toe.
21

Toetsboek hoofdstuk 12 Risico en informatie - deel 2
1 Zeg van de volgende bedrijven tot welke sector/sectoren ze behoren.
a Vroom en Dreesman (V&D)
b Dijkzigt Ziekenhuis
c Kaasboerderij Wielwijk
d Pluimveehandel Kriel BV
e Rabobank
f Erasmus Universiteit
g Philips
h Eneco
i Wanadoo
j Notariskantoor “Rechtstreeks”
2 In de quartaire sector tref je bedrijven aan die niet naar winst streven.
a Leg uit waarom op korte termijn in de quartaire sector weinig mogelijkheden zijn om de
arbeidsproductiviteit te verhogen.
b Waarom bestaat de verwachting dat op korte termijn het aantal arbeidsplaatsen in de
quartaire sector in de toekomst niet zal dalen, maar eerder zal stijgen.
c Zal men in de quartaire sector of in de tertiaire sector het meest efficiënt werken? Licht
je antwoord toe.
d Uitbreiding van de quartaire sector kan leiden tot een stijging van de collectieve lasten
(belastingen en sociale premies). Verklaar deze stelling.
e Hoe kan de overheid de quartaire sector gebruiken bij haar werkgelegenheidsbeleid?
3 Lees hieronder over de ondernemingsdoelen van Athlon Holding.
Winstgroei en continuïteit zijn de ondernemingsdoelen van Athlon Holding. Bij het realiseren van
deze doelen richt Athlon zich vooral op zakelijke internationale markten. Daarbij streeft het bedrijf
naar een (jaarlijks gemiddeld) resultaat voor belasting van minimaal 20% van het eigen vermogen
en een jaarlijks gemiddelde autonome groei van de winst per aandeel van 5 tot 10%.
Noem nog twee ondernemingsdoelen.
4 De Wit overweegt een winkel te beginnen. Vrienden zeggen dat hij dan de vorm van
een eenmanszaak moet kiezen. Hij gaat naar de Kamer van koophandel en krijgt daar
informatie over allerlei ondernemingsvormen. Over de eenmanszaak leest hij de
onderstaande informatie.
22

Voor de oprichting van een eenmanszaak is geen akte nodig, de oprichting is "vormvrij".
Inschrijving van de eenmanszaak in het handelsregister is verplicht
De eigenaar is zelf aansprakelijk voor alle handelingen en vermogensaangelegenheden. Er is geen
onderscheid tussen privé- en ondernemingsvermogen. Schuldeisers (crediteuren) van de
onderneming kunnen zich verhalen op uw privé-bezit en privé-schuldeisers de bezittingen van de
onderneming aanspreken. Als de zaak failliet gaat, gaat ook de eigenaar failliet.
Als u in gemeenschap van goederen bent getrouwd, vallen ook de bezittingen van de echtgenoot
onder de aansprakelijkheid. Door het opstellen van huwelijkse voorwaarden kunt u dit voorkomen.
Vaak hebben huwelijkse voorwaarden echter minder effect doordat banken de echtgenoot laten
meetekenen voor leningen. De echtgenoot kan dan toch door de bank aansprakelijk worden
gesteld.
De winst uit een eenmanszaak wordt belast in box 1. Als de Belastingdienst u als ondernemer
erkent, kunt u gebruikmaken van een aantal belastingfaciliteiten zoals ondernemersaftrek,
investeringsaftrek en de fiscale oudedagsvoorziening.
a
b
c
d
Noem een voordeel van een eenmanszaak
Noem twee nadelen van een eenmanszaak
Waarom zijn eigenaren van een eenmanszaak vaak op huwelijksvoorwaarden
getrouwd?
Waarom zijn het juist de banken die vrouwen willen laten meetekenen voor leningen?
5 De Wit leest over de BV het volgende artikel van de Kamer van koophandel
a
b
c
De BV is een vennootschap waarin het kapitaal in aandelen is verdeeld. Deze zijn in handen van
één of meer aandeelhouders. De BV heeft dezelfde juridische status als een natuurlijk persoon en
heeft in die zin ook dezelfde rechten en plichten. Een BV is dus een rechtspersoon. De BV zelf
wordt als de ondernemer gezien, waarbij de directeur in dienst is van de BV en uit diens naam
handelt. Een BV kunt u zowel alleen als met anderen oprichten.
De aandelen zijn altijd op naam. Ze zijn niet vrij overdraagbaar. In de statuten moet een
zogenaamde blokkeringregeling worden opgenomen. Dit houdt in, dat een aandeelhouder die zijn
aandelen wil verkopen of overdragen, deze eerst moet aanbieden aan zijn medeaandeelhouders of
voor de overdracht goedkeuring moet vragen aan de algemene vergadering van aandeelhouders.
Oprichtingsvereisten
Aan het oprichten van een BV wordt in de wet een aantal eisen gesteld. De belangrijkste zijn:
• De oprichting kan alleen bij notariële akte.
• Voor de oprichting moet het Ministerie van Justitie een zogenaamde verklaring van
geen bezwaar verlenen.
• Een belangrijke eis is dat er bij de oprichting van een BV een minimumkapitaal van €
18.000 in de vennootschap moet worden gestort.
• De BV moet worden ingeschreven in het handelsregister. Zolang de BV nog niet is
ingeschreven, zijn de bestuurders persoonlijk aansprakelijk.
• Niet direct een oprichtingsvereiste, maar wel een verplichting van iedere BV is het
opstellen van jaarstukken en het openbaar maken daarvan bij de kamer van
koophandel.
Leg uit waarom de wetgever in de regelgeving rondom de BV een blokkeringregel heeft
opgenomen.
Wat bedoelt de wetgever met “de BV is een rechtspersoon”.
Bedenk drie redenen waarom De Wit mogelijk niet kiest voor de ondernemingsvorm
BV.
6 Ondanks de lagere dividenduitkeringen is het dividendrendement van Nederlandse
beursfondsen gestegen van 3,6 procent in 2008 naar 4,4 procent in 2009. In 2008
daalden de aandelenkoersen sterker dan de dividenduitkeringen. Door de crisis in het
23

a
b
c
d
afgelopen jaar zijn er grote verschillen tussen de sectoren ontstaan. In de financiële
sector was het dividendrendement minder dan 1 procent. In de niet-financiële sector
werd een rendement van bijna 5 procent behaald. Koplopers binnen de niet-financiële
sector waren de bouwnijverheid en de delfstoffenwinning met een dividendrendement
van 6,6 procent.
Verklaar de stijging van het dividendrendement, terwijl de dividenduitkeringen zelf lager
zijn.
Met hoeveel procent is het dividendrendement in Nederland in 2009 gestegen ten
opzichte van 2008. Laat de berekening zien.
Welke Reden kun je bedenken voor het slechte resultaat in de financiële sector?
Verklaar waarom een jaar later ook het dividentrendement in de niet-financiële sector
daalde.
7 Met de solvabiliteit bereken je of een bedrijf een sterke of een zwakke positieheeft in
het eigen vermogen. Je rekent met solvabiliteit uit wat er over blijft als al het vreemd
vermogen zou verdwijnen uit de onderneming.
a Geef voorbeelden van vreemd vermogen.
b
c
Solvabiliteit is uit te rekenen door het eigen vermogen te delen door het vreemd
vermogen en dit te vermenigvuldigen met 100%.
Als de uitkomst uiteindelijk boven de 100% komt, neemt men in het algemeen aan dat
de solvabiliteit van de organisatie voldoende. Verklaar deze stelling.
Bij het eigen vermogen mag de complete activa (bezit) van het balanstotaal worden
meegenomen. Solvabiliteit kan met creatief boekhouden daarom enorm worden
beinvloed.
Verklaar hoe dat mogelijk is.
8 Beleggingshorizon
Vrij vertaald is de beleggingshorizon de periode dat iermand zijn/haar vermogen niet
nodig heeft. Het belang van een juiste bepaling van de beleggingshorizon is dat
mensen hiermee het risico van een belegging beter kan worden ingeschat. Immers,
hoe langer men kan beleggen hoe minder risico men heeft op een negatief resultaat.
Dit wordt in onderstaande grafiek verduidelijkt.
Op welke wijze laat de grafiek zien dat het risico op een negatief resultaat afneemt,
naarmate men langer belegd?
.
.
24

9 Het standaard agency-probleem is als volgt. We gaan uit van een principaal (bij
voorbeeld een werkgever), die een taak uitbesteedt aan een agent (bij voorbeeld een
werknemer). Beiden waarderen inkomen positief. De agent is risico-avers, en
waardeert inspanning negatief. De prestatie van de agent wordt bepaald door zijn
inspanning en door externe omstandigheden, waarover de principaal onvolledig is
geïnformeerd.
De principaal kan de agent motiveren door zijn inkomen te koppelen aan zijn prestatie.
a Leg uit dat de werknemer (agent) dan ook risico loopt.
b
c
d
Centraal in deze theorie staat het probleem van de principaal: hoe ziet de optimale
beloningsstructuur eruit? Dit contract, waarbij de agent wordt beloond op grond van zijn
prestatie, kan worden verbeterd door meer informatie over zijn inspanning toe te
voegen
Hoe kan een werkgever meer te weten komen over de inspanning van zijn
werknemer?
De pricipaal-agent theorie heeft ook bijgedragen aan het verminderen van de
belangentegenstelling tussen aandeelhouders en management.
Leg uit op welke wijze deze belangentegenstelling kan worden.
Onderzoek heeft aangetoond dat de cultuur binnen Colleges van Toezicht veel te
beleefd is, en te weinig gericht op het afrekenen van het topmanagement op haar
prestaties. Dit heeft vaak te maken met een praktijk waar een deel van de
commissarissen tevens manager is van het bedrijf of andere bedrijven. Zo is de
hoogste manager vaak ook voorzitter van de Raad van Toezicht.
Tot welk ongewenst maatschappelijk verschijnsel heeft dit slechte toezicht in de
praktijk geleid.
10 Beantwoord de volgende vragen met een toelichting
a Wat is het verschil tussen een bedrijfskolom en een bedrijfstak?
b Geef een voorbeeld van een bedrijfskolom van houten speelgoed.
c Waarom hoort de consument niet bij de bedrijfskolom?
d Bedenk minimaal twee eindproducten waarbij zand als grondstof wordt gebruikt.
e Wat is de overeenkomst tussen integratie en differentiatie?
f Wat is het verschil tussen integratie en differentiatie?
g Wat is de overeenkomst tussen parallellisatie en specialisatie?
h Wat is een ander woord voor parallellisatie?
i Geef een omschrijving van parallellisatie.
j Van welke beweging is sprake als een schoenmaker ook kleermaker wordt?
k Een groothandel in huishoudelektronica opent een winkel en gaat zelf de goederen
verkopen aan de consumenten. Van welke beweging is sprake?
l Een meubelfabriek die tot nu toe altijd zelf het transport van de meubels deed, laat dat
nu over aan een gespecialiseerd vervoersbedrijf. Welke beweging in de bedrijfskolom
is dit?
m Een importeur van Franse wijn gaat ook kunstvoorwerpen uit Frankrijk importeren.
Waarvan is dit een voorbeeld?
11 10 grootste deals eerste drie kwartalen 2010
De grootste deal van 2010 is vooralsnog de joint venture tussen Shell en Cosan gericht
op de fabricatie van biobrandstoffen voor € 8,61 miljard. De overeenkomst is in februari
naar buiten gebracht en inmiddels zijn alle betrokken partijen akkoord, maar de
25

mededingingsautoriteiten moeten nog toestemming verlenen. Als de overname van de
Amerikaanse haarproductenfabrikant Alberto Culver door Unilever slaagt, dan komt die
deal op de vijfde plaats.
a
b
c
Waarom moet elke fusie of overname door de mededingingsautoriteit worden
goedgekeurd?
Over fusies en overnames kun je allerlei opvattingen horen. Vertel gemotiveerd wat je
van de volgende stellingen vindt.
Fusies en overnames die passen in de strategie (bedrijfsvoering) van een bedrijf
hebben het meeste succes.
Veel fusies en overnames mislukken door de cultuurverschillen tussen de betrokken
bedrijven.
d 'Het samengaan van twee bedrijven moet worden bezegeld door een
naamsverandering. Er is een nieuw bedrijf ontstaan, en daar hoort een nieuwe
bedrijfsnaam bij.'
12 Ernst Huisman heeft van zijn hobby zijn beroep gemaakt. Programmeren was zijn lust
en zijn leven. Nu regelt hij machineprocessen in. Daartoe is hij voor zichzelf begonnen
en heeft een besloten vennootschap opgericht: Huisman BV. De behaalde resultaten in
2006 staan hieronder vermeld.
Personeelskosten € 170.000
Omzet € 1.400.000
Afschrijvingskosten € 22.500
Inkoopwaarde van de omzet € 900.000
Interestkosten € 39.600
Overige bedrijfskosten € 100.000
a Stel van Huisman BV de resultatenrekening over 2006 op
b Wat is de behaalde brutowinst in 2006.
26

De balans van Huisman BV op 31 december 2006 ziet er als volgt uit:
ACTIVA
PASSIVA
Vaste activa
Gebouwen € 240.000
Machines € 35.000
Vlottende activa
Voorraden € 20.000
Vorderingen € 25.000
Liquide middelen € 10.000
Eigen vermogen
Vreemd vermogen
€ ………
Langlopende schulden € 260.000
Kortlopende schulden € 30.000
Totaal € 330.000
Totaal
€ ……….
c
d
Bereken het eigen vermogen van Huisman BV
Waaraan zou je kunnen zien dat Huisman BV nog niet zo lang bestaat?
13 Annemieke is twee jaar geleden de boekhandel “Leesplezier” begonnen. Aan het einde
van dit jaar (31 december) heeft zij een overzicht gemaakt van haar bezittingen,
schulden en eigen vermogen. Dit overzicht luidt als volgt:
Eigen vermogen: € 127.000
Schulden:
Hypothecaire lening: € 150.000
Andere langlopende schulden € 160.000
Crediteuren (schuldeisers, leveranciers) € 2.000
Bezittingen
Pand: € 180.000
Inventaris: € 35.000
Voorraad boeken: € 200.000
Debiteuren (vorderingen): € 4.000
Bank: € 14.000
Kas: € 6.000
Stel de balans per 31 december van dit jaar van “Leesplezier”.
14 Lees onderstaande tekst en vul de ontbrekende woorden in, zodat er een goed lopend
geheel ontstaat. Je kunt kiezen uit de woorden die onder de opgave staan.
Het uitbreiden van uw eigen bedrijf vereist vaak (1) geld dan u bezit. U zult dan geld moeten (2).
Hebt u (3) en vriendelijke familieleden of vrienden, dan kunt u wellicht daar terecht. In de (4)
gevallen wordt het (5) geld echter bij een bank geleend. Dat zal niet altijd even gemakkelijk zijn. U
dient de bank te (6) dat u een goed ondernemer bent en dat u (7) bent de rente te betalen en de
lening (8). Met een goed onderbouwd (9) van uw uitbreidingsplannen zult u de bank moeten
overtuigen van de haalbaarheid van uw plannen. Daarnaast vraagt de bank waarschijnlijk ook
inzage in de (10) van uw bedrijf om kennis te nemen van uw huidige schuldpositie en ook inzage in
uw (11) om meer te weten te komen over het (12) van uw bedrijf.
Meer, balans, benodigde, voorstel, kapitaalkrachtige, resultatenrekening, af te lossen,
lenen, functioneren, overtuigen, meeste, in staat.
15 Lees het artikel “Miljoenen verlies NAC; eigen vermogen negatief
a Probeer duidelijk te maken wat het betekent als een bedrijf een negatief eigen
vermogen heeft.
27

c
d
Welke redenen geeft de journalist voor de snelle verslechtering?
Toen in 2007 de financiële crisis in alle hevigheid losbarstte, kwamen een aantal
banken met een negatief eigen vermogen te zitten.
Verklaar het ontstaan van dit negatieve eigen vermogen.
Op welke wijze kan een bedrijf haar eigen vermogen vergroten?
16 De Tweede Kamer heeft bepaald dat 63% van de
opbrengst van de staatsloterij in de vorm van
prijzengeld moet worden uitgekeerd. In 2004
keerde de staatsloterij ongeveer 475 miljoen euro
aan prijzengeld uit.
Bereken de opbrengst van de staatsloterij in 2004
17 Schilder wordt goedkoper
De regering heeft het BTW-tarief op arbeidsintensieve diensten, zoals schilderwerk,
verlaagd naar 6%. Door deze BTW-verlaging kan de schilder goedkoper worden,
waardoor de werkgelegenheid in de schildersbranche kan toenemen. Met behulp van
de figuur kunnen enkele gevolgen van deze BTW-verlaging voor de schildersbranche
worden bekeken.
a
b
In de uitgangssituatie bedraagt het evenwichtstarief 28,20 euro per uur. Bij dit uurtarief
bedraagt de werkgelegenheid in de schildersbranche 22.400 personen. Verondersteld
wordt dat de werkgelegenheid in personen rechtevenredig (proportioneel) is met het
aantal schilderuren. De BTW-verlaging op schilderuren leidt tot een verschuiving van
de aanbodcurve waardoor de nieuwe evenwichtsprijs 27,56 euro wordt. Voor de BTW
verlaging bedroegen de BTW-inkomsten van de overheid over schilderuren 147 miljoen
euro.
Bereken met hoeveel personen de werkgelegenheid in de schildersbranche door deze
BTW-verlaging stijgt.
Bereken het bedrag inclusief BTW dat de schilderuren na deze BTW-verlaging
opbrengen.
28

c
d
Bereken het bedrag waarmee de BTW-inkomsten van de overheid zijn gedaald door
deze BTW-verlaging.
Met het overbrengen van schilderwerk van het hoge naar het lage BTW-tarief hoopt de
regering een verschuiving van de niet-geregistreerde productie naar de geregistreerde
productie te bevorderen.
Beschrijf hoe deze verschuiving kan plaatsvinden.
Havo Totaalvak 2001-II-5
18 Nieuw belastingsysteem stimuleert arbeidsparticipatie
Doelstellingen van het tweede kabinet Kok waren onder andere verbetering van het
milieu en het stimuleren van de arbeidsparticipatie. Om deze doelstellingen te bereiken,
werd in 2001 door het tweede kabinet Kok een nieuw belastingstelsel in Nederland
ingevoerd. Eén van de kenmerken van het nieuwe stelsel is een verschuiving van
directe naar indirecte belastingen. In de tabel staan de financiële gevolgen van het
nieuwe stelsel. De bedragen betreffen veranderingen in 2001 ten opzichte van 2000.
De invoering van het nieuwe belastingstelsel ging per saldo gepaard met een
lastenverlichting van 3 miljard euro.
a Bereken de verhoging van de tabaksaccijns in 2001.
b Welke maatregel in de tabel is in strijd met de verschuiving van directe naar indirecte
belastingen? Verklaar het antwoord.
c Welke maatregel in de tabel kan bijdragen aan een toename van de
arbeidsparticipatie? Verklaar het antwoord via de aanbodkant van de arbeidsmarkt.
Havo totaalvak 2002-II-1
19 Nederland telt ongeveer 43.000 kleinere en grotere monumenten waarvan zich 40% in
slechte tot zeer slechte staat bevindt en dringen aan restauratie toe zijn. Een groot deel
van deze bedreigde monumenten is particulier eigendom
a Leg uit dat er bij het restaureren van monumenten sprake kan zijn van een positief
extern effect.
b
Om deze monumenten te behouden geeft de overheid de eigenaren soms een subsidie
voor de restauratie.
Noem een andere manier dan het verstrekken van een subsidie waarop de overheid de
eigenaren van monumenten financieel kan ondersteunen.
29

c
d
e
In een bepaald jaar werd € 185 miljoen aan restauratiesubsidies uitbetaald. Een aantal
jaren later was dat bedrag door bezuinigingen nog maar € 85 miljoen. In die periode
zijn de prijzen van restauratiewerkzaamheden bovendien met 50% gestegen.
Bereken het subsidiebedrag aan het einde van die periode in procenten van dat van
het begin van die periode.
Bereken hoeveel procent er aan het einde van die periode ten opzichte van het begin
van die periode aan gesubsidieerde werkzaamheden kan worden uitgevoerd.
Volgens de Nationale Investeringsbank is het subsidiëren van de restauratie van
monumenten ook economisch gezien erg interessant: tegenover elke € 40 miljoen aan
subsidie staat een besteding door de eigenaren van de monumenten zelf van € 100
miljoen.
Bereken het totale bedrag dat aan het einde van die periode aan de restauratie van
monumenten wordt besteed.
20 Koolzaad in de tank?
Dieselmotoren kunnen koolzaadolie als brandstof gebruiken. Koolzaadolie wordt
gewonnen uit de koolzaadplant die ook in Nederland kan worden geteeld. Door een
lagere uitstoot van schadelijke stoffen zijn automotoren die koolzaadolie als brandstof
gebruiken, minder schadelijk voor het milieu dan automotoren die dieselolie gebruiken.
Vooral de uitstoot van kooldioxide (CO2) neemt sterk af.
Het aanpassen van een dieselmotor voor koolzaadolie kost € 3.000. Het
brandstofgebruik in liters per kilometer blijft ongewijzigd. De productiekosten van een
liter koolzaadolie zijn hoger dan van een liter dieselolie. Op alle soorten brandstof voor
auto’s moet tot nu toe in Nederland accijns worden betaald, omdat de overheid de
negatieve gevolgen van het autogebruik wil afremmen. De regering overweegt de
accijns op koolzaadolie af te schaffen. Hierdoor zou koolzaadolie aan de pomp
goedkoper worden dan dieselolie.
a
b
Stel je de volgende situatie voor:
Een jongen in jouw klas leest in de krant dat de accijns op koolzaadolie als brandstof
voor auto’s ter discussie staat. Hij is tegenstander van het afschaffen van deze accijns.
Hij zegt: “Dit leidt tot oneerlijke concurrentie tussen de producenten van dieselolie en
koolzaadolie. De regering kan toch ook niet de accijns op jenever afschaffen en
tegelijkertijd de accijns op whisky laten bestaan”. Jij bent het niet eens met jouw
klasgenoot. De leraar hoort dat. Jij krijgt de opdracht jouw standpunt in een betoog
uiteen te zetten. Het betoog begint als volgt:
“Ik ben voorstander van het afschaffen van de accijns op koolzaadolie. Voor mijn
standpunt heb ik de volgende argumenten.”
Schrijf het vervolg van dit betoog.
In dit betoog moeten de volgende aspecten aan de orde komen.
Het verschil in externe effecten van brandstofsoorten als argument om de accijns op
koolzaadolie af te schaffen.
Het gevolg voor de werkgelegenheid.
c
Daarnaast moet in het betoog naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten
aan de orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in het betoog past.
1 Het gevolg voor de overheidsuitgaven.
2 Het gevolg voor andere overheidsontvangsten dan accijnsopbrengsten.
3 Het gevolg voor de duurzaamheid van de productie in Nederland.
(Havo examen 2009 opgave 4)
30

21 Leg met behulp van het schema uit waarom een toename van het financieringstekort
invloed kan hebben op:
a de rente in het eurogebied,
b de koers van de euro,
c de bestedingen,
d de werkgelegenheid en
e de productie in het eurogebied.
22 Staatsschuld onder controle
De Nederlandse rijksbegroting voor 2002 (figuur) sluit volgens deskundigen aan bij het
regeringsbeleid gericht op het gezond maken van de overheidsfinanciën. De afgelopen
jaren heeft de Nederlandse regering alles in het werk gesteld om de groei van de
staatsschuld te beteugelen. Een van de voorwaarden om mee te mogen doen met de
Economische en Monetaire Unie (EMU) had namelijk betrekking op de
staatsschuldquote: de staatsschuld mocht maximaal 60% van het nationale inkomen
bedragen. Sinds het jaar 2000 voldoet Nederland aan deze voorwaarde.
a
b
c
d
Welke van de genoemde rijksinkomsten behoren tot de directe belastingen? Laat
daarbij de overige belastingen buiten beschouwing.
In de klas wordt de vraag gesteld op welke manier het tekort op de rijksbegroting wordt
gefinancierd. Daar worden diverse antwoorden op gegeven:
Peter: door het verhogen van de belastingtarieven
Agnes: door het uitgeven van staatsobligaties
Omar: door het verlagen van de aflossing op de staatsschuld
Tietske: door het verlagen van de overige uitgaven
Wie geeft het juiste antwoord?
Neemt de staatsschuld in 2002 volgens de begroting toe of af? Bereken ook met welk
bedrag.
Welk gegeven ontbreekt om de begrote staatsschuld aan het einde van 2002 te kunnen
berekenen?
Ook als de staatsschuld groeit, kan de staatsschuldquote dalen. Hieronder staan vier
situaties:
1 Het nationale inkomen is groter dan de staatsschuld.
31

e
2 De aflossing op de staatsschuld is groter dan het begrotingstekort.
3 Het nationale inkomen groeit relatief meer dan de staatsschuld.
4 Het financieringstekort en het begrotingstekort dalen beide relatief.
In één van deze situaties daalt de staatsschuldquote bij een groeiende staatsschuld:
welke situatie is dat?
23 Griekse tragedie
De overheidsbegrotingen van de lidstaten van de Economische en Monetaire Unie
(EMU) staan onder Europees toezicht. Voor het financieringstekort en de staatsschuld
gelden in het verdrag van Maastricht vastgelegde normen. Het financieringstekort mag
niet hoger worden dan 3% van het bruto binnenlands product (bbp) terwijl voor de
staatsschuldquote een maximale hoogte van 60% geldt. De onderliggende grootheden
worden voor alle lidstaten op dezelfde manier vastgesteld.
Als de groei van het bbp lager uitvalt dan verwacht werd bij het opstellen van de
overheidsbegroting, kan het noodzakelijk worden te bezuinigen om te kunnen voldoen
aan de normen. Een streng toezicht op het handhaven van de normen kan ongewenste
gevolgen hebben. Om bezuinigingen te vermijden stellen sommige lidstaten hun cijfers
gunstiger voor dan ze in werkelijkheid zijn.
Ook zijn er lidstaten die maatregelen nemen die op korte termijn het overheidsinkomen
vergroten, maar hiervoor op langere termijn schadelijk kunnen zijn.
a Geef een voorbeeld van zo’n overheidsmaatregel. Licht het antwoord toe.
Voor één van de deelnemende landen gelden de volgende gegevens.
b
c
Toon met een berekening aan dat dit land in 2006 nog aan de norm voor de
staatsschuldquote voldoet.
Geef een andere reden, dan het voldoen aan de EMU-normen, voor het bezuinigen op
de overheidsuitgaven in een periode waarin de groei van het bbp lager uitvalt dan
verwacht tijdens het opstellen van de overheidsbegroting.
Griekenland wordt vaak aangehaald als voorbeeld van een lidstaat die de cijfers
gunstiger voorstelt dan ze in werkelijkheid zijn. In de periode 1998-2005 was in
Griekenland sprake van een jaarlijkse nominale groei van het bbp van 6%. Om
bezuinigingen te vermijden rapporteerde Griekenland aan de EMU een
financieringstekort dat beneden de 3% bleef.
De volgende figuur laat de verwachte en de werkelijke staatsschuldquote zien.
32

d
Leg uit hoe de Griekse rapportage aan de EMU kan hebben geleid tot het verschil in
ontwikkeling tussen de beide staatsschuldquoten in de figuur.
Eindexamen vwo 2010 opgave 7
24 Schoon aan het werk
Persoonlijke diensten zijn activiteiten in en om het huis, die met een bepaalde
regelmaat verricht worden voor een langere periode, die iemand in principe zelf kan
uitvoeren maar die aan anderen worden uitbesteed. Het betreft altijd werkzaamheden
in en rond het huis waarvoor geen of zeer weinig scholing vereist is. Voorbeelden zijn:
schoonmaakwerkzaamheden in het huis, hulp bij wassen en strijken, kinderoppas,
eenvoudige onderhoudswerkzaamheden in de tuin en persoonlijke begeleiding van
ouderen en zieken.
De markt voor deze vorm van persoonlijke diensten in Nederland behoort voor een
groot deel tot het informele circuit. Een adviesraad brengt een advies uit om deze markt
te ontdoen van zijn informele karakter en verwacht hiermee een impuls te geven aan
de economische groei in ons land. Deze adviesraad stelt onder andere voor om tot een
maximaal bedrag van € 300 loon per maand en voor maximaal 10 uur per week
speciale regels te laten gelden voor de markt voor persoonlijke dienstverlening.
Bijstandsgerechtigden moeten worden gestimuleerd om met tijdelijk behoud van
uitkering tot deze markt toe te treden. De adviesraad spreekt de hoop uit dat deze
mensen van daaruit kunnen doorgroeien naar een volwaardige arbeidsinkomen, zodat
ze geen uitkering meer nodig hebben. Er kan door de opdrachtgever (vrager naar
persoonlijke diensten) en opdrachtnemer (aanbieder van persoonlijke diensten)
gekozen worden uit twee fiscale varianten.
a
Leg uit dat de verschuiving van persoonlijke dienstverlening van informele naar formele
economie kan leiden tot een toename van de welvaart in enge zin, maar niet in ruime
zin.
33

c
d
Leg uit dat door de verschuiving van persoonlijke dienstverlening van informele naar
formele economie de deelname aan geregistreerde betaalde arbeid zowel bij
laaggeschoolden als bij hooggeschoolden kan toenemen.
Beredeneer de verwachting dat op korte termijn variant 1 per saldo zal leiden tot een
afname van de overheidsontvangsten uit de inkomstenbelasting.
Naar aanleiding van het voorstel van de adviesraad ontstaat er in regeringskringen een
debat over de formalisering van persoonlijke dienstverlening. Critici verwachten dat met
name variant 2 zal leiden tot een verslechtering van de overheidsfinanciën. De minister
van Financiën verwacht echter op termijn een positief effect van variant 2 op het
begrotingssaldo.
Geef een argument voor de verwachting van de minister.
Vwo herexamen 2008 opgave 7
25 Wat te doen met een overschot?
In een land heeft de overheid in de afgelopen decennia een forse staatsschuld
opgebouwd. De minister van Financiën verwacht dat aan het begin van 2006 de
omvang van deze schuld 340 miljard euro zal zijn.
De volgende gegevens zijn ontleend aan de voorlopige begroting van 2006.
Voor de komende jaren wordt uitgegaan van de volgende prognoses omtrent de
economie van dit land:
1 De economische groei zal ongeveer 3% per jaar bedragen.
2 Er zal een overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans zijn.
3 Door vergrijzing van de bevolking zullen er in verhouding meer inactieven en minder
actieven komen.
Bij de presentatie van de voorlopige begroting van 2006 ontstaat er een discussie over
het begrotingsoverschot: moeten we dit overschot gebruiken voor extra aflossing van
de staatsschuld of voor andere doelen?
De voorstanders van extra aflossen stellen voor het gehele overschot in te zetten voor
extra aflossing van de staatsschuld. Zij wijzen er op dat het rentebeslag (de rentelasten
in % van de totale overheidsuitgaven) in dit land te hoog is. Daarnaast geven ze aan
dat de toekomstige vergrijzing tot financiële problemen bij de overheid kan leiden
waardoor de internationale concurrentiepositie van de bedrijven in dit land in gevaar
kan komen.
De tegenstanders van extra aflossen hebben als antwoord op de argumenten van de
voorstanders twee stellingen geformuleerd:
stelling 1- Als de overheid haar uitgavenquote (overheidsuitgaven in procenten van het
nationaal inkomen) de komende jaren stabiel houdt, zal bij een gelijkblijvend
rentebedrag het rentebeslag toch minder worden.
34

a
b
c
d
e
stelling 2 - Aangezien er in 2005 al sprake is van een nationaal spaaroverschot, zal
extra aflossen ertoe leiden dat bedrijven in het buitenland met onze binnenlandse
besparingen hun concurrentiepositie gaan verbeteren.
Bereken de staatsschuld aan het einde van 2006 als het voorstel van de voorstanders
van extra aflossen wordt uitgevoerd.
Leg uit hoe de vergrijzing tot financiële problemen bij de overheid kan leiden. Maak in
de uitleg gebruik van één inkomstenpost en één uitgavenpost van de gegeven
begroting.
Leg uit hoe financiële problemen bij de overheid kunnen leiden tot verslechtering van
de internationale concurrentiepositie van de bedrijven in dit land.
Welke prognose kan als argument dienen om stelling 1 te onderbouwen? Verklaar het
antwoord.
Leg stelling 2 uit.
Vwo herexamen 2006 opgave 4
26 Generatiebestendig of groener?
In september 2008 maakt de regering haar plannen bekend. In tabel 1 staan de
voornaamste inkomsten en uitgaven van de rijksoverheid zoals die voor 2009 begroot
zijn. Nadat de begroting is vastgesteld blijkt dat voor 2009 en 2010 een daling van het
bruto binnenlands product wordt verwacht en de regering denkt over voorstellen om te
bezuinigen op de overheidsuitgaven.
De minister van Economische Zaken wijst op de negatieve gevolgen hiervan op de
economische groei maar de minister van Financiën stelt hier tegenover: “Als we niet
bezuinigen, belasten we de toekomstige generatie met onze huidige problemen.”
Een oppositiepartij wil dat de regering zich meer richt op de verbetering van het milieu
en daarbij rekening houdt met de gevolgen hiervan voor de secundaire en de tertiaire
inkomensverdeling. Deze oppositiepartij formuleert een belastingplan waarbij ecotax
wordt ingevoerd op alle milieuonvriendelijke producten. Het totale bedrag dat de
overheid aan ecotax ontvangt, wordt aan de burger teruggegeven in de vorm van een
hogere arbeidskorting; een heffingskorting bij de inkomstenbelasting die uitsluitend
geldt voor mensen die betaalde arbeid verrichten. De oppositiepartij heeft een
onderzoeksbureau de opdracht gegeven om het bestedingspatroon van huishoudens
ten aanzien van milieuvriendelijke en milieuonvriendelijke producten te analyseren. In
tabel 2 staan de resultaten van dit onderzoek.
35

a
b
c
Leg op basis van tabel 1 uit of de staatsschuld in 2009 zal stijgen, zal dalen of gelijk
zal blijven.
De minister van Economische Zaken en de minister van Financiën verschillen van
mening over de bezuinigingen op de overheidsuitgaven. Zij maken beiden een eigen
persbericht, waarin ieder zijn standpunt ten aanzien van de bezuinigingen op de
overheidsuitgaven beargumenteert.
Schrijf het persbericht van de minister van Economische Zaken of het persbericht van
de minister van Financiën. Geef eerst de gemaakte keuze aan en geef daarna het
beargumenteerde standpunt weer.
Op basis van het onderzoek wil de oppositiepartij een onderbouwing van het
belastingplan met daarbij aandacht voor:
* het effect van het plan op de welvaart
* het effect van het plan op de secundaire inkomensverdeling
* het effect van het plan op de tertiaire inkomensverdeling
Schrijf de onderbouwing van het belastingplan. De onderbouwing moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
Herexamen vwo pilot 2010 opgave 4
27 In de Miljoenennota van Reeland stonden maatregelen vermeld die het
financieringstekort in 2005 op 4,25% van het nationale inkomen moesten brengen. Het
geraamde financieringstekort voor 2005 bedroeg € 21,1 miljard.
a Is het totale bedrag dat het de regering van Reeland in 2005 moest lenen groter dan,
kleiner dan of gelijk aan € 21,1 miljard.
b Bereken de geraamde waarde van het nationale inkomen in 2005 in miljarden euro (in
één decimaal).
c Op 31 december 2004 bedroeg de staatsschuld van Reeland € 337,9 miljard. Bereken
de geraamde staatsschuldquote op 31 december 2005 (in één decimaal).
28 De situatie op de vermogensmarkt en de ontwikkeling van de inflatie hebben invloed
op de rentestand. Omgekeerd heeft de rentestand invloed op de inflatie en de
vermogensmarkt.
De vermogensmarkt kan worden opgedeeld in de geldmarkt en de kapitaalmarkt. Een
voorbeeld van een vermogenstitel die op de kapitaalmarkt wordt verhandeld, is een
hypothecaire lening.
a
b
Waarop is het onderscheid tussen de geldmarkt en de kapitaalmarkt gebaseerd?
Noem twee andere voorbeelden van vermogenstitels die op de vermogensmarkt
worden verhandeld.
36

c
Het rentepercentage is niet voor uitgegeven hypothecaire leningen en
obligatieleningen hetzelfde. De hoogte van het rentepercentage is onder andere
afhankelijk van de termijn waarvoor het rentepercentage is vastgelegd.
Is het rentepercentage van hypothecaire leningen en obligatieleningen in het
algemeen hoger of lager naarmate de rentevaste termijn langer is? Verklaar je
antwoord.
In de figuur staat de ontwikkeling van de kapitaalmarktrente en de inflatie voor een
land in de periode 1991-2005 weergegeven.
d
e
f
g
Uit de figuur kun je afleiden dat de kapitaalmarktrente en de inflatie met elkaar in
verband staan.
Leg uit dat een rentestijging de kosteninflatie kan stimuleren.
Welke invloed heeft een rentestijging op de koersen van aandelen en obligaties?
Een rentestijging kan ook leiden tot afname van de inflatie.
Leg uit dat een rentestijging de bestedingsinflatie kan afremmen.
Uit de figuur kan de ontwikkeling van de reële kapitaalmarktrente worden afgeleid.
Is de reële kapitaalmarktrente in 1997 ten opzichte van 1996 is gestegen, gedaald of
gelijk gebleven? Verklaar je antwoord met behulp van de figuur.
29 Bereken de koers van een staatsobligatie van € 10.000 met een nominale rente van
4,5% op het moment dat de kapitaalmarktrente.
a 5% bedraagt;
b 7% bedraagt;
c 3% bedraagt.
Je mag er van uitgaan dat de kopers van de obligatie alleen kijken naar een effectieve
rente, die 0,2 procent hoger is dan de kapitaalmarktrente. Zij willen nominaal dus
achtereenvolgens 5,2%, 7, 2% en 3,2% ontvangen.
37

30 Belastingen vormen de belangrijkste bron van inkomsten van de overheid. Daarnaast
zijn ook retributies een inkomstenbron.
a Wat is het verschil tussen een belasting en een retributie?
b
c
d
e
f
Belastingen hebben niet alleen de functie van inkomstenbron (budgettaire functie). Ze
kunnen ook worden gebruikt om allerlei doelstellingen van economische politiek te
realiseren (regulerende functie).
Noem drie doelstellingen van economische politiek die de Nederlandse overheid tracht
te realiseren.
In een periode van onderbesteding kan de overheid besluiten de inkomstenbelasting te
gebruiken als instrument van de conjunctuurpolitiek.
Zal de overheid in dat geval de inkomstenbelasting verhogen dan wel verlagen?
Verklaar het antwoord.
Bij sommige belastingen is sprake van een progressief tarief.
Welke doelstelling van economische politiek tracht de overheid met dat progressieve
tarief te realiseren? Verklaar het antwoord.
In sommige CAO's wordt volledige prijscompensatie afgesproken. De progressie van
de inkomstenbelasting kan in tijden van inflatie onbedoelde gevolgen hebben voor de
koopkracht van de werknemers die onder zo'n CAO vallen.
Wat wordt verstaan onder volledige prijscompensatie?
Leg uit dat de koopkracht van werknemers door de progressie van de
inkomstenbelasting kan dalen, ook al krijgen ze volledige prijscompensatie.
31 Beleggen wint aan populariteit
Net als in voorgaande maanden besteden beleggers het geld dat zij maandelijks
overhouden meestal niet volledig aan consumptieve doeleinden. Spaarrekeningen
blijven, hoewel afnemend tot 56%, de meest populaire bestemming, maar beleggen
wint langzaam aan populariteit. Inmiddels geeft 36% aan in ieder geval weer een deel
te willen gaan beleggen. Beleggers beginnen vooral hun aversie tegen risicovolle
sectoren te verliezen. Slechts 35% vindt het een slechte tijd om hierin te beleggen,
tegen 53% twee maanden geleden.
a
b
Daalt of stijgt de risicoaversie van beleggers volgens het bericht. Licht je antwoord toe.
Leg uit hoe je met behulp van onderstaande barometer uitspraken over de mate van
risicoaversie bij beleggers kan doen.
38

c
Een belegger met een hoge mate van risicoaversie krijgt een aanbod om te beleggen
in aandelen of obligaties. De belegger twijfelt, wat raad jij hem aan? Motiveer je
antwoord.
32 Risicoaversie in de tijd
a
b
Wat verstaan we onder risicoaversie?
In welk jaar en welke maanden was de risicoaversie het hoogst volgens de postbank
barometer. Licht je antwoord toe.
c
d
Om jonge ondernemers te helpen heeft de overheid diverse subsidiepakketten klaar
staan. Een greep uit het aanbod: de instaplening, de startlening, de solidaire lening, het
behoud van het recht op werkloosheiduitkering voor beginnende zelfstandigen, een
onderbrekingsuitkering bij loopbaanonderbreking. Dus waarom zou je nog wachten om
te starten.
Toch zijn het vaak druppels op een gloeiende plaat. Door de huidige risicoaversie bij
durfkapitalisten, bankiers en beleggers, is startkapitaal een schaars goed. Maar ook
omgekeerd zijn starters niet altijd bereid om kapitaal te stoppen in hun eigen nieuwe
bedrijf.
Op welke wijze probeert de overheid mensen te stimuleren een bedrijf te beginnen?
In de tekst is sprake van risicoaversie bij twee partijen. Welke zijn dat en waaruit
bestaat volgens jou die aversie.
33 Een huis kopen met een beleggingshypotheek
Jan wil op 40 jarige leeftijd een huis kopen en besluit de hypothecaire verplichtingen te
dekken met de aankoop van aandelen en obligaties. Gedurende 20 jaar betaalt hij
alleen rente en na die 20 jaar zou de verkoop van zijn aandelen en obligaties de
voldoende moeten zijn om het geleende geld af te lossen.
a Noem 3 verschillen tussen aandelen en obligaties.
Jan belegt op 2 maart 2005 in staatsobligaties die 1 maart 2000 zijn uitgegeven. In het
verzicht van voorwaarden voor deze lening (de prospectus) stond:
* nominale waarde per obligatie € 1.000.-;
* aflossing ineens op 1 februari 2010;
* jaarlijkse interest 5% van de nominale waarde.
* de uitgiftekoers wordt na afloop van de inschrijving vastgesteld
In 2005 is de kapitaalmarktrente voor nieuw uitgegeven obligaties van dit type gelijk
aan 3,75%.
39

c
d
e
f
Obligatie betekent letterlijk verplichting. Welke verplichtingen heeft de staat aan de
houder van één staatsobligatie uit de serie van 1 maart 2000? Geef ook de bedragen
van deze verplichtingen.
Van wie koopt Jan deze staatsobligatie? Van de staat of van een ander? Motiveer je
keuze.
Is de koers waarvoor Jan deze obligaties koopt hoger of lager dan 1.000 euro?
Motiveer je antwoord.
Jan heeft als huiseigenaar met een hypothecaire schuld op een aantal manieren met
de fiscus te maken.
Noem twee fiscale zaken waar Jan als huiseigenaar mee te maken krijgt.
Veel mensen vonden het niet slim van Jan om zijn huis te willen aflossen met de
opbrengst van zijn beleggingsportefeuille. Leg uit waarom zij dat zeggen.
34 Kees Elsman heeft als docent natuurkunde al jarenlang een muzikale hobby. Hij neemt
muziek op van allerlei plaatselijke bandjes en speelt zelf ook nog in een redelijk
succesvolle band. Jaarlijks verschijnt er toch wel één cd uit zijn studio. Hij wil stoppen
met zijn werk als leraar en van zijn hobby wil hij zijn beroep maken. Hij overweegt om
daarbij als basis voor zijn onderneming “de eenmanszaak” te kiezen. De eigenaar van
een eenmanszaak is persoonlijk aansprakelijk voor alle schulden van het bedrijf.
a Wat betekent dit concreet voor hem?
b
c
Aan een eenmanszaak zijn, ten opzichte van andere ondernemingsvormen,
verschillende nadelen verbonden.
Noem vier nadelen.
Wat bedoelen we met “de ondernemingsvorm”?
35 De leadzanger van een populaire band wil een eigen opnamestudio beginnen. De
eenmanszaak lijkt voor hem niet haalbaar. Daarom zoekt hij partners om samen met
hen een vennootschap onder firma op te richten.
a Noem twee belangrijke kenmerken van een vof.
b Welk voordeel hebben schuldeisers van een vof ten opzichte van een eenmanszaak.
c
d
e
Hieronder zie je zes uitspraken. Kies of de uitspraak geldt voor een eenmanszaak
en/of vof of voor geen van beide.
a De onderneming is geen rechtspersoon.
b Snel beslissen is beter mogelijk.
c Er is meer vermogen beschikbaar.
d Alleen de onderneming is aansprakelijk.
e De continuïteit is slecht.
f De eigenaar is hoofdelijk aansprakelijk.
Wat houdt het begrip hoofdelijke aansprakelijkheid in?
Een havo leerling zegt dat de winst van een vennootschap onder firma belast wordt
met vennootschapsbelasting. Is deze bewering juist? Motiveer je antwoord.
36 Na zeven jaar een schildersbedrijf te hebben gerund als eenmanszaak besluit Henk
Spaans zijn bedrijf om te zetten in een besloten vennootschap (BV).
a De BV (het bedrijf) wordt dan zelf rechtspersoon. Wat wordt daarmee bedoeld?
40

c
d
Henk Spaans wil ook zijn bedrijf uitbreiden. Daarvoor heeft hij kapitaal nodig.
Mag hij daartoe aandelen uitgeven via de effectenbeurs? Motiveer je antwoord.
Is Henk verplicht elk jaar een Algemene Vergadering van Aandeelhouders uit te
schrijven.
Drie jaar daarvoor was een oud werknemer van Henk, Jan van Straten, een
schildersbedrijf gestart in een naburige start. Jan had vorig jaar ook een BV opgericht.
Vorige week stond er in een krant te lezen dat na een groot onderzoek naar
boekhoudfraude in de schildersbranche er ‘op de Amsterdamse effectenbeurs een
levendige handel in de aandelen van schildergroep “J v S” was ontstaan na ontdekking
van dezer fraude.
Zou de “J v S” uit het krantenartikel de oud werknemer van Henk kunnen zijn? Motiveer
je antwoord?
37 Loes Markering is penningmeester van de rijvereniging “Jolly Jumper”. Aan de
boekhouding van de vereniging ontleent ze de volgende gegevens (bedragen in
euro’s).
* LPRV staat voor Landelijke Pony Rij Vereniging
Daarnaast zijn er enkele andere gegevens:
− De contributie van Jolly Jumper voor 2008 bedraagt € 75,- per lid per jaar.
− De contributie van Jolly Jumper voor 2009 bedraagt € 85,- per lid per jaar.
− De totale baten bestaan voor 30% uit contributies.
a Heeft Jolly Jumper het jaar 2008 met een positief of met een negatief resultaat
afgesloten? Motiveer het antwoord.
b Bereken het aantal leden van Jolly Jumper in 2008.
Aanvullende gegevens van Jolly Jumper zijn:
− In 2008 is alle achterstallige contributie over eerdere jaren ontvangen.
− Per 31 december 2008 hebben 4 leden hun contributie over 2008 nog niet betaald.
− Per 31 december 2008 hebben 8 leden hun contributie over 2009 reeds betaald.
41

− Alle ontvangsten en uitgaven gaan via de bank.
c Stel met behulp van de verstrekte gegevens de balans van Jolly Jumper per 31
december 2008 samen. Vul de bijlage bij deze vraag in.
38 Hieronder staan enkele gegevens over de financiën van de Reelandse rijksoverheid,
ontleend aan haar Miljoenennota 2005. De bedragen luiden in miljarden euro’s.
Totale ontvangsten 167
Totale uitgaven 202
Waarvan:
Aflossingen op de staatsschuld 10
Rente over de staatsschuld 23
a Bereken de verwachte omvang van het financieringstekort over 2005.
Op 1 januari 2005 bedroeg de staatsschuld € 315 miljard.
b Bereken de verwachte omvang van de staatsschuld op 31 december 2005.
Op 31 december 2004 was de staatsschuld 70% van het nationale inkomen van 2004.
De regering wil dat dit percentage de komende jaren gelijk blijft.
Stel verder dat het nationale inkomen in 2005 is gegroeid met 3,5%.
c Bereken hoe groot het financieringstekort volgens de gegeven doelstelling over 2005
had mogen worden.
d
e
f
De ontvangsten van de rijksoverheid in 2005 werden volgens de Miljoenennota 2005
geraamd op € 167 miljard; het totale bedrag van de collectieve lasten werd begroot op
€ 234 miljard.
Noem een onderdeel van de collectieve lasten dat niet tot de ontvangsten van de
rijksoverheid behoort.
In het kader van de werkloosheidsbestrijding wil de regering de druk van de collectieve
lasten de komende jaren omlaag brengen.
Leg uit dat de werkloosheid kan afnemen als de collectieve lastendruk omlaag gaat.
Een stijging van de staatsschuld kan het streven naar een lagere collectieve lastendruk
doorkruisen.
Leg uit dat een stijging van de staatsschuld aanleiding kan geven tot een verhoging
van de collectieve lastendruk.
42

39 Toekomstmuziek?
Agnes Allegroot is een jonge musicienne die moeilijk werk kan vinden. Agnes
overweegt daarom een winkel in muziekinstrumenten te beginnen waarmee zij vooral
jongeren wil bereiken. Die winkel moet in januari 2012 de deuren openen. In 2011 doet
Agnes samen met een adviesbureau voor startende ondernemers een onderzoek naar
de kansen van zo’n winkel. Dat levert de onderstaande gegevens op. De gegevens
over de jaren na 2010 zijn schattingen.
* conjuncturele situatie
In 2009 was er sprake van laagconjunctuur en in 2010 toonde de conjunctuur tekenen
van herstel. Sommige deskundigen verwachten dat het herstel in 2011 doorzet en dat
de economie ook na 2012 zal blijven groeien. Andere deskundigen zijn minder
optimistisch en verwachten dat de groei van de economie na 2012 weer zal inzakken.
* informatie- en communicatietechnologie (ICT)
Er zijn in dit land nog maar weinig winkels in muziekinstrumenten die gebruik maken
van het internet. Slechts een enkele winkel heeft een verkoopsite waarop het aanbod
van nieuwe en tweedehands instrumenten met bijbehorende prijs te vinden is én
waarop regelmatig acties zoals stuntverkopen en kortingen te vinden zijn.
* personeel en vermogen
Het aantrekken van personeel is in de eerste jaren onhaalbaar zodat de vriend van
Agnes ook regelmatig in de winkel zal werken. De start van de winkel is alleen mogelijk
als de bank daarvoor een aanzienlijke lening wil verstrekken.
* afzet, kosten, opbrengsten
Agnes heeft onderstaande grafiek gemaakt van de totale kosten, de totale opbrengsten
en de verwachte afzet voor het startjaar 2012.
43

a
b
c
d
De conjunctuur kan zich na 2012 zodanig ontwikkelen dat de kans van slagen van de
winkel van Agnes groter wordt, maar ook zodanig dat die kans kleiner wordt.
Geef daarvoor een verklaring en gebruik daarbij de verwachte afzetontwikkeling in
combinatie met het break-evenpunt in het startjaar. Betrek in het antwoord zowel de
grotere kans als de kleinere kans.
Agnes vraagt zich af of zij de winkel zal voeren als eenmanszaak of, samen met haar
vriend, als vennootschap onder firma.
Bij welke van beide bedrijfsvormen zal de bereidheid van de bank om bedrijfskrediet te
verstrekken het grootst zijn? Verklaar het antwoord.
De verandering van de afzet in 2012 ten opzichte van 2011 van alle winkels in
muziekinstrumenten, wordt voor 60% veroorzaakt door de prijsverandering van
muziekinstrumenten.
Laat met een berekening van de prijselasticiteit zien dat de vraag naar
muziekinstrumenten prijsinelastisch is.
In een gesprek met het adviesbureau zegt Agnes dat zij zich als prijsvechter een plaats
op de markt zal proberen te veroveren. Het adviesbureau vindt dat geen verstandige
keuze: “Uw keuze brengt grote risico’s met zich mee en er zijn in uw geval betere
manieren om de concurrentie aan te gaan.”
Beschrijf een risico dat Agnes loopt als zij kiest voor ‘prijsvechten’ en beschrijf een
alternatieve manier om de concurrentie aan te gaan. De beschrijvingen moeten passen
in de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
40 Klassieke tragedie
44

Griekenland is lid van de Economische en Monetaire Unie (EMU). De Griekse overheid
heeft zich al jaren rijk gerekend: haar economische cijfers blijken niet altijd betrouwbaar
en de overheidsfinanciën hebben te lijden onder fraude en bureaucratie. Door te hoge
overheidsuitgaven en door gevolgen van de kredietcrisis is in 2009 het begrotingstekort
opgelopen tot 12,7% en de staatsschuld tot 120% van het bruto binnenlands product
(bbp): veel hoger dan de normen in het stabiliteits- en groeipact (bron 1). Door de crisis
lukt het vrijwel geen enkel land om zich te houden aan de strenge regels van dit pact.
De overheidsfinanciën zijn in Griekenland ernstig uit balans, waardoor de stabiliteit van
de euro gevaar loopt. De relatief hoge staatsschuld van landen zoals Griekenland heeft
gevolgen voor de rente en de inflatie in deze landen en kan uiteindelijk zelfs de waarde
van de euro onder druk zetten.
Gebruik bovenstaande tekst en cartoon.
a
Citeer de zin uit bovenstaande tekst die het beste weergeeft wat bovenstaande cartoon
wil uitdrukken.
De afspraak in het stabiliteits- en groeipact die voorschrijft dat het niet toegestaan is
dat EMU-landen elkaar financieel bijstaan, is bedoeld om het risico op moreel
wangedrag (moral hazard) van een EMU-land te verkleinen.
Gebruik bron 1.
b
Noem de afspraak in het stabiliteits- en groeipact die het risico op moreel wangedrag
van een EMU-land juist zou kunnen vergroten en leg dit verband uit.
45

c
Om te voorkomen dat de financiële problemen onbeheersbaar worden, zal Griekenland
in snel tempo de staatsschuld moeten aflossen. De Griekse overheid zal daartoe
overheidsuitgaven moeten beperken en overheidsinkomsten moeten verhogen. In
2010 heerst er twijfel op de financiële markten of Griekenland vanaf 2011 de
staatsschuld en het begrotingstekort omlaag kan brengen in de richting van de EMUafspraken.
Maak van de onderstaande zinnen een juiste economische redenering.
Griekenland heeft jarenlang zijn begrotingstekort …(1)… voorgesteld dan het werkelijk
was. Internationale beleggers vinden Griekse …(2)…, die worden aangeboden om dit
tekort te financieren, te riskant en vermijden ze. De door de Griekse overheid …(3)…
rente loopt snel op tot 7,25 procent, twee maal zo hoog als de rente die geldt voor de
Nederlandse overheid. De gestegen rente voor nieuwe staatsleningen maakt het
…(4)… om te bezuinigen op de …(5)….
Kies uit:
bij (1) hoger / lager
bij (2) aandelen / obligaties
bij (3) te betalen / te ontvangen
bij (4) meer noodzakelijk / minder noodzakelijk
bij (5) betalingsbalans / overheidsbegroting
Op ECONIEUWS.NL staat een weblog met twee reacties van Nederlanders op de
vraag: Wat doen we met de Grieken?
De reactie van Tim:
”Laat Griekenland gewoon lekker failliet gaan. Ze hebben geprofiteerd van de
voordelen van de EMU, hebben onjuiste informatie verstrekt en zijn er nooit voor
gestraft. Griekenland vormt nog geen 5% van de economie van de EMU. Waarom
moeten wij gaan betalen voor ‘hun feestje’?
Door het onverantwoorde gedrag van de Griekse overheid dalen de
obligatiekoersen en komen onze pensioenen in gevaar.
Dat zit zo: ……………”
Sylvester is het niet met Tim eens. Hij reageert: ”Griekenland failliet laten gaan,
onmogelijk. Een land blijft bestaan. De rente die Griekenland nu moet betalen voor
leningen kan het nooit financieren zonder hulp. Het Internationaal Monetair Fonds
(IMF) en de andere EMU-landen zullen Griekenland te hulp moeten schieten met
leningen. Die worden verstrekt in ruil voor structurele hervormingen van de economie.
Griekenland wordt onder toezicht gesteld van het IMF en Europa. Dat is voldoende
straf.
Zonder structurele hervorming van de overheidsfinanciën zal Griekenland die
leningen niet terug kunnen betalen en komt de stabiliteit van de euro in gevaar.
Dat zit zo: ……………”
Gebruik eventueel naar eigen inzicht bron 1 en bron 2.
46

d
1)
De Eurogroep bestaat uit de ministers van Financiën van de EMU-landen.
Kies één van de twee reacties: Tim óf Sylvester. Schrijf deze naam op en schrijf
daarna het vervolg van de reactie, waarbij je de vetgedrukte zin uitlegt. Gebruik
ongeveer 60 woorden.
41 Begrotingspolitiek en EMU
Een overheid kan door middel van de belastingtarieven en de overheidsuitgaven
begrotingspolitiek voeren en zo de conjuncturele situatie in het land proberen te
beïnvloeden. Veel politici zijn van mening dat een dergelijke begrotingspolitiek
anticyclisch moet zijn, maar dat tegelijkertijd de overheidsuitgavenquote* moet dalen.
Veel economen zien niets in deze vorm van anticyclische begrotingspolitiek bij een
neergaande conjunctuur. Zij wijzen onder andere op het gevaar dat een dergelijk beleid
een negatief effect kan hebben op de particuliere investeringen.
* overheidsuitgaven in procenten van het nationale product
a
b
Leg uit dat volgens de bedoelde politici bij een neergaande conjunctuur de
belastingtarieven moeten worden verlaagd om hun doel, stimuleren conjunctuur én
verlagen overheidsuitgavenquote, te bereiken.
Geef een verklaring voor het door de bedoelde economen gevreesde negatieve effect
van deze verlaging van de belastingtarieven.
De Economische en Monetaire Unie (EMU) beperkt de mogelijkheden om
begrotingspolitiek te voeren: het financieringstekort mag namelijk niet groter zijn dan
3% van het nationale product. Om aan deze voorwaarde te voldoen, wordt in een EMUland
vastgelegd dat de overheidsuitgaven (exclusief aflossing staatsschuld) jaarlijks
mogen groeien met hetzelfde percentage als de trendmatige economische groei**.
** de verwachte gemiddelde jaarlijkse groei van het nationaal product gedurende een
bepaalde periode
Over 2004 zijn van de overheid van dit EMU-land de volgende gegevens bekend:
• Nationaal product € 315,38 miljard
• Belastingontvangsten € 90,76 miljard; overige ontvangsten heeft de overheid niet
• Aflossing staatsschuld € 9,25 miljard
• Financieringstekort 2,4% van het nationale product
De trendmatige economische groei bedraagt 4%. In 2005 groeit het nationale product
naar verwachting met 2% tot € 321,69 miljard. De belastingontvangsten groeien in
2005 naar verwachting met 2,5% tot € 93,03 miljard.
c Bereken voor 2004 de overheidsuitgavenquote (exclusief aflossing staatsschuld).
47

d
e
Zijn de belastingen in dit land proportioneel, progressief of degressief? Verklaar het
antwoord.
Voldoet dit land in 2005 aan de EMU-voorwaarde met betrekking tot het
financieringstekort bij de maximaal toegestane groei van de overheidsuitgaven?
Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
42 Profiteren alleen de hoge inkomens?
De Senaat van de Verenigde Staten van Amerika (VS) heeft het plan van president
Bush goedgekeurd om in de periode tot 2011 de belastingen te verlagen met $ 1.700
miljard. Dit belastingvoordeel wordt als volgt verdeeld over de 180 miljoen
inkomenstrekkers in de VS. Eenderde van de $ 1.700 miljard belastingverlaging gaat
naar inkomenstrekkers met een bruto jaarinkomen van meer dan $ 375.000. Deze
groep topinkomens omvat 1 procent van de inkomenstrekkers. Ook de
inkomenstrekkers met een bruto jaarinkomen tussen $ 72.000 en $ 375.000 krijgen
eenderde deel van de belastingverlaging. Deze groep middeninkomens omvat 19
procent van de inkomenstrekkers. De rest van de belastingverlaging is voor de
inkomenstrekkers met de laagste inkomens. Vooraanstaande economen reageren
verdeeld op de plannen tot belastingverlaging van Bush. Voorstanders beweren dat het
plan van Bush in de periode tot 2011 maar liefst 1,6 miljoen banen zal scheppen,
waardoor de werkloosheid daalt tot 4,6 procent van de beroepsbevolking.
Tegenstanders beweren dat het plan van Bush tot vergroting van de
inkomensverschillen leidt en te laat komt om een recessie te voorkomen. Deze
economen vrezen dat de conjuncturele gevolgen van het belastingplan van Bush te
lang op zich laten wachten. Daardoor kan het anticyclische begrotingsbeleid dat zij
wensen, zelfs worden tegengewerkt.
a Bereken de totale belastingverlaging tot 2011 per inkomenstrekker uit de groep met de
laagste inkomens volgens het plan van Bush (afgerond op hele dollars).
b Leg uit hoe een belastingverlaging tot daling van de conjunctuurwerkloosheid kan
leiden.
c
d
Leg uit hoe een belastingverlaging tot daling van de structuurwerkloosheid kan leiden.
Werkt het plan van Bush anticyclisch voor de conjunctuur, als de conjuncturele
gevolgen merkbaar worden tijdens een hoogconjunctuur? Verklaar het antwoord.
43 Wat te doen met meevallers?
Bij de presentatie van de begroting voor 2003 maakte een regering melding van een
meevaller die nog niet in de begroting voor 2003 was verwerkt. In de politiek ontstond
een discussie over de aanwending van deze meevaller. Sommigen wilden die
gebruiken voor belastingverlaging, anderen voor extra overheidsbestedingen en weer
anderen voor extra aflossing op de staatsschuld. In de tabel zijn deze beleidsvarianten
en een aantal gevolgen ervan samengevat.
48

De varianten 1 en 2 hebben invloed op het nationale inkomen in 2003. Bovendien
kunnen deze varianten gevolgen hebben voor de inflatie. Variant 3 heeft in 2003 geen
invloed op het nationale inkomen en kan de komende jaren meer ruimte bieden voor
uitgaven aan nieuw beleid.
a Leg uit dat bij variant 1 de kans op loonkosteninflatie kan afnemen.
b Bereken bij variant 1 de omvang van het inverdieneffect bij de belastingen.
c Leg uit dat bij variant 2 de kans op bestedingsinflatie groter is dan bij variant 1.
d Leg uit dat variant 3 de komende jaren meer ruimte kan bieden voor uitgaven aan
nieuw beleid.
44 Uit de Miljoenennota van Oranjeland in 2006 bleek dat het kabinet er tot dan toe in
geslaagd was om het financieringstekort in procenten van het nationale inkomen met
een halve procentpunt per jaar te verminderen. Het begrotingstekort in procenten van
het nationale inkomen stijgt echter nog.
a Leg uit dat het financieringstekort kan dalen terwijl het begrotingstekort stijgt.
b
c
d
e
f
g
h
In 2006 moest het financieringstekort volgens de Miljoenennota uitkomen op € 19,7
miljard; dat zou 3,75% van het nationale inkomen zijn. De staatsschuldquote zou eind
2006 gelijk moeten zijn aan de staatsschuldquote eind 2005, namelijk 73% van het
nationale inkomen.
Bereken de geraamde staatsschuld eind 2006 (in miljarden euro’s in één decimaal
nauwkeurig).
Bereken de geraamde procentuele groei van het nationale inkomen in 2006 ten
opzichte van 2005 (in één decimaal nauwkeurig).
Door de grote staatsschuld zijn in een land als Oranjeland de overheidsuitgaven zeer
gevoelig voor een stijging van de rente op de kapitaalmarkt. Anderzijds wordt de rente
op de kapitaalmarkt beïnvloed door de stand van zaken met betrekking tot de
overheidsfinanciën.
Veronderstel dat de Oranjelandse overheid de collectieve lastendruk niet wil laten
stijgen. Veronderstel verder dat bezuinigingen op de overheidsuitgaven om
conjuncturele redenen minder gewenst zijn.
In welke conjuncturele situatie zijn bezuinigingen op de overheidsuitgaven minder
gewenst? Verklaar het antwoord.
Leg uit dat onder de genoemde veronderstellingen een rentestijging op de
kapitaalmarkt tot nieuwe rentestijgingen kan leiden.
Omdat de overheid de collectieve lastendruk niet wilde laten stijgen, werd de koppeling
tussen onder andere de sociale uitkeringen enerzijds en de lonen in de marktsector
anderzijds de laatste tien jaar slechts sporadisch toegepast.
Sommigen beweren dat de ontkoppeling van de sociale uitkeringen en de lonen in de
marktsector het functioneren van de arbeidsmarkt bevordert.
Welke invloed heeft deze ontkoppeling op de personele inkomensverdeling? Verklaar
je antwoord.
Leg uit dat door deze ontkoppeling de kwalitatieve structuurwerkloosheid kan afnemen.
Leg uit dat door deze ontkoppeling de kwantitatieve structuurwerkloosheid kan
afnemen.
45 Uit een krant (mei 1999):
Meevallers beschikbaar als extraatje voor laagstbetaalden
Nu er bij de rijksoverheid belastingmeevallers zijn, ligt het voor de hand dat de overheid
volgend jaar iets extra’s doet voor de laagstbetaalden. In de rijksbegroting voor volgend
49

jaar wordt geld uitgetrokken voor dit extraatje. Door de regering is afgesproken dat
meevallers worden verdeeld over twee bestemmingen: verkleining van de staatsschuld
en een extraatje voor de laagstbetaalden. De verdeling over beide bestemmingen is
afhankelijk van de omvang van het financieringstekort in procenten van het bruto
binnenlands product (BBP)*.
* In deze opgave wordt het BBP gelijkgesteld aan het nationale inkomen.
In de tabel staat de verdeling van meevallers schematisch weergegeven.
a
b
c
Er is sprake van een belastingmeevaller als de overheid een hoger bedrag aan
belastingen ontvangt dan was verwacht. Een onverwacht hoge groei van het nationale
inkomen kan hiervan de oorzaak zijn. Een stijging van het nationale inkomen kan leiden
tot toename van het bedrag dat de overheid aan inkomstenbelasting ontvangt.
Leg uit dat stijging van het nationale inkomen ook kan leiden tot toename van het
bedrag dat de overheid aan indirecte belastingen ontvangt.
Stel dat de overheidsontvangsten op een bepaald moment € 2,1 miljard meevallen en
dat het financieringstekort ondanks deze meevaller groter blijft dan 0,75% van het BBP.
Het kabinet wil alle 800.000 mensen met een minimuminkomen een extraatje van €
500 geven. De rest gaat als extraatje naar alle 2,5 miljoen AOW-ers in de vorm van een
eindejaarsuitkering.
Bereken welk bedrag als eindejaarsuitkering per AOW-er beschikbaar is.
In de regering heeft ook een discussie plaatsgevonden over maatregelen die getroffen
moeten worden als door conjuncturele ontwikkelingen de overheidsontvangsten
tegenvallen. Partij A vindt dat tegenvallende overheidsontvangsten in dat geval voor
100% moeten worden opgevangen door belastingverhoging. Partij B vindt dat
tegenvallers deels ook moeten worden opgevangen door het financieringstekort te
laten toenemen. Woordvoerders van zowel partij A als partij B verklaren dat hun partij
voorstander is van het voeren van anticyclische begrotingspolitiek.
Bij welke partij is bij tegenvallers de anticyclische begrotingspolitiek te herkennen?
Verklaar het antwoord.
50

Toetsboek hoofdstuk 13
Valutamarkt
1 Yen, pond en dollar: internationaal geaccepteerde valuta’s
De valuta’s van Japan (yen), Groot-Brittannië (pond) en de Verenigde Staten van
Amerika (dollar) spelen een belangrijke rol bij internationale transacties over de hele
wereld. De wisselkoers van deze valuta’s wordt bepaald door vraag en aanbod op de
valutamarkt.
Een koersdaling van de yen wordt …(1)… genoemd. Deze koersdaling ontstaat als de
vraag naar yens …(2)… is dan het aanbod van yens.
a Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
Bij (1) appreciatie / depreciatie
Bij (2) groter / kleiner
b
De vraag naar yens op de valutamarkt kan door diverse oorzaken toenemen. Daarover
staan hieronder vier uitspraken. Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
Uitspraak 1: Als de exportwaarde van Japan toeneemt, stijgt daardoor de vraag naar
yens.
Uitspraak 2: Als de rente in Japan daalt, stijgt daardoor de vraag naar yens.
Uitspraak 3: Als Japanse bedrijven in Engeland gaan investeren, stijgt daardoor de
vraag naar yens.
Uitspraak 4: Als Japanse bedrijven vanuit Engeland winst overboeken naar Japan,
stijgt daardoor de vraag naar yens.
Havo deelvak 2001-I-4
2 De dollar op de schommel
De Amerikaanse dollar speelt bij veel internationale transacties een belangrijke rol. De
koers van de dollar schommelt ten opzichte van bijvoorbeeld de euro, het pond en de
yen. In de figuur is de ontwikkeling van enkele wisselkoersen voor een periode van vijf
maanden in beeld gebracht. De koersontwikkeling wordt veroorzaakt door
veranderingen in de vraag en het aanbod op de valutamarkt.
a
In november is de koers van de dollar ten opzichte van de euro ... (1)... Deze
koersverandering van de dollar wordt ...(2)... genoemd en ontstaat als de vraag naar
dollars ...(3)... is dan het aanbod van dollars.
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
Bij (1) gedaald / gestegen
51

Bij (2) appreciatie / depreciatie
Bij (3) groter / kleiner
b
Het aanbod van dollars op de valutamarkt kan door verschillende oorzaken toenemen.
Daarover gaan de onderstaande uitspraken (VS staat voor Verenigde Staten van
Amerika).
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
uitspraak 1: Als de VS goederen uit Europa importeren, neemt daardoor het aanbod
van dollars toe.
uitspraak 2: Als in de VS werkende Nederlanders geld naar Nederland sturen, neemt
daardoor het aanbod van dollars toe.
uitspraak 3: Als Europeanen beleggen in de VS, neemt daardoor het aanbod van
dollars toe.
uitspraak 4: Als Europese toeristen de VS bezoeken, neemt daardoor het aanbod van
dollars toe.
Havo deelvak 2002-I-2
3 Economie in het nieuws
Dagelijks worden er via de media economische nieuwsfeiten onder de aandacht van
het publiek gebracht. Niet zelden leiden die feiten vanuit verschillende invalshoeken tot
discussies over de vraag hoe die feiten dienen te worden geïnterpreteerd. Hieronder
staan vier van zulke feiten die op één dag in dezelfde krant als kop boven een artikel
staan.
a
b
c
d
Een journalist stelt naar aanleiding van kop 1 dat de ECB niet ongelukkig zal zijn met
die situatie gezien het doel van de ECB: prijsstabiliteit in de EU. Een beleggingsanalist
schrijft naar aanleiding van kop 2 dat de komende tijd een ontwikkeling van de
wisselkoers mag worden verwacht die de inflatie in de EU zal beperken. Een econoom
waarschuwt naar aanleiding van kop 2 echter voor een toenemende inflatie in de EU.
Beschrijf de redenering van de journalist. Gebruik daarbij ten minste één andere kop.
Welke kop zal volgens de journalist voor de ECB aanleiding zijn de rente niet te
verlagen? Verklaar het antwoord.
Beschrijf de redenering van de beleggingsanalist.
Beschrijf de redenering van de econoom.
Vwo deelvak 2003-I-7
52

4 uit een krant (november 2001):
FED en ECB op verschillend spoor
De Amerikaanse centrale bank (FED) heeft in korte tijd de rente diverse keren
verlaagd. De FED doet verwoede pogingen met haar rentebeleid een inzinking van de
Amerikaanse economie te voorkomen. Ook in de Europese Unie (EU) is de groei van
de economie sterk teruggevallen. De Europese Centrale Bank (ECB) is echter veel
terughoudender geweest met renteverlagingen. Hieruit blijkt een verschil in doelstelling:
de FED richt zich vooral op economische groei en de ECB op prijsstabiliteit. De renteontwikkeling
heeft de koers van de euro ten opzichte van de dollar niet ongemoeid
gelaten en langs die weg bijgedragen tot een beperking van de inflatie in de EU.
a
b
c
d
Leg uit hoe de FED met haar rentebeleid een inzinking van de Amerikaanse economie
probeerde te voorkomen.
Was in 2001 de inflatie in de EU - gezien de opstelling van de ECB - aan de hoge of
aan de lage kant? Verklaar het antwoord.
Geef op basis van de linker figuur een verklaring voor de in rechter figuur weergegeven
koersontwikkeling van de euro in de eerste helft van 2001.
Leg uit hoe deze koersontwikkeling de inflatie in de EU kon beperken.
Vwo deelvak 2003-II-5
5 Euro glijdt weg
De Europese Centrale Bank (ECB) moet zorgen voor prijsstabiliteit binnen het
eurogebied. Volgens de ECB is daarvan sprake als de inflatie in het eurogebied
beperkt blijft tot 2% op jaarbasis. Het instrument waarmee de ECB dat doel probeert te
bereiken is rentepolitiek. Wisselkoersstabilisatie is geen officiële doelstelling van de
ECB. Toch kan de ECB besluiten - met name als van de koersontwikkeling van de euro
serieuze inflatiedreiging uitgaat - de eurokoers te beïnvloeden. De ECB gaat ervan uit
dat elk procent koersdaling van de euro ten opzichte van de dollar leidt tot 0,2
procentpunt inflatie in het eurogebied. Ter beïnvloeding van de eurokoers kan de ECB
eveneens rentepolitiek gebruiken.
53

a
b
c
d
Leg uit hoe in het eurogebied inflatie kan ontstaan door een dalende koers van de euro.
Zou de ECB in 1999 de rente hebben moeten verhogen of verlagen om de koersdaling
van de euro te beperken? Verklaar het antwoord.
Bracht de koersdaling van de euro in 1999 het realiseren van de inflatiedoelstelling in
gevaar? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
De ECB heeft in 1999 geen rentemaatregel genomen ter ondersteuning van de koers
van de euro. Volgens sommige economen hield dat verband met de verwachte
toename van de werkloosheid in het eurogebied.
Geef voor de opvatting van deze economen een verklaring.
Vwo deelvak 2002-I-2
6 Nederland en de euro
De Nederlandse economie wordt een open economie genoemd. Mede door de hoge
export- en importquote (export en import als percentage van het nationale inkomen) is
de Nederlandse economie erg gevoelig voor bijvoorbeeld veranderingen van
wisselkoersen. Zo heeft een verandering van de koers van de euro invloed op zowel
het prijsniveau als de omvang van het nationale product in Nederland.
54

a
b
c
d
Bereken met hoeveel procent de importwaarde in 2000 ten opzichte van 1999 is
veranderd. Geef daarbij aan of het om een stijging of een daling gaat.
Leg uit dat door een koersdaling van de euro de kosteninflatie in Nederland kan
toenemen.
Leg uit dat door een koersdaling van de euro de productie in Nederland kan toenemen.
Zal de productie in Nederland tegenwoordig sterker, minder sterk of even sterk
reageren op een koersverandering van de euro dan vroeger op een koersverandering
van de gulden? Licht het antwoord toe.
Havo deelvak 2002-II-5
7 Lees onderstaande tekst: de gouden standaard.
De Gouden Standaard
Bij een Gouden Standaard bestaat in het land een standaardmunt. Deze munt bevat
een bepaalde hoeveelheid goud van een bepaalde kwaliteit. Dit wordt gegarandeerd
door de instantie die de munt uitgeeft. Men zegt wel, dat de munt in kwestie intrinsiek
volwaardig is. Van aangeboden goud kun je altijd munten laten slaan en omgekeerd.
Zo kunnen exporteurs, die in het internationale verkeer goud als betaling ontvangen,
het ontvangen goud in binnenlandse munten laten omzetten. Hiermee neemt overigens
meteen de binnenlandse geldhoeveelheid toe. Wanneer een tweede land ook een
Gouden Standaard heeft, ontstaat tussen de twee standaardmunten een ruilverhouding
(wisselkoers) die gebaseerd is op de verhouding van de twee goudgehalten.
a
b
c
d
Welke veronderstelling neem je aan als je stelt dat de gouden munten van
verschillenden landen in een vaste ruilverhouding staan?
Hoe kun je de gebruikers vertrouwen geven in de kwaliteit van standaardmunten?
In veel landen, waaronder Nederland) kon je vroeger zowel gouden als zilveren
standaardmunten aantreffen. Zo kon je bijvoorbeeld 10 zilveren guldens omwisselen
voor één gouden tientje. Beschrijf een situatie waarin zo’n geldstelsel niet meer goed
functioneert?
In vrijwel alle landen die een dubbele standaard (gouden en zilveren munten) hanteren
treedt regelmatig de “Wet van Gresham” op. Deze wet luidt: “Bad Money allways drives
out good Money” oftewel het slechte geld verdrijft het goede geld. Bedenk daar een
verklaring voor.
8 Van gulden naar euro
Vanaf 1 januari 2002 is de euro in elf Europese landen wettig betaalmiddel. In de loop
van 2002 is de eigen valuta van deze landen afgeschaft. De omrekenkoersen tussen
de eigen (= lokale) valuta en de euro zijn eind 1998 vastgesteld. In tabel 3 staan enkele
van deze omrekenkoersen.
55

a
b
c
d
De familie Van Weerden heeft in 2001 voor één week een vakantiehuisje in Frankrijk
gehuurd. De huurprijs van het vakantiehuisje bedroeg 1.650 Franse francs per week.
Bereken het bedrag in guldens dat de familie Van Weerden kwijt was aan het huren
van het vakantiehuisje.
Op het moment dat de koers van de euro werd vastgesteld, was de inflatie in
Nederland relatief hoog. Achteraf had de centrale bank van Nederland daarom liever
gezien dat bij het vaststellen van de omrekenkoersen van een hogere koers van de
Nederlandse gulden was uitgegaan. Een hogere koers van de gulden zou echter tot
een toename van de werkloosheid in Nederland geleid kunnen hebben.
Zou de huur in guldens van het vakantiehuisje van de familie Van Weerden hoger of
lager zijn geweest als de koers van de gulden hoger was geweest? Verklaar het
antwoord.
Leg uit dat een hogere koers van de gulden had kunnen leiden tot een toename van de
werkloosheid in Nederland.
Stel dat bij het vaststellen van de omrekenkoersen van een hogere koers van de
gulden was uitgegaan.
Is de hier bedoelde hogere koers een appreciatie? Licht je antwoord toe.
Havo totaalvak 2002-I-5
9 China blijft vasthoudend
uit een krant van 2005:
“In 2004 is het tekort op de lopende rekening van de betalingsbalans van de Verenigde
Staten van Amerika (VS) met China opgelopen tot 165 miljard dollar. China handhaaft
voorlopig de vaste koppeling tussen de eigen munt renminbi (rmb) en de Amerikaanse
dollar. De koersverhouding is 1 rmb = 0,12 dollar.
Volgens de VS is de renminbi daarmee sterk ondergewaardeerd en zou een koers van
1 rmb = 0,15 dollar de economische verhoudingen beter weergeven. De VS vindt dat er
sprake is van oneerlijke concurrentie en dreigt handelsbeperkende maatregelen te
nemen, indien China de vaste koppeling niet wil loslaten. Deze Amerikaanse
maatregelen kunnen echter nadelige gevolgen hebben voor de vele bedrijven uit de VS
die zich in de afgelopen jaren in China hebben gevestigd.”
Om de vaste koppeling te handhaven, zet China een deel van de ontvangen dollars om
in Amerikaanse staatsobligaties. Op deze manier draagt China bij aan de financiering
van het grote begrotingstekort van de overheid in de VS.
a Bereken hoeveel procent de Chinese producten duurder worden voor de VS als de
door de VS gewenste wisselkoers tot stand zou komen.
b Leg uit dat bedrijven uit de VS die een vestiging hebben in China zowel nadeel als
voordeel kunnen hebben van het loslaten van de vaste koppeling.
c Leg uit dat het loslaten van de vaste koppeling zou kunnen leiden tot een rentestijging
op de kapitaalmarkt in de VS. Voor de Chinese overheid betekent de vaste koppeling
met de dollar, dat zij de geldmarktrente niet kan inzetten om de conjuncturele
‘oververhitting’ van de binnenlandse economie af te remmen.
56

d
Leg uit waarom het in deze situatie voor de Chinese overheid onmogelijk is de
geldmarktrente in te zetten als instrument van conjunctuurpolitiek.
Vwo herexamen 2007 opgave 1
10 Beredeneer of de wisselkoers van de euro ten opzichte van de US$ stijgt of daalt als:
a de rente in de VS daalt.
b de ECB Amerikaanse dollars verkoopt in het kader van haar interventiebeleid.
c de verbetering van de concurrentiepositie van Amerikaanse bedrijven leidt tot een
toename van de import door de EU.
d Europese ondernemingen Amerikaanse bedrijven overnemen.
e Amerikaanse ondernemingen dochterondernemingen opzetten binnen de EMU.
11 Nederland handelsland
De concurrentiepositie van een land in het internationale handelsverkeer wordt onder
andere beïnvloed door de ontwikkeling van het prijspeil en de wisselkoers van de
valuta van dat land. Bestudeer eerst onderstaande tabel en grafiek en beantwoord
daarna de vragen.
a
b
c
Leg uit hoe een stijging van het invoerprijspeil van een land kan leiden tot een stijging
van het uitvoerprijspeil van dat land.
Worden de invoerprijzen in euro’s in Nederland hoger of lager door een koersdaling
van de euro ten opzichte van de Amerikaanse dollar? Verklaar het antwoord.
In 2000 hebben de Verenigde Staten van Amerika (VS) voor import uit Nederland €
11,5 miljard betaald. Omgerekend in dollars was met deze import $ 10,58 miljard
gemoeid. Stel dat de VS in 2001 hetzelfde importpakket uit Nederland koopt.
Bereken hoeveel Amerikaanse dollars de VS voor dit importpakket in 2001 moet
betalen.
Havo totaalvak 2005-I-7
57

12 In de landen van de Economische en Monetaire Unie (EMU) ontstaat in 2007 een
discussie over de ontwikkeling van de rente. Aanleiding zijn de stijgende koers van de
euro ten opzichte van de Amerikaanse dollar en een oplopende inflatie.
Gebruik bron 4.
a
b
c
d
Bereken met hoeveel procent de koers van de euro ten opzichte van de dollar tussen
2005 en 2007 is gestegen.
Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen
kunnen krijgen op de Amerikaanse markten.
Leg uit dat de Europese producenten door deze koersontwikkeling afzetproblemen
kunnen krijgen op de Europese markten.
In juni 2007 verhoogt de Europese Centrale Bank (ECB) het belangrijkste rentetarief
met een kwart procentpunt tot 4%. Omdat de inflatie in de EMU blijft stijgen, worden
verdere renteverhogingen niet uitgesloten. Sommige economen zeggen dat de
rentetarieven omlaag zouden moeten. Er ontstaat een debat over de gewenste richting
van de verandering van de rentestand. Nicolas Sarkozy is president van Frankrijk. Zijn
landgenoot Jean-Claude Trichet is president van de ECB. Sarkozy en Trichet
verschillen van mening over de ontwikkeling van de rentestand die wenselijk lijkt, gelet
op de economische situatie in Europa in de tweede helft van 2007. Volgens de een is
een renteverhoging gewenst, volgens de ander juist een renteverlaging. Zij maken
beiden een eigen persbericht, waarin ieder op zijn manier de keuze voor de
verandering van de rentestand beargumenteert.
Schrijf het persbericht van Sarkozy of het persbericht van Trichet.
Vermeld in dit bericht wat er met de rentestand moet gebeuren.
Gebruik de bronnen 4, 5 of 6 om het standpunt te onderbouwen.
Gebruik voor het totale bericht maximaal 40 woorden.
58

on 6 uit een krant van juli 2007
Regeringsleiders van de lidstaten van de EMU zijn er niet in geslaagd één standpunt in
te nemen in het debat over de ontwikkeling van de rente. De Franse president Sarkozy
maakt, gelet op de voor 2008 verwachte conjuncturele neergang in de EMU, zich
zorgen over de rentestand en over de koersontwikkeling van de euro. Andere
regeringsleiders zijn tegen een verzwakking van de euro. Eén van hen verwoordt het
als volgt: “Een sterke euro heeft ook nadelen, maar is nog altijd beter dan een zwakke
euro”.
e
Sarkozy en Trichet vinden allebei dat ze het gelijk aan hun kant hebben. De tekenaar
van bron 7 laat beiden tegen elkaar zeggen: “U begrijpt geloof ik niet helemaal goed,
wie hier eigenlijk de baas is”.
Leg uit dat Sarkozy en Trichet beiden aanspraak kunnen maken op deze uitspraak.
(Havo pilot examen 2009 opgave 2)
13 Kopzorgen in Japan
Een Nederlandse journalist volgt de economische ontwikkelingen in Japan. Van de
door hem in 1999 geschreven artikelen heeft hij een aantal krantenkoppen verzameld:
59

De G7-landen zijn: Verenigde Staten, Canada, Japan, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk,
Duitsland en Italië.
a Leg uit hoe een hoge koers van de yen het economisch herstel in Japan kan
bedreigen.
b Verklaar krantenkop 3 met behulp van de krantenkoppen 1 en 2.
c
d
Bij de krantenkoppen 2, 4 en 5 vormt er één een verklaring voor een andere kop.
Welke krantenkoppen betreft dit? Licht de keuze toe.
De journalist stelt vast dat de Japanse regering kopzorgen heeft over haar economisch
beleid. Hij concludeert: „Omdat uit deze berichten duidelijk blijkt dat andere oplossingen
niet mogelijk zijn, is Japan aangewezen op het begrotingsbeleid van de overheid om de
economische groei te stimuleren.”
Verklaar de conclusie van de journalist met behulp van informatie uit de
krantenkoppen.
Vwo totaalvak 2002-II-2
14 In 1996 concludeerde de Oost-Europabank (EBRD) in een rapport dat er een einde
leek te zijn gekomen aan de snelle economische wederopbouw van Oost-Europa. De
groeipercentages van het bruto binnenlands product (BBP) daalden.
De EBRD schreef de dalende groeipercentages van het BBP vooral toe aan de
laagconjunctuur in West-Europa.
a Leg uit hoe laagconjunctuur in West-Europa kan leiden tot lagere groeipercentages van
het BBP in Oost-Europa.
b
c
Volgens de EBRD kan de lagere productiegroei in Oost-Europa op langere termijn via
de werking van de arbeidsmarkt leiden tot een verbetering van de internationale
concurrentiepositie van de Oost-Europese landen.
Geef voor deze stelling een verklaring.
De EBRD stelde dat sommige landen in Oost-Europa te maken hebben met de
keerzijde van het eerdere succes: de verbetering van de concurrentiepositie in het
begin van de jaren negentig heeft zich vertaald in stijgende koersen van de nationale
valuta's, die slechts gedeeltelijk werden ondervangen door een verbetering van de
productiviteit in de bedrijven.
Leg uit hoe de verbetering van de concurrentiepositie kon leiden tot een stijging van de
koers van de nationale valuta.
60

d
Leg uit hoe een verbetering van de productiviteit het nadelige effect van hogere
wisselkoersen kan ondervangen.
De EBRD stelt in het rapport dat de Russische economie een uitzondering op het Oost-
Europese beeld vormde: de koers van de roebel ten opzichte van de Amerikaanse
dollar is jarenlang fors gedaald. In 1995 lukte het de Russische centrale bank om de
koers van de roebel ten opzichte van de dollar te stabiliseren. Sindsdien bestaat er een
wisselkoersafspraak waardoor de roebel ten opzichte van de dollar nog slechts beperkt
mag schommelen. In die wisselkoers afspraak is rekening gehouden met de
ontwikkeling van de inflatie in Rusland. De spilkoers van de roebel met de dollar wordt
elke maand verlaagd met 1,5%, het nagestreefde maandelijkse inflatiepercentage. De
bandbreedte blijft procentueel gelijk. De Russische centrale bank intervenieert door
aan- en verkoop van dollars.
e
f
g
Bereken de spilkoers op 30 september 1996 (afronden op minstens 2 decimalen)
Toon met een berekening aan dat de wisselkoersafspraak een interventie door de
Russische centrale bank op 30 september niet kon voorkomen.
Welk gevolg zal deze interventie hebben gehad voor de omvang van de Russische
valutareserves? Verklaar je antwoord.
Vwo 1998-I-4
15 Koersen moeten flexibeler
uit een krant van januari 2003:
“De landen van de G8 1) roepen op tot méér wisselkoersflexibiliteit tussen enerzijds de
Japanse yen en anderzijds de Amerikaanse dollar. De Japanse monetaire autoriteiten
proberen al jarenlang, door interventies op de valutamarkt, de koersschommelingen van
de yen te dempen. Mede hierdoor zijn de dollarreserves van de Japanse centrale bank
fors gestegen. Deze reserves zijn echter ook het product van jarenlange overschotten
op de betalingsbalans van Japan met de Verenigde Staten van Amerika.”
61

In de figuur wordt, in de periode voorafgaand aan de oproep van de G8, een beeld
gegeven van de koersschommelingen van de yen.
noot 1 Verenigde Staten, Canada, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland, Italië,
Japan en Rusland
a
b
c
d
Is er in de periode 1 juli-1 november 2001 sprake van appreciatie, depreciatie,
devaluatie of revaluatie van de yen ten opzichte van de dollar? Verklaar het antwoord
met behulp van de tekst en de figuur.
Bereken, in twee decimalen, de procentuele verandering van de koers van de dollar
in yens tussen 1 juli en 1 november 2001.
Leg uit hoe de Japanse monetaire autoriteiten op de valutamarkt hebben
geïntervenieerd direct na 1 november 2001. Maak gebruik van bovenstaande figuur.
Leg uit hoe de oproep van de landen van de G8 zou kunnen leiden tot een verdere
stijging van de koers van de yen in dollars.
Vwo eindexamen 2010 opgave 3
16 uit een krant (mei 2002): Euro krabbelt op
Na maanden kwakkelen steeg de euro deze maand naar een koers van ruim 93
dollarcent. De euro steeg deels op eigen kracht en deels dankzij een verzwakking van
de dollar. Uit zorg over het enorme handelstekort met Europa en het uitblijven van het
economische herstel in de Verenigde Staten van Amerika (VS), trokken beleggers zich
massaal terug uit Amerikaanse aandelen en zochten een veilig heenkomen in
Europese aandelen. Ook houden beleggers er rekening mee, dat de Europese
Centrale Bank (ECB) in juni de rente verhoogt. Aanleiding voor deze verhoging is de
aanhoudend hoge inflatie en de voorzichtig aantrekkende economische groei in het
eurogebied.
62

a
b
c
d
Is er bij een koersstijging van de euro ten opzichte van de dollar sprake van een
appreciatie of van een revaluatie van de euro? Verklaar het antwoord.
Leg uit hoe het uitblijven van economisch herstel in de VS voor beleggers aanleiding
kan zijn om aandelen van Amerikaanse bedrijven te verkopen.
Zal een renteverhoging door de ECB de koersstijging van de euro afremmen of
stimuleren? Verklaar het antwoord.
Leg uit hoe een koersstijging van de euro de inflatie in het eurogebied kan beperken.
Havo totaalvak 2004-II-5
17 Hongaarse forint onderuit
De Hongaarse Centrale Bank probeert de koers van de Hongaarse munt, de forint, te
stabiliseren. Daarbij richt de Hongaarse Centrale Bank zich vooral op de koers van de
forint ten opzichte van de euro. Enkele citaten uit een krantenartikel (januari 2004):
citaat 1 - De dalende vraag op de valutamarkt naar de forint heeft ertoe geleid dat de
koers van de forint in korte tijd sterk is gedaald. In januari 2003 werd voor een euro
240 forint betaald. In december 2003 was de koers van de euro gestegen tot 257 forint
en in januari 2004 zelfs tot 274 forint.
citaat 2 - Om de economie te stimuleren, heeft de Hongaarse regering haar uitgaven
verhoogd. Tussen 2001 en 2004 liep het begrotingstekort van de Hongaarse overheid
op van 4,1% tot 9,2% van het nationale product. In deze periode nam daardoor ook de
inflatie in Hongarije sterk toe.
citaat 3 - In de tweede helft van 2003 hebben beleggers massaal hun beleggingen ter
waarde van 150 miljard forint omgezet in beleggingen buiten Hongarije. Daardoor
daalde de koers van de forint nog verder.
a Hoe noemt men in de economie de koersdaling waarvan in citaat 1 sprake is?
b
c
Het krantenartikel geeft verklaringen voor de koersdaling van de forint.
Kies citaat 2 of citaat 3 en beschrijf welke verklaring voor de koersdaling van de forint
uit dit citaat kan worden afgeleid.
Om de koersdaling van de forint af te remmen, verhoogde de Hongaarse Centrale
Bank eind december 2003 de rente van 9,5% naar 12,5%.
Leg uit hoe een renteverhoging de koersdaling van de forint kan afremmen.
(havo examen 2008 opgave 5)
18 De koers van de Griekse drachme is ten opzichte van andere Europese valuta’s in de
eerste helft van de jaren negentig flink gedaald. Door de vrije werking van vraag en
aanbod daalde de koers van de Griekse drachme in enkele jaren met ruim 40%.
a Was hier sprake van depreciatie of van devaluatie van de Griekse drachme? Licht het
antwoord toe.
63

c
d
e
De inflatie in Griekenland bedroeg in de eerste helft van de jaren negentig meer dan
10% per jaar. Deze naar verhouding hoge inflatie is zowel oorzaak als gevolg van de
koersdaling van de Griekse drachme.
Leg uit dat de inflatie in Griekenland tot koersdaling van de Griekse drachme kan
hebben geleid.
Leg uit dat koersdaling van de Griekse drachme de inflatie heeft gestimuleerd.
De Griekse centrale bank heeft vanaf 1995 een beleid gevoerd gericht op het
tegengaan van de daling van de koers van de drachme ten opzichte van andere
Europese valuta’s. Dit beleid heeft aanleiding gegeven tot herhaalde valuta-interventies
door de Griekse centrale bank.
Is de deviezenvoorraad van de Griekse centrale bank door deze interventies
afgenomen of toegenomen? Verklaar het antwoord.
Door de beperking van de koersdaling van de Griekse drachme werd de inflatie in
Griekenland afgeremd. De lagere inflatie droeg via hogere ontvangsten uit toerisme bij
aan een beperking van het tekort op de (lopende rekening van de) betalingsbalans van
Griekenland.
Leg uit dat daling van de inflatie in Griekenland tot toename van de ontvangsten uit
toerisme voor Griekenland kan hebben geleid.
19 Een Rotterdamse auto-importeur bestelt in Japan 100 Mazda's van 2.500.000 yen per
stuk. Hij zal ze over drie maanden, als ze worden afgeleverd, betalen. De klant zal
voor een Mazda € 16.800 moeten neertellen.
Stel dat de koers van de yen € 58 per 10.000.
a Welk bedrag in euro moet de importeur bij deze koers voor een Mazda betalen?
b Hoe groot is zijn (bruto)winst per auto?
c Bij aflevering blijkt de Japanse yen te zijn geapprecieerd tot € 72 per 10.000. Wat
gebeurt hierdoor met de (bruto)winst per auto?
d Als de koers bij aflevering tot € 54 per 10.000 zou zijn gedaald, hoe groot zou dan de
(bruto)winst per auto zijn geweest?
20 Japan heeft al jaren te maken met een stagnerende economie. Dit gaat gepaard met
een groot overschot op de lopende rekening, vooral door de handel met de VS. De yen
kent een zwevende wisselkoers.
a Leg uit waarom het logisch is dat een land met een stagnerende economie een
overschot heeft op de lopende rekening.
b Wat zou er ceteris paribus met de koers van de yen ten opzichte van de dollar
gebeuren?
c Stel dat de yen geen zwevende, maar een vaste wisselkoers had gehad. Leg uit welk
begrotingsbeleid de Japanse regering dan had moeten volgen om het evenwicht op de
lopende rekening te herstellen.
d
In werkelijkheid gebeurde het tegenovergestelde van je antwoord bij vraag b. Dit had
alles te maken met de hoogte van de rente in Japan: 0,5 procent op de geldmarkt en
1,75 procent op de kapitaalmarkt.
Leg het effect van de hoogte van de Japanse rente op de wisselkoers van de yen uit.
21 Afrikaanse franc gekoppeld aan de euro
Veertien Afrikaanse landen maken deel uit van een monetaire unie, de CFA.
Belangrijkste afspraak tussen de CFA-landen is het hanteren van een
64

a
b
c
gemeenschappelijk betaalmiddel: de CFA-franc, ook wel de Afrikaanse franc
genoemd. De meeste landen die meedoen met de Afrikaanse franc hebben van
oudsher banden met Frankrijk. Frankrijk garandeert en bepaalt de hoogte van de vaste
wisselkoers tussen de Afrikaanse franc en de Franse munteenheid. Enkele leden van
de CFA zijn van mening dat Frankrijk de koers van de Afrikaanse franc te hoog
vaststelt. Hierdoor wordt voor de CFA-landen de import gestimuleerd en de export
afgeremd; vooral lokale industrieën en boeren zijn hiervan de dupe.
In 1998 garandeerde Frankrijk dat 50 Afrikaanse francs konden worden ingewisseld
voor 1 Franse franc. In 1998 werd de omrekenkoers bij de omzetting van de Franse
franc in de euro vastgesteld op € 1 = 6,55957 Franse francs. In 2002 garandeerde
Frankrijk dat een Afrikaanse franc 0,0015267 euro waard was.
Toon met behulp van een berekening aan dat de koers van de Afrikaanse franc,
uitgedrukt in euro’s, in 2002 ten opzichte van 1998 met bijna 50% is gedaald.
Is er bij deze koerswijziging sprake van een devaluatie of van een depreciatie van de
Afrikaanse franc? Licht het antwoord toe.
Leg uit hoe een hoge wisselkoers van de Afrikaanse franc de productie van Franse
producenten beschermt.
22 Leidt de euro tot inflatie?
Op 1 januari 2002 nam de euro de functies van de gulden over. Na een aanvankelijke
euforie - de introductie van de euro was soepel verlopen - kwam er steeds meer
kritiek. Veel mensen zagen de euro als de belangrijkste oorzaak van de hoge inflatie in
2002 en latere jaren. Zij wezen daarbij naar de winkeliers die niet netjes omrekenden
maar de prijzen veelal naar boven afrondden op hele euro’s. Zo ging een artikel met
een prijs van ƒ 4,00 vaak € 2,00 kosten in plaats van € 1,82. Daarnaast werd erop
gewezen dat ook een matig internationaal vertrouwen in de euro tot inflatie zou kunnen
leiden. De Europese Centrale Bank beloofde de ontwikkeling van de inflatie goed in de
gaten te zullen houden.
a
Geld vervult diverse functies. Ook na 1 januari 2002 bleven veel Nederlanders ‘in hun
hoofd’ de gulden gebruiken.
Welke geldfunctie vervult de gulden hierbij?
65

c
Stel dat de ‘afrondingsinflatie’ in 2002 gelijk was aan die van het voorbeeld in de tekst
en dat 40% van de gezinsuitgaven hierdoor werd getroffen.
Bereken met hoeveel procent de gezinsuitgaven in 2002 door de ‘afrondingsinflatie’
stegen.
Kan op basis van figuur 1 worden geconcludeerd dat de ontwikkeling van de koers van
de euro in de eerste helft van 2002 tot inflatie in Nederland leidde? Verklaar het
antwoord.
23 Stijgende koers euro raakt bedrijf en consument
Een econoom houdt een lezing over de gevolgen van een stijgende koers van de euro.
Centraal daarin staat de vraag welk gevolg zo’n stijging heeft voor de werkgelegenheid
in Nederland. Aspecten die daarbij aan de orde komen zijn de consumentenvraag, de
arbeidskosten en de concurrentiepositie van Nederlandse exporteurs. Twee passages
uit die lezing:
• De consumentenvraag naar importgoederen is op korte termijn volkomen
prijsinelastisch en op langere termijn prijselastisch. Het effect van een koersstijging
van de euro op de werkgelegenheid in Nederland via de consumentenvraag is
daardoor op korte termijn anders dan op langere termijn.
• Een stijgende koers van de euro kan via de CAO-onderhandelingen de
concurrentiepositie van Nederlandse exporteurs beïnvloeden en via die weg de
werkgelegenheid stimuleren.
a Wat zal er bij een stijgende koers van de euro op korte termijn gebeuren met de
waarde van de Nederlandse import van consumentengoederen in euro’s uitgedrukt?
Verklaar het antwoord.
b
c
d
Leg uit dat door een koersstijging van de euro de werkgelegenheid in Nederland via de
consumentenvraag op korte termijn kan toenemen.
Leg uit dat door een koersstijging van de euro de werkgelegenheid in Nederland via de
consumentenvraag op langere termijn kan afnemen.
Leg uit hoe een koersstijging van de euro via de CAO-onderhandelingen de
werkgelegenheid in Nederland kan stimuleren.
24 2002 is in een deel van de Europese Unie (EU) een gemeenschappelijke Europese
munt ingevoerd: de euro. Voor landen die daaraan meedoen, ontstaat dan een
monetaire unie en verdwijnt de mogelijkheid onderling de wisselkoers te wijzigen.
Tussen de euro van de eurolanden en de valuta van niet-eurolanden binnen de
Europese Unie zijn onderlinge devaluaties en revaluaties mogelijk. Landen met een
hogere dan gemiddelde inflatie kunnen door aanpassing van de wisselkoers hun
concurrentiepositie beïnvloeden.
a Verslechtert of verbetert de concurrentiepositie van een land door een relatief hoge
inflatie? Verklaar het antwoord.
b Stimuleert een devaluatie of een revaluatie van de valuta van een land de
werkgelegenheid in dat land? Verklaar het antwoord.
c
d
De euro krijgt na haar invoering een aantal geldfuncties.
Verschillen deze functies met die van de gulden uit het voor-euro-tijdperk. Licht je
antwoord toe, waarbij je deze geldfuncties ook kort bespreekt.
Het invoeren van de euro ging gepaard met eenmalige omschakelingskosten. Daar
stond tegenover dat door het invoeren van de euro andere kosten wegvielen.
Noem een voorbeeld van een kostenpost van bedrijven die wegviel, toen de euro werd
66

ingevoerd.
e
f
Na de invoering van de euro zijn de renteverschillen tussen de deelnemende landen
grotendeels verdwenen. Renteverschillen ontstaan onder andere doordat valuta's in
hardheid verschillen.
Leg uit dat landen met een relatief harde (betrouwbare) valuta een relatief lage
rentestand kunnen hebben.
Door het invoeren van de euro kan de inflatie lager worden. Oorzaak hiervan is dat
door één munt de internationale doorzichtigheid van de markten voor goederen en
diensten toeneemt.
Leg uit dat een toename van de doorzichtigheid van markten de inflatie kan beperken.
25 In juli 2006 intervenieerden de centrale banken van de Verenigde Staten van Amerika
(VS) en van Reeland op de valutamarkt. In de figuur is de koersontwikkeling van de
Amerikaanse dollar ($) ten opzichte van de Reelandse Florijn (F) in de maanden juni
en juli 2006 in beeld gebracht.
a
b
Op welke wijze hebben de genoemde centrale banken in juli blijkbaar geïntervenieerd?
Verklaar het antwoord.
Als de interventie niet het gewenste effect zou hebben gehad, had de Reelandse
centrale bank de rente in Reeland kunnen verhogen.
Leg uit op welke wijze deze renteverhoging tot het gewenste effect zou hebben geleid.
In onderstaande figuur zijn verschillende vraag- en aanbodsituaties van de
Amerikaanse dollar in 2006 getekend. In de uitgangssituatie gelden A 1 en V 1 ,
67

c
d
e
f
Het herstel van de wereldeconomie in het tweede kwartaal van 2006 kan tot
uitdrukking worden gebracht met de verschuiving van de vraagcurve van V 1 naar V 2 De
aanbodlijn blijft A 1
Leg uit dat het herstel van de wereldeconomie kan leiden tot een grotere vraag naar
Amerikaanse dollars.
Bereken met hoeveel procent de Amerikaanse dollar ten opzichte van de Reelandse
florijn in de gegeven situatie geapprecieerd is (in één decimaal nauwkeurig).
In september 2006 deden zich ontwikkelingen voor die kunnen worden aangegeven
met de verschuiving van de aanbodlijn van A 1 naar A 2 . De vraaglijn blijft V 2.
Met hoeveel dollar is de verhandelde hoeveelheid hierdoor toegenomen? Verklaar het
antwoord.
Ten opzichte van de Europese valuta's heeft de Amerikaanse dollar een flexibele
wisselkoers.
Noem een nadeel van flexibele wisselkoersen. Verklaar het antwoord.
26 Land A en B drijven veel handel met elkaar. Zij sluiten daarom een wisselkoersverdrag.
Er wordt een spilkoers afgesproken waarbij 0,5 Atra (de munteenheid van land A) gelijk
is aan 1 Boso (de munteenheid van land B). Er wordt een bandbreedte van 10%
overeengekomen.
a Bereken de beide interventiekoersen van de Boso uitgedrukt in Atra's (in drie
decimalen nauwkeurig).
b
c
d
e
Stel dat op zeker moment.de wisselkoers gelijk is aan de spilkoers. Land A krijgt te
kampen met prijsinflatie terwijl in land B de prijzen stabiel blijven.
Leg uit dat de inflatie kan leiden tot een verslechtering van de lopende rekening van de
betalingsbalans van land A.
Zal de koers van de Atra uitgedrukt in Boso's daardoor dalen of stijgen? Verklaar het
antwoord.
Stel opnieuw dat de wisselkoers gelijk is aan de spilkoers. De overheid in land A krijgt
te maken met een groot financieringstekort.
Leg uit dat de rente in land A kan gaan stijgen door dit financieringstekort.
Leg uit dat deze rentestijging kan leiden tot een stijging van de koers van de Atra.
68

f
Stel dat valutaspeculanten op zeker moment een devaluatie van de Atra verwachten
en massaal gaan handelen. De centrale banken van de landen A en B moeten
interveniëren.
Op welke wijze moeten de centrale banken interveniëren? Verklaar het antwoord.
27 Bij de koersvorming van veel valuta's is er sprake van flexibele (zwevende)
wisselkoersen.
a Waardoor wordt bij flexibele wisselkoersen de koers van een valuta bepaald?
b
c
d
e
f
Binnen een systeem van stabiele wisselkoersen gelden vaste wisselkoersen waarbij is
afgesproken dat er in principe slechts kleine afwijkingen ten opzichte van de spilkoers
zijn toegestaan.
Leg uit waarom is afgesproken dat deze afwijkingen zijn toegestaan.
In het najaar van 2002 waren er grote spanningen binnen dit systeem van stabiele
wisselkoersen. De valutahandelaren speculeerden onder andere op een waardedaling
van het Britse pond. De centrale banken probeerden die waardedaling een tijdlang
tegen te houden door te interveniëren op de valutamarkten.
Hebben de centrale banken toen Britse ponden gekocht of juist verkocht? Verklaar het
antwoord.
Uiteindelijk bleek de positie van het Britse pond onhoudbaar en Groot-Brittannië stapte
(tijdelijk) uit dit systeem van stabiele wisselkoersen. De koers van het Britse pond
daalde toen sterk. Ook de rente in Groot-Brittannië ging flink omlaag.
Leg uit dat de rente in Groot-Brittannië pas kon worden verlaagd nadat dat land uit het
systeem was gestapt.
Zowel de rente- als de koersdaling werden als gunstig beschouwd gezien de recessie
waarvan op dat moment in Groot-Brittannië sprake was.
Leg uit dat de rentedaling de recessie kan tegengaan.
Leg uit dat de koersdaling de recessie kan tegengaan.
28 Bevriezen in Japan, ontdooien in IJsland
Uit een tijdschrift (maart 2006):
De yen is de valuta van Japan. De Japanse munt is een van de belangrijkste valuta in
Azië en in de internationale valutahandel. Door de omvangrijke buitenlandse handel van
Japan wordt de yen veel gevraagd en aangeboden. In 2000 vond de centrale bank van
Japan een renteverlaging noodzakelijk, gezien de conjuncturele fase waarin de Japanse
economie zich toen bevond. Daarna heeft het belangrijkste rentetarief in Japan op of
vlak boven 0% gestaan. De aanhoudend lage rente was vervolgens de oorzaak van de
depreciatie van de yen.
a Welke conjuncturele fase is bovenstaand bedoeld: hoogconjunctuur of
laagconjunctuur? Verklaar het antwoord.
Juni 2005:
Karel en Iris zijn onlangs geëmigreerd naar IJsland en wonen voorlopig in een huurhuis.
Voor het kopen van een huis moeten ze een hypothecaire lening afsluiten. Al enige tijd
houden ze via Internet de rentetarieven in de gaten. Karel vergelijkt advertenties van
internetbanken in IJsland en Japan (bron 15).
Iris: “Als we een lening afsluiten bij een Japanse internetbank hebben we een schuld in
Japanse yen: is dat wel verstandig?” Karel laat Iris een grafiek zien van de
koersontwikkeling van de IJslandse kroon in Japanse yen (bron 16A) en concludeert:
69

“Met een lening in Japanse yen verwacht ik dat we een rentevoordeel en een
valutavoordeel krijgen.”
Oktober 2006:
Karel en Iris kopen een huis in IJsland en sluiten daartoe een hypothecaire lening af bij
een Japanse internetbank van 30.000.000 yen. Beiden zijn optimistisch over de
goedkope constructie, totdat er in 2008 wordt bericht over een mondiale kredietcrisis.
b
c
Gebruik bronnen 15 en 16A.
Verklaar de verwachting van Karel dat er in het geval van een hypothecaire lening bij de
Japanse internetbank sprake kan zijn van een rentevoordeel en van een valutavoordeel.
Verwijs in het antwoord naar de gebruikte informatie uit de bronnen.
Leg uit welke afweging tussen lastenvoordeel en risico Karel en Iris maken, als ze
bewust kiezen voor een hypothecaire lening bij een Japanse internetbank en niet bij een
IJslandse internetbank.
In de periode oktober 2006-oktober 2008 hebben Karel en Iris 2.343.750 yen afgelost op
hun hypotheekschuld. Toch is de schuld in kronen groter geworden.
d
Gebruik bron 16B.
Laat met een berekening zien dat de hypotheekschuld in kronen is verdubbeld in de
genoemde periode, ondanks het feit dat ze een deel van de schuld hebben afgelost.
70

29 China wil Bancor
uit een krant (2009):
AMSTERDAM – De Federal Reserve (Fed), het Amerikaanse stelsel van Centrale Banken,
heeft de geldkraan helemaal open gezet in een ultieme poging de crisis in de economie van
de Verenigde Staten van Amerika (VS) te bezweren. De Fed maakte dinsdag bekend dat het
600 miljard dollar aan schulden overneemt van Fannie Mae en Freddie Mac, de grootste
hypotheekbanken van het land. Die overname wordt gefinancierd door nieuw geld te drukken.
Gezien de recessie, waarin de Amerikaanse economie zich bevindt, acht de Fed het risico
klein, dat deze actie de inflatie in de VS aanjaagt. Bij deze reddingsactie nemen de schulden
van de Amerikaanse overheid dus niet toe.
Chinese economen maken zich al jaren zorgen over de waardevastheid van de dollar. Extra
dollars in omloop brengen kan leiden tot een daling van de koers van de Amerikaanse dollar.
Hiermee zou de waarde van het Chinese vermogen dat is belegd in Amerikaanse dollars,
omgerekend in Chinese yuans, fors dalen. En de belangen zijn groot, want China is de
grootste financier van de Amerikaanse staatsschuld. Om meerdere redenen twijfelen de
Chinezen nu over de positie van de Amerikaanse dollar als mondiale reservemunt.
a
Leg uit dat het risico op inflatie bij ‘het openzetten van de geldkraan’ relatief klein is in
een situatie van recessie. Gebruik in je uitleg de verkeersvergelijking van Fisher.
De VS heeft al jaren een tekort op de betalingsbalans. Met name het tekort op de
lopende rekening met China is erg hoog. Vaak leidt een tekort op de lopende rekening
tot een verandering van de wisselkoers. Dat is voor de VS, in relatie tot China, in de
afgelopen jaren nauwelijks gebeurd.
Tot juli 2005 was de koers van de yuan met een vaste pariteit gekoppeld aan de dollar.
Tussen juli 2005 en juli 2008 is deze vaste koppeling beperkt versoepeld. Vanaf juli
2008 heeft de Chinese centrale bank deze koppeling weer hersteld.
b
c
Leg uit welke koersverandering van de yuan een gevolg kan zijn van een tekort op de
betalingsbalans van de VS met China, als de wisselkoers niet gekoppeld wordt.
Verklaar de keuze voor een vaste koppeling tussen dollar en yuan, vanuit het
perspectief van de Chinese economie.
Naar aanleiding van bron 6 doet de schrijver van het bovenstaande artikel een
uitspraak:
71

“In maart 2008 bedroeg de totale waarde van het door Chinezen in Amerikaanse dollars
belegde vermogen 2.000 miljard dollar. Stel dat tussen maart 2008 en maart 2009 dat
vermogen is gegroeid met 10 miljard dollar. Je kunt berekenen dat de Chinezen er in
vermogen toch op achteruit zijn gegaan, als je kijkt naar bron 6.”
Gebruik bron 6.
d
Laat de berekening zien die de schrijver bedoelt.
In april 2009 vond een internationale conferentie plaats van de twintig grootste
economieën van de wereld (G20). De president van de Centrale Chinese Bank, Zhou
Xiaochuan, hield een toespraak. Hij maakte zich niet alleen zorgen over de
waardevermindering van het Chinese vermogen in de VS. De bankpresident legde ook
uit waarom hij vindt dat de dollar niet langer geschikt is als mondiale reservemunt. De
president zei te spreken namens de BRIC-landen: een groep van opkomende
economische grootmachten in de niet-westerse wereld: Brazilië, Rusland, India en
China.
Timothy Geithner, minister van Financiën van de VS, reageerde op deze toespraak. Hij
was het niet eens met de Chinese bankpresident en zag voldoende redenen om de
dollar als mondiale reservemunt te handhaven. Ten behoeve van de internationale pers
schrijven de beide heren een persbericht.
Gebruik bron 7 en bron 8.
72

e
Schrijf het persbericht van Zhou of het persbericht van Geithner.
* Vermeld eerst de naam van de persoon die je kiest en het standpunt dat hij inneemt.
* Beargumenteer dat standpunt, met verwijzing naar twee onderdelen uit bron 8.
Gebruik voor het totale persbericht maximaal 70 woorden.
73

74

30 Lees het krantenbericht hieronder en beantwoord daarna de vragen.
Japanse interventie in yen
De centrale bank van Japan heeft vandaag in de valutamarkten ingegrepen om de
stijging van de yen een halt toe te roepen. De yen bereikte afgelopen nacht in New
York de hoogste koers ten opzichte van de dollar van de afgelopen drie jaar. In Tokyo
stond de dollar vanmorgen op 107,65 yen toen de centrale bank ingreep.
Bij de slingering van de yen de laatste jaren spelen twee elementen een rol. Enerzijds
wil de Japanse industrie geen al te dure yen, omdat exportgoederen onverkoopbaar
worden. Anderzijds klaagt de rest van Azië als de yen goedkoop wordt en Japanse
bedrijven te concurrerend worden.
a
b
c
d
Van welk wisselkoersstelsel is hier sprake?
Na de interventie is de koers veranderd. Als de koersverandering 3% is, welke koers
noteerde de yen dan na de interventie? Rond je antwoord af op twee decimalen.
Beredeneer waarom de stijging van de koers van de yen de Japanse economie
ongunstig kan beïnvloeden.
Maak aannemelijk dat de stijging van de koers van de yen ook een gunstig effect heeft
op de Japanse economie.
31 Kompas voor beleggers
Afhankelijk van hun verwachtingen beslissen beleggers in welk land ze hun geld
onderbrengen en dus welke valuta’s gekocht en verkocht worden. De verwachtingen
worden onder andere beïnvloed door economische en financiële informatie. Een
belangrijke informatiebron is de betalingsbalans. De ontwikkeling daarvan zegt iets
over het mogelijke verloop van de wisselkoersen en het beleid van de monetaire
autoriteiten. In de figuur is de ontwikkeling weergegeven van de lopende rekening van
de betalingsbalans van de Verenigde Staten van Amerika (VS). Voor 2005 lopen de
verwachtingen van twee onderzoeksbureaus (USdata en VSwatch) uiteen.
a
b
Beide onderzoeksbureaus stellen dat de lopende rekening in 2005 een neerwaarts
effect op de dollarkoers heeft.
Welk van beide onderzoeksbureaus verwacht het sterkste effect op de dollarkoers?
Verklaar het antwoord.
Of de dollarkoers daadwerkelijk daalt, is onder andere afhankelijk van het rentebeleid
van de Amerikaanse centrale bank.
Moet de Amerikaanse centrale bank de rente verhogen of verlagen om de daling van
de dollarkoers tegen te gaan? Verklaar het antwoord.
75

c
Stel dat in een bepaald jaar de rente op spaardeposito’s in Europa 2,25% is en in de
VS 3,25%. De koers van de dollar op 1 januari van dat jaar is € 0,90 en op 31
december van dat jaar € 0,88. Een Europeaan zet op 1 januari van dat jaar een
spaardeposito van € 120.000 om in een dollardeposito in de VS. Op 31 december van
dat jaar wordt dat dollardeposito weer omgezet in een eurodeposito. Aan het omzetten
zijn geen kosten verbonden.
Heeft deze belegger uiteindelijk voordeel of nadeel van het tijdelijk omzetten van het
spaardeposito in dollars? Verklaar het antwoord met een berekening.
32 Dollarisering in Latijns Amerika
In veel landen in Latijns Amerika circuleert naast de eigen valuta de Amerikaanse
dollar. De dollar is door de jaren heen in dit deel van de wereld de meest stabiele
valuta gebleken. Enkele landen zijn zelfs zo ver gegaan dat ze hun eigen, voortdurend
depreciërende valuta geheel hebben opgegeven voor de dollar: er is dan sprake van
dollarisering. Voorstanders van dollarisering zien dit als een manier om buitenlandse
beleggingen aan te trekken en om de hoge inflatiecijfers te drukken. Tegenstanders
van dollarisering wijzen er op dat hun land bij dollarisering overgeleverd wordt aan het
economisch en monetair beleid van de Verenigde Staten. Als voorbeeld wordt gewezen
op het gevolg van een renteverhoging door de Amerikaanse centrale bank: de
concurrentiepositie van een gedollariseerd land ten opzichte van de Europese Unie en
Japan verslechtert door zo’n renteverhoging. Geld kan de volgende functies vervullen:
ruilmiddel (ook wel betaalmiddel genoemd), oppotmiddel (ook wel spaarmiddel
genoemd) en rekenmiddel.
a Welke van deze functies vervult de Amerikaanse dollar in gedollariseerde landen in
Latijns Amerika? Verklaar het antwoord.
b Leg uit dat dollarisering van een land in Latijns Amerika kan leiden tot meer
buitenlandse beleggingen in dat land.
c Leg uit dat dollarisering van een land in Latijns Amerika kan leiden tot minder inflatie in
dat land.
d Leg uit dat een renteverhoging door de Amerikaanse centrale bank kan leiden tot een
verslechtering van de concurrentiepositie van een gedollariseerd land ten opzichte van
de Europese Unie en Japan.
33 Entreetoets voor het Britse pond
Diverse landen willen toetreden tot de Economische en Monetaire Unie (EMU). Om te
kunnen toetreden moeten landen aan een aantal eisen voldoen.
eis 1 • zo veel mogelijk vrije marktwerking op de goederenmarkt en op de arbeidsmarkt
Het voldoen aan deze eis is noodzakelijk omdat bij deelname aan de EMU de centrale
bank van het land geen zelfstandig rentebeleid meer kan voeren.
eis 2 - convergentie (= blijvend naar elkaar toegroeien) met de lidstaten van de EMU
Om te bekijken of aan deze eis wordt voldaan, worden toetredingscriteria uit het
verdrag van Maastricht gehanteerd.
In de tabel worden deze criteria vermeld en toegepast op het Verenigd Koninkrijk (VK).
76

a
Leg de vermelde noodzaak van eis 1 uit, uitgaande van een situatie van
laagconjunctuur in het VK.
b Zal na toetreding van het VK tot de EMU de referentiewaarde van criterium c van eis 2
hoger worden, gelijk blijven of lager worden? Verklaar het antwoord.
c Leg uit dat het niet voldoen aan criterium d zou kunnen leiden tot
conjunctuurverschillen tussen het VK en de EMU.
d
e
Ook de wisselkoers van de munt van een toetredend land wordt kritisch bekeken. Bij
toetreding tot de EMU zou de wisselkoers van het Britse pond een probleem kunnen
vormen. Volgens een analist is de koers van het Britse pond in juni 2003 ruim 10% te
hoog om evenwicht op de lopende rekening van de betalingsbalans met de EMU te
realiseren. Hij stelt dat de koers van het Britse pond dus zal moeten dalen,
voorafgaand aan Britse toetreding tot de EMU.
Is er volgens deze analist sprake van een tekort of van een overschot op de lopende
rekening van de betalingsbalans van het VK met de EMU? Verklaar het antwoord.
Leg uit voor welk deel van de particuliere sector in het VK een koersdaling van het
Britse pond de steun voor toetreding tot de EMU zou kunnen vergroten.
34 Cash & Carry
Internationaal opererende beleggers kunnen gebruikmaken van renteverschillen tussen
landen. Ze lenen tegen een lage rente in het ene land en beleggen tegen een hogere
rente in een ander land. Dergelijke transacties noemt men Carry trade.
In 2007 deed deze carry trade zich voor tussen Japan en Nieuw-Zeeland. Beleggers
leenden in Japan tegen een rente van 0,6% per jaar en belegden dit geld in Nieuw-
Zeeland tegen een rente van 6,6% per jaar. In onderstaande figuur is de
koersontwikkeling van de euro in Japanse yen (JPY) (linkeras) en in de Nieuw-
Zeelandse dollar (NZD) (rechteras) weergegeven voor de periode 1-3 tot 1-11 in 2007.
a
b
Is de concurrentiepositie van Japanse exporteurs ten opzichte van exporteurs uit
eurolanden in de periode 1-3 tot 1-6 verbeterd of verslechterd? Verklaar het antwoord.
Leg uit welk valutarisico er voor een internationale belegger verbonden is aan de carry
trade tussen Japan en Nieuw-Zeeland.
77

Eind juli 2007 raakten de internationale financiële markten in een crisis en internationale
beleggers zagen zich genoodzaakt hun in Japan afgesloten leningen terug te betalen.
De Europese bankpresident Trichet had al begin 2007 de internationale beleggers
gewaarschuwd voor de risico’s van carry trade.
Een internationale belegger negeert deze waarschuwing en leent op 1-6 in Japan
16.280 miljoen JPY voor een periode van 4 maanden. Hij wisselt deze JPY om in NZD
tegen een koers van 1 NZD = 88 JPY en zet dit bedrag op een spaarrekening in Nieuw-
Zeeland met een looptijd van 4 maanden. De rentebetaling in Japan en Nieuw-Zeeland
vindt plaats aan het einde van de 4 maanden.
c Bepaal met behulp van de figuur de koers van 1 NZD in JPY op 1-10.
d Bereken het verlies van de genoemde belegger in NZD.
e
Uit de figuur blijkt dat het koersverschil tussen de euro in JPY en de euro in NZD in de
periode 1-8 tot 15-9 kleiner wordt. Dit wijst er op dat de internationale beleggers hun
tegoeden in Nieuw Zeeland hebben gebruikt om hun in Japan afgesloten leningen terug
te betalen.
Leg dit uit.
78

14 Toetsboek - Welvaart en groei – deel 1
1 Meer armoede in een rijker land
De welvaart in Nederland is in de jaren rond de eeuwwisseling flink gegroeid. Toch
verscheen onlangs een rapport waarin stond dat in de jaren vlak na 2000 meer mensen in
Nederland te maken hebben met armoede dan in de jaren vlak voor 2000. Dat wijst erop
dat de personele inkomensverdeling in Nederland schever is geworden. Deze ontwikkeling
kan schematisch met Lorenzcurven worden weergegeven, wat in onderstaande figuur is
gedaan.
a
b
c
Er kunnen verschillende soorten inkomen worden onderscheiden: inkomen uit arbeid,
inkomen uit vermogen, inkomen uit een sociale uitkering en inkomen uit subsidie.
Welke van deze inkomens is / zijn in de Lorenzcurve verwerkt?
De personele inkomensverdeling kan door verschillende ontwikkelingen worden
beïnvloed:
• de minimumlonen stijgen minder dan de gemiddelde lonen;
• de progressie in de inkomstenbelasting neemt af;
• de loonstijging is een voor iedereen gelijk bedrag;
• voor mensen met een hoge opleiding wordt de arbeidsmarkt krapper dan voor mensen
met een lage opleiding.
Welke van deze ontwikkelingen kan / kunnen leiden tot een schevere primaire personele
inkomensverdeling?
Stel dat de Lorenzcurve van de jaren vlak na 2000 betrekking heeft op 6 miljoen personen
die samen een inkomen hebben van 300 miljard euro.
Bereken het gemiddelde inkomen per persoon in de 3e inkomensgroep.
79

d
Hieronder staan enkele uitspraken:
uitspraak 1 Het totale inkomen in de jaren vlak na 2000 is hoger dan in de jaren vlak voor
2000.
uitspraak 2 Het gemiddelde inkomen in de jaren vlak na 2000 is hoger dan in de jaren vlak
voor 2000.
uitspraak 3 Het aantal arme mensen in de jaren vlak na 2000 is groter dan in de jaren vlak
voor 2000.
uitspraak 4 De relatieve inkomensverschillen in de jaren vlak na 2000 zijn groter dan in de
jaren vlak voor 2000.
Welke van deze uitspraken kan / kunnen gebaseerd zijn op de figuur?
2 Lees onderstaand artikel en leg uit wat schaken met de productiefactor arbeid te doen
heeft .
Schakerswereld in patstelling
Het conflict over de startgelden is begonnen in 1999. De jaren daarvoor bestonden de
beloningen voor de spelers voor tweederde uit startgelden en eenderde uit prijzengelden.
Van die startgelden ging een groot deel naar Jan Timman, die daardoor ook bij een
tweede of derde plaats meer zou krijgen dan de kampioen. De rechtvaardiging daarvan
was, dat Timman altijd de blikvanger van het toernooi was, of hij nou won of niet. Het
nieuwe bestuurslid Sytze Faber was het daar niet mee eens, in zijn optiek moesten de
sterkste spelers het maar gewoon waarmaken. Op zijn initiatief draaide het KNSB-bestuur
in 1999 de verhouding om (dus eenderde startgeld, tweederde prijzengeld) en voegde
een jaar later het startgeld zelfs helemaal aan het prijzengeld toe. Voor Timman was dat
direct reden om niet meer mee te doen. Weliswaar was er een extra hoge eerste prijs,
zodat hij er bij een kampioenschap (of tweede plaats) zelfs op vooruit zou gaan, maar het
ontvangen van een startgeld vond hij een principiële zaak. Van de andere topspelers
stond Ivan Sokolov volledig aan de kant van Timman. Toch speelde hij na 1999 ook in
2002 en 2004 nog mee. In dat laatste jaar kreeg hij een bescheiden startgeld, van 2002 is
mij dat niet bekend.
.3 Lara Vos begint een winkel in babyartikelen. Zij is eigen baas. Jij treedt voor twee
dagen in de week bij haar in loondienst. Een makelaar verhuurt aan Lara het
winkelpand. De bank verstrekt haar een lening om de artikelen te kunnen inkopen, een
kassa aan te schaffen en het eerste jaar allerlei kosten te kunnen betalen.
a Welke productiefactoren zet Lara in? Licht je antwoord toe.
b Hoe noem je de beloningen voor deze productiefactoren.
c Geef twee voorbeelden van een vlottend en twee voorbeelden van een vast
kapitaalgoed in Lara’s winkel.
d Leg uit of er in dit voorbeeld sprake is van investeren.
e Geef een concreet voorbeeld van afschrijvingen in de winkel.
4 Super de Boer heeft jaren geleden al haar openingstijden uitgebreid. Dit heeft geleid tot
een daling van de kosten per klant.
a Leg uit waarom deze bedrijfstijdverlenging bij Super de Boer kostenvoordelen met zich
mee kan brengen.
b Super de Boer heeft door deze bedrijfstijdverlenging haar omzet zien stijgen. Leg uit
waarom deze omzetstijging niet hoeft te betekenen dat haar winst ook is gestegen.
Super de Boer heeft vorig jaar in een aantal panden prijsscanners geïntroduceerd,
waarmee de klanten zelf hun boodschappen kunnen scannen via de streepjescodes.
80

c
d
e
Bij de kassa hoeft de klant alleen de scanner af te geven, waarna deze binnen 15
seconden kan betalen. Super de Boer houdt nog wel steekproeven. Een aantal klanten
zal bij deze steekproeven alsnog zijn boodschappen op de traditionele manier moeten
afrekenen door ze op de loopband bij de kassa te plaatsen.
Wat is het doel van de steekproeven?
Is de aanschaf van de prijsscanners door Super de Boer een breedte- of een diepteinvestering?
Licht je antwoord toe.
Is de invoering van de scanners een voorbeeld van product- of procesinnovatie..
5 Economen brengen graag orde in hun denken aan met behulp van economische
modellen. Hieronder staat een economisch model met betrekking tot de
productiefactoren arbeid en kapitaal.
a
b
c
d
e
In het model vind je het begrip innovatie. Betreft dit product- of procesinnovatie? Licht je
antwoord toe.
Volgens het model heeft de prijs van arbeid ten opzicht van kapitaal gevolgen voor de
productiecapaciteit. Verklaar dit en verwerk in je antwoord welk soort investeringen bedoeld
zijn.
Volgens het model heeft de consumptie van de gezinnen invloed op de investeringen. Laat dat
met een toelichting zien.
Volgens het model leidt een groter aanbod van arbeid tot meer werkloosheid maar een hogere
werkloosheid leidt tot minder aanbod van arbeid. Verklaar dit.
Een stijging van de productie verhoogt de bezettingsgraad, terwijl een stijging van de
productiecapaciteit deze juist verlaagt. Verklaar dit.
Vwo
6 Motiveer of van de volgende activiteiten tot de factor arbeid behoren:
a De profvoetballer traint als vader het team van zijn zoontje,
81

De schilder schildert zijn eigen huis,
c De taxichauffeur rijdt een klant van het station naar diens huis,
d De kok kookt met kerst voor zijn familie.
7 Lees onderstaand artikel
Succes in de strijd tegen de waterschappen
Naast strijd voor de waterschapsverkiezingen is er landelijk ook veel politieke strijd geleverd.
Een van de meest in het oog springende resultaten was de bevriezing van de pachtnormen.
Vaak wordt gevraagd: ,,Wat heeft de organisatie verdiend voor ons als leden?’’ In de
pachtdiscussie hebben wij de verhoging van tafel weten te praten. Een geweldig resultaat
voor vele erfpachters en alle pachters. De voorstellen waren een verhoging van 15 procent
met een maximum van 47,85 euro per hectare. Voor een gemiddeld bedrijf van 25 hectare
betekent alleen deze actie al een jaarlijkse besparing van 1.175 euro. Op de prijs van andere
vormen van grondgebruik zal deze bevriezing ook effect hebben, omdat de normen invloed
hebben op de hoogte van vrij te bepalen pachtprijzen.
(Bron: Land en tuinbouworganisatie)
Een boer pacht een stuk grond van 43 hectare. Hij betaalde het afgelopen jaar € 11.825 pacht.
Hoeveel had hij volgend jaar moeten betalen als het waterschap haar zin had gehad? Licht je
antwoord toe met een berekening.
8 Lees onderstaand artikel
Veel ouders openen een spaarrekening voor hun kinderen, waarop zij zelf sparen “voor
later”. Om de studie van hun kinderen te bekostigen, om hen een bepaald bedrag mee te
kunnen geven op hun achttiende, als ze het huis uit gaan of trouwen, etc. Er zijn diverse
typen spaarrekeningen. Men kan bijvoorbeeld kiezen voor direct opvraagbare tegoeden.
Daarnaast is er de mogelijkheid het spaartegoed vast te zetten. Twee zaken zijn daarbij van
belang, namelijk de hoogte van de rente en de termijn waarover men vrij over het
spaarbedrag kan beschikken. In het algemeen geldt, dat men een hogere rente ontvangt,
naarmate het spaartegoed langer vaststaat. Bij sommige spaarrekeningen is een
minimuminleg vereist, bij andere kunnen alleen ronde bedragen (bijvoorbeeld € 2.000)
worden vastgezet.
(Bron: Nibud)
a
b
c
Waarom is het belangrijk dat mensen goed nadenken over de vraag hoeveel zij
maandelijks voor hun kind zouden willen sparen?
Met betrekking tot de termijn waarover men over spaartegoeden kan beschikken, zijn
er drie mogelijkheden of combinaties daarvan:
• Maandelijks is een bedrag tot een bepaald maximum boetevrij op te nemen.
• Het tegoed wordt voor een bepaalde termijn vastgezet, bijvoorbeeld één, twee of vijf
jaar.
• Het spaartegoed is boetevrij opvraagbaar
Bij welke van de drie afspraken over de termijn zal het rendement (rente) het hoogst
zijn? Verklaar je antwoord.
Bij welke van de drie zal de rente het laagst zijn? Verklaar je antwoord.
9 Stel dat een bedrijfskundige zijn studie net heeft afgerond. Als werknemer kan hij in
een bedrijf € 30.000 kan verdienen. Hij heeft tevens een eigen kapitaal van € 50.000 en
een stuk grond van 2.000 m 2 . Zijn kapitaal levert hem jaarlijks € 3.000 op en de grond
verpacht hij voor € 2.000 per jaar.
82

Hij besluit voor zichzelf te beginnen. Het geld dat hij daarvoor nodig heeft is even groot
als zijn kapitaal en hij vestigt zich op eigen grond. Na enkele aanloopproblemen maakt
hij in het derde jaar een nettowinst van € 45.000. Bereken de grootte van de
ondernemerspremie.
10 uit een krant:
Uitgesorteerd?
Een postbedrijf in de Europese Unie heeft plannen om het sorteren van brieven en
kleine pakjes op sommige postkantoren vergaand te moderniseren. Door
automatisering stijgt de arbeidsproductiviteit waardoor de winst met € 300 miljoen kan
toenemen. De vakbonden vrezen voor verlies van werkgelegenheid.
Naar aanleiding van dit krantenbericht is de onderstaande informatie van twee
postkantoren gegeven.
a
b
c
In het middelgrote postkantoor is er sprake van een ...(1)... In dit postkantoor zal de
productiecapaciteit ...(2)... en de bezettingsgraad ...(3)... In het grote postkantoor is er
sprake van een ...(4)... In dit postkantoor zal de productiecapaciteit ...(5)... en de
bezettingsgraad ...(6)...
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) breedte-investering / diepte-investering
bij (2) afnemen / gelijk blijven / toenemen
bij (3) afnemen / gelijk blijven / toenemen
bij (4) breedte-investering / diepte-investering
bij (5) afnemen / gelijk blijven / toenemen
bij (6) afnemen / gelijk blijven / toenemen
Laat met een berekening zien dat de arbeidsproductiviteit in het grote postkantoor is
gestegen.
Onder welke voorwaarde leidt de stijging van de arbeidsproductiviteit in het grote
postkantoor tot een toename van de winst?
(Havo deelvak 2003-II-7)
11 De ene inkomensverdeling is de andere niet
De personele inkomensverdeling in een land houdt de gemoederen regelmatig bezig. De
discussies daarover worden soms vertroebeld omdat niet duidelijk is over welke
inkomensverdeling men het precies heeft. Zo kan bij de personele inkomensverdeling niet
alleen onderscheid gemaakt worden tussen de primaire en de secundaire
inkomensverdeling, maar ook tussen de inkomensverdeling over personen en over
83

huishoudens. Het beeld dat men krijgt kan afhankelijk zijn van de verdeling die men op het
oog heeft. De inkomensverdeling over huishoudens is getekend op basis van onderstaande
tabel.
De inkomensverdeling over huishoudens is getekend op basis van onderstaande tabel.
a
b
c
d
Iemand stelt dat uit de figuur de conclusie kan worden getrokken dat de personen uit de
derde inkomensgroep in 2000 een hoger inkomen hebben dan in 1995.
Is die conclusie juist? Verklaar het antwoord.
De lijn van de inkomensverdeling over huishoudens begint in coördinaat (0, 0) en eindigt
in coördinaat (100, 100).
Bereken de vier overige coördinaten.
Is er bij de inkomensverdeling over huishoudens vergeleken met de inkomensverdeling
over personen sprake van nivellering of van denivellering? Hoe blijkt dat uit de figuur?
Verder is gegeven dat de secundaire personele inkomensverdeling in dit land gelijkmatiger
is dan de primaire personele inkomensverdeling.
Geef daarvoor een verklaring. Betrek in het antwoord zowel de door huishoudens betaalde
inkomensoverdrachten als de door huishoudens ontvangen inkomensoverdrachten.
(Vwo deelvak 2003-I-3)
12 Hoe verdelen we het inkomen?
De personele inkomensverdeling houdt veel mensen bezig. Sommigen vinden dat de
verschillen in inkomen te klein zijn, anderen beweren juist het tegenovergestelde. De
84

personele inkomensverdeling kan worden weergegeven door middel van een
Lorenzcurve. In de figuur is zo’n Lorenzcurve getekend.
a
b
c
d
Jan en Karel, beiden 28 jaar oud, werken allebei 40 uur per week bij dezelfde
werkgever. Het loon van Jan bedraagt bruto per maand € 4.000 en het loon van Karel
bedraagt € 2.500 bruto per maand.
Noem twee oorzaken waardoor het brutoloon van Jan hoger kan zijn dan dat van Karel.
Geef bij elke genoemde oorzaak een toelichting.
Wat kan geconcludeerd worden als de Lorenzcurve zou samenvallen met de
stippellijn? Kies één van de onderstaande antwoorden:
• dat de inkomens rechtvaardig verdeeld zijn
• dat iedereen een even hoog inkomen heeft
• dat er evenveel rijke als arme mensen zijn
Hoeveel procent van het totale inkomen wordt ontvangen door de minst verdienende
helft van de personen?
Stel dat het totale inkomen toeneemt. De minst verdienende helft van de personen ziet
het gemiddelde inkomen per persoon stijgen. Het gemiddelde inkomen per persoon
van de meest verdienende helft van de personen blijft gelijk.
Neem de grafiek over en teken bij deze vraag een lijn die aangeeft hoe de Lorenzcurve
na deze inkomensverandering zou kunnen lopen.
(Havo deelvak 2004-I-10)
13 (Inkomens)verschillen zullen er altijd zijn
De inkomens in Nederland zijn ongelijk verdeeld. Inkomensverschillen worden door
economen onder andere verklaard door het bestaan van schaarsteverschillen op de
arbeidsmarkt. In discussies over de inkomensverdeling maken economen onderscheid
tussen primair en secundair inkomen. Het primaire inkomen bestaat voor het grootste
deel uit looninkomen.
a
b
Noem twee andere vormen van primair inkomen.
Leg uit hoe schaarsteverschillen op de arbeidsmarkt kunnen leiden tot verschillen in
primair inkomen.
In onderstaande figuur is de Lorenzkromme voor 2000 getekend van de personele
verdeling van het primaire inkomen van de inwoners van een stad in Nederland.
85

c
De Lorenzkromme in de figuur valt van de oorsprong tot punt A samen met de
horizontale as.
Stel dat in 2002 het percentage werklozen in deze stad ten opzichte van 2000 is
gedaald. Verschuift punt A in de figuur hierdoor naar links of naar rechts? Verklaar het
antwoord.
(Havo totaalvak 2003-II-8)
14 Betaalbare zorg of zorg om betaalbaarheid?
Uit een Amerikaans onderzoeksrapport, maart 2009:
Lang niet alle inwoners van de Verenigde Staten van
Amerika (VS) zijn verzekerd tegen ziektekosten.
Inwoners van de VS met een minimuminkomen
krijgen gratis Medicaid, betaald door de overheid (zie
bron 9). Wie een paar dollar meer verdient, heeft
geen recht op Medicaid en kan zich particulier
verzekeren. Niet iedereen kan of wil dat betalen.
In de VS kunnen werkgevers een gedeelte van de
premie voor de particuliere ziektekostenverzekering
aan hun werknemers vergoeden. Deze
werkgeversbijdrage verhoogt het inkomen. We
hebben onderzocht of deze werkgeversbijdragen
van invloed zijn op de inkomensverdeling tussen
werknemers in de VS.
86

a
Leg uit waarom het in dit onderzoek gaat over de personele inkomensverdeling?
Onderzoeker Johnson stelt dat de inkomensverdeling door de werkgeversbijdrage niet
is veranderd. Als bewijs voor deze stelling maakt hij een tabel waarmee de lorenzcurve
getekend kan worden die ontstaat na het meetellen van de werkgeversbijdrage.
Gebruik de onderstaande tabel en grafiek.
87

Onderzoek de juistheid van de stelling van Johnson. Doe dit als volgt:
* Vul de kolommen (3) en (4) van de tabel in.
* Teken de nieuwe lorenzcurve.
* Schrijf je conclusie op.
Onderzoeker Jackson stelt dat de groep werknemers in de laagste inkomensklasse
minder profiteert van deze werkgeversbijdrage dan de groepen werknemers in sommige
hogere inkomensklassen. Om dit aan te tonen, gebruikt Jackson bron 11. Jackson
concludeert dat er wel sprake is van een schevere inkomensverdeling.
Gebruik bron 11.
c
Beargumenteer de conclusie van Jackson.
Een kritische econoom in de VS wijst op het zeer hoge niveau van de totale kosten van
de gezondheidszorg in de VS. Met 17% van het bbp liggen deze kosten veel hoger dan
in de meeste andere westerse landen. Een stelsel als Medicaid in combinatie met
werkgeversbijdragen gaat gepaard met meer moreel wangedrag onder zorggebruikers
dan bij ziektekostenverzekeringen in andere westerse landen, aldus de econoom. Hij
pleit voor meer marktwerking in de gezondheidszorg. De Amerikaanse overheid ziet
nadelen in meer marktwerking bij een elementaire basisvoorziening als
gezondheidzorg, zeker in een samenleving die toch al wordt gekenmerkt door een groot
verschil tussen arm en rijk.
d
Leg uit hoe dit verzekeringsstelsel kan leiden tot relatief hoge kosten van de
gezondheidszorg in de VS. Verwerk in het antwoord het verband tussen het stelsel en
méér moreel wangedrag.
88

15 Sommige economen zijn van mening dat de totale belasting- en premieopbrengsten
voor de overheid kunnen stijgen als de overheid de belastingtarieven verlaagt.
Daarentegen kunnen deze opbrengsten dalen als de overheid de belastingtarieven
verhoogt. Eén en ander maakt de hiernaast getekenden Laffercurve duidelijk.
a
b
c
d
e
Welk gedeelte van de curve geeft aan dat bij een verlaging van de belastingtarieven de
totale belastingopbrengsten toenemen?
Is het volgens Laffer mogelijk dat de totale belastingopbrengsten bij verschillende
tarieven even groot zijn? Licht je antwoord toe met behulp van de grafiek.
Hoe groot zijn de belastingopbrengsten in punt A? Geef daarvoor een verklaring.
Verklaar waarom er geen belastingopbrengsten in punt E zijn.
Noem twee redenen waarom de totale belastingopbrengst kan toenemen als de
regering de belastingtarieven verlaagt.
16 Kleine verschillen, grote verschillen
In Nederland zijn de inkomensverschillen bij de secundaire inkomens kleiner dan bij de
primaire inkomens. Deze inkomensnivellering wordt veroorzaakt door
overheidsingrijpen.
a Noem een voorbeeld van overheidsingrijpen waardoor de inkomensverschillen bij de
secundaire inkomens kleiner worden dan bij de primaire inkomens. Licht de
nivellerende werking van dit voorbeeld toe.
In de onderstaande figuur staat de secundaire inkomensverdeling van Nederland
weergegeven. Daarin is de Nederlandse bevolking naar hoogte van het secundaire
inkomen verdeeld in vijf even grote inkomensgroepen, waarbij de eerste
inkomensgroep het laagste inkomen heeft.
89

Bij de secundaire inkomensverdeling wordt geen rekening gehouden met de gevolgen
van indirecte belastingen. De indirecte belastingen bestaan uit btw en heffingen op
bepaalde goederen zoals de accijns op tabak. De overheid wil het gebruik van deze
goederen afremmen vanwege hun negatieve externe effecten.
Leg uit hoe er bij het roken van tabak sprake kan zijn van negatieve externe effecten.
De heffingen worden opgesplitst in heffingen gericht op de leefstijl van consumenten
(bijvoorbeeld accijns op alcohol en tabak) en heffingen gericht op het milieu
(bijvoorbeeld accijns op motorbrandstof). In de tweede figuur staat het aandeel per
inkomensgroep in enkele indirecte belastingen weergegeven.
De eerste inkomensgroep ontvangt 4,6% van het inkomen en betaalt 8,3% van de btw.
De vijfde inkomensgroep ontvangt 41,5% van het inkomen en betaalt 36,6% van de
btw.
90

c
d
Geef een verklaring voor het feit dat de vijfde inkomensgroep relatief weinig btw
betaalt.
De derde en de vijfde inkomensgroep betalen allebei 21,3% van het totale bedrag aan
leefstijlheffingen. Voor de derde inkomensgroep betekent dit dat die 1,7% van het
secundaire inkomen aan leefstijlheffingen betaalt.
Ligt dit percentage voor de vijfde inkomensgroep hoger of lager? Verklaar het
antwoord.
(Havo 2009 herexamen opgave 3)
17 Bart heeft een bruto-inkomen ter grootte van € 62.000. Hij heeft een prachtig huis te
koop zien staan en besluit dat te kopen. Daartoe sluit Bart sluit bij de bank een
hypotheeklening af voor € 150.000. De rente bedraagt 5,5%. Het rentebedrag mag Bart
volledig aftrekken van zijn bruto-inkomen. Dat bedrag is zijn enige aftrekpost.
Het belastingstelsel ziet er voor Bart als volgt uit:
Inkomensdeel
Te betalen percentage over dat
inkomensdeel
Over de eerste € 12.000
23%
Over de volgende € 14.000 30%
Over de daaropvolgende € 25.000 42%
Over elke extra euro daarna 52%
• De heffingskortingen waar Bart voor in aanmerking komt bedragen bij elkaar € 2.500
a. Bereken het belastbare inkomen van Bart
b. Bereken welk bedrag Bart aan de belastingdienst moet afdragen.
c. Bereken de gemiddelde belastingdruk voor Bart (gemiddelde belastingtarief).
d. Wat is zijn marginale tarief?
e. Waaruit blijkt dat je hier te maken hebt met een progressief belastingstelsel?
18 Vlaktaks
In een land wordt een wijziging van het stelsel voor de inkomstenbelasting overwogen.
Het onderzoeksbureau van één van de grote politieke partijen in dit land presenteert
een voorstel onder de naam ‘Schijvenstelsel’. Van dit stelsel zijn in de linker tabel de
hoofdlijnen weergegeven. Een aantal belastingdeskundigen komt met een ander
voorstel: de zogenoemde ‘Vlaktaks’ (zie de rechterkant van de tabel).
Beide stelsels beperken zich uitsluitend tot het inkomen uit arbeid.
91

Op basis van nadere analyse voorspelt het onderzoeksbureau de mate waarin de
aftrekposten van het ‘Schijvenstelsel’ gebruikt zullen worden door de verschillende
inkomensgroepen in het land. Deze voorspelling is weergegeven in de figuur. Alle
ontvangers van bruto-inkomens zijn verdeeld in 10 even grote groepen, gerangschikt
van laagste bruto-inkomens (deciel 1) naar hoogste bruto-inkomens (deciel 10).
a
b
c
d
De minister van Financiën vreest dat de belastinginkomsten bij de ‘Vlaktaks’ lager
zullen zijn dan bij het ‘Schijvenstelsel’. De minister van Sociale Zaken wil graag een
belastingstelsel dat de regering de mogelijkheid biedt om via de inkomstenbelasting
nivellerende inkomenspolitiek te voeren.
Zal binnen het stelsel ‘Vlaktaks’ de marginale belastingdruk hoger zijn dan, gelijk zijn
aan of lager zijn dan de gemiddelde belastingdruk? Verklaar het antwoord.
Geef, op basis van de gegevens in de tabellen en in de figuur, twee argumenten tegen
de vrees van de minister van Financiën.
Zal de minister van Sociale Zaken kiezen voor het ‘Schijvenstelsel’ of voor de
‘Vlaktaks’? Verklaar het antwoord.
Om te beoordelen hoe in het ‘Schijvenstelsel’ de hoogte van de belastingaanslag, vóór
aftrek van de heffingskortingen, zich verhoudt tot de hoogte van het belastbare
inkomen kan de gemiddelde belastingdruk bepaald worden. In de figuur geldt dat voor
deciel 4 het gemiddelde bruto-inkomen € 17.000 is, terwijl dat voor deciel 10 gemiddeld
€ 60.000 is.
Toon met een berekening aan dat de gemiddelde belastingdruk in deze beide decielen
vrijwel gelijk is.
Een econoom, die de discussie rond de keuze voor een nieuw belastingstelsel volgt,
geeft de voorkeur aan het stelsel ‘Vlaktaks’. Maar hij stelt wel voor om aan dat stelsel
één algemene heffingskorting toe te voegen, in de vorm van een vast bedrag van €
2.000 voor elke belastingplichtige.
92

e
Heeft deze toevoeging van een algemene heffingskorting aan het stelsel ‘Vlaktaks’ een
nivellerend, een denivellerend of géén effect op de secundaire inkomensverdeling?
Verklaar het antwoord.
Vwo eindexamen 2004 opgave 5
19 Hypotheekrente: aftrekpost of heffingskorting?
De wijze waarop in het huidige belastingsysteem in Nederland wordt omgegaan met
de betaalde hypotheekrente, leidt tot vergroting van de inkomensverschillen. Betaalde
hypotheekrente mag van het bruto-inkomen worden afgetrokken, waardoor het
belastbare inkomen lager wordt.
Hogere inkomensgroepen profiteren meer van de fiscale aftrekbaarheid van
hypotheekrente dan lagere inkomensgroepen. Een van de oorzaken hiervan is het
progressieve belastingtarief, waardoor hogere inkomensgroepen van een aftrekpost
een hoger percentage belastingvoordeel hebben dan lagere inkomensgroepen.
a Noem een andere oorzaak.
Jan Huisman heeft een bruto-inkomen van € 90.000 per jaar. Jan heeft zijn huis
gekocht voor € 600.000. Over zijn hypotheekschuld van € 400.000 betaalt Jan jaarlijks
5% rente. Het belastbaar inkomen van Jan bedraagt € 70.000 per jaar.
De inkomensheffing van Jan wordt berekend aan de hand van het schijventarief in
onderstaande tabel.
b
c
Bereken het fiscale voordeel dat Jan heeft van de aftrek van hypotheekrente.
Door de fiscale aftrek van hypotheekrente heeft een verandering van de
hypotheekrente invloed op de overheidsontvangsten.
Leidt een stijging van de hypotheekrente tot een afname of tot een toename van de
overheidsontvangsten? Verklaar het antwoord.
(Havo examen 2008 opgave 2)
20 Werken loont
In veel Europese landen, waaronder Nederland, probeert de overheid mensen te
stimuleren aan het werk te gaan. In dat kader is in Nederland de heffingskorting voor
werkenden enkele keren verhoogd.
In tabel 1 staan voor twee opeenvolgende jaren inkomensgegevens voor een
huishouden met twee kinderen en een modaal inkomen. Dit huishouden heeft
uitsluitend inkomen uit arbeid en geen aftrekposten voor de belasting. Verder is
gegeven dat de inflatie 1,5% bedraagt (prijsstijging jaar 2 ten opzichte van jaar 1).
93

In tabel 2 staat voor jaar 2 informatie over het schijventarief voor personen jonger dan
65 jaar.
a
b
c
Toon met behulp van een berekening aan dat de stijging van het bruto jaarloon in jaar
2 ten opzichte van jaar 1 neerkomt op prijscompensatie.
De heffing in de eerste twee inkomensschijven van het schijventarief bestaat onder
andere uit de premie voor volksverzekeringen.
Noem twee voorbeelden van volksverzekeringen.
Bereken de in tabel 1 ontbrekende bedragen.
(Havo examen 2009 opgave 3)
21 In september 1999 presenteerde de regering haar plannen voor een nieuw
belastingstelsel:
„Belastingherziening 2001”. Deze herziening heeft diverse economische gevolgen.
Eén van de directe gevolgen is een verkleining van de wig. Deze verkleining kan
bijdragen aan een vermindering van de krapte op de arbeidsmarkt.
a Leg uit hoe een verkleining van de wig de krapte op de arbeidsmarkt zou kunnen
verminderen.
b
c
Het nieuwe stelsel werd gepresenteerd aan de hand van drie boxen waarvan er in de
figuur twee (gedeeltelijk) zijn weergegeven.
Over de heffingskorting in box 1 schreef een krant: „Omdat dit een vast bedrag is
profiteren lagere inkomens daarvan naar verhouding meer dan de hogere inkomens,
die juist gebaat zijn bij een belastingvrije som.”
Leg uit waarom lagere inkomens, in verhouding tot hogere inkomens, meer profiteren
van een heffingskorting dan van een belastingvrije som.
Toon met behulp van de verstrekte gegevens aan dat voor iemand met een belastbaar
arbeidsinkomen van ƒ 30.000,– de gemiddelde belastingdruk 16,7% bedraagt.
In de tabel worden de gevolgen van de stelselherziening voor twee arbeidsinkomens
met elkaar vergeleken.
94

d
Leidt het nieuwe systeem van de inkomstenbelasting voor deze twee arbeidsinkomens
tot meer of minder nivellering? Verklaar het antwoord met een berekening op basis
van de tabel.
Een grote verandering van het belastingstelsel is een nieuwe methode voor het
belasten van inkomen uit vermogen. Box 3 laat deze methode zien. In onderstaande
tabel staan de gevolgen van deze heffing voor diverse vermogensinkomens.
e
f
Leg met behulp van een berekening, op basis van de figuur uit waarom in 2001 bij een
fictief inkomen uit vermogen van 1.500 gulden de gemiddelde belastingdruk 0% zal
zijn.
Een van de kritiekpunten op Belastingherziening 2001 is dat een fictief inkomen uit
vermogen minder belast wordt dan een even hoog inkomen uit arbeid.
Toon met behulp van de tabellen 1 en 2 aan dat deze kritiek voor sommige
inkomensbedragen opgaat en voor andere niet.
95

Vwo herexamen 2001 opgave 1
22 De belastingstructuur voor de 21e eeuw
Een van de problemen voor Nederland in de 21e eeuw is de vergrijzing. Deze
vergrijzing zal leiden tot een groter beroep op de overheidsuitgaven. Deze groeiende
overheidsuitgaven kunnen gefinancierd worden door verhoging van de belastingdruk,
maar dit heeft nadelen. Zo gaat een hogere belastingdruk gepaard met
vermijdingsgedrag van belastingplichtigen en remt de economische activiteit.
Een andere mogelijkheid die de overheid ziet om de vergrijzinglasten te financieren, is
een verhoging van de arbeidsparticipatie. Deze verhoging wil de overheid realiseren
door het aanpassen van de schijftarieven in box 1. Daarbij wordt het tarief van de
eerste en van de derde schijf verlaagd, terwijl het tarief van de beide andere schijven
gelijk blijft. Er ontstaat dan een optimale tariefstructuur. Deze structuur zorgt voor
voldoende belastingopbrengst om de vergrijzinglasten te financieren en voor verhoging
van de arbeidsparticipatie.
In de tabel worden deze optimale belastingtarieven vergeleken met de huidige.
In deze opgave laten we heffingskortingen en aftrekposten buiten beschouwing.
a
b
Leg uit hoe verhoging van de belastingdruk in Nederland kan leiden tot
vermijdingsgedrag van belastingplichtigen.
Leg uit hoe de verlaging van het tarief van schijf 1 kan leiden tot een verlaging van de
p/a-ratio (personen / arbeidsjaren) op de arbeidsmarkt.
96

c
d
Een van de factoren die de optimale tariefstructuur bepalen, is de mate waarin het
arbeidsaanbod verandert als gevolg van een verandering van het te betalen
(marginale) belastingtarief. In Nederland blijkt het arbeidsaanbod van vrouwen sterker
te reageren op een verandering van de tarieven dan het arbeidsaanbod van mannen.
Om in de toekomst de hogere vergrijzinglasten te kunnen opbrengen, zal het nodig zijn
dat met name in de groep middeninkomens (€ 31.001 tot en met € 52.000) de
deelname aan betaald werk van vrouwen wordt vergroot.
Leg uit waarom, gelet op de positie van vrouwen, specifiek een verlaging van het tarief
in schijf 3 van belang is om in de toekomst de hogere vergrijzinglasten te kunnen
financieren.
Stel dat een vrouw met een belastbaar inkomen van € 32.000 haar parttimebaan omzet
in een fulltimebaan. Tegelijkertijd worden de huidige tarieven veranderd in de optimale
tarieven. Haar gemiddelde belastingdruk blijft 37,31%.
Bereken het nieuwe belastbaar inkomen voor deze vrouw.
Vwo eindexamen 2010 opgave 5
23 Profijt van de overheid
De overheid in een land verstrekt haar burgers diverse voorzieningen zoals uitkeringen bij
arbeidsongeschiktheid, onderwijs en gezondheidszorg. Tegenover dit profijt staat dat de
burgers afdrachten aan de overheid moeten betalen. Onderstaande figuur brengt het
netto-­‐profijt (= saldo van voorzieningen en afdrachten) in beeld. Omdat de overheid
verwacht dat er in de toekomst een groter beroep op de voorzieningen wordt gedaan, wil
zij het draagvlak vergroten door het terugdringen van de arbeidsongeschiktheid.
Bovendien wil de overheid de financiering van de voorzieningen herzien. Een werkgroep
brengt hieromtrent een verdeeld advies uit. Een deel van de werkgroep adviseert de
overheid de afdrachten van de burgers meer inkomensafhankelijk te maken. Een ander
deel adviseert de afdrachten meer leeftijdsafhankelijk te maken.
a
b
c
d
Hoe groot is gemiddeld per persoon het verschil in netto-­‐profijt in de leeftijdsgroep 40-­‐50
vergeleken met de leeftijdsgroep 10-­‐20?
Hoe blijkt uit de figuur dat de overheid in dit land niet uitsluitend het profijtbeginsel
hanteert? Licht het antwoord toe.
Waardoor kan uit de figuur niet worden afgeleid dat de overheid in dit land in totaal meer
geld aan voorzieningen voor de burgers uitgeeft dan zij van de burgers aan afdrachten
ontvangt?
Op welke manier zal de in de tekst bedoelde vergroting van het draagvlak in de figuur tot
uitdrukking komen?
97

e
Welk advies van de werkgroep zal de overheid overnemen als zij het draagkrachtbeginsel
als uitgangspunt neemt? Verklaar het antwoord.
(Vwo deelvak 2002-I-8)
24 Deeltijdwerk beïnvloedt inkomensverdeling
In de periode 1990–1999 was er sprake van een sterke toename van deeltijdwerk. Mede hierdoor
is de arbeidsparticipatie gestegen. Het deeltijdwerk is echter niet gelijk over alle
inkomensgroepen verdeeld. Daardoor zijn er verschuivingen opgetreden in de primaire
verdeling van de arbeidsinkomens. Dat effect is in de figuur met behulp van Lorenzcurven in
beeld gebracht. De getallen bij de zwarte bolletjes (•) hebben betrekking op de verticale as.
a
b
Hoe blijkt uit de getekende Lorenzcurven dat deze betrekking hebben op de totale
beroepsbevolking en niet op de werkzame beroepsbevolking? Licht het antwoord toe.
Sommigen stellen dat de toename van het deeltijdwerk een nivellerende invloed op de primaire
inkomensverdeling heeft. Anderen stellen juist dat de toename van het deeltijdwerk een
denivellerende invloed op de primaire inkomensverdeling heeft.
Beschrijf hoe uit de figuur blijkt dat er zowel sprake is van nivellering als van denivellering.
Over 1990 en 1999 zijn in onderstaande tabel enkele verdere gegevens verstrekt.
c
Bereken met welk bedrag het gemiddeld inkomen van de personen in de vierde 20%-groep
tussen 1990 en 1999 is gedaald.
(Vwo deelvak 2001-II-3)
25 Maken overdrachten recht wat krom is?
De personele inkomensverdeling kan op verschillende manieren onderzocht worden. Eén van
die onderzoeken in Nederland vergelijkt de verdeling van de primaire inkomens met de
98

verdeling van de sociale uitkeringen. Hieruit kan dan de verdeling van de totale bruto inkomens
(primaire inkomens + sociale uitkeringen) bepaald worden.
In onderstaande figuur is zowel de verdelingscurve van de primaire inkomens als de
verdelingscurve van de sociale uitkeringen over de huishoudens in Nederland in een bepaald
jaar gegeven. Hierbij is op volgorde van laag naar hoog primair inkomen steeds bij een groep
van 10% van het aantal huishoudens (= deciel) gekeken naar het aandeel in zowel het primaire
inkomen als ook in de sociale uitkeringen.
a
Met betrekking tot de verdeling van de sociale uitkeringen veronderstelt één van de
onderzoekers: „De huishoudens in het derde deciel ontvangen uitkeringen op basis van
werknemersverzekeringen en de huishoudens in het eerste deciel ontvangen
bijstandsuitkeringen, terwijl in beide decielen het gemiddeld aantal uitkeringen per
huishouden gelijk is.”
Neem onderstaande tabel over en vul de ontbrekende waarden in.
b
c
d
Is het gemiddelde bedrag van een sociale uitkering bij een werknemersverzekering hoger
of lager dan bij een bijstandsuitkering? Verklaar het antwoord uitsluitend op basis van de
figuur en de veronderstelling van de onderzoeker.
Is er sprake van nivellering, van denivellering of van geen van beide gelet op de invloed
van de sociale uitkeringen op het totale bruto inkomen? Licht het antwoord toe op basis
van de figuur.
De lijn die de verdelingscurve van de totale bruto inkomens zou aangeven loopt door één
van de punten A, B, C of D. Welk punt is dat? Licht de keuze toe.
26 Beantwoord de vragen alleen op grond van de tekst hieronder.
Frank Ponte startte een winkel in verkoop van tweedehandskleding. Hij is eigen baas. Een
vriendin van Frank treedt voor vijf halve dagen in de week bij hem in loondienst. Een makelaar
verhuurt aan hem het winkelpand. De bank verstrekt hem een lening om kleding te kunnen
inkopen, een kassa aan te schaffen en het eerste jaar allerlei kosten te kunnen dragen.
99

a
b
c
d
e
Welke productiefactoren zet Frank in? Licht je antwoord toe.
Benoem de beloningen voor deze productiefactoren.
Geef twee voorbeelden van een vlottend en twee voorbeelden van een vast kapitaalgoed
in de winkel van Frank.
Leg uit of er sprake is van investeren.
Geef een concreet voorbeeld van afschrijvingen in de winkel.
27 Bij Ponte Buizen BV in Rotterdam werken 240 mensen (allemaal fulltime). Hun
werkweek bedraagt 40 uur. De gemiddelde arbeidsproductiviteit bedraagt € 65.000 per
jaar (= 52 weken).
a Wat versta je onder de gemiddelde arbeidsproductiviteit ?
b Bereken de arbeidsproductiviteit per uur.
c Waarom verdienen de medewerkers bij Ponte Buizen geen € 65.000 per jaar?
d
e
De directie spreekt met de vakbonden af in 2006 de werktijd te verkorten tot 36 uur per
week. Afgesproken wordt dat alle vrijgekomen tijd zal worden ingevuld door nieuw
personeel, terwijl de lonen eveneens met 10% zullen dalen.
Verder blijft de productiecapaciteit gelijk, evenals de productie.
Met hoeveel banen zal de werkgelegenheid bij Ponte Buizen toenemen? Laat de
berekening zien!
Stel dat de vakbonden voor 2007 een loonstijging eisen van 8%. Ponte Buizen gaat daar
met tegenzin mee akkoord. De directie besluit daarom voor 2007 te investeren in betere
en efficiëntere machines, zodat het werk met minder mensen kan worden gedaan. Door
de nieuwe machines stijgt de arbeidsproductiviteit met 12%.
Leidt deze investering tot een meer kapitaalintensieve of meer arbeidsintensieve
productie. Motiveer je antwoord.
28 In de inkomensverdeling van Heemland zijn in het verleden regelmatig veranderingen
opgetreden. Deze veranderingen betroffen zowel de primaire als de secundaire
inkomensverdeling. Vooral de secundaire inkomensverdeling is door
overheidsmaatregelen te beïnvloeden.
a Leg uit waarom juist de secundaire inkomensverdeling door overheidsmaatregelen is te
beïnvloeden.
In onderstaande tabel staan voor enkele jaren gegevens over de secundaire
inkomensverdeling: het aandeel in het totale inkomen van de 20% inkomensontvangers
met de laagste inkomens en dat van de 20% inkomensontvangers met de hoogste
inkomens
jaar
1965
1985
2005
aandeel in het inkomen in %
laagste 20% hoogste 20%
5,0
43,0
8,3
36,9
7,1
38,2
100

De inkomensverdeling kan ook worden weergegeven met behulp van een Lorenzcurve.
De Lorenzcurve van 1985 is getekend.
b
c
d
e
f
Met behulp van de tabel kunnen de coördinaten van de punten A en B worden berekend.
Bereken de coördinaten van punt B (in tenminste één decimaal).
Loopt de Lorenzcurve van 2005 dichter bij de diagonaal of verder verwijderd van de
diagonaal dan de Lorenzcurve van 1985? Verklaar het antwoord met behulp van getallen
uit tabel de tabel.
In de periode 1965-1985 heeft er een nivellering van de secundaire inkomens
plaatsgevonden. Een mogelijke oorzaak van deze nivellering is een wijziging in de
progressie in de belastingheffing.
Wat wordt bedoeld met een progressieve belastingheffing?
Is de progressie dan toegenomen of afgenomen? Verklaar het antwoord.
In de periode 1985-2005 zijn de secundaire inkomens gedenivelleerd. Een mogelijke
oorzaak hiervan is een wijziging in de hoogte van de uitkeringen.
Zijn de uitkeringen in die periode dan sterker of minder sterk gestegen dan de andere
inkomens? Verklaar het antwoord.
29 Mag het iets (on)gelijker?
In een land wonen 10 miljoen mensen die samen een inkomen verdienen van bruto €
500 miljard. In dit land worden binnenkort parlementsverkiezingen gehouden. Een
vijftal partijen pleit voor veranderingen in het belastingsysteem om zodoende de
inkomensverdeling na belastingheffing te veranderen.
• Partij A wil de hypotheekrenteaftrek beperken tot maximaal de rente over een lening
van € 200.000; tot nu toe is de hypotheekrenteaftrek onbeperkt.
• Partij B streeft naar een ‘vlaktaks’: iedereen betaalt over het inkomen een gelijk
percentage aan belasting.
• Partij C wenst het tarief van de hoogste schijf te verhogen van 52 naar 72 procent.
• Partij D is voorstander van een verhoging van de algemene heffingskorting*.
• Partij E vindt dat na belastingheffing het hoogste inkomen maximaal vijf keer het
laagste inkomen mag zijn.
101

* Een voor iedere belastingbetaler gelijk bedrag dat in mindering mag worden gebracht op
de verschuldigde inkomstenbelasting.
Van dit land is over het jaar voorafgaand aan de verkiezingen de inkomensverdeling na
belastingheffing bekend (tabel 2 en figuur 1).
a
b
c
d
Welk getal stelt de letter P in figuur 1 voor? Verklaar het antwoord met een berekening.
Voldoet de gegeven inkomensverdeling aan de wens van partij E? Verklaar het
antwoord.
Als partij A haar zin krijgt, zal de gegeven inkomensverdeling ...(1)... worden. Worden
de plannen van partij B werkelijkheid, dan wordt deze inkomensverdeling ...(2)... en als
de wens van partij C uitkomt, is er sprake van ...(3)....
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) gelijker / rechtvaardiger
bij (2) ongelijker / onrechtvaardiger
bij (3) nivellering / denivellering
Maak een schets van de grafiek, waarin je een lijn tekent die de inkomensverdeling zou
kunnen weergeven als het plan van partij D wordt uitgevoerd.
30 In een land bedraagt in een bepaald jaar het nationale inkomen 360 miljard euro. Dat
inkomen is verdiend door 4,8 miljoen personen. De grafiek geeft de Lorenzcurve van de
primaire personele inkomensverdeling in dat land weer, waarbij het aantal personen is
verdeeld in drie even grote groepen.
102

a
Neem de letters a tot en met d over en schrijf achter elke letter welk getal op de
stippellijn moet worden ingevuld.
b Bereken het gemiddelde inkomen per persoon in groep I.
c
d
e
f
De secundaire personele inkomensverdeling in het hier bedoelde land is minder scheef
dan de primaire. Dat komt onder andere door de progressie in de inkomstenbelasting.
Wat wordt bedoeld met "progressie in de inkomstenbelasting"?
Behalve belasting betalen de mensen ook sociale premies over hun inkomen. In
Nederland wordt bij de sociale premies een premiegrens gehanteerd, dat wil zeggen dat
over het inkomen boven een bepaald bedrag (de premiegrens) geen sociale premies
meer worden geheven.
Stel dat voor iedereen het tarief van de sociale premies 20%bedraagt en dat de
premiegrens 70.000 euro bedraagt.
Bereken hoeveel procent iemand gemiddeld aan sociale premies moet betalen over een
inkomen van 80.000 euro (in één decimaal nauwkeurig).
Stel verder dat de regering vanwege de toenemende vergrijzing van de bevolking de
premiegrens verhoogt van 70.000 naar 75.000 euro.
Leg uit waarom de vergrijzing van de bevolking een argument kan zijn voor de
genoemde maatregel.
Werkt de genoemde maatregel nivellerend of denivellerend op de secundaire personele
inkomensverdeling? Verklaar het antwoord.
31 Met 'inkomen' wordt in deze opgave het secundaire inkomen bedoeld.
103

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) publiceert onder andere de
inkomensverdeling over individuen. In de figuur zijn de individuele inkomens
weergegeven naar geslacht, burgerlijke staat en leeftijd.
a
De inkomensontwikkeling tussen het 25ste en 45ste levensjaar van gehuwde mannen
wijkt gemiddeld genomen sterk af van die van gehuwde vrouwen.
Geef voor dat verschil een verklaring.
In de tabel 2 is voor twee jaren de inkomensverdeling over individuen weergegeven.
In de eerste groep zitten de mensen met een inkomen op of onder het minimumloon. In
de tweede groep zitten de mensen met een inkomen net boven het minimumloon.
b Noem twee oorzaken waardoor iemand een inkomen kan hebben dat lager is dan het
minimumloon.
c Is het relatieve inkomensverschil tussen de eerste groep en de tweede groep tussen 1995
en 2001 kleiner of juist groter geworden? Verklaar het antwoord.
d
Teken op de bijlage bij deze opgave de Lorenzcurve van de inkomensverdeling over
individuen in 2001.Geef de berekening van de coördinaten.
104

e
f
Er zijn economen en politici die stellen dat door een verlaging van het minimumloon de
werkloosheid zal afnemen doordat de vraag naar arbeid zal toenemen.
Leg uit dat door een verlaging van het minimumloon ook het aanbod van arbeid kan
toenemen.
Schets op de bijlage bij deze opgave een Lorenzcurve van de inkomensverdeling over
individuen die een verlaging van het minimumloon weerspiegelt (geen berekeningen
maken!). Laat duidelijk zien welke curve hier bedoeld is.
Het CBS publiceert ook de inkomensverdeling over huishoudens. In onderstaande tabel
is voor twee jaren deze inkomensverdeling weergegeven.
g
De verdeling van het inkomen over huishoudens is in de aangegeven periode
veranderd. Stel dat die verandering is te verklaren uit de toename van de
participatiegraad van vrouwen.
Is de participatiegraad van vrouwen in de vijfde groep dan meer of juist minder
toegenomen dan de participatiegraad van vrouwen in de eerste groep? Verklaar het
antwoord.
32 Twee stelsels gewogen
In een land wordt een discussie gevoerd over de manier waarop belasting geheven zou
moeten worden. In deze discussie worden allerlei argumenten gebruikt voor of tegen
een bepaald stelsel. Deze argumenten hebben onder andere betrekking op de invloed
105

a
b
c
van het belastingstelsel op de personele inkomensverdeling, op de werking van de
arbeidsmarkt en op de allocatie van de productiefactoren in dit land.
De hoofdredacteur van een economisch tijdschrift vraagt jou een artikel te schrijven
waarin twee mogelijke stelsels met elkaar vergeleken worden. Tevens wil hij van jou
een conclusie met daarin een keuze voor één van beide stelsels.
Deze stelsels staan op de volgende pagina.
Schrijf dit artikel waarbij de volgende aspecten naar voren dienen te komen.
Een beschrijving van het verschil tussen beide stelsels als het gaat om de invloed op
de secundaire inkomensverdeling. Betrek hierbij zowel de belastingtarieven als de
belastingkortingen.
Een beschrijving van het verschil tussen beide stelsels als het gaat om de prikkel voor
niet-werkenden tot het zoeken van betaald werk.
Een conclusie waarin je beargumenteerd aangeeft waarom je aan één van beide
stelsels de voorkeur geeft. Gebruik in deze argumentatie twee van de volgende vier
elementen.
Het effect van het gekozen stelsel op:
1 het werken in de informele sector;
2 de tertiaire inkomensverdeling;
3 de mate van innovatie;
4 de doelmatigheid van de belastingheffing.
De onderdelen van het artikel moeten logisch op elkaar aansluiten. Gebruik voor het
artikel 175 woorden. Een afwijking van 30 woorden is toegestaan.
106

33 Kleine verschillen, grote verschillen
In Nederland zijn de inkomensverschillen bij de secundaire inkomens kleiner dan bij de
primaire inkomens. Deze inkomensnivellering wordt veroorzaakt door
overheidsingrijpen.
a Noem een voorbeeld van overheidsingrijpen waardoor de inkomensverschillen bij de
secundaire inkomens kleiner worden dan bij de primaire inkomens. Licht de
nivellerende werking van dit voorbeeld toe.
In de onderstaande figuur staat de secundaire inkomensverdeling van Nederland
weergegeven. Daarin is de Nederlandse bevolking naar hoogte van het secundaire
inkomen verdeeld in vijf even grote inkomensgroepen, waarbij de eerste
inkomensgroep het laagste inkomen heeft.
b
Bij de secundaire inkomensverdeling wordt geen rekening gehouden met de gevolgen
van indirecte belastingen. De indirecte belastingen bestaan uit btw en heffingen op
bepaalde goederen zoals de accijns op tabak. De overheid wil het gebruik van deze
goederen afremmen vanwege hun negatieve externe effecten.
Leg uit hoe er bij het roken van tabak sprake kan zijn van negatieve externe effecten.
107

De heffingen worden opgesplitst in heffingen gericht op de leefstijl van consumenten
(bijvoorbeeld accijns op alcohol en tabak) en heffingen gericht op het milieu
(bijvoorbeeld accijns op motorbrandstof). In de tweede figuur staat het aandeel per
inkomensgroep in enkele indirecte belastingen weergegeven.
c
d
De eerste inkomensgroep ontvangt 4,6% van het inkomen en betaalt 8,3% van de btw.
De vijfde inkomensgroep ontvangt 41,5% van het inkomen en betaalt 36,6% van de
btw.
Geef een verklaring voor het feit dat de vijfde inkomensgroep relatief weinig btw
betaalt.
De derde en de vijfde inkomensgroep betalen allebei 21,3% van het totale bedrag aan
leefstijlheffingen. Voor de derde inkomensgroep betekent dit dat die 1,7% van het
secundaire inkomen aan leefstijlheffingen betaalt.
Ligt dit percentage voor de vijfde inkomensgroep hoger of lager? Verklaar het
antwoord.
(Havo 2009 herexamen opgave 3)
34 Oh, die belastingen
In 2001 kregen Nederlanders te maken met diverse veranderingen in de belastingen:
• Het normale BTW-tarief werd verhoogd van 17,5% naar 19%.
• Er kwam een speciale heffing op milieuvervuilende producten (ecotax).
• Bij de inkomstenbelasting werden diverse aftrekposten geschrapt.
• De belastingvrije som (een onbelast deel van het inkomen) werd vervangen door een
heffingskorting (een bedrag dat op de inkomstenbelasting in mindering mag worden
gebracht).
Er werd veel gediscussieerd over de vraag of mensen voordeel of nadeel van deze
wijzigingen zouden hebben. De alleenstaande moeder Femke (34 jaar, met een
dochter van 2 jaar) verdiende in 2001 als lerares een belastbaar inkomen van € 28.000.
Bij de berekening van de inkomstenbelasting gebruikt Femke de onderstaande
108

gegevens. Er zijn geen andere gegevens die invloed hebben op de belasting die
Femke moet betalen.
Bij veranderingen in de belastingen speelt een aantal instellingen een rol: Regering,
Parlement, Centraal Planbureau (CPB), Sociaal Economische Raad (SER) en het
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Bij de veranderingen in de belastingen
werden diverse activiteiten verricht:
1 doorrekenen van mogelijke gevolgen van de belastingveranderingen op de economie;
2 beslissen over het veranderen van de belastingwetten;
3 voorbereiden en uitvoeren van de veranderingen van de belastingwetten;
4 adviseren over het veranderen van de belastingwetten door bedrijfsleven en
onafhankelijke deskundigen.
a
b
c
d
Neem de cijfers 1 tot en met 4 over en schrijf achter elk cijfer welke instelling daarbij
hoort.
Bereken het bedrag dat Femke over 2001 aan de belastingdienst moet betalen.
Als voor de inkomstenbelasting in 2001 de wetgeving van 2000 had gegolden, zou
Femke meer inkomstenbelasting hebben moeten betalen.
Leg uit dat Femke hieruit niet mag concluderen dat de veranderingen in de belastingen
voor haar voordelig zijn.
Iemand met een hoog inkomen heeft, in euro’s uitgedrukt, van een heffingskorting
...(1)... voordeel vergeleken met iemand met een laag inkomen, zodat een
heffingskorting ...(2)... werkt.
Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) meer / minder / evenveel
bij (2) nivellerend / denivellerend
109

35 Hoe arbeidskosten te verlagen
In de discussies hoe de werkgelegenheid te stimuleren spelen de arbeidskosten een
grote rol. Over de manier waarop bedrijven deze arbeidskosten kunnen verlagen, zijn in
het overleg tussen werkgevers en werknemers een aantal voorstellen gedaan.
Eén van die voorstellen houdt in dat de sociale premies niet meer geheven worden
over de lonen maar over de bruto toegevoegde waarde van de bedrijven. De totale
premieopbrengst blijft in dat voorstel gelijk.
We vergelijken nu twee bedrijven: bedrijf I dat arbeidsintensief is en bedrijf II dat
kapitaalintensief is.
a Wat is het verschil tussen een arbeidsintensief bedrijf en een kapitaalintensief bedrijf?
b Welk van de twee bedrijven gaat in het genoemde voorstel minder premie betalen en
welk meer? verklaar je antwoord.
c Leg uit dat door deze maatregel de werkgelegenheid kan worden bevorderd.
d
Een ander voorstel stelt voor om de loonbelasting te verlagen en daarvoor in de plaats
de indirecte belastingen als BTW en accijnzen te verhogen.
Leg uit of uitvoering van dit laatste voorstel nivellerend of denivellerend werkt?
36 Politiek paait paupers
In een West-Europees land zijn binnenkort parlementsverkiezingen. De politieke
partijen zijn op verkiezingstournee en zij bezoeken daarbij onder andere de armste
regio’s. Daar proberen zij stemmen te winnen met beloftes op het gebied van de
inkomensontwikkeling. Daarbij spelen de gegevens over de personele
inkomensverdeling in dit land een rol (zie de figuur en de tabel).
a
b
Zijn de inkomens in dit land tussen 1998 en 2002 genivelleerd of gedenivelleerd?
Verklaar het antwoord.
Teken op de uitwerkbijlage bij deze vraag de Lorenzcurve van de personele
inkomensverdeling van 2002.
110

c
Hieronder staan enkele programmapunten van de politieke partijen:
• het vergroten van de progressie in de inkomstenbelasting;
• het uitbreiden van het aantal aftrekposten bij de inkomstenbelasting voor alle
belastingbetalers;
• het verhogen van de door de overheid betaalde overdrachtsinkomens;
• het verlengen van de eerste schijf bij de inkomstenbelasting.
Twee van deze programmapunten zouden in Nederland een nivellerende invloed op de
secundaire personele inkomensverdeling hebben. Welke twee programmapunten zijn
dat? Verklaar je antwoord.
37 Armoede in de Verenigde Staten toegenomen
In 2000 waren de inkomensverschillen in de Verenigde Staten van Amerika (VS) groter
dan in Nederland. In de onderstaande tabel staan gegevens over deinkomensverdeling
in Nederland en in de VS in 2000. Alle inkomensontvangerszijn hierbij naar hoogte van
het inkomen verdeeld in vijf 20%-groepen, waarbijde eerste groep het laagste inkomen
heeft. De cijfers zijn gecumuleerdeinkomensaandelen in procenten.
a
b
c
d
Inkomensverschillen kunnen op verschillende manieren worden gemeten. Een manier
is de verhouding tussen het inkomensaandeel van de vijfde groep en dat van de eerste
groep. In 2000 is die verhouding in Nederland (afgerond) 5 : 1.
Toon met een berekening aan dat de inkomensverschillen volgens deze manier in de
VS in 2000 groter zijn dan in Nederland.
Met behulp van de gegevens in de bovenstaande tabel kan een Lorenzcurve worden
getekend. De coördinaten (0;0) en (100;100) liggen op deze curve.
Noem de coördinaten van twee andere punten op de lorenzcurve van Nederland die
met behulp van de tabel kunnen worden bepaald.
In de VS was in de periode 2000-2005 de gemiddelde loonstijging kleiner dan de
gemiddelde stijging van de arbeidsproductiviteit. De stijging van de arbeidsproductiviteit
werd veroorzaakt door automatisering van veel productieprocessen. De behoefte aan
hooggeschoolde arbeidskrachten steeg daardoor sterk. En dat terwijl laaggeschoolde
immigranten een steeds groter deel gaan uitmaken van de beroepsbevolking. Door
deze ontwikkeling van de arbeidsmarkt in de periode 2000-2005 zijn de
inkomensverschillen in de VS toegenomen.
Zijn de loonkosten per product in de VS in de periode 2000-2005 gestegen, gedaald of
gelijk gebleven? Verklaar het antwoord.
Leg met behulp van de gegevens uit dat de inkomensverschillen in de VS in de
periode 2000-2005 door de ontwikkeling van de arbeidsmarkt zijn toegenomen.
38 Levensonderhoud is kostbaar
In januari 2006 is in Nederland een opinieonderzoek onder 17.000 Nederlanders
gehouden. Een van de vragen in dat onderzoek luidde: “Over welk onderwerp maakt u
zich de grootste zorgen?” Het meest voorkomende antwoord op deze vraag luidde: “De
kosten van levensonderhoud, want de prijzen blijven maar stijgen.”
In februari 2006 stonden in een krantenartikel de onderstaande figuren.
consumentenprijs in Nederland en in de eurozone
111

In 2005 zijn de kosten van levensonderhoud in de eurozone hoger dan in 2000.
a Bereken hoeveel procent de kosten van levensonderhoud in de eurozone in 2005
hoger zijn dan in 2000.
b In welk jaar of in welke jaren is in Nederland de koopkracht van de lonen hoger dan in
het voorafgaande jaar?
c
d
Loon is een vorm van primair inkomen. Om te bepalen of Nederlanders zich terecht
zorgen maken over de kosten van levensonderhoud, is de ontwikkeling van de
koopkracht van het secundaire inkomen een betere maatstaf dan de koopkracht van
het primaire inkomen.
Noem, naast het loon, twee andere vormen van primair inkomen.
Leg uit dat de koopkracht van het secundaire inkomen een betere maatstaf is dan de
koopkracht van het primaire inkomen als het gaat om zorgen over de kosten van
levensonderhoud.
39 uit een krant:
Vermogen wereldwijd ongelijk verdeeld
Uit een wetenschappelijk rapport blijkt dat het vermogen 1) ongelijker over de
wereldbevolking verdeeld is dan het inkomen. Volgens dit rapport zijn er in de wereld
499 mensen die een vermogen van meer dan 1 miljard dollar hebben. De rijkste 1%
112

a
b
c
d
van de wereldbevolking heeft 40% van het vermogen in de wereld in handen, terwijl de
armste 50% van de wereldbevolking slechts 1% van dit vermogen in handen heeft.
Stel dat op grond van de gegevens uit bovenstaand krantenartikel een lorenzcurve van
de verdeling van het vermogen over de wereldbevolking getekend zou worden.
Behalve de punten met de coördinaten (0;0) en (100;100) ligt ook het punt met de
coördinaten (50;1) op die curve.
Ligt de lorenzcurve van de verdeling van het inkomen over de wereldbevolking
dichterbij of verder verwijderd van de diagonaal dan de lorenzcurve van de verdeling
van het vermogen over de wereldbevolking? Licht het antwoord toe.
Bereken op basis van de gegevens de coördinaten van het andere punt op de
lorenzcurve van de verdeling van het vermogen over de wereldbevolking.
Leg uit hoe een ongelijke inkomensverdeling kan leiden tot een ongelijke
vermogensverdeling.
Leg uit hoe een ongelijke vermogensverdeling kan leiden tot een ongelijke
inkomensverdeling.
40 Gelijke monniken, gelijke kappen
In november 2008 publiceert een politieke partij een voorstel waarin wordt gepleit voor
de invoering van een soort vlaktaks in Nederland. Een vlaktaks is een belastingstelsel,
waarbij elke belastingplichtige hetzelfde tarief aan belasting betaalt over elke euro
belastbaar inkomen. In de bronnen 3 en 4 kun je zien welk belastingstelsel Nederland in
2009 kent en wat het voorstel van de politieke partij voor 2009 inhoudt. De partij stelt
voor om naast een uniform belastingtarief wel één algemene heffingskorting te
handhaven, zoals die ook bestaat in het huidige stelsel.
De vermelde tarieven en bedragen gelden voor mensen jonger dan 65 jaar.
a
Gebruik de bronnen 3 en 4.
Maak van de volgende zinnen een juiste economische redenering.
Het uniforme tarief van een vlaktaks is een voorbeeld van een …(1)… belastingtarief. Als
het voorstel van de politieke partij ingevoerd zou worden, zal voor alle belastbare
inkomens, in vergelijking tot het huidige belastingstelsel, het marginale belastingtarief
...(2)…. Invoering van een uniform tarief zal, in vergelijking met het huidige tariefstelsel,
leiden tot …(3)… van de secundaire inkomens.
Kies uit:
bij (1) degressief / progressief / proportioneel
bij (2) dalen / stijgen
bij (3) denivellering / nivellering
113

Het voorstel van de politieke partij leidt tot veel reacties. Op het weblog van deze partij
worden de volgende reacties geplaatst:
Bert (27 jaar)
“De vlaktaks is goed. Nu profiteren hoge inkomens te veel van allerlei aftrekposten.
Gebleken is dat er in landen die de vlaktaks hebben ingevoerd meer belasting wordt
ontvangen. Procentueel betaalt iedereen wel hetzelfde maar in geld betalen de hogere
inkomensgroepen meer, ook omdat ze niet meer profiteren van die aftrekposten.
Daardoor zullen de ontvangsten van de inkomstenbelasting per saldo toenemen.”
Janet (31 jaar)
“Ik vind dat bij een echte vlaktaks ook alle aftrekposten, kortingen en vrijstellingen
moeten verdwijnen. In dit voorstel blijft de algemene heffingskorting bestaan. Daarom
stel ik voor: schaf ook de algemene heffingskorting af. Dan kan het tarief van de vlaktaks
nog lager worden dan die 32%.”
Marieke (40 jaar)
“Ik vraag mij af: hoe verkoop je dit aan de kiezer? Deze vlaktaks zal leiden tot grotere
netto inkomensverschillen. Zeker in een tijd van recessie is dat niet uit te leggen. Extra
maatregelen ter compensatie zijn dus onvermijdelijk. Ook al ontnemen die het nieuwe
systeem zijn eenvoud. Jammer, want de eenvoud was nu juist het aantrekkelijke.”
Marieke woont alleen in een huurhuis, heeft geen kinderen en werkt in loondienst. Haar
belastbaar inkomen in 2008 bedroeg € 30.798 (afgerond).
In bron 5 is voor beide belastingstelsels grafisch weergegeven hoe voor
belastingplichtigen met een persoonlijke situatie als die van Marieke het uiteindelijk te
betalen bedrag aan belasting zich verhoudt tot het belastbare inkomen.
114

c
d
Gebruik bronnen 3, 4 en 5 en de gegeven reacties naar eigen inzicht bij de vragen 6 tot
en met 10.
Toon met een berekening aan dat voor Marieke het te betalen bedrag in het
vlaktaksstelsel gelijk zal zijn aan het te betalen bedrag in het huidige stelsel.
Bereken het bedrag in euro’s dat in de figuur van bron 5 ingevuld moet worden bij het
vraagteken.
Geef een andere verklaring, dan de verklaring van Bert, voor een toename van de
belastingontvangsten na de invoering van dit vlaktaksvoorstel.
Indien het voorstel van Janet zou worden uitgevoerd, zou de grafiek van bron 5
veranderen. In bron 6 zijn vier varianten weergegeven.
e
f
Gebruik bron 6.
Welk van deze vier grafieken, A, B, C of D, geeft deze verandering juist weer? Verklaar
het antwoord.
Naar aanleiding van het voorstel van de politieke partij verschijnt op de website van deze
partij de cartoon uit bron 7. Daarin wordt de minister van Financiën weergegeven als een
kapper. Janet vindt dat deze cartoon geen juiste weergave is van de gevolgen van de
invoering van het vlaktaksvoorstel van de politieke partij.
Beargumenteer deze mening van Janet en verwijs daarin naar de cartoon.
115

(Pilot havo-examen 2010 opgave 2)
41 Onderwijs verdient beter?
‘Bizarre’ salarisstijgingen in top hoger onderwijs
van onze verslaggever Bart Bartels
DEN HAAG - Veertig bestuursleden van hogescholen en universiteiten hebben in
2007 meer verdiend dan een gemiddeld ministersalaris. Volgens de voorzitter van
de Onderwijsbond (OB) zijn er in het hoger onderwijs te hoge salarisstijgingen en
onverklaarbare prestatiebeloningen uitbetaald. “Zo is mij bekend dat de
116

estuursvoorzitter van de Hogeschool Amstelveld in 2008 per maand € 12.000 als
‘arbeidsmarkttoeslag’ ontvangt”, aldus de voorzitter van de OB. Deze toeslag moet
opgeteld worden bij het brutosalaris dat hij al ontvangt. Dan blijkt dat meer dan
veertig topbestuurders veel meer verdienen dan de
Balkenende-norm: managers en bestuursleden in de quartaire sector (nietcommerciële
dienstverlening) zouden niet méér mogen verdienen dan de ministerpresident.
Die norm is € 176.000 in 2008.
Nicolien en Leonard zijn eerstejaars studenten economie aan de Hogeschool
Amstelveld. Na het lezen van bovenstaand artikel ontstaat er een discussie tussen beide
studenten. Is die Balkenende-norm nu echt nodig? En, moeten ook de bestuursleden
van Amstelveld aan die norm voldoen? Ze gaan onderzoek doen. De
personeelsadministratie levert hen de informatie in bron 12. Op grond van deze
gegevens hebben zij een onderzoeksdiagram ontworpen waarmee een lorenzcurve
getekend kan worden (bron 13). Ter vergelijking is in bron 14 een lorenzcurve
weergegeven van de primaire inkomensverdeling van een andere instelling in de
quartaire sector: het Rijndalziekenhuis.
a
b
Gebruik bovenstaand artikel en bronnen 12 en 13 bij de vragen a en b.
Bereken het totaal aantal managers en bestuursleden van Hogeschool Amstelveld.
Laat met een berekening zien of het totale brutosalaris inclusief toeslagen van de
bestuursvoorzitter van Amstelveld boven de Balkenende-norm ligt.
De voorzitter van de OB vervolgt: “In het onderwijs is de laatste jaren een denivellering
van salarissen doorgevoerd. Daar zijn wij geen voorstander van. Wij stellen voor de
Balkenende-norm consequent toe te passen op alle managers en bestuursleden in het
117

onderwijs. Zo komen er mogelijkheden om het beroep van leraar aantrekkelijker te
maken.”
Nicolien stelt: “Als ik kijk naar de inkomensverdeling bij het Rijndalziekenhuis, dan stel ik
vast dat de inkomensongelijkheid bij Hogeschool Amstelveld minder groot is dan bij dit
ziekenhuis.”
c
Verklaar hoe, volgens de voorzitter van de OB, het toepassen van de Balkenende-norm
kan bijdragen aan het aantrekkelijker maken van het beroep van leraar.
d
−
−
−
Gebruik bron 13 en 14.
Onderzoek de stelling van Nicolien:
teken op de uitwerkbijlage de lorenzcurve van Hogeschool Amstelveld;
vermeld bij het antwoord ook de berekening van de coördinaten van de getekende
lorenzcurve;
leg uit of de stelling juist is.
Over de hoogte van het totale brutosalaris inclusief toeslagen van de bestuursvoorzitter
hebben de studenten een verschillende mening.
Leonard vindt dat het hoge totale salaris van de bestuursvoorzitter te rechtvaardigen is.
Hij beargumenteert zijn standpunt door gebruik te maken van het begrip marktwerking.
Nicolien daarentegen vindt het hoge totale salaris van de bestuursvoorzitter niet te
rechtvaardigen. Zij beargumenteert haar standpunt door gebruik te maken van het begrip
collectieve dwang.
e
Verduidelijk de mening van Leonard of de mening van Nicolien. Maak een keuze voor
één van beide meningen en beargumenteer die mening met een economisch argument
op basis van het genoemde begrip.
Vermeld de naam van de student waarvan je de mening verduidelijkt. Gebruik maximaal 40
woorden.
(Pilot havo-examen 2010 opgave 4)
42 Successiewet: ergernis bij erfenis
118

Mensen die een erfenis ontvangen (erfgenamen) moeten over die erfenis belasting
betalen. Die belasting (erfbelasting) is geregeld in de Successiewet. In 2009 vond er
een discussie plaats over een wijziging van die wet. Hieronder staat een overzicht van
de Successiewet zoals die gold in 2009 en een overzicht van de Successiewet zoals
die is gaan gelden in 2010.
Een deskundige van het Ministerie van Financiën zegt dat veel erfgenamen na de
wetswijziging minder erfbelasting gaan betalen. Dit wordt gedeeltelijk gecompenseerd
doordat de verlaging van toptarieven kan leiden tot een verhoging van de opbrengst
van de erfbelasting.
Bovendien verwacht de deskundige inverdieneffecten; de daling van de opbrengst van
de erfbelasting wordt naar verwachting voor 50% terugverdiend uit andere belastingen
dan de erfbelasting.
Een criticus zegt dat in andere Europese landen erfenissen minder zwaar worden
belast dan, onder beide stelsels, in Nederland. Hij vindt dat in elk geval de progressie in
de Successiewet moet verdwijnen. Een andere criticus zegt dat de Successiewet
helemaal moet worden afgeschaft en dat de gemiste belastingopbrengsten meer dan
volledig terugverdiend worden uit andere belastingen dan de erfbelasting.
In 2009 overlijdt de echtgenoot van mevrouw van der Pluijm. Mevrouw van der Pluijm is
de enige erfgenaam. De erfenis bestaat uit de volgende delen:
• het woonhuis met een waarde van € 490.000;
• antieke inboedel met een waarde van € 140.000;
• aandelen en spaargeld met een totale waarde van € 170.000;
• een schuld van € 50.000 euro.
Volgens de Successiewet 2009 betaalt mevrouw van der Pluijm aan erfbelasting
(afgerond) € 28.795.
119

a
Bereken het bedrag dat mevrouw van der Pluijm aan erfbelasting betaald zou hebben
als de Successiewet 2010 zou gelden.
Volgens de Successiewet 2009 betaalt mevrouw van der Pluijm een marginaal tarief
van de erfbelasting van 19% bij een gemiddeld tarief van 3,8%.
b Hoeveel zou voor mevrouw van der Pluijm volgens de Successiewet 2010
a het marginale tarief van de erfbelasting en
b het gemiddelde tarief van de erfbelasting bedragen.
Geef bij a een toelichting en bij b een berekening.
c
d
Leidt een verhoging van de vrijstellingsbedragen tot een grotere of tot een kleinere
progressie bij de erfbelasting? Verklaar het antwoord.
Leg uit dat een verlaging van toptarieven kan leiden tot een verhoging van de
belastingopbrengst.
Een belastingbeginsel is de grondslag waarop belasting geheven wordt. Wordt er al
dan niet belasting geheven en welk tarief wordt toegepast?
In de Successiewet 2009 en in de Successiewet 2010 zijn enkele belastingbeginselen
herkenbaar:
• beginsel van bevoorrechte verkrijging: Voor een erfenis hoeft de erfgenaam eigenlijk
niets te doen, die wordt hem als het ware in de schoot geworpen. Dit moet tot
uitdrukking komen in de door de erfgenaam te betalen belasting.
• Welvaartsbeginsel: Belasting moet zo geheven worden dat deze de groei van de
welvaart in een land zo weinig mogelijk schade toebrengt.
120

e Beschrijf bij elk beginsel afzonderlijk of dat beginsel bij de Successiewet 2010
vergeleken met de Successiewet 2009, sterker of zwakker wordt toegepast. De
beschrijvingen moeten passen in de gegeven context. Gebruik ongeveer 100 woorden.
43 Generatiebestendig of groener?
In september 2008 maakt de regering haar plannen bekend. In tabel 1 staan de
voornaamste inkomsten en uitgaven van de rijksoverheid zoals die voor 2009 begroot
zijn. Nadat de begroting is vastgesteld blijkt dat voor 2009 en 2010 een daling van het
bruto binnenlands product wordt verwacht en de regering denkt over voorstellen om te
bezuinigen op de overheidsuitgaven.
De minister van Economische Zaken wijst op de negatieve gevolgen hiervan op de
economische groei maar de minister van Financiën stelt hier tegenover: “Als we niet
bezuinigen, belasten we de toekomstige generatie met onze huidige problemen.”
Een oppositiepartij wil dat de regering zich meer richt op de verbetering van het milieu
en daarbij rekening houdt met de gevolgen hiervan voor de secundaire en de tertiaire
inkomensverdeling.
Deze oppositiepartij formuleert een belastingplan waarbij ecotax wordt ingevoerd op
alle milieuonvriendelijke producten. Het totale bedrag dat de overheid aan ecotax
ontvangt, wordt aan de burger teruggegeven in de vorm van een hogere arbeidskorting;
een heffingskorting bij de inkomstenbelasting die uitsluitend geldt voor mensen die
betaalde arbeid verrichten.
De oppositiepartij heeft een onderzoeksbureau de opdracht gegeven om het
bestedingspatroon van huishoudens ten aanzien van milieuvriendelijke en
milieuonvriendelijke producten te analyseren. In tabel 2 staan de resultaten van dit
onderzoek.
a
Leg op basis van tabel 1 uit of de staatsschuld in 2009 zal stijgen, zal dalen of gelijk
zal blijven.
De minister van Economische Zaken en de minister van Financiën verschillen van
mening over de bezuinigingen op de overheidsuitgaven. Zij maken beiden een eigen
121

c
∗
∗
∗
persbericht, waarin ieder zijn standpunt ten aanzien van de bezuinigingen op de
overheidsuitgaven beargumenteert.
Schrijf het persbericht van de minister van Economische Zaken of het persbericht van
de minister van Financiën. Geef eerst de gemaakte keuze aan en geef daarna het
beargumenteerde standpunt weer.
Op basis van het onderzoek wil de oppositiepartij een onderbouwing van het
elastingplan met daarbij aandacht voor:
het effect van het plan op de welvaart
het effect van het plan op de secundaire inkomensverdeling
het effect van het plan op de tertiaire inkomensverdeling
Schrijf de onderbouwing van het belastingplan. De onderbouwing moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden
In deze opgave heeft de term inkomen betrekking op het jaarinkomen.
44 Een overtuigende toeslag
De afgelopen jaren zijn in Nederland diverse plannen gemaakt de hypotheekrenteaftrek
in box 1 van de inkomstenbelasting af te schaffen of te beperken. Tegenstanders
wijzen erop dat uitvoering van deze plannen zal leiden tot een daling van het
besteedbaar inkomen van een huishouden met een eigen woning die met een
hypothecaire lening gefinancierd is. Bovendien verwachten ze als gevolg van de
uitvoering van deze plannen een daling van het aanbod van nieuwgebouwde
koopwoningen.
a Leg uit waarom de uitvoering van de bedoelde plannen kan leiden tot daling van het
aanbod van nieuwgebouwde koopwoningen.
∗
∗
∗
In de drie tabellen op de volgende pagina wordt de huidige situatie vergeleken met een
aantal mogelijke veranderingen. Dit is uitgewerkt voor drie woningeigenaren:
Meneer Bolk beweert dat de fiscale behandeling van de eigen woning denivellerend
werkt op de verhouding tussen de beide netto-inkomens (f) en (g) van hemzelf en van
meneer Kreukers.
Meneer Kreukers merkt op dat, gezien het voor hem geldende marginale belastingtarief
van 52%, maatregel B uit tabel 2 gunstiger is dan maatregel A, gelet op zijn nettoinkomen
na fiscale behandeling eigen woning (g).
Mevrouw Visser stelt dat het afschaffen van de teruggave vanwege de
hypotheekrenteaftrek en de bijtelling in box 1 vanwege een eigen woning in combinatie
met het uitvoeren van alle maatregelen uit tabel 3, voor haar betekent dat haar nettoinkomen
na fiscale behandeling eigen woning (g) gelijk zal blijven.
b
c
d
e
Bij de aanschaf van een woning moet in Nederland overdrachtsbelasting (ovb) betaald
worden. Het bedrag ovb wordt bepaald door een percentage van de koopprijs van de
woning.
Bereken het tarief van de ovb in procenten.
Heeft meneer Bolk gelijk? Verklaar het antwoord met een berekening.
Beschrijf met behulp van tabel 2 de redenering op basis waarvan meneer Kreukers zijn
opmerking maakt.
Toon met een berekening aan dat de stelling van mevrouw Visser juist is.
122

123

Toetsboek hoofdstuk 15 - Welvaart en groei deel 2
1 Gegeven zijn voor Reeland de volgende cijfers:
Het totale nationale inkomen
€ 600 miljard
- waarvan bijdrage door bedrijven € 480 miljard
- waarvan bijdrage door overheid € 120 miljard
Winstinkomen
€ 110 miljard
- waarvan je als toegerekend loon zelfstandigen kunt zien € 50 miljard
Rente-inkomsten
€ 30 miljard
Huurinkomsten
€ 40 miljard
Pachtinkomsten
€ 20 miljard
Looninkomsten
€ 400 miljard
- waarvan bijdrage door bedrijven € 280 miljard
- waarvan bijdrage door overheid € 120 miljard
a. Bereken de Loonquote
b. Bereken de winstquote.
c. Bereken de arbeidsinkomensquote
d. Waaruit bestaat dus het verschil tussen loonquote en arbeidsinkomensquote?
2 Uitgeverij “Norton Waldhof” heeft zich gespecialiseerd in schoolboeken. Van haar
boeken staat in onderstaande figuur de prijsopbouw vermeld. De verkoopprijs bedraagt
€ 50. Het auteursinkomen mag je rekenen tot diensten van derden. In 2006 heeft de
uitgeverij 15.000 van deze studieboeken verkocht.
a Bereken de totale omzet van Norton.
b Bereken de totale inkoopwaarde van Norton
c Bereken de bruto toegevoegde waarde van het bedrijf.
d Bereken de netto toegevoegde waarde van Norton.
e Waarom wil het CBS de toegevoegde waarde weten?
f Geef twee andere voorbeelden van diensten van derden dan de
auteurswerkzaamheden.
124

3 Voordat de consument een stukje vlees kan kopen, zijn een aantal bedrijven daarvoor
actief geweest. Eerst heb je daar de veeboer, die zijn vee aan de veehandelaar
verkoopt. De veehandelaar op zijn beurt verkoopt het vee aan het slachthuis, die het
geslachte vlees doorverkoopt aan de slagerij of slagerswinkel. Uiteindelijk koopt de
consument bij deze laatste schakel zijn vlees. In onderstaande tabel staat de
maandomzetcijfers van Rundvlees in een land vermeld.
Veeboer Veehandelaar Slachthuis Slagerij
Alle bedragen x € 1.000
Inkoop …. € 150 …. ….
Diensten van derden € 15 € 20 …. € 30
Afschrijvingen € 25 € 20 € 30 ….
Beloningen
€ 90 …. € 100 € 120
productiefactoren
Omzet € 150 € 310 € 450 € 625
a
b
c
d
e
f
Vul de bovenstaande tabel verder in.
Geef twee voorbeelden van diensten van derden (voor een veeboer, een
veehandelaar, een slachthuis of een slagerij).
Waaraan is de inkoop van een veehandelaar gelijk? En waaraan die van de slagerij?
Waarom mag je niet de omzet van een bedrijf als het productieresultaat tellen.
Bereken de bruto toegevoegde waarde van de veeboer, de veehandelaar, het
slachthuis en de slagerij.
Waarvoor dient de toegevoegde waarde van een bedrijf?
4 Brood van Bakker Bert
Bakker Bert doet goede zaken. Zo goed,
dat zijn oven niet meer voldoet. Bert wil
investeren in een nieuwe oven, maar
heeft daarvoor niet voldoende geld. Hij
stapt naar de bank met de vraag of die
hem de benodigde € 5.600 wil lenen. De
bank vraagt Bert om de
resultatenrekening over 1999. Die heeft Bert.
a Leg uit waarom de bank de resultatenrekening van Bakker Bert wil zien.
b Bereken de winst van Bakker Bert over 1999.
125

c Bereken de toegevoegde waarde van Bakker Bert over 1999.
De bank leent Bakker Bert het gevraagde geld tegen 5% rente per jaar. Bakker Bert
neemt de nieuwe oven begin 2000 in gebruik. Veronderstel nu dat in 2000 alle andere
gegevens van Bakker Bert gelijk zijn aan die in 1999.
Vergeleken met 1999 zal in 2000 de winst van Bakker Bert … (1)... zijn.
Vergeleken met 1999 zal in 2000 de toegevoegde waarde van Bakker Bert ...(2)... zijn.
d
e
Wat moet in de plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte
tekst te krijgen?
Bij (1) groter / kleiner / gelijk
Bij (2) groter / kleiner / gelijk
Is het realistisch te veronderstellen dat in 2000 de andere gegevens van Bakker Bert
gelijk zijn aan die in 1999? Verklaar het antwoord en betrek daarin uitsluitend de
nieuwe oven.
(Havo deelvak 2001-I-7)
5 De arbeidsinkomensquote (AIQ) is het aandeel van de vergoeding voor arbeid
(beloning van werknemers en toegerekend loon van zelfstandigen) in de (bruto)
toegevoegde waarde in de economie. Naarmate de AIQ hoger is, maakt het
bedrijfsleven minder winst en komt de werkgelegenheid in gevaar.
a Verklaar waarom de winstgevendheid van bedrijven meestal afneemt, wanneer de AIQ
stijgt.
De AIQ wordt in Nederland beschouwd als een belangrijke economische indicator.
b Leg uit dat de AIQ een indicator kan zijn voor de ontwikkeling op de arbeidsmarkt.
c
De AIQ steeg van rond de 70% tot boven de 90% begin jaren 80. De toename van de
AIQ in de jaren 70 werd voor een groot deel veroorzaakt door de gestegen sociale
lasten.
Leg uit hoe de gestegen sociale lasten kunnen leiden tot een stijging van de AIQ.
6a
a
b
c
Een stijgende AIQ kan tot meer werkloosheid leiden.
Tot welk soort werkloosheid kan een stijgende arbeidsinkomensquote leiden? Licht je
antwoord toe.
Wat gebeurt er in elk van de volgende twee situaties met de AIQ? Verklaar je
antwoord.
1 een loonstijging bij een gelijkblijvende werkgelegenheid en een onveranderde netto
toegevoegde waarde van bedrijven.
2 Een stijgende arbeidsproductiviteit bij een onveranderde verkoopprijs,
gelijkblijvende lonen en een onveranderde werkgelegenheid.
Van een land zijn de volgende cijfers bekend (zie tabel) met betrekking tot de AIQ van
bedrijven en hun investeringen.
Vul de ontbrekende cijfers in de onderstaande tabel in. Telkens wordt het basisjaar vijf
jaar verschoven.
1990
1995
1995
2000
AIQ
bedrijven
92.9
….
84.6
86.4
van
Indexcijfer
AIQ
bedrijven
100
91
100
…..
van
Indexcijfer
Investeringen
bedrijven
100
135
100
106
van
126

2000
2005
86.4
….
100
93
100
130
d
Probeer aan de hand van de indexcijfers uit de tabel aan te geven welk verband er
bestaat tussen de verandering van de AIQ en de verandering van de omvang van
investeringen door bedrijven wanneer je de drie vijfjaarlijkse perioden vergelijkt.
7 In 2004 is de arbeidsinkomensquote bij bedrijven in Nederland gedaald. De
arbeidsinkomensquote is het aandeel van het primaire arbeidsinkomen in de
toegevoegde waarde. Het aandeel van de overige primaire inkomens in de
toegevoegde waarde van bedrijven nam toe van 19,6% in 2003 tot 20% in 2004.
Deze stijging kan er op wijzen dat de winsten van bedrijven in 2004 licht zijn gestegen.
De ontwikkeling van de arbeidsinkomensquote is niet voor alle bedrijven gelijk.
a
b
In de economische theorie wordt aangenomen dat een daling van de
arbeidsinkomensquote kan leiden tot een stijging van de investeringen.
Noem, naast inkomen uit arbeid, twee andere vormen van primair inkomen.
Leg uit hoe een daling van de arbeidsinkomensquote kan leiden tot een stijging van de
investeringen.
In 2001 bedroeg de toegevoegde waarde van industriële bedrijven € 58,7 miljard. Met
behulp van de figuur kan worden bepaald dat deze toegevoegde waarde als volgt is
verdeeld: € 43,5 miljard voor het primaire arbeidsinkomen en € 15,2 miljard voor de
overige primaire inkomens.
In 2004 bedroeg de toegevoegde waarde van industriële bedrijven € 60,9 miljard.
c Is het primaire arbeidsinkomen bij industriële bedrijven in 2004 ten opzichte van 2001
gedaald of gestegen? Verklaar je antwoord met behulp van een berekening in euro’s.
d
De loonkosten per arbeidsuur zijn bij industriële bedrijven hoger dan bij bedrijven in de
financiële en zakelijke dienstverlening. De arbeidsinkomensquote is bij industriële
bedrijven echter lager dan bij bedrijven in de financiële en zakelijke dienstverlening.
Een verklaring hiervoor kan gevonden worden in het verschil in arbeidsintensiteit in de
beide soorten bedrijven.
In welk soort bedrijven is de productie blijkbaar het meest arbeidsintensief? Verklaar je
antwoord.
(Havo examen 2009 opgave 5)
127

8 In de figuur staan enkele (bewerkte) gegevens met betrekking tot de netto
toegevoegde waarde (in miljarden euro) van enkele sectoren van de Reelandse
economie.
a
b
c
d
e
f
Welke van de genoemde sectoren maken deel uit van de tertiaire (dienstverlenende)
sector?
Bereken de procentuele groei van de gezamenlijke netto toegevoegde waarde van de
sectoren industrie en transport (in één decimaal nauwkeurig).
Ondanks de groei in de sector landbouw, nam de werkgelegenheid in die sector met
1% af. De oorzaak van deze ontwikkeling is de groei van de arbeidsproductiviteit.
Bereken met hoeveel procent de arbeidsproductiviteit in de sector landbouw gestegen
is (in één decimaal nauwkeurig).
Een manier om de arbeidsproductiviteit te vergroten is het kapitaalintensiever maken
van de productie.
Wat wordt bedoeld met 'het kapitaalintensiever maken van de productie'?
Noem twee andere manieren waarop de arbeidsproductiviteit per uur kan worden
vergroot. Verklaar het antwoord.
Het arbeidsinkomen per persoon is in de sector landbouw in 2002 gestegen met 5%.
Is de arbeidsinkomensquote van de sector landbouw gedaald, gestegen of gelijk
gebleven? Verklaar het antwoord.
9 Winstgevendheid bedrijven verbetert licht
Ondanks de zwakke economische ontwikkeling zagen Nederlandse bedrijven toch kans
hun winsten de afgelopen jaren op peil te houden. Dit was vooral te danken aan
kostenbesparingen, onder andere door het afstoten van personeel en het matigen van de
lonen.
Het winstaandeel in de toegevoegde waarde van de marktsector nam toe van
19,6 procent in 2003 tot 20 procent in 2004. Het arbeidsaandeel liep terug van
80,4 procent in 2003 tot 80,0 procent in 2004. Deze daling van de
arbeidsinkomensquote in de marktsector van 0,4 procentpunt kwam vooral tot stand
door een sterke stijging van de arbeidsproductiviteit in de marktsector (4,3 procent). Als
gevolg hiervan daalden de loonkosten per eenheid product met 1,1 procent.
128

a
b
c
d
Verklaar waarom een stijging van de arbeidsproductiviteit een verlaging van de AIQ tot
gevolg kan hebben.
Bedenk nog een manier waarop bedrijven kunnen proberen de AIQ te verlagen.
Welke andere beloningen van productiefactoren maken deel uit van de toegevoegde
waarde van bedrijven?
Leg uit waarom bedrijven op korte termijn moeilijk op deze uitgaven kunnen besparen.
10 Economie in modelvorm
In de economische wetenschap wordt gebruik gemaakt van modellen. Een
kringloopschema is een model, waarmee een vereenvoudigd beeld van de economie
van een land wordt weergegeven. In het kringloopschema in figuur 1 staan uitsluitend
geldstromen tussen economische sectoren weergegeven. Voor iedere sector is het
totaal van de inkomende geldstromen gelijk aan het totaal van de uitgaande
geldstromen. De genoemde bedragen luiden in miljarden euro’s en betreffen de
verwachte bedragen voor het jaar 2004. Niet bij iedere pijl is het bedrag en de
toelichting ingevuld.
a
Deze economie heeft een sterk open karakter. Hierdoor is de export en import in
vergelijking met andere landen relatief hoog.
Hoe groot is de export van dit land in 2004 volgens het kringloopschema?
b Bereken het bedrag dat de overheid in 2004 volgens het kringloopschema aan
belastingen ontvangt.
c Bereken het saldo op de betalingsbalans van dit land in 2004.
d
Het kringloopschema in figuur 1 kan realistischer worden gemaakt door pijlen toe te
voegen.
Beschrijf een pijl die zou kunnen worden toegevoegd. Licht aan de hand van een
voorbeeld toe wat met deze toegevoegde pijl wordt weergegeven.
(Havo totaalvak 2002-I-8)
129

11 De nieuwste drukpers waarmee de uitgever van de Reelandse Courant haar krant kan
drukken heeft een productiviteit van € 63.500 per arbeider. Voor deze machine zijn drie
werknemers nodig en de drukpers produceert 60.000 kranten per week.
Als gevolg van een looneis worden de oudste drukpersen van het bedrijf onrendabel en
stilgelegd. Het betreffen:
* twee machines uit 1995. Maximale productie per machine is 20.000 kranten per week.
Een productiviteit van € 39.000 per arbeider en per machine waren 6 arbeiders nodig.
* drie machines uit 2000. Deze drukpersen produceerden maximaal 40.000 kranten per
stuk per week. De arbeidsproductiviteit bedroeg € 45.000 en per machine waren vijf
werknemers nodig.
De uitgever wil de productiecapaciteit handhaven en schaft de hierboven genoemde
nieuwste drukpers aan.
a Bereken hoeveel nieuwe drukpersen de uitgever van de Reelandse Courant zal
aanschaffen.
b Bereken hoeveel de werkloosheid als gevolg van de looneis zal toenemen.
c Om wat voor soort investeringen gaat het hier. Licht je antwoord toe.
12a Wat bedoelen economen met reële productiegroei?
De vier soorten bestedingscategorieën (C, I, O en E) staan niet los van elkaar.
b Bedenk een voorbeeld van een verband tussen
A de vraag van de consumenten en de bestedingen van de overheid.
B de vraag van de producenten en de bestedingen door het buitenland
c
d
Inflatieverwachtingen kunnen een rol spelen bij de ontwikkeling van de particuliere
consumptie.
Leg uit welke rol inflatieverwachtingen kunnen spelen bij de ontwikkeling van de
particuliere consumptie.
Verklaar waarom economen ook deflatie als bedreiging beschouwen voor de economische
groei.
Bij investeren maken we onderscheid tussen investeren in vaste activa en vlottende
activa.
e Wat is het onderscheid tussen vaste en vlottende kapitaalgoederen?
f Naast kredieten is er nog een andere financieringsbron voor uitbreidingsinvesteringen.
Welke?
g Wat bedoelen economen met het capaciteitseffect van investeringen?
h Leg het verschil uit tussen proces- en productinnovatie.
i Verklaar waarom de concurrentiepositie van een bedrijf dat technologische
vernieuwingen doorvoert, verbetert.
j Welke van de onderstaande maatregelen zullen het investeringsklimaat in een land
verbeteren?
I Het stellen van strengere milieueisen bij de productie van goederen.
II Het geven van subsidies voor researchdoeleinden.
III Het aanleggen van goede infrastructurele voorzieningen.
IV Het verhogen van de vennootschapsbelasting.
V Het verlagen van werkgeverspremies voor de sociale zekerheid.
VI Het instellen van invoerheffingen en het verlenen van exportsubsidies.
k
In welk geval zullen de hoge winstcijfers geen positieve invloed hebben op toekomstige
investeringen?
130

l Welke factor zou meer invloed hebben op de investeringen: de rente of de winstverwachting?
Motiveer je antwoord.
m Wat is het verschil tussen de overheidsconsumptie en de overheidsinvesteringen?
n Laat met een voorbeeld zien hoe de overheid
A via een verandering van de personele overheidsconsumptie een recessie kan proberen
te bestrijden.
B via een verandering van de overheidsinvesteringen evenwicht op de arbeidsmarkt kan
nastreven.
o Leg van elk van de volgende gebeurtenissen uit hoe ze kunnen leiden tot een afname
van de Nederlandse export.
A De invoer van verontreinigd veevoer uit België.
B Een stijging van het werkloosheidspercentage in Duitsland.
p Leg uit dat de omvang van de invoer afhangt van de conjunctuur.
13 Verklaar (eventueel met een voorbeeld) op welke wijze de volgende factoren de
omvang en de samenstelling van de gezinsconsumptie beïnvloeden.
a de inflatieverwachting,
b het seizoen,
c hun milieubesef,
d de invloed van reclame,
e de mode van het moment,
f de status die het product verleent.
14 Regionale verschillen in consumptie
Het bedrag dat per hoofd van de bevolking aan consumptiegoederen wordt uitgegeven,
is onder andere afhankelijk van het besteedbare inkomen. Het besteedbare inkomen
per hoofd van de bevolking verschilt van provincie tot provincie in Nederland. Hierdoor
kan de consumptie per hoofd van de bevolking per provincie afwijken van het landelijke
gemiddelde. Verschillen in consumptie per hoofd van de bevolking tussen provincies
kunnen ook worden veroorzaakt door verschillen in spaarzin. Met spaarzin wordt in
deze opgave bedoeld: het deel van het besteedbare inkomen dat wordt gespaard. Het
landelijke gemiddelde besteedbare inkomen per hoofd van de bevolking bedraagt €
11.750. De landelijke gemiddelde consumptie per hoofd van de bevolking bedraagt €
10.210. De verschillen tussen provincies zijn in de figuur 1 in beeld gebracht. De cijfers
betreffen 1995.
131

a
b
c
Bereken voor 1995 het verschil in euro's tussen het besteedbare inkomen per hoofd
van de bevolking van de provincie met het laagste en de provincie met het hoogste
besteedbare inkomen per hoofd van de bevolking.
Bereken welk percentage van het besteedbare inkomen per hoofd van de bevolking in
1995 in Zeeland wordt geconsumeerd.
Ligt de spaarzin in Zuid-Holland in 1995 onder of boven het landelijke gemiddelde?
Licht het antwoord toe aan de hand van de figuur.
Havo totaalvak 2003-II-3
15 Uit een krant
Vruchtbaar overheidsbeleid
Het conjuncturele herstel dat zich in de westerse geïndustrialiseerde landen vorig jaar
aandiende heeft zich dit jaar voortgezet. Vooral de reële groei in de Verenigde Staten
in de eerste helft van dit jaar was onverwacht sterk.
Voor ons land tekent zich af dat de productie van bedrijven, die dit jaar weer terug is op
het peil van vijf jaar geleden ook volgend jaar weer zal toenemen. In zoverre werpt het
gevoerde beleid gericht op versterking van de marktsector via vermindering van de
overheidsuitgaven en loonmatiging zichtbaar vruchten af.
a
b
Wat versta je onder conjunctureel herstel?
Welke invloed zal de vermindering van de overheidsuitgaven en loonmatiging hebben
op de afzet van de bedrijven die voor de binnenlandse markt produceren? Licht je
antwoord toe.
c Welke invloed heeft loonmatiging op exportbedrijven? Licht je antwoord toe.
d Hoe noem je de overheidsuitgaven die niet gerekend worden tot de
overheidsbestedingen?
e Leg uit hoe loonmatiging kan bijdragen aan een toename van de bedrijfsinvesteringen.
f Verklaar dat een vermindering van overheidsuitgaven met bijvoorbeeld € 10 miljard niet
hoeft te betekenen dat het begrotingstekort daardoor ook € 10 miljard daalt.
16 Aan het begin van de 21 e eeuw hoorden de onderstaande gegevens bij Nederland:
Netto nationale inkomen
€ 370 miljard
132

Netto toegevoegde waarde van bedrijven € 320 miljard
Bruto investeringen van bedrijven
€ 88 miljard
Afschrijvingen van bedrijven
€ 45 miljard
Arbeidsinkomensquote van bedrijven (AIQ) 81%
Collectieve lastendruk 53%
a
b
c
d
e
f
g
De AIQ geeft aan hoeveel procent van het in bedrijven verdiende inkomen toevalt aan
de productiefactor arbeid.
Welke twee onderdelen vormen in dit verband het arbeidsinkomen?
Bereken de grootte van het arbeidsinkomen in bedrijven in dat jaar.
Een aantal jaren geleden steeg de AIQ vrijwel voortdurend en bereikte zelfs een niveau
van ongeveer 90%. Dat heeft de investeringen aangetast en de investeringen die
plaatsvonden waren vooral diepte-investeringen.
Leg uit waarom een hoge AIQ de investeringen kan aantasten.
Leg uit dat door diepte-investeringen de arbeidsinkomensquote kan dalen.
De overheid van dit land tracht de collectieve lasten te verlagen. Een daling van de
collectieve lasten kan tot gevolg hebben dat ook de AIQ daalt.
Uit welke drie onderdelen bestaan de collectieve lasten?
Verklaar hoe een daling van de collectieve lasten kan leiden tot een daling van de AIQ.
Een daling van de AIQ kan tot gevolg hebben dat de vakbonden hogere looneisen
stellen.
Verklaar deze stelling.
17 Consumptie, de motor van de bestedingen
Aan het eind van de jaren negentig werd de consumptie als de motor van de groei van
de totale bestedingen aangemerkt. In deze periode groeide in Nederland de particuliere
consumptie in procenten gemeten sterker dan de totale bestedingen. De figuur laat dat
zien.
133

a
b
Stel dat de particuliere consumptie in het derde kwartaal van 1999 ten opzichte van
hetzelfde kwartaal van het voorafgaande jaar met 3,8% toenam.
Bereken de procentuele stijging van de particuliere consumptie in het derde kwartaal
van 1999 ten opzichte van het derde kwartaal van 1997 (in ten minste één decimaal).
Noem twee andere bestedingscategorieën dan de particuliere consumptie.
Havo totaalvak 2001-II-3
18 Voor een land gelden de volgende macro economische gegevens.
Netto nationaal product
€ 450 miljard
Nationale consumptie
€ 336 miljard
Netto investeringen
€ 45 miljard
Vervangingsinvesteringen
€ 46 miljard
Uitvoer
€ 264 miljard
Invoer
€ 252 miljard
a
b
c
d
e
f
Leg uit dat het nationale product gelijk is aan de som van de toegevoegde waarden van
bedrijven en overheid.
Bereken de grootte van de particuliere bestedingen.
Bereken de waarde van het bruto nationaal product.
Bereken de grootte van de netto overheidsbestedingen.
Bereken de grootte van de nationale bestedingen
De waarde van de investeringen in vlottende activa bedroeg € 3,5 miljard
Bereken de waarde van de bruto investeringen in vaste activa.
Havo, aangepast
19 Van een land zijn de volgende gegevens bekend.
Bruto toegevoegde waarde bedrijven
Bruto nationaal product
Saldo kostprijsverhogende belastingen en
prijsverlagende subsidies
Netto binnenlands product
Per saldo uit het buitenland ontvangen primair inkomen
550 mld
660 mld
20 mld
570 mld
25 mld
a
b
c
Bereken het netto nationaal product.
Hoe groot was de bruto toegevoegde waarde van de overheid?
Bereken de omvang van de afschrijvingen.
20 Aan het Centraal Economisch Plan van een land zijn voor 2010 de onderstaande
gegevens ontleend. De bedragen luiden in miljarden euro.
Netto nationaal inkomen tegen factorkosten 423
Bruto nationaal inkomen tegen factorkosten 480
Kostprijsverhogende belastingen minus
prijsverlagende subsidies 52
Bruto investeringen 112
- waarvan in voorraden -0,25
Prijsverandering 2010 ten opzichte van 2009 +3%
134

Het netto nationaal inkomen is gelijk aan de totale netto toegevoegde waarde van
bedrijven en overheid vermeerderd met het per saldo uit het buitenland ontvangen
primaire inkomen.
a Geef daarvoor de verklaring.
b Bereken het netto nationaal inkomen tegen marktprijzen in 2010.
c
d
e
De bruto investeringen kun je onderscheiden in vervangingsinvesteringen en netto
investeringen. De netto investeringen bestaan onder andere uit uitbreidingsinvesteringen.
Bereken het bedrag van de netto investeringen.
Bereken het bedrag van de uitbreidingsinvesteringen.
In 2009 bedroeg het netto nationaal inkomen tegen factorkosten 403 miljard euro.
Bereken met hoeveel procent het netto nationaal inkomen tegen factorkosten reëel
gestegen is (in één decimaal nauwkeurig).
21 De economie van een land kun je op de volgende manier in schema zetten. Alle
bedragen zijn in miljarden euro’s.
135

a
b
c
d
e
f
g
Bereken het saldo voor de rekening gezinnen, bedrijven (ingehouden winsten),
overheid en buitenland. Geef daarbij aan hoe je dit saldo noemt. (Tip: stel eventueel de
nationale rekeningen van dit land op als hulpmiddel).
Wat is het verschil tussen de overheidsbestedingen en de overheidsuitgaven?
Bereken de grootte van de netto overheidsbestedingen.
Bereken de netto toegevoegde waarde van de bedrijven.
Wat is de toegevoegde waarde van de overheid? Licht je antwoord toe.
Bereken het netto nationale inkomen/product tegen factorkosten?
Bereken het bruto nationale inkomen/product tegen marktprijzen.
22 Geldstromen in Europa
Europese landen die in aanmerking willen komen voor lidmaatschap van de Europese
Unie (EU) moeten aan verschillende voorwaarden voldoen. Met een aantal Oost-
Europese landen heeft de EU recentelijk gesprekken gevoerd over toetreding.
Deelname aan de EU is populair onder Oost-Europese landen omdat het lidmaatschap
goede voorwaarden lijkt te scheppen voor economische groei. Bij het bestuderen van
de economie van een land maken economen gebruik van modellen. De
kringloopschema’s in de bronnen 19 en 20 vormen een modelmatige weergave van de
economie van een Oost-Europees land dat onlangs is toegetreden tot de EU.
De sectoren in dit schema worden met elkaar verbonden door ingaande en uitgaande
geldstromen. Bij geldstromen waar geen bedrag staat aangegeven kan dit met behulp
van de andere gegevens bepaald worden. De cijfers geven bedragen in miljarden
euro’s weer.
Export, import en lopende rekening (saldo buitenland) hebben in dit model uitsluitend
betrekking op goederen en diensten.
Kringloopschema van een Oost-Europees land: vóór toetreding tot de EU
Na toetreding tot de EU
136

a
b
c
d
e
Noem de twee geldstromen waaruit blijkt dat de overheid in dit land gebruik maakt van
productiefactoren.
Laat met een berekening zien dat het nationaal inkomen in dit land is gestegen na
toetreding tot de EU.
Leg uit waarom de richting van de pijl ‘saldo lopende rekening’ na toetreding tot de EU
is omgedraaid.
Een kritische Oost-Europese econoom is van mening dat deelname aan de EU niet
alleen maar economische voorspoed brengt. Hij waarschuwt voor een forse
arbeidsmigratie die er op gang zal komen als de inwoners van dit land merken hoeveel
meer ze kunnen verdienen door te werken in één van de rijkere EU-lidstaten. Deze
arbeidsmigratie kan, volgens de econoom, wel eens nadelig zijn voor de economische
groei op langere termijn.
Beschrijf een pijl tussen twee sectoren die zou kunnen worden toegevoegd om de
gevolgen van de verwachte arbeidsmigratie te verwerken in het kringloopschema na
toetreding tot de EU. Vermeld beginpunt, eindpunt en naam van deze pijl.
Leg uit waarom deze arbeidsmigratie nadelig kan zijn voor de economische groei op
langere termijn in dit land.
(Havo pilot herexamen 2009 opgave 6)
23 De economie van een land kan door middel van de volgende vergelijkingen in model worden
gezet (alle bedragen in miljarden euro’s):
C = 0,75Y + 50
I = 20
O = 70
E = 15
M = 0,05Y - 10
137

B = 0,2Y - 30
Y = C + S + B
Y = C + I + O + E - M
a
b
c
d
Toon aan dat het evenwichtsinkomen 550 miljard euro bedraagt.
Bepaal de spaarfunctie.
Bereken het begrotingssaldo bij het evenwichtsinkomen en geef daarbij aan of het een overschot
of een tekort betreft.
Verder is gegeven dat de beroepsbevolking uit 6 miljoen mensen bestaat, waarvan 8 1 / 3 %
werkloos is.
Bereken de arbeidsproductiviteit.
24 Gegeven is het onderstaande kringloopschema van de economie van een land. Alle bedragen
luiden in euro’s.
a
b
c
d
e
f
Wat verstaat men onder de nationale rekeningen?
Neem het schema over en teken daarin de pijlrichtingen.
Er was in 2005 sprake van een particulier spaaroverschot (S - I) van 35 miljard euro.
Leg uit dat dit particuliere spaaroverschot neerkomt op een bestedingstekort in de particuliere
sector.
Leg uit dat de sector overheid een deel van dit spaaroverschot gebruikt.
Welke invloed heeft de sector buitenland in dit kringloopschema gehad op de hoogte van het
nationale product? Verklaar het antwoord.
Toon aan dat de evenwichtsformule (S - I) + (B - O) = (E - M) klopt.
25 De economieën van land A en land B kunnen met behulp van de volgende
vergelijkingen worden beschreven (bedragen in miljarden euro):
Land A
Land B
C = 0,75Y + 20 C = 0,75Y + 100
I = 30 I = 85
138

O = 170 O = 35
E = 25 E = 25
M = 0,05Y - 25 M = 0,05Y - 25
B = 0,4Y - 200 B = 0,2Y - 155
Beroepsbevolking bedraagt 10 miljoen
(werkloosheid 10%)
Beroepsbevolking 10 miljoen
(werkloosheid 10 procent)
Invulling van de evenwichtsvoorwaarde Y = C + I + O + E - M levert zowel voor land A
als land B het volgende evenwichtsinkomen (Ye) op: Ye = 1 / 0,30 x 270 = 900 miljard,
waarbij de breuk 1 / 0,30 de waarde van de multiplier aangeeft.
a
b
c
d
e
In welk land is de overheidsinvloed op het economisch proces het grootst? Motiveer je
antwoord.
Bereken het begrotingstekort voor land A bij het evenwichtsinkomen.
Bereken het begrotingstekort voor land B bij het evenwichtsinkomen.
Noem twee economische bezwaren van een begrotingstekort.
Bereken met hoeveel het evenwichtsinkomen in beide landen moet stijgen om volledige
werkgelegenheid te bereiken. Je mag ervan uitgaan dat de arbeidsproductiviteit per
persoon blijft gelijk.
De regeringen van beide landen streven naar zowel opheffing van het begrotingstekort
als naar het bereiken van volledige werkgelegenheid. Om de juiste beslissingen te
kunnen nemen hebben beide regeringen advies gevraagd aan een internationaal
befaamde econoom uit de school van Haavelmo, die na grondige bestudering tot de
volgende opzienbarende conclusies kwam:
- de regering van land A dient ter opheffing van het begrotingstekort de
overheidsbestedingen te vergroten, wat tegelijkertijd volledige werkgelegenheid
bewerkstelligt.
- de regering van land B zal prioriteiten moeten stellen daar gelijktijdig behalen van beide
doelstellingen onmogelijk is.
f
g
h
i
Stel dat de regering van land A het advies opvolgt.
Bereken met behulp van de multiplier met hoeveel de overheidsbestedingen in land A
dienen te stijgen om volledige werkgelegenheid te bereiken.
Toon aan dat dan ook het begrotingstekort voor land A opgeheven is.
Geef met behulp van de multiplier en de marginale belastingquote een verklaring voor
het feit dat een stijging van de overheidsbestedingen in dit geval leidt tot het verdwijnen
van het begrotingstekort.
Toon met behulp van berekeningen aan dat het voor de regering van land B onmogelijk
is om via veranderingen in de overheidsbestedingen beide doelstellingen gelijktijdig te
verwezenlijken.
26 Voor een land geldt het volgende model. Alle bedragen luiden in miljarden euro's.
(1) C = 0,6(Y – B) + 58
(2) B = 0,1Y
(3) I = 40
(4) O = 76
(5) E = 265
(6) M = 0,5Y + 55
(7) EV = C + I + O + E – M
(8) W = EV en W = nationaal product
(9) Y = W
139

a
b
c
d
Toon aan dat het evenwichtsinkomen € 400 miljard bedraagt.
Bereken het overheidstekort bij het evenwichtsinkomen.
Bereken het uitvoersaldo bij het evenwichtsinkomen.
Toon aan dat het uitvoersaldo gelijk is aan het nationaal spaarsaldo.
Voor het volgend jaar heeft het planbureau van dat land de volgende Staat van Middelen
en Bestedingen opgesteld.
Middelen
Netto toegevoegde waarde bedrijven 301,40
netto toegevoegde waarde overheid 47,60
----------------------------------------------------------------
Netto binnenlands product (factorkosten) 349
Saldo kostprijsverhogende belastingen
en prijsverlagende subsidies 42,30
----------------------------------------------------------------
Netto binnenlands product (marktprijzen) 391,30
Afschrijvingen
- bedrijven 43,55
- overheid 2,75
----------------------------------------------------------------
Bruto binnenlands product (marktprijzen) 437,60
Import 252,35
----------------------------------------------------------------
Totaal 689,95
Bestedingen
Particuliere consumptie 267,60
Overheidsconsumptie 68,50
---------------------------------------------------------------
Totale consumptie 336,10
Bruto investeringen bedrijven 81,45
Bruto investeringen overheid 9,85
---------------------------------------------------------------
Nationale bestedingen 427,40
Export 262,55
---------------------------------------------------------------
Totaal 689,95
e
f
In het model ben je uitgegaan van overheidsbestedingen van € 76 miljard. Hoe hoog zijn
de netto overheidsbestedingen volgens dit overzicht?
In het model ben je uitgegaan van een investeringsbedrag van Cn! 40 miljard. Hoe groot
zijn de netto investeringen van bedrijven volgens dit overzicht?
27 Hieronder staat een tabel van de primaire inkomens in euro’s van vier personen.
Loon Pacht/huur Rente Winst Totaal
Agnes 60.000 4.000 64.000
Piet 80.000 80.000
Truus 30.000 12.000 6.000 48.000
Gerard 50.000 3.000 53.000
Totaal 140.000 12.000 10.000 83.000 245.000
a
b
c
Geef de definitie van het primaire inkomen.
Uit de tabel valt onder andere de categoriale inkomensverdeling van de gegeven groep
personen af te lezen.
Uit welke vier bedragen in de tabel kan die categoriale inkomensverdeling worden
afgeleid? Verklaar je antwoord.
Van de genoemde personen zijn onder andere Gerard en Truus in loondienst. Eén van
beiden bezit aandelen.
Wie is dat? Verklaar je antwoord.
140

d
e
f
Piet is eigenaar van een eenmanszaak. Van de behaalde winst wordt 60% beschouwd als
beloning voor de arbeid die Piet in zijn onderneming heeft verricht.
Bereken de arbeidsinkomensquote van de gegeven groep personen (in twee decimalen
nauwkeurig).
Met behulp van de gegevens kun je een Lorenzcurve tekenen.
Hoe heet de inkomensverdeling waarop een Lorenzcurve betrekking heeft.
Bereken de coördinaten die je nodig hebt om de Lorenzcurve te tekenen. Verdeel de
groep inkomenstrekkers daartoe in vieren.
28 De figuur heeft betrekking op de ontwikkelingen in de categoriale inkomensverdeling en
de werkgelegenheid (arbeidsvolume) in de marktsector van Oranjeland in de jaren 1975
tot en met 2005.
Samenstelling toegevoegde waarde en
verandering van werkgelegenheid (1975-2005)
80
70
60
Procenten
50
40
30
20
10
0
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010
Jaren
AIQ
RQ
WQ
AV
AIQ = Arbeidsinkomensquote
WQ = Winstquote
RQ = Restquote (overige inkomensquote)
AV = procentuele verandering van het arbeidsvolume ten opzichte van het vorige jaar
a
b
c
d
e
Leg uit wat het verschil is tussen de arbeidsinkomensquote en de loonquote.
Verklaar waarom het verband tussen de winstquote en de werkgelegenheid in het
algemeen positief is.
In welke jaren daalde de totale behaalde winst in de bedrijven. Verklaar je antwoord.
Een stijging van de winst hoeft echter niet altijd te leiden tot een stijging van de
werkgelegenheid. Geef daarvoor twee mogelijke verklaringen.
Een stijging van de arbeidsinkomensquote heeft veelal een negatief gevolg voor de
winstquote. Verklaar deze stelling.
29 In de figuur staan enkele (bewerkte) gegevens met betrekking tot de netto toegevoegde
waarde (in miljarden euro) van enkele sectoren van de Reelandse economie.
141

a
b
c
d
e
f
Welke van de genoemde sectoren maken deel uit van de tertiaire sector?
Bereken de procentuele groei van de gezamenlijke netto toegevoegde waarde van de
sectoren industrie en transport (in één decimaal nauwkeurig).
Ondanks de groei in de sector landbouw, nam de werkgelegenheid in die sector met 1%
af. De oorzaak van deze ontwikkeling is de groei van de arbeidsproductiviteit.
Bereken met hoeveel procent de arbeidsproductiviteit in de sector landbouw gestegen is
(in één decimaal nauwkeurig).
Een manier om de arbeidsproductiviteit te vergroten is het kapitaalintensiever maken
van de productie.
Wat wordt bedoeld met 'het kapitaalintensiever maken van de productie'?
Noem twee andere manieren waarop de arbeidsproductiviteit per uur kan worden
vergroot. Verklaar het antwoord.
Het arbeidsinkomen per persoon is in de sector landbouw in 2002 gestegen met 5%.
Is de arbeidsinkomensquote van de sector landbouw gedaald, gestegen of gelijk
gebleven? Verklaar het antwoord.
30 Als bedrijven investeren levert bestedingen en werkgelegenheid op in de sector die deze
“investeringsgoederen” voortbrengt. Deze Investeringen verhogen echter ook de productiecapaciteit
van het bedrijf, tenzij je te maken hebt met een vervangingsinvestering natuurlijk.
Investeringen hebben dus zowel een bestedingseffect als een capaciteitseffect. Het bestedingseffect
van een investering is al op zeer korte termijn merkbaar. Het capaciteitseffect niet.
a Verklaar waarom je het capaciteitseffect pas op langere termijn kunt waarnemen.
b
De overheid draagt ook bij aan de totale bestedingen. Dat doet zij zowel via haar uitgaven als
via haar inkomsten. Als de overheid bijvoorbeeld meer huizen en wegen laat bouwen, nemen de
bestedingen bij de bouw- en aannemersbedrijven toe. De overheidsbestedingen (O) zijn daarmee
een onderdeel van de totale bestedingen.
Beredeneer welk gevolg bezuinigingen op de overheidsbestedingen kunnen hebben op de
effectieve vraag.
142

c
d
e
Maar ook de inkomstenkant van de overheidsbegroting heeft gevolgen voor de effectieve vraag.
Een verhoging van de inkomstenbelastingtarieven bijvoorbeeld leidt tot lagere bestedingen door
het publiek.
Op welke wijze zou de regering via de inkomstenkant van de overheidsbegroting de nationale
consumptie en de investeringen moeten beïnvloeden als zij bestedingsinflatie wil voorkomen?
In deze module heb je geleerd dat de overheidsbestedingen onder andere bestaan uit de
ambtenarensalarissen ('personele overheidsconsumptie') en materiële uitgaven.
Waarom rekenen we de overdrachtsuitgaven niet tot de effectieve vraag?
Geef van de volgende overheidsuitgaven aan tot welke categorie ze horen.
1 Het salaris van een docente op het vwo.
2 De betaling van de energienota van het gemeentehuis.
3 Een onderzoekssubsidie aan staalbedrijf Cores.
4 De bouw van een viaduct over de A16.
31 In een land consumeren de gezinnen € 150 miljard, investeren de bedrijven netto € 50 miljard en
besteedt de overheid netto € 40 miljard. De export bedraagt € 75 miljard, terwijl de import € 70
miljard bedraagt.
De productiecapaciteit van dit land is € 260 miljard.
a Bereken de omvang van de effectieve vraag.
b Hoe groot is het nationale product?
c Bereken de bezettingsgraad.
d
e
Is er in dit land sprake van onderbesteding? Motiveer je antwoord.
Stel dat de bestedingen met € 30 miljard euro toenemen. Zullen de prijzen in het land daardoor
stijgen? Verklaar je antwoord.
32 Gegeven van een land zijn de volgende economische grootheden:
Bruto Nationaal Product tegen marktprijzen
€ 208 miljard
Saldo inkomens buitenland
€ 10 miljard
De vervangingsinvesteringen
€ 25 miljard.
a
b
c
Bereken het Bruto Binnenlands Product tegen marktprijzen.
Bereken het Netto Nationaal Product tegen marktprijzen.
Bereken het Netto Binnenlands Product tegen marktprijzen
33 Gegeven van een land zijn de volgende economische grootheden:
Bruto Nationaal Product tegen factorkosten
€ 300 miljard
Saldo prijsverhogende belastingen en
Prijsverlagende subsidies
€ 12 miljard
Saldo inkomens buitenland
€ 15 miljard.
a
b
c
Bereken het Bruto Nationaal Product tegen marktprijzen.
Bereken het Bruto Binnenlands Product tegen factorkosten.
Bereken het Bruto Binnenlands Product tegen marktprijzen.
34 De besparingen zijn een belangrijke macro-economische grootheid. De besparingen
hebben op verschillende manieren invloed op de economie.
a Wat verstaat men in de economische theorie onder sparen?
Een daling van de spaarquote (deel van het nationale inkomen dat de gezinnen sparen)
143

c
d
kan op korte termijn leiden tot een stijging van het nationale inkomen.
Geef daarvoor de verklaring.
Op langere termijn echter is een daling van de besparingen nadelig voor de
economische groei.
Geef daarvoor de verklaring.
De omvang van de besparingen is onder andere afhankelijk van de inflatie(
verwachtingen).
Wordt sparen aantrekkelijker of onaantrekkelijker bij toenemende inflatie? Verklaar het
antwoord.
35 Begin 2005 bevond de Reelandse economie zich in een ernstige recessie. Verschillende
stimulerende maatregelen die in de loop van 2005 werden genomen, droegen bij tot het
herstel van de Reelandse economie.
Eén van de stimulerende maatregelen hield in dat de Reelandse centrale bank de rente
verlaagde.
a Leg uit dat een renteverlaging de gezinsconsumptie kan stimuleren.
b
c
Naast de gezinsconsumptie bestaan de bestedingscategorieën overheidsbestedingen,
export en investeringen.
Noem een bestedingscategorie die in het algemeen ongevoelig is voor een binnenlandse
renteverlaging. Geef daarvoor de verklaring.
Met een bestedingsimpuls ter waarde van 132 miljard euro droeg de Reelandse overheid
in 2005 bij tot het stimuleren van de economie. Stel dat deze bestedingsimpuls van de
Reelandse overheid uitsluitend bestond uit een toename van de overheidsbestedingen.
Door het multipliereffect (sneeuwbaleffect) van deze bestedingsimpuls werd een
toename van het nationale inkomen met meer dan 132 euro miljard verwacht.
Beschrijf hoe het bedoelde multipliereffect tot stand komt.
Stel dat de bestedingsimpuls van de Reelandse overheid uitsluitend had plaatsgevonden
in de vorm van een verlaging van de loonbelasting. Zo'n belastingverlaging kan invloed
hebben op zowel de conjunctuurwerkloosheid als op de structuurwerkloosheid.
36 Met betrekking tot de Reelandse economie verstrekte het Centraal Planbureau de
onderstaande gegevens.
144

a
b
c
d
Het nationale product is een belangrijke macro-economische grootheid.
Bereken op basis van de verstrekte gegevens het netto nationale product tegen
factorkosten in 2002.
Bereken op basis van de verstrekte gegevens het bruto nationale product tegen
marktprijzen in 2002.
Het looninkomen bedrijven is in 2003 ten opzichte van 2002 zowel nominaal als reëel
gestegen.
Bereken met hoeveel procent het looninkomen bedrijven nominaal gestegen is (in één
decimaal nauwkeurig).
Bereken met hoeveel procent het looninkomen bedrijven reëel gestegen is (in één
decimaal nauwkeurig).
37 Economische kringloop
Stel dat van een land de volgende gegevens bekend zijn.
Netto nationaal product (NNP) in 2003
500 miljard euro
Netto nationaal product (NNP) in 2004
520 miljard euro
Prijspeil 2004 ten opzichte van 2003 (inflatie) + 2%
Bevolking 2004 ten opzichte van 2003 + 0,5%
a Bereken met hoeveel procent het NNP in 2004 reëel gestegen is ten opzichte van 2003
(in twee decimalen nauwkeurig).
b Bereken met hoeveel procent het reële NNP per hoofd van de bevolking in 2004
gestegen is ten opzichte van 2003 (in twee decimalen nauwkeurig).
c
d
Vaak wordt het reële NNP per hoofd van de bevolking genomen als maatstaf voor de
welvaart in een land. Een van de bezwaren daartegen is dat er in een land veel productie
plaatsvindt die niet wordt meegeteld bij de berekening van het nationale product. Een
voorbeeld daarvan is de productie in het zwarte circuit.
Noem twee andere voorbeelden van productie die niet meetelt bij de berekening van het
nationale product.
Om welke reden wordt die productie niet meegeteld?
Als de welvaart wordt afgemeten aan het reële NNP per hoofd van de bevolking, wordt
uitgegaan van het enge welvaartsbegrip. Er bestaat ook een ruim welvaartsbegrip.
De overheid gaat de komende jaren de dijken verbeteren. Ruim 350 kilometer dijk moet worden
versterkt, waarmee een bedrag van 950 miljoen euro zal zijn gemoeid. Bij dit project zullen enkele
natuurgebieden verloren gaan of aangetast worden.
e
f
Leg uit dat door de dijkverbetering de welvaart volgens het enge welvaartsbegrip kan
toenemen.
Leg uit dat door de dijkverbetering de welvaart volgens het ruime welvaartsbegrip kan
afnemen.
38 Het onderstaande macro-economische model is een vereenvoudigde weergave van de economie
van een land. In dit land streven werkgevers, werknemers en overheid in overleg een aantal
doelen van economische politiek na.
145

a
Alle grootheden luiden in miljarden geldeenheden, tenzij anders aangegeven is. In de
uitgangssituatie geldt ap = apc = 100 en bedraagt het evenwichtsinkomen (Ye) 687,5.
Verklaar het positieve verband tussen ap / apc en de omvang van de exportwaarde.
Onderstaande tabel geeft een overzicht van de doelstellingen van economische politiek in dit
land en van de criteria waarop beoordeeld wordt of deze doelstellingen bereikt zijn.
b
Van drie doelstellingen kan met behulp van het model vastgesteld worden of deze gerealiseerd
zijn.
Welke doelstellingen van economische politiek zijn in de uitgangssituatie gerealiseerd? Verklaar
het antwoord door berekeningen op basis van het model.
Aan de hand van het model kan de volgende oplossingsvergelijking geformuleerd worden:
Co, Io, Oo en Eo zijn de autonome bestedingscomponenten van het model.
c
d
Een internationaal onderzoeksbureau stelt vast dat de arbeidsproductiviteit in de concurrerende
landen met 10% gaat stijgen, terwijl deze in dit land gelijk blijft.
Bereken de verandering van de werkloosheid in dit land indien de vaststelling van het bureau in
het model wordt verwerkt.
Bereken het bedrag waarmee de bedrijfsinvesteringen zouden moeten toenemen om dit effect op
de werkloosheid volledig te compenseren.
146

e
f
Het bedrijfsleven in dit land blijkt niet bereid te zijn extra investeringen te doen. Zij vindt dat de
overheid moet zorgen voor de benodigde stimulering van de effectieve vraag. De overheid is
daartoe niet bereid en verwijst daarbij naar de doelstellingen van economische politiek.
Noem een doelstelling uit de tabel die de overheid in dit geval als argument kan aanvoeren.
Verklaar het antwoord.
De sociale partners zien nu nog maar één oplossing binnen het kader van dit model. Zij stellen
voor de gemiddelde arbeidsduur in het land te verlengen om zo de arbeidsproductiviteit te
veranderen.
Leg uit op welke manier deze maatregel in dit model de werkgelegenheid kan verlagen.
39 Lasten en lusten
In een bepaald land heeft de overheid in 2001 een overschot van € 4 miljard. Diverse politieke
partijen doen voorstellen om dat geld te gebruiken. Twee van deze voorstellen, lastenverlichting
en hogere overheidsinvesteringen, zijn met behulp van een model uitgewerkt. Lastenverlichting
wordt in dit model bereikt door lagere autonome belastingen, hogere overheidsinvesteringen
door een verhoging van de autonome overheidsbestedingen. Beide overheidsmaatregelen hebben
gevolgen voor de bestedingen in dit land. Van de aanbodkant van dit model is gegeven dat
arbeid de knelpuntfactor is.
Een econoom, die voorstander is van zo weinig mogelijk inflatie, heeft het vraagmodel bekeken.
Hij stelt dat van de twee overheidsmaatregelen de verhoging van de overheidsinvesteringen de
beste keuze is gelet op inflatiebeperking. Hij onderbouwt zijn visie met enkele aanvullende
gegevens zoals vermeld in onderstaande tabel.
a
b
c
Leg met behulp van het model uit waarom de autonome belasting met méér dan € 4 miljard
verlaagd moet worden om de totale belastingontvangsten met € 4 miljard te verlagen.
Welke van de twee overheidsmaatregelen heeft het sterkste multipliereffect? Licht het antwoord
toe met behulp van het vraagmodel.
Bereken de bezettingsgraad in 2002 indien gekozen wordt voor lastenverlichting (in tenminste
één decimaal).
147

d
Geef op basis van de gegevens uit de tabellen 4 en 5 een argument voor de keuze van de
econoom.
40 Groeiscenario
De Nederlandse overheid maakt bij het uitzetten van economisch beleid veelvuldig gebruik van
prognoses van het Centraal Planbureau (CPB). De gegevens in de onderstaande twee tabellen
zijn gebaseerd op de publicatie ‘Economische Verkenning 2003-2006’ van het CPB.
a
b
c
d
Uit bovenstaande gegevens is af te leiden dat het CPB voor de jaren 2003 tot en met 2006
uitgaat van een reële groei van het bruto binnenlands product (BBP) tegen marktprijzen van
2,5% per jaar en een inflatie van 2,5% per jaar.
Laat met een berekening op basis van de eerste tabel zien dat het CPB bij deze gegevens uitgaat
van een inflatie van 2,5% per jaar.
Hoe blijkt uit deze gegevens dat het CPB voor deze periode géén geïmporteerde inflatie
verwacht?
Bepaal het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans in 2006, weergegeven in prijzen
van 2006.
Deze gegevens van het CPB ontlokten een criticus de volgende opmerking: “Wat zijn we toch
een spaarzaam volkje. Opnieuw groeit ons nationaal spaarsaldo procentueel sterker dan ons
BBP.”
Wordt de opmerking van deze criticus ten aanzien van de groei van het nationaal spaarsaldo
door bovenstaande gegevens ondersteund? Licht het antwoord toe met behulp van een
berekening.
41 Economia Atlantika
In haar economische politiek geeft de regering van Atlantika prioriteit aan twee doelstellingen:
• het verhogen van het nationaal inkomen;
• het wegwerken van het tekort op de overheidsbegroting.
Het onderstaande korte termijn vraagmodel kan worden gebruikt om de economische situatie in
Atlantika te analyseren.
148

Alle grootheden luiden in miljarden geldeenheden, tenzij anders is aangegeven.
In het kader van deze economische politiek vinden economen in Atlantika de gemiddelde
investeringsquote te laag. Medewerkers van het economische planbureau komen desgevraagd
met twee voorstellen die moeten leiden tot een verhoging van deze quote:
voorstel 1
De belastingtarieven op de overige primaire inkomens worden verhoogd en de belastingtarieven
op de arbeidsinkomens blijven gelijk.
voorstel 2
De belastingtarieven op de arbeidsinkomens worden verhoogd en de belastingtarieven op de
overige primaire inkomens blijven gelijk.
De tabel geeft voor een aantal grootheden en parameters de waarden in de verschillende
situaties.
a Verklaar het negatieve verband tussen R en I in vergelijking (9).
b Leg met behulp van de vergelijkingen en de uitkomsten (tabel 2) van het model uit waarom
voorstel 1 leidt tot een stijging van het nationaal inkomen, terwijl bij voorstel 2 het nationale
inkomen juist zal dalen.
c Leg uit waarom in voorstel 1 de particuliere investeringen méér toenemen dan in voorstel 2.
d
Uitgaande van de twee genoemde doelstellingen van economische politiek geeft de regering van
Atlantika de voorkeur aan voorstel 1 boven voorstel 2.
Beschrijf het argument van de regering voor deze voorkeur.
42 Keynesiaanse shocktherapie
Na een periode van economische groei kan in een economie een neergang optreden. Zo’n
neergang is soms het gevolg van een externe schok. In zo’n situatie kan de overheid ingrijpen en
proberen de economie weer in goede banen te leiden.
149

Aan de hand van onderstaand kortetermijnmodel kunnen de gevolgen van deze externe schok en
het effect van overheidsbeleid worden geanalyseerd:
In de tabel staan voor de exogene en endogene grootheden van het model de waarden in drie
situaties:
• de oorspronkelijke situatie, vóór de externe schok;
• variant 1, de veranderde situatie na de schok zonder ingrijpen van de overheid;
• variant 2, de veranderde situatie na de schok met ingrijpen van de overheid.
a Geef een verklaring voor de lagere marginale consumptiequote én een verklaring voor de lagere
autonome particuliere investeringen bij variant 1 in vergelijking met de oorspronkelijke situatie.
b Geef een economische verklaring voor de lagere waarde van de inkomensmultiplier in variant 1
in vergelijking met de oorspronkelijke situatie.
c Toon aan dat in variant 1 het evenwichtsinkomen 452 is.
d
e
Over variant 2 zegt de minister van Financiën: “Ingrijpen door de overheid prima, maar dan wel
met een zodanige verhoging van de overheidsbestedingen dat het overheidstekort niet groter
wordt dan 20 miljard euro.”
Is de verhoging van de autonome overheidsbestedingen, zoals die uit de tabel is af te leiden voor
variant 2, aanvaardbaar voor deze minister? Verklaar het antwoord met een berekening.
In een commentaar op dit overzicht van drie situaties wordt gesteld dat het ingrijpen van de
overheid op langere termijn ook remmend kan werken op verder herstel van de economie na de
externe schok.
Geef voor deze stelling een argument.
150

43 Bestudeer onderstaande Staat van Middelen en Bestedingen en beantwoord daarna de
bijbehorende vragen.
MIDDELEN in miljarden euro’s
2003 in prijzen
van 2003
2004 in prijzen
van 2003
2004 in prijzen
van 2004
Binnenlands product, (factorkosten)
afkomstig van:
bedrijven
looninkomen
overig inkomen
overheid
Netto binnenlands product
(factorkosten)
312,30
204,95
63,05
580,30
318,70
63,35
332,20
208,40
66,35
606,95
Kostprijsverhogende belastingen
minus prijsverlagende subsidies
88,05
92,95
Netto binnenlands product
(marktprijzen)
668,35
688,05
699,90
Afschrijvingen:
a. bedrijven
b. overheid
78,05
5,25
79,85
5,40
80,50
5,50
Bruto binnenlands product,
marktprijzen
751,65
773,30
785,90
Invoer goederen en diensten
367,85
388,05
388,50
Totaal
1119,50
1161,35
1174,40
BESTEDINGEN in
miljarden euro’s
2003 in prijzen
van 2003
2004 in prijzen
van 2003
2004 in prijzen
van 2004
Particuliere consumptie
444,05
456,30
464,85
Overheidsconsumptie
a. netto materiële consumptie
b. lonen en salarissen
34,65
68,20
35,45
69,25
36,05
72,00
Totaal consumptie
546,90
561,00
572,90
Bruto investeringen door bedrijven
in: a. woningen
b. overige vaste activa
c. voorraden
Bruto investeringen door de overheid
Totaal Bruto investeringen
39,35
92,65
2,59
17,60
152,10
39,35
97,25
2,00
17,90
156,50
40,15
98,10
2,00
18,20
158,45
Totaal nationale bestedingen
699,00
717,50
731,35
Uitvoer goederen en diensten
420,50
443,85
443,05
Totaal
1119,50
1161,35
1174,40
151

De Staat van Middelen en Bestedingen is afkomstig uit de Macro Economische Verkenning
2004.
a
b
Door welke instantie is deze Staat van Middelen en Bestedingen opgesteld?
In welke andere publicatie van deze instantie kun je een dergelijk overzicht aantreffen?
152

c
d
e
f
g
Wat is het karakter van de cijfers in de Staat van Middelen en Bestedingen?
Met behulp van de cijfers in de tabel zijn conclusies te trekken over de nominale en over de
reële ontwikkeling van de verschillende categorieën middelen en bestedingen. Door de
vergelijking van welke twee cijferkolommen krijg je een beeld van de ontwikkeling van
middelen en bestedingen in lopende prijzen?
Gaat het in dat geval om de nominale of om de reële ontwikkeling van de middelen en
bestedingen? Licht je antwoord toe.
Leg met behulp van cijfers uit de tabel uit of er in 2004 ten opzichte van 2003 naar verwachting
sprake is van een stijging van het uitvoervolume.
Bereken de reële stijging van het bruto binnenlands product tegen marktprijzen in 2004 ten
opzichte van 2003 in één decimaal nauwkeurig.
In de tabel zijn in de twee laatste kolommen de voor 2004 verwachte middelen en bestedingen
uitgedrukt in prijzen van 2003 én in prijzen van 2004.
Kun je uit de tabel opmaken of de kosten van levensonderhoud voor de consument in Nederland
naar verwachting in 2004 hoger zijn dan in 2003? Licht je antwoord toe.
Over het internationale geldverkeer zijn voor 2004 verder nog de volgende verwachtingen
beschikbaar (in miljarden euro’s, in prijzen van 2004).
Betaalde primaire inkomens 72,00
Betaalde inkomensoverdrachten 21,75
Ontvangen primaire inkomens 78,00
Ontvangen inkomensoverdrachten 9,70
h
i
Het saldo op de lopende rekening is niet hetzelfde als het uitvoersaldo van de goederen- en
dienstenrekening. Bereken het verwachte saldo van de lopende rekening voor 2004.
Hoe hoog is het verwachte netto nationaal inkomen tegen marktprijzen in 2004? Laat je
berekening zien.
44 Volgens sommige economen bestaat er een samenhang tussen de personele inkomensverdeling en
de hoogte van het nationale inkomen van een land. Om die samenhang te analyseren is voor een
land het volgende model ontwikkeld. In dit model is het netto nationaal inkomen (Y) uitgesplitst
naar vier inkomensgroepen van elk 2,5 miljoen personen (Y 1 , Y 2 , Y 3 en Y 4 ). De totale particuliere
consumptie (C) is eveneens uitgesplitst naar die vier inkomensgroepen (C 1 , C 2 , C 3 en C 4 ). Alle
bedragen luiden in miljarden euro's.
(1) Y = Y 1 + Y 2 + Y 3 + Y 4
(2) Y 2 = 3Y 1
(3) Y 3 = 0,3Y
(4) Y 4 = 0,5Y
(5) C = C 1 + C 2 + C 3 + C 4
(6) C 1 = 0,9Y 1 + 42,5
(7) C 2 = 0,8Y 2 + 35
(8) C 3 = 0,65Y 3 + 25
(9) C 4 = 0,6Y 4 + 21
(10) I = 46,5
(11) EV = C + I
(12) W = EV
(13) Y = W
153

Betekenis van de overige symbolen:
I = netto particuliere investeringen
EV = effectieve vraag
W = netto nationaal product
a
b
De vergelijkingen (1) tot en met (4) beschrijven de personele inkomensverdeling in het betreffende
land. Uit de vergelijkingen (6) tot en met (9) blijkt dat de marginale consumptiequotes van de inkomensgroepen
uiteenlopen.
Gaat het in dit model om de primaire, de secundaire of de tertiaire inkomensverdeling? Verklaar het
antwoord.
Leg uit waarom de marginale consumptiequote in vergelijking (6) groter is dan die in vergelijking
(9).
In dit model is er sprake van inkomensevenwicht bij een netto nationaal inkomen van € 500 miljard
en leidt nivellering van de inkomens (ceteris paribus) tot een hoger netto nationaal inkomen.
c Bereken het totale inkomen van inkomensgroep 2 (Y 2 ).
d Leid zonder berekening uit het model af dat inkomensnivellering tot een hoger netto nationaal
inkomen leidt.
e
In de Nederlandse praktijk pleiten sommige economen juist voor denivellering van de inkomens als
middel om de groei van het nationaal inkomen te stimuleren.
Noem twee argumenten die deze economen daarvoor kunnen aanvoeren. Geef bij elk argument een
verklaring.
45 Voor een land geldt het volgende model. Alle bedragen luiden in miljarden euro's.
(1) C = 0,6(Y - B) + 58
(2) B = 0,1Y
(3) I = 40
(4) O = 76
(5) E = 265
(6) M = 0,5Y + 55
(7) EV = C + I + O + E – M EV = effectieve vraag
(8) W = EV W = nationaal product
(9) Y = W Y = nationaal inkomen
a
b
c
d
Toon aan dat het evenwichtsinkomen € 400 miljard bedraagt.
Bereken het overheidstekort bij het evenwichtsinkomen.
Bereken het uitvoersaldo bij het evenwichtsinkomen.
Toon aan dat het uitvoersaldo gelijk is aan het nationaal spaarsaldo.
Voor het volgend jaar heeft het planbureau van dat land de volgende Staat van Middelen en
bestedingen opgesteld. Alle bedragen in miljarden euro’s
Middelen
Netto toegevoegde waarde bedrijven 301,40
netto toegevoegde waarde overheid 47,60
------------------------------------------------------------
Netto binnenlands product (factorkosten) 349
Bestedingen
Particuliere consumptie 267,60
Overheidsconsumptie 68,50
-----------------------------------------------------------
Totale consumptie 336,10
154

Saldo kostprijsverhogende belastingen
en prijsverlagende subsidies 42,30
------------------------------------------------------------
Netto binnenlands product (marktprijzen) 391,30
Afschrijvingen
- bedrijven 43,55
- overheid 2,75
------------------------------------------------------------
Bruto binnenlands product (marktprijzen) 437,60
Import 252,35
------------------------------------------------------------
Totaal 689,95
Bruto investeringen bedrijven 81,45
Bruto investeringen overheid 9,85
-----------------------------------------------------------
Nationale bestedingen 427,40
Export 262,55
-----------------------------------------------------------
Totaal 689,95
e
f
In het model ben je uitgegaan van overheidsbestedingen van € 76 miljard. Hoe hoog zijn de netto
overheidsbestedingen volgens dit overzicht?
In het model ben je uitgegaan van een investeringsbedrag van € 40 miljard. Hoe groot zijn de netto
investeringen van bedrijven volgens dit overzicht?
46 In een recente Miljoenennota wordt over groei van productie en werkgelegenheid en behoud van het
milieu het volgende gezegd:
“Het is de uitdaging een ontwikkeling te stimuleren waarin economische groei, versterking van de
concurrentiekracht en toename van de werkgelegenheid worden gecombineerd met een vermindering
van de milieudruk”
Met het onderstaande macro-economische model kunnen effecten van milieuheffingen worden
nagegaan. Alle bedragen luiden in miljarden euro's.
De maximale productie bedraagt € 630 miljard en het evenwichtsinkomen is € 580 miljard.
In het model is onder andere een vergelijking voor milieuheffingen opgenomen waarbij in de
uitgangssituatie de autonome milieuheffing op nul is gesteld.
(1) C=0,5(Y – B – H) + 40 C=gezinsconsumptie
(2) B=0,25Y Y=netto nationaal inkomen
(3) H=0,15Y + 0 B=belastingen
(4) I g =0,3C + 30 H=milieuheffingen
(5) I d =0,2C + 50 I g =netto investeringen goederensector
(6) I=I g + I d I d =netto investeringen dienstensector
(7) G=179 I=netto bedrijfsinvesteringen
(8) EV=C + I + G G=overheidsbestedingen
(9) Y=W EV=effectieve vraag
(10) W=EV W=netto nationaal product
Uit dit model volgt als oplossingsvergelijking voor het evenwichtsinkomen Y e :
1,5C0
+ Igo
+ Ido
+ Go
- 0,75Ho
Ye
=
0,55
De suffix o geeft aan dat het om een autonome grootheid gaat.
a
In dit model zijn de netto investeringen afhankelijk van de gezinsconsumptie.
Bereken de omvang van de netto investeringen bij inkomensevenwicht.
155

c
d
e
f
g
De overheid overweegt het instellen van een autonome milieuheffing.
In welke bedrijfssector zal dit de grootste invloed hebben op de investeringen? Verklaar het
antwoord met behulp van het model.
De huishoudens in dit land betalen milieuheffingen bij de aanschaf van goederen zoals auto's en
energie. De milieuheffingen worden daardoor inkomensonafhankelijk aan de individuele
huishoudingen opgelegd. Toch bestaat er in het model volgens vergelijking (3) een verband tussen
de hoogte van het nationale inkomen en de totale opbrengst van de milieuheffingen.
Geef voor dit verband een verklaring.
De overheid besluit € 6,6 miljard te investeren in het behoud van het milieu en dat te financieren met
het instellen van een autonome milieuheffing van € 6,6 miljard.
Uit de oplossingsvergelijking blijkt dat in dit model de multiplierwerking van de
overheidsbestedingen sterker is dan de multiplierwerking van de milieuheffing.
Geef daarvoor de verklaring met behulp van vergelijkingen in het model.
Leg mede met behulp van een berekening uit dat de combinatie van beide maatregelen zal leiden tot
minder conjunctuurwerkloosheid.
Leg zonder berekening uit dat in dit model het overheidssaldo door het gevoerde overheidsbeleid zal
verbeteren.
Het model suggereert dat milieubehoud zou kunnen samengaan met meer productie en
werkgelegenheid. Maar het model is een te grote vereenvoudiging van de werkelijkheid om die
conclusie zonder meer te rechtvaardigen.
Noem een reden waarom het model te beperkt is om die conclusie te rechtvaardigen. Licht het
antwoord toe.
47 De rentevoet heeft op diverse manieren invloed op de economie. Met behulp van het onderstaande
model kan dat worden geïllustreerd. In het model is de rentevoet uitgedrukt in een perunage; de
overige grootheden luiden in miljarden euro’s.
(1) C = 0,8(Y - B) - 15R + 15 C=particuliere consumptie
(2) B = 0,4Y + 5 Y=netto nationaal inkomen
(3) O = 215 B=belastingontvangsten
(4) I = -120R + 52 R=rentevoet
(5) R = -0,005(B - O) + 0,05 O=overheidsbestedingen
(6) EV = C + I + O I=particuliere investeringen
(7) W = EV EV=effectieve vraag
(8) Y = W W=netto nationaal product
a
b
c
Dit model is een macro-economisch model.
Waaruit blijkt dat het hier om een macro-model gaat?
Bij inkomensevenwicht bedraagt in dit model het netto nationaal inkomen 518 miljard euro
(afgerond op hele miljarden).
Bereken de particuliere consumptie bij inkomensevenwicht.
In dit model leidt een verlaging van de autonome belastingen tot een daling van de particuliere
investeringen en tot een stijging van de particuliere consumptie.
Geef voor de tegengestelde verandering van de investeringen en de consumptie een verklaring met
behulp van het model, maar zonder een berekening te maken.
In de praktijk leidt een belastingverlaging voor consumenten meestal tot een toename van de
investeringen.
156

d
e
f
g
Geef daarvoor een verklaring.
Door een wijziging in het overheidsbeleid dalen in dit model de autonome belastingen met 5 miljard
euro en stijgen de autonome particuliere investeringen met 6,5 miljard euro. De multiplier van de
autonome belastingen bedraagt -0,5. Die van de autonome particuliere investeringen is 4.
Laat met een berekening zien dat er sprake is van een overschot bij de overheid als beide
veranderingen in het model zijn verwerkt.
De impuls is zo sterk dat er bestedingsinflatie ontstaat. Door maatregelen van de centrale bank neemt
in het model de autonome rentevoet met 0,01 toe tot 0,06. De rentevoet neemt daardoor toe met meer
dan 0,01.
Leg zonder berekening uit dat een stijging van de autonome rentevoet met 0,01 in dit model leidt tot
een stijging van de rentevoet met meer dan 0,01.
In het model is er sprake van een gesloten economie. Stel dat er sprake is van een open economie en
zwevende wisselkoersen.
Leg uit hoe in dat geval de renteverhoging de bestedingsinflatie kan afzwakken.
48 Botsende belangen
De overheid in één van de eurolanden heeft in het kader van de economische politiek onder andere de
volgende twee doelstellingen:
1 volledige benutting van de productiecapaciteit;
2 evenwicht op de lopende rekening van de betalingsbalans.
Doordat dit land lid is van de Economische en Monetaire Unie (EMU) is er geen ruimte om een eigen
rente- of wisselkoerspolitiek te voeren. Wel kan de overheid in dit land begrotingspolitiek inzetten
om doelstellingen van economische politiek te bereiken. Binnen de EMU is onder andere
afgesproken dat het overheidstekort in een land niet hoger mag zijn dan 3% van het nationale
inkomen.
Nationale doelstellingen van economische politiek kunnen soms in conflict komen met afspraken
binnen de EMU. Dit kan toegelicht worden met onderstaand model.
a
Toon met een berekening aan dat géén van beide doelstellingen van economische politiek in de
uitgangssituatie gehaald wordt.
157

c
d
Zijn, in het kader van dit model, beide doelstellingen gelijktijdig te realiseren door een verandering
van de omvang van de overheidsbestedingen? Verklaar het antwoord zonder een berekening te
maken.
De overheid in dit land kiest er voor de omvang van haar bestedingen zodanig te veranderen dat
doelstelling 1 gehaald wordt. Een daling van de koers van de euro in dollars zou bijdragen aan het
realiseren van doelstelling 2.
Voldoet dit land, na de benodigde aanpassing van de overheidsbestedingen, nog aan de EMUafspraak
met betrekking tot het overheidstekort? Verklaar het antwoord met een berekening.
Laat met een berekening zien dat de koers van de euro in dollars met méér dan 50% zou moeten
dalen om beide doelstellingen van economische politiek gelijktijdig te realiseren.
49 Het NOS/VARA programma 'NOVA' besteedde aandacht aan het geopperde idee om de
betaalde rente op consumptief krediet niet meer als aftrekpost bij de aangifte
inkomstenbelasting te accepteren. Men verwacht dat deze maatregel naast een
belastingvoordeel ook een nivellerend effect zal hebben op de besteedbare inkomens.
De BOVAG" de organisatie van ondernemers in de autobranche, heeft laten weten ernstig
bezwaar te maken tegen de voorgestelde maatregel. Zij wijst in haar reactie onder meer op
een te verwachten daling van de omzet bij de garagebedrijven en de gevolgen daarvan voor
de werkgelegenheid in de autobranche.
a Welk gevolg heeft het invoeren van deze maatregel voor de omvang van de opbrengsten van
zowel de directe als de indirecte belastingen? Motiveer je antwoord.
b Verklaar dat de voorgestelde maatregel een nivellerend effect op de besteedbare inkomens
kan hebben.
Veronderstel dat de economie van een land, voor de invoering van deze maatregel, door de
volgende vergelijkingen kan worden weergegeven:
C = 0,5 (Y - B) + 110
I = 120
O = 105
E = 260
M = 0,125 Y + 170
B = 0,15 Y + 10
Y = C+I+O+E-M
Y = ( 1 / 0,7 x 420) = 600
waarbij:
C = particuliere consumptie
I = netto investeringen bedrijven
0 = netto overheidsbestedingen
E = export
M = import
B = saldo belastingen
Y = netto nationaal inkomen tegen marktprijzen
Alle bedragen luiden in miljarden geldeenheden.
c
d
e
Heeft de overheid van dit land te maken met een begrotingsoverschot of een
begrotingstekort? Motiveer je antwoord door een berekening.
Heeft dit land te maken met een tekort of een overschot op de lopende rekening? Motiveer je
antwoord door een berekening.
Bereken het particuliere spaarsaldo.
Door het schrappen van de rente op consumptief krediet als aftrekpost wordt de
belastingfunctie van dit model: B = O,16Y + 8. .
158

f
g
h
i
Verklaar waarom als gevolg van deze maatregel de (marginale) belastingquote stijgt en de
autonome belastingen dalen.
Bereken de verandering van het nationaal inkomen ten gevolge van deze maatregel in
miljarden nauwkeurig.
Verklaar met een berekening waarom deze maatregel leidt tot een financiële meevaller voor
de Minister van Financiën.
Ondersteunen de uitkomsten van dit model de argumenten van de BOVAG tegen het
afschaffen van de rente-aftrek? Motiveer je antwoord.
50 Een op de vijf machines wordt niet gebruikt
De bezettingsgraad van de Reelandse industrie is sinds maart 1993 niet zo laag geweest. Een
op de vijf machines staat momenteel stil. In december werd namelijk slechts 79,9% van de
productiecapaciteit benut. Ten opzichte van september is dit een verdere daling. Dit meldt
het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in zijn laatste conjunctuurtest.
Bron: De Telegraaf, 31 januari 2004.
In het Centraal Economisch Plan 2004 - een publicatie van het Centraal Planbureau (CPB) -
komen we voor de Reelandse economie een reeks van gegevens tegen waarvan enkele in
onderstaande tabel staan vermeld.
Tabel: 2003 2004
Nominaal netto nationaal
product/inkomen
(in miljarden euros) 505 520
Particuliere consumptie (in miljarden’euro’s) 348 360
Bruto toegevoegde waarde industrie (in miljarden euro’s) 90 92
Werkgelegenheid in de industrie (in duizenden arbeidsjaren) 900 884
a
Wordt de industrie gerekend tot de primaire, secundaire, tertiaire of quartaire sector?
Bij de onderstaande vragen (b t/m e) dien je er van uit te gaan dat door een inzakkende
conjunctuur de bezettingsgraad van de Reelandse industrie in 2003 slechts 80% bedraagt.
b Bepaal voor 2003 de productie capaciteit van de Reelandse industrie bij volledige
inschakeling van de beschikbare kapitaalgoederenvoorraad (in miljarden guldens).
c Bepaal voor 2003 de gemiddelde arbeidsproductiviteit in de Reelandse industrie (in gehele
euro’s nauwkeurig).
d Is de arbeidsproductiviteit in de Reelandse industrie in het jaar 2004 ten opzichte van 2003
gestegen of gedaald? Motiveer je antwoord zonder een berekening te maken.
e
f
De arbeidsproductiviteit in de Reelandse industrie ligt beduidend hoger dan de gemiddelde
arbeidsproductiviteit in de gehele Reelandse economie.
Geef daarvoor een verklaring.
Bepaal voor 2003 de omvang van de conjuncturele werkloosheid in de Reelandse industrie.
De Reelandse economie wordt door het CPB nagebootst in een conjunctuurmodel. We
nemen nu aan dat het CPB in zijn conjunctuurmodel voor 2005 uitgaat van de volgende
vergelijkingen.
Alle bedragen zijn uitgedrukt in miljarden euro’s.
159

C = 0,8Y - 56
O = 96
I = 36
M = 0,8Y - 144
E = 325
EV =C+I+O+E-M
C = particuliere consumptie
O = netto overheidsbestedingen
I = netto investeringen bedrijven
M = import
E = export
EV = effectieve vraag
Y = (nominaal) netto nationaal
product/ inkomen
g
h
i
De consumptiefunctie (C = 0,8Y - 56) is door het CPB opgesteld aan de hand van het
vastgestelde particuliere consumptiegedrag uit de jaren 2003 en 2004.
Laat met behulp van de jaarcijfers voor 2003 en 2004 uit de tabel zien hoe het CPB de
marginale consumptiequote heeft berekend.
Bepaal - door oplossing van het conjunctuurmodel - de omvang van het (nominaal)
netto nationaal product/inkomen dat het CPB voor 2005 verwacht.
Ten aanzien van 2005 verwacht het CPB voor ons land een inflatiepercentage van
2,5%.
Is het verwachte reëel (netto) nationaal product/inkomen in 2005 procentueel gestegen
of gedaald ten opzichte van 2004? Motiveer je antwoord.
51 Bestudeer de tabel hieronder en beantwoord de volgende vragen.
2005 2006
Structuurwerkloosheid 5 miljoen 6 miljoen
Arbeidsaanbod 124 miljoen 126 miljoen
Kapitaalgoederenvoorraad
€ 3.000 miljard € 3.025 miljard
Productiecapaciteit
€ 2.700 miljard € 2.783 miljard
a Welke productiefactor vormt de knelpuntsfactor in dit land? Licht je antwoord toe.
b In dit land is in beide jaren sprake van bestedingsevenwicht. Bereken de procentuele
verandering van de kapitaalproductiviteit van 2005-2006 in twee decimalen.
c Geef een mogelijke verklaring voor de uitkomst van vraag b.
d Welk gegeven ontbreekt om te berekenen hoe hoog de economische groei in deze
periode is geweest? Licht je antwoord toe.
e Noem twee mogelijke oorzaken voor de toename van het arbeidsaanbod.
f
In het jaar 2007 daalt de bezettingsgraad naar 90%, de gemiddelde arbeidsproductiviteit
stijgt tot € 23.629. De andere gegevens blijven gelijk als in 2006.
Bereken de conjunctuurwerkloosheid in het jaar 2007. Rond af op honderdduizenden.
160

52 In de Macro Economische Verkenning is de Staat van Middelen en Bestedingen van de
Reelandse economie over het jaar 2005 afgedrukt.
Een samenvatting van deze staat ziet er als volgt uit:
Staat van Middelen en Bestedingen 2005 (in prijzen van 2005)
2005 2005
Binnenlands product, factorkosten
afkomstig van:
bedrijven
• looninkomen 332,20
• overig inkomen 208,40
overheid 66,35
------------------------------------------------------
Binnenlands product, factorkosten 606,95
Kostprijsverhogende belastingen
minus kostprijsverlagende subsidies 92,95
------------------------------------------------------
Netto binnenl product, marktpr 699,90
Afschrijvingen:
a bedrijven 80,50
b overheid 5,50
-----------------------------------------------------
Bruto binnenl product, marktpr 785,90
Invoer:
a goederen 330,95
b diensten 57,55
------------------------------------------------------
Totaal middelen 1.174,40
Betaalde primaire inkomens 72,00
Betaalde inkomensoverdrachten 21,75
Saldo lopende rekening 48,50
Totaal 142,25
Particuliere consumptie 464,85
Overheidsconsumptie 36,05
a. netto materiële consumptie 36,05
b lonen en salarissen 72,00
Bruto investeringen door bedrijven in:
a vaste activa 138,25
b voorraden 2,00
Bruto investeringen overheid 18,20
--------------------------------------------------
Totaal nationale bestedingen 731,35
Uitvoer:
a goederen 362,45
b diensten 80,60
--------------------------------------------------
Totaal bestedingen 1.174,40
Uitvoersaldo 54,55
Ontvangen primaire inkomens 78,00
Ontvangen inkomensoverdrachten 9,70
Totaal 142,25
a
b
Stel dat het bruto binnenlandse product tegen marktprijzen in het volgende jaar met 3%
groeit en het bruto binnenlandse product tegen factorkosten met 2,5%. De andere
gegevens blijven gelijk.
Bereken welk bedrag aan kostprijsverhogende belastingen in 2006 zal worden
ontvangen als je ervan uit gaat dat de prijsverhogende subsidies in dat jaar € 25 miljard
bedragen.
Bereken de uitbreidingsinvesteringen van bedrijven, exclusief woningen.
Bij de uitvoer komt het onderdeel primaire inkomens voor.
c
d
Geef een voorbeeld waardoor één van de hier bedoelde primaire inkomens ontstaat.
Leg uit waarom de uitvoer van goederen tot de bestedingen en niet tot de middelen
wordt gerekend.
161

e
In 2005 was er sprake van een nationaal spaaroverschot.
Toon dit aan met behulp van de bedragen uit de Staat van Middelen en Bestedingen.
53 In het onderstaande macro-economische model voor een land is onder andere de
bevolkingstoename opgenomen.
(1) C = 0,75(Y – B) – 40 C = particuliere consumptie
(2) I = 200N + 40 Y = nationaal inkomen
(3) O = 80 B = belastingen
(4) B = 0,25Y I = particuliere investeringen
(5) E = 200 N = bevolkingstoename
(6) M = 0,1C + 0,21 O = overheidsbestedingen
(7) EV = C + I + O + E – M E = export
(8) W = EV M = import
(9) Y = W EV = effectieve vraag
W = nationaal product
De bevolkingstoename is uitgedrukt in miljoenen personen; in de uitgangspositie geldt:
N = 0,03. De overige grootheden luiden in miljarden dollars.
Macro-economische modellen kunnen betrekking hebben op een land maar ook op een
werelddeel of zelfs op de hele wereld.
a
b
Welke vergelijking(en) val(t)(len) weg als dit model een wereldmodel zou zijn?
Noem twee doeleinden waarvoor macro-economische modellen gebruikt worden.
In dit model is de marginale invoerquote 0,1, die voor de investeringen 0,2 en die voor
de overheidsbestedingen 0,0.
c Leg uit waardoor ook in Nederland de marginale invoerquote voor de
overheidsbestedingen relatief laag is.
d
e
f
g
h
In het betreffende jaar bedraagt de arbeidsproductiviteit $ 51.200 per werknemer per
jaar. Het arbeidsaanbod bedraagt 10,6 miljoen personen. Bij inkomensevenwicht
bedraagt de particuliere consumptie $ 328 miljard. Er is uitsluitend sprake van
conjuncturele werkloosheid.
Welke productiefactor is waarschijnlijk de knelpuntsfactor? Licht je antwoord toe.
Bereken de conjuncturele werkloosheid in dit land.
In het betreffende land wordt in de toekomst een grotere bevolkingstoename verwacht.
Is de bevolkingstoename in dit model endogeen of exogeen? Verklaar het antwoord.
Beschrijf hoe een grotere bevolkingstoename in dit model een multiplierwerking heeft.
Noem twee factoren waardoor de multiplierwerking in dit model wordt afgezwakt.
Verklaar het antwoord.
162

54 In oktober kwam het Britse pond zodanig onder druk dat de regering van het Verenigd
Koninkrijk besloot uit het Europees wisselkoerssysteem te treden. De problematiek van
vaste versus flexibele (zwevende) wisselkoersen kwam zodoende weer in de actualiteit.
Het onderstaande Keynesiaanse model heeft betrekking op een land dat in een recessie
verkeert. Onderzocht wordt welke invloed het wisselkoersstelsel heeft op de
effectiviteit van de begrotingspolitiek.
a
b
Verdere gegevens:
* K is de wisselkoers van de eigen valuta, gedefinieerd als een indexcijfer.
* Alle bedragen luiden in miljarden geldeenheden.
* De centrale bank van het land voert een zodanig beleid met betrekking tot de
geldmarktrente dat de kapitaalrekening van de betalingsbalans steeds in evenwicht is.
Er is derhalve evenwicht op de betalingsbalans als E = M.
Zal in het algemeen het importvolume van een land stijgen of juist dalen bij een
appreciatie van de valuta van dat land? Verklaar het antwoord.
Volgens vergelijking (9) is de import waarde mede afhankelijk van de wisselkoers.
Leg uit dat het importvolume in het model relatief prijselastisch is. Geef het antwoord
zonder een berekening te maken.
In de beginsituatie gelden de volgende gegevens:
C o = 5, I o = 15, O o = 100, E o = 270, K = 100
Het evenwichtsinkomen bedraagt 300.
Veronderstel eerst dat er sprake is van flexibele wisselkoersen. Het
wisselkoersmechanisme zorgt dan voor evenwicht op de valutamarkt. Aan het model
moet dus de volgende vergelijking worden toegevoegd:
(10) E = M
Uit het model kan vervolgens de volgende eindvergelijking worden afgeleid:
∆Y = 2,5(∆C o + ∆I o + ∆O o )
c
d
e
De regering wil de effectieve vraag stimuleren door een verhoging van de autonome
overheidsbestedingen met 9.
Bereken met welk bedrag het nationale inkomen zal toenemen.
Bereken met hoeveel procent de wisselkoers zal dalen.
Zullen de monetaire reserves van het land toenemen, afnemen of juist gelijk blijven?
Verklaar het antwoord zonder een berekening te maken.
Veronderstel vervolgens dat er sprake is van vaste wisselkoersen waarbij de spilkoers
100 is en de bandbreedte 4% bedraagt. Vergelijking (10) komt te vervallen. In deze
situatie wordt de eindvergelijking:
163

f
g
h
Stel dat de overheid ook nu, uitgaande van de eerder gegeven beginsituatie, de
overheidsbestedingen verhoogt met 9. Hierdoor daalt de wisselkoers. Door interventie
op de valutamarkt wordt de daling beperkt en wordt de wisselkoers 98.
Bereken met welk bedrag het nationale inkomen zal toenemen.
Zullen de monetaire reserves van het land toenemen, afnemen of juist gelijk blijven?
Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
In dit model blijkt begrotingspolitiek ter bestrijding van een recessie bij flexibele
wisselkoersen effectiever te zijn dan bij vaste wisselkoersen: bij flexibele wisselkoersen
stijgt het nationale inkomen meer dan bij vaste wisselkoersen.
Geef, zonder een berekening te maken, de verklaring voor dit verschil in effectiviteit.
55 Sinds het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw is loonmatiging een belangrijk
onderdeel van het economisch beleid in Nederland. Deze loonmatiging leidde onder
andere tot een daling van de arbeidsinkomensquote (AIQ).
De daling van de AIQ kan de investeringen en daarmee de werkgelegenheid
bevorderen.
a Leg uit hoe een daling van de AIQ de investeringen kan bevorderen.
b
In het begin van de jaren negentig uit de vorige eeuw vertoonde de economie tekenen
van een recessie. De Nederlandse overheid hield aanvankelijk vast aan haar beleid dat
er op gericht was het begrotingstekort niet te laten toenemen.
Leg uit dat een dergelijk begrotingsbeleid een recessie kan versterken.
De invloed van overheidsbeleid op de nationale economie kan onder andere bestudeerd
worden aan de hand van een Keynesiaans model.
* Alle bedragen luiden in miljarden geldeenheden.
* Er is inkomensevenwicht bij een nationaal inkomen van 400.
* De inkomensvermenigvuldiger (multiplier) van de autonome belastingen bedraagt -
5 / 7 .
c
d
Van de overheidsuitgaven zijn in het model uitsluitend de overheidsbestedingen
opgenomen.
Welke is de andere component van de overheidsuitgaven?
De negatieve component in vergelijking (6) ontstaat doordat over een deel van het
nationale inkomen geen belasting wordt betaald.
Bereken het bedrag waarover geen belasting wordt betaald.
Stel dat de overheid de belastingen zodanig verlaagt dat vergelijking (6) gaat luiden:
164

e
f
g
(6') B = 0,4Y - 34.
Door deze belastingverlaging neemt het overheidstekort toe. Vanwege
'inverdieneffecten' is de toename van dit tekort echter kleiner dan de belastingverlaging.
Beschrijf hoe het inverdieneffect binnen dit model optreedt.
Door deze belastingverlaging neemt het overschot op de lopende rekening van de
betalingsbalans af.
Bereken het bedrag waarmee het overschot op de lopende rekening van de
betalingsbalans afneemt.
In dit model is de multiplierwerking zwak.
Noem twee oorzaken waardoor de multiplierwerking wordt afgezwakt. Geef bij elke
oorzaak de verklaring.
56 De omvang van de particuliere investeringen hangt onder andere af van de
afzetverwachtingen en de rentestand. Door de wijze van financieren is de omvang van
de particuliere consumptie in het algemeen minder rentegevoelig dan de omvang van de
particuliere investeringen.
a Leg uit dat de particuliere investeringen met name afhankelijk zijn van de afzet
verwachtingen en minder van de feitelijke afzet.
b Leg uit dat de particuliere consumptie minder rentegevoelig is dan de particuliere
investeringen.
In het onderstaande Keynesiaanse model is de rentevoet opgenomen
(1) S = 250R + 0,2(Y – B) – 13 S = particuliere besparingen
(2) I = – 400R + 0,15Y I = particuliere investeringen
(3) R = Ro R = rentevoet
(4) O = 185 O = overheidsbestedingen
(5) B = 0,35Y B = overheidsontvangsten
(6) E = 176 E = export
(7) M = 0,32Y + 10 M = import
(8) S + B + M = I + O + E Y = nationaal inkomen
Verder is nog het volgende gegeven. De rentevoet wordt in dit model opgevat als een
autonome grootheid. In de uitgangssituatie geldt Ro = 0,06, dat wil zeggen dat de
rentevoet 6% bedraagt.
De overige variabelen luiden in miljarden euro.
De gemiddelde arbeidsproductiviteit bedraagt 80.000 euro per arbeidsjaar.
c
d
Leg uit hoe in dit model blijkt dat de particuliere investeringen mede worden beïnvloed
door de feitelijke afzet.
In de uitgangssituatie bedraagt het evenwichtsinkomen 500 miljard euro.
Bereken de saldi van de drie sectoren die in dit model worden onderscheiden.
Uit dit model kan de volgende relatie worden afgeleid:
Y = -1000Ro + 560.
165

e
f
In de uitgangssituatie bedraagt de werkgelegenheid 6.250.000 arbeidsjaren en is 7
procent van de beroepsbevolking werkloos. Stel dat de rentevoet wordt verlaagd van
6% naar 5%.
Bereken het nieuwe werkloosheidspercentage.
De verlaging van de rentevoet heeft ook invloed op het saldo van de lopende rekening.
Zal het saldo op de lopende rekening verbeteren of juist verslechteren? Verklaar het
antwoord zonder het saldo te berekenen.
166

Toetsboek hoofdstuk 16
Goede tijden slechte tijden
1 Een eigen huis als spaarvarken voor slechte tijden
“De aankoop van een eigen huis is nog altijd een beter spaarvarken dan sparen bij de
bank”, zegt de voorzitter van de Vereniging Ons Eigen Huis (VOEH) in februari 2008.
“In 2007 behoorden de Nederlandse huizenprijzen tot de hoogste in Europa. Er worden
te weinig nieuwe huizen gebouwd. De overheid zou dit meer moeten stimuleren.
Tegelijkertijd willen steeds meer mensen een eigen huis kopen. Ik verwacht dus dat in
2008 de huizenprijzen zullen blijven stijgen.”
a Citeer de twee zinnen uit bovenstaande tekst, waarop de voorzitter zijn verwachting
baseert.
b
Tussen augustus 2007 en februari 2008 daalde bij veel banken de hypotheekrente.
Verklaar dat een daling van de hypotheekrente kan leiden tot een verdere stijging van
de huizenprijzen.
Hanneke en Kees overwogen in augustus 2007 een huis te kopen in Maartenszeil. De
plaatselijke makelaar kwam met een voorstel: zie onderstaande advertentie. Hanneke
en Kees wilden hun spaargeld gebruiken om een deel van de aankoop te financieren.
Voor de hypothecaire lening kozen zij voor de bank met het laagste rentetarief, zie
tweede tabel. Hanneke en Kees dachten er over eerst nog een grote reis te maken en
in dat geval pas een half jaar later, in februari 2008, een huis te kopen.
c
Bereken het jaarlijkse hypotheekrentevoordeel dat Hanneke en Kees zouden hebben,
als ze in augustus 2007 hadden besloten de koop en financiering van dit huis uit te
stellen tot februari 2008. Gebruik de beide onderstaande modellen
d Beschrijf twee risico’s die Hanneke en Kees zouden lopen, indien zij in augustus 2007
besloten de koop en financiering van dit huis uit te stellen tot februari 2008.
1) 6% overdrachtsbelasting en 2% overige transactiekosten
Net als de voorzitter van de VOEH, denkt ook Kees dat op de lange termijn een eigen
huis een beter spaarvarken zou zijn dan een spaarrekening bij de bank. Beiden gaan
er van uit dat in het algemeen de rente op spaarrekeningen aan de lage kant is
vergeleken met andere vormen van rendement op vermogen. In hun redenering
kunnen ook de onderstaande twee zinnen gebruikt worden:
167

1. Huizenprijzen die sterker stijgen dan de inflatie verhogen / verlagen het reële
vermogen van huiseigenaren.
2. Door inflatie daalt / stijgt de reële hypotheekschuld.
Overzicht tarieven hypotheekrente bij verschillende banken
– alle rentetarieven gelden voor een periode van 30 jaar
− de hypothecaire lening wordt aan het einde van de looptijd in zijn geheel afgelost
e
Kies in elk van beide zinnen van de twee vetgedrukte woorden de juiste. Gebruik deze
zinnen vervolgens in een redenering die het standpunt van de voorzitter van VOEH en
Kees onderbouwt.
Gebruik voor de totale redenering maximaal 50 woorden.
Je kunt je geld ook beleggen in aandelen in plaats van in huizen. De Amerikaanse
index doet het de laatste tijd erg goed. De “S&P 500” staat nu op 1178, dat is een
stijging van 12% sinds begin september. Terwijl de “AEX-index” maar met 8% is
gestegen. Het verschil in de ontwikkeling van beide indexen is ook goed zichtbaar in
onderstaande figuur.
f
g
Betekent dit nu dat je maar beter op de Amerikaanse aandelenbeurs kunt beleggen
dan in AEX-genoteerde aandelen? Licht je antwoord toe.
Leg uit waarom hier sprake is van geldillusie.
Havo pilotexamen 2009 opgave 5, uitgebreid
168

2 De economische groei in Nederland is in 1998 bijna 4% geweest. Een groei van de productie in
deze orde van grootte duidt op een fase van hoogconjunctuur. Typerend voor een fase van
hoogconjunctuur is dat de arbeidsmarkt krapper wordt waardoor de lonen kunnen stijgen.
a Noem een ander kenmerk van een fase van hoogconjunctuur.
b Leg uit dat een verkrapping van de arbeidsmarkt tot een loonstijging kan leiden.
c
d
e
f
g
Omdat een loonstijging de internationale concurrentiepositie van Nederland in gevaar kan
brengen pleiten sommigen voor beperking van de loonstijging. Deze beperking kan via
verbetering van de internationale concurrentiepositie tot toename van de export leiden.
Leg uit dat beperking van de loonstijging tot verbetering van de internationale
concurrentiepositie kan leiden.
Leg uit dat verbetering van de internationale concurrentiepositie tot toename van de export kan
leiden.
Een toename van de export kan leiden tot afname van het overheidstekort.
Geef daarvoor een verklaring. Betrek in het antwoord zowel de inkomsten als de uitgaven van
de overheid.
Om de sterke concurrentiepositie van Nederland ten opzichte van het buitenland te behouden,
wordt door de Nederlandse overheid veel extra geld geïnvesteerd in verbetering van de
vervoersmogelijkheden, zoals de Betuwelijn.
Leg uit hoe deze extra overheidsinvesteringen een sneeuwbaleffect (multipliereffect) kunnen
hebben.
Leg uit dat een recessie in Duitsland tot een recessie in Nederland kan leiden.
3 Hieronder tref je de ontwikkeling aan van de conjunctuur en de structuur van Reeland gedurende
de perioden I tot en met IV
a Op welk(e) tijdstip(pen)
1 zijn de prijzen het laagst? Licht je antwoord toe.
2 is de rente het hoogst? Licht je antwoord toe.
b In welke periode(n)
1 is de stijging van de prijzen het hoogst? Licht je antwoord toe.
2 is er sprake van een overspannen arbeidsmarkt? Licht je antwoord toe.
3 is de daling van de lonen het sterkst? Licht je antwoord toe.
169

c
d
De overheid zou op tijdstip 8 kunnen hebben besluiten tot het voeren van een anticyclische
begrotings(budget)politiek.
Wat verstaat men onder een anticyclische begrotings(budget)politiek?
Is het voeren van een anticyclische begrotings(budget)politiek een voorbeeld van conjunctuurof
structuur beleid van de overheid? Motiveer je antwoord.
4 Bestudeer onderstaande tabel over de werkloosheidscijfers in delen van Nederland.
Werkloosheidpercentage in delen van Nederland
Jaar
Noord
Nederland
Oost
Nederland
West
Nederland
Zuid
Nederland
Vier grote
steden
2003 - I 4,5 3,0 3,0 3,3 4,9
2003 - II 4,0 3,1 3,1 3,1 5,4
2003 - III 4,5 3,3 3,4 3,5 5,5
2003 - IV 5,1 3,5 3,6 3,7 5,5
2004 - I 6,2 4,1 4,1 4,5 6,3
2004 - II 5,5 4,0 3,9 4,5 5,9
2004 - III 5,6 4,1 3,8 4,3 5.6
Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, 2004
a
b
c
Waarom drukken economen werkloosheidcijfers meestal uit in percentages?
In welke regio is de werkloosheid het laagst en waar het hoogst? Geef daar een
verklaring voor.
In de grote vier steden is de werkloosheid hoger dan elders in Nederland. Geef
daarvoor een verklaring.
5 uit een krant: Zijn er nog mobiele Nederlandse arbeiders?
Uit onderzoek door arbeidsmarktdeskundigen van de Sociaal Economische Raad
(SER) blijkt dat de Nederlandse arbeider in vergelijking met zijn Amerikaanse en
Canadese collega een stuk minder mobiel is. Dit geldt zowel voor de internationale als
voor de binnenlandse mobiliteit. Een verklaring voor het huidige gebrek aan
internationale mobiliteit is volgens deze deskundigen dat de meest mobiele
Nederlanders geëmigreerd zijn.
Een oorzaak van de beperkte binnenlandse arbeidsmobiliteit ligt volgens de SER in te
kleine regionale beloningsverschillen tussen werknemers. De beperkte regionale
beloningsverschillen leiden volgens de SER tot regionale verschillen in werkloosheid.
De SER pleit daarom voor regionale CAO's in Nederland. De SER noemt in zijn
onderzoeksrapport diverse andere oorzaken van de beperkte binnenlandse
arbeidsmobiliteit.
a
b
Een oorzaak die wordt benadrukt is het geringe verschil tussen de hoogte van de
sociale uitkeringen en de hoogte van het minimumloon.
Leg uit dat grotere regionale beloningsverschillen tussen werknemers kunnen leiden tot
afname van de regionale verschillen in werkloosheid.
Citeer de zin waaruit blijkt dat met arbeidsmobiliteit ook bedoeld kan worden dat
mensen zonder werk aan het werk gaan. Licht het antwoord toe.
(Havo Totaalvak 2003–I–7)
6 Investeren en werkgelegenheid
170

In de landen van de Europese Unie (EU) ontwikkelen de investeringen en de
werkgelegenheid zich nogal uiteenlopend. De verschillen tussen Nederland en de EU
illustreren dat (zie tabel). De komende jaren wordt een aanhoudende groei van de
bestedingen en de productie verwacht. Een politicus stelt voor dat de EU maatregelen
neemt om die groei gepaard te laten gaan met een forse groei van de
werkgelegenheid. Een adviseur oppert twee mogelijke maatregelen om dat te bereiken:
een verlaging van de belasting op bedrijfswinst of een verlenging van de bedrijfstijd.
Nederland
Europse Unie
Gemiddelde % verandering over de afgelopen drie jaar
Nationaal product (volume) 2,2 1,5
Consumptie (volume) 2,3 1,6
Investeringen (volume) 1,3 –0,2
Werkgelegenheid (arbeidsjaren) 1,5 –0,5
Bevolking (personen) 0,9 0,2
a
b
c
Is volgens de tabel de arbeidsproductiviteit in Nederland meer of minder gestegen dan
die in de EU? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
Leg uit dat een stijging van de arbeidsproductiviteit zowel een positieve als een
negatieve invloed op de werkgelegenheid kan hebben.
De politicus is van mening dat verlenging van de bedrijfstijd tot meer werkgelegenheid
leidt dan verlaging van de belasting op bedrijfswinst.
Geef voor deze mening een verklaring. Betrek in het antwoord beide maatregelen.
(Vwo deelvak 2004-II-6)
7 Stel dat in 2006 de beroepsbevolking in een land 8 miljoen mensen bedroeg. De
gemiddelde arbeidsproductiviteit was € 40.000. De effectieve vraag in dat land bedroeg
in 2006 € 240 miljard. De productiecapaciteit € 270 miljard. Bereken zowel de grootte
van de conjunctuurwerkloosheid als de grootte van de structuurwerkloosheid in 2006.
8 Seizoensperikelen
Het nationale product van een Caribisch eiland wordt vrijwel geheel bepaald door het
toerisme uit de Verenigde Staten van Amerika en de Europese Unie. De natuurlijke
omstandigheden zijn uitmuntend voor mensen die zon, zee en strand zoeken. Hoewel
deze omstandigheden zich gedurende het hele jaar voordoen, is er toch sprake van
sterke seizoensfluctuaties in de werkgelegenheid. De werkloosheid op dit eiland is
echter vrijwel stabiel. Onderstaande tabel laat dat zien.
Geregistreerde werkgelegenheid en werkloosheid op 4 peildata in 2006
31 maart 30 juni 30
september
31
december
Werkgelegenheid (personen) 86.272 56.175 53.315 83.080
Werkloosheid (personen) 12.340 12.345 12.320 12.330
Seizoensindex
160 105 100 155
werkgelegenheid
(Geen seizoensinvloed = 100)
a
b
Geef een verklaring voor het seizoenspatroon in de werkgelegenheid van dit eiland.
Bereken hoeveel personen in het tweede kwartaal van 2006 onder invloed van het
seizoen werk kwijtraken.
171

c
Geef een verklaring voor het feit dat de geregistreerde werkloosheid stabiel blijft terwijl
veel mensen werk kwijtraken.
Vwo deelvak 2002-II-8, aangepast
9 Recordgroei Nederlandse economie
In 2005 en 2006 groeide in Reeland het nationale product bovengemiddeld met circa
3,5%. In sommige sectoren van de economie ontstond er zelfs gebrek aan personeel.
Desondanks bleven gemiddeld 280.000 mensen zonder werk. De vakbeweging pleitte
voor betere reis- en verhuiskostenvergoedingen en voor meer scholing. De werkgevers
vonden dat er meer ruimte moest komen voor loonverschillen op de arbeidsmarkt.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen conjunctuurwerkloosheid en
structuurwerkloosheid. Daarnaast wordt ook frictiewerkloosheid onderscheiden.
a Is de werkloosheid volgens de vakbeweging conjunctuurwerkloosheid of
structuurwerkloosheid? Verklaar je antwoord.
b Hoe blijkt uit de tekst dat er ook sprake kan zijn van frictiewerkloosheid? Verklaar het
antwoord.
Het beleid dat de werkgevers voorstonden, kan ertoe leiden dat op sommige
deelmarkten van de arbeidsmarkt de lonen stijgen en dat op andere deelmarkten van
de arbeidsmarkt de lonen dalen.
c
d
Leg uit dat door loonstijging krapte op de arbeidsmarkt kan afnemen.
Leg uit dat door loondaling de werkloosheid kan afnemen.
(Havo deelvak 2003-I-1, aangepast)
10 Profiteren alleen de hoge inkomens?
De Senaat van de Verenigde Staten van Amerika (VS) heeft het plan van president Bush
goedgekeurd om in de periode tot 2011 de belastingen te verlagen met $ 1.700 miljard. Dit
belastingvoordeel wordt als volgt verdeeld over de 180 miljoen inkomenstrekkers in de VS.
Eenderde van de $ 1.700 miljard belastingverlaging gaat naar inkomenstrekkers met een bruto
jaarinkomen van meer dan $ 375.000. Deze groep topinkomens omvat 1 procent van de
inkomenstrekkers. Ook de inkomenstrekkers met een bruto jaarinkomen tussen $ 72.000 en $
375.000 krijgen eenderde deel van de belastingverlaging. Deze groep middeninkomens omvat
19 procent van de inkomenstrekkers. De rest van de belastingverlaging is voor de
inkomenstrekkers met de laagste inkomens.
Vooraanstaande economen reageren verdeeld op de plannen tot belastingverlaging van Bush.
Voorstanders beweren dat het plan van Bush in de periode tot 2011 maar liefst 1,6 miljoen
banen zal scheppen, waardoor de werkloosheid daalt tot 4,6 procent van de beroepsbevolking.
Tegenstanders beweren dat het plan van Bush tot vergroting van de inkomensverschillen leidt en
te laat komt om een recessie te voorkomen. Deze economen vrezen dat de conjuncturele
gevolgen van het belastingplan van Bush te lang op zich laten wachten. Daardoor kan het anticyclische
begrotingsbeleid dat zij wensen, zelfs worden tegengewerkt.
a Bereken de totale belastingverlaging tot 2011 per inkomenstrekker uit de groep met de laagste
inkomens volgens het plan van Bush (afgerond op hele dollars).
b Leg uit hoe een belastingverlaging tot daling van de conjunctuurwerkloosheid kan leiden.
c
d
Leg uit hoe een belastingverlaging tot daling van de structuurwerkloosheid kan leiden.
Werkt het plan van Bush anti-cyclisch voor de conjunctuur, als de conjuncturele gevolgen
merkbaar worden tijdens een hoogconjunctuur? Verklaar het antwoord.
11 Arbeidsmarkt ontwikkelt zich gunstig voor de jeugd
De werkloosheid onder de jeugd (16–24 jaar) van Reeland is tussen 2004 en 2005
gedaald. De gegevens in de eerste tabel illustreren deze daling.
172

Werkloosheid
2004 2005
Werkloosheid in personen 287.000 209.000
Werkloosheid in % van de totale beroepsbevolking 4,1% 3,0%
Jeugdwerkloosheid in personen 40.000 33.000
Jeugdwerkloosheid in % van de beroepsbevolking (16-24
jaar)
4,8% 3,9%
In 2004 en in het begin van 2005 is het aantal onvervulde vacatures gestegen. De
gegevens in de tweede tabel illustreren deze stijging.
Vacatures bij particuliere bedrijven
Ontstane vacatures Vervulde vacatures
2004 1 e kw. 204.000 188.000
2004 2 e kw. 214.000 197.000
2004 3 e kw. 189.000 211.000
2004 4 e kw. 183.000 176.000
2005 1 e kw. 225.000 204.000
a
b
c
Aan het einde van het vierde kwartaal van 2004 waren er 124.000 onvervulde
vacatures bij particuliere bedrijven. Een kwartaal later was dit aantal flink toegenomen.
De toename van het aantal onvervulde vacatures kan voor de jeugd een aanzuigeffect
hebben op de arbeidsmarkt. Dit aanzuigeffect remt de daling van de jeugdwerkloosheid
af.
Leg uit dat dit aanzuigeffect de daling van de jeugdwerkloosheid afremt.
Bereken het aantal onvervulde vacatures bij particuliere bedrijven aan het einde van
het eerste kwartaal van 2005.
Bereken met hoeveel personen de beroepsbevolking in de leeftijdscategorie 16–24 jaar
in 2005 is gestegen ten opzichte van 2004.
12 Beschrijf op welke wijze een:
a rentestijging de conjuncturele werkloosheid beïnvloedt.
b belastingverlaging de conjuncturele werkloosheid beïnvloedt.
c een prijsstijging de conjuncturele werkloosheid beïnvloedt
d een loonsverhoging de werkloosheid beïnvloedt
13 Economische stuurmanskunst
Een land kan te maken krijgen met onderbesteding zodat een deel van de
productiecapaciteit niet wordt benut. Er ontstaat daardoor werkloosheid. De overheid
van dat land kan dan besluiten de bestedingen te stimuleren zodat de bedrijven meer
gaan produceren. Het is echter moeilijk te bepalen hoeveel er gestimuleerd moet
worden. De kans bestaat dat er te veel gestimuleerd wordt waardoor er nieuwe
problemen ontstaan, zoals een verslechtering van de betalingsbalans.
a In de tekst is er sprake van het ontstaan van werkloosheid. Welk soort werkloosheid is
hier bedoeld? Motiveer je antwoord.
b Wat bedoelen economen met een verslechtering van de betalingsbalans met het
buitenland?
Hieronder staan zes economische verschijnselen:
1 De overheid stimuleert de bestedingen en de werkgelegenheid neemt toe.
2 De export wordt aangetast en de import neemt toe.
3 De koopkracht van de werknemers neemt toe en de bestedingen stijgen.
173

4 De productiecapaciteit raakt overbezet en er ontstaat bestedingsinflatie.
5 Er hoeven minder uitkeringen te worden betaald en de sociale premies kunnen
worden
verlaagd.
6 De lopende rekening van de betalingsbalans verslechtert.
c
Zet deze verschijnselen in een zodanige volgorde dat er een correcte economische
redenering ontstaat. Begin met verschijnsel 1 en eindig met verschijnsel 6.
14 Franse patrons leggen werk neer
De werkloosheid in de Franse industrie is hoog. De Franse regering heeft daarom het
plan opgevat om in de industrie de 35-urige werkweek in te voeren. Nu werken er in de
industrie 8,5 miljoen personen in een voltijdbaan van 39 uur per week. De regering gaat
ervan uit dat bij invoering van een 35-urige werkweek:
• het volume van de totale industriële productie niet zal veranderen;
• er sprake zal zijn van een herbezettingpercentage van 40;
• de werknemers 2% van het bruto weekloon inleveren.
De werknemersorganisaties zijn enthousiast. De werkgevers hebben massaal
geprotesteerd. Zij vinden dat de regering ten onrechte uitgaat van een ongewijzigd
productievolume omdat de 35-urige werkweek tot een stijging van de loonkosten per
eenheid product zal leiden.
a Bereken hoeveel nieuwe voltijdbanen invoering van de 35-urige werkweek volgens de
regering zal opleveren.
b Toon met behulp van een berekening aan of volgens het regeringsplan de loonkosten
per eenheid product in de Franse industrie stijgen.
c Verklaar de stelling van de werkgevers dat door een stijging van de loonkosten per
eenheid product het volume van de totale productie zal veranderen.
d
Als extra argument stelt de Franse regering dat invoering van de 35-urige werkweek in
de industrie, tot een daling van de conjunctuurwerkloosheid in de totale Franse
economie kan leiden.
Geef voor die stelling een verklaring.
15 Bij het oplossen van de werkloosheid moeten vraag en aanbod op de arbeidsmarkt op
elkaar worden afgestemd. Het aanbod op de arbeidsmarkt wordt onder andere bepaald
door het deelnemingspercentage. Het deelnemingspercentage wordt in deze opgave
gedefinieerd als de beroepsbevolking in procenten van de beroepsgeschikte bevolking.
Onder de beroepsgeschikte bevolking wordt de groep personen tussen 15 en 65 jaar
verstaan.
In de tabel staan gegevens over het deelnemingspercentage.
Mannen
Vrouwen
Totaal
1992 2006
74 75
38 49
56 62
a
Stel dat de vrouwelijke beroepsbevolking in 1992 bestond uit 1,8 miljoen personen en
in 2006 uit 2,6 miljoen personen.
Bereken de toename van de vrouwelijke beroepsgeschikte bevolking tussen 1992 en
2006.
174

c
d
e
In de periode 2003-2006 is de werkgelegenheid in het land met ruim 300.000
arbeidsjaren gestegen. De werkloosheid is in deze periode echter slechts met
ongeveer 100.000 arbeidsjaren gedaald. Een verklaring voor de in verhouding beperkte
daling van de werkloosheid is een toename van het deelnemingspercentage.
Noem twee oorzaken van een toename van het deelnemingspercentage.
Een toename van de werkgelegenheid in arbeidsjaren leidt meestal tot een grotere
toename van de werkgelegenheid in personen.
Onder welke voorwaarde is de toename van de werkgelegenheid in arbeidsjaren gelijk
aan de toename van de werkgelegenheid in personen?
Een toename van de werkgelegenheid kan voor sommige beroepsgroepen tot
spanningen op de arbeidsmarkt leiden. Een extra loonstijging voor deze
beroepsgroepen kan de kwalitatieve structuurwerkloosheid verminderen.
Leg uit dat deze extra loonstijging een bijdrage kan leveren aan het oplossen van de
kwalitatieve structuurwerkloosheid.
Toename van de werkgelegenheid kan ook invloed hebben op de premiepercentages
van de sociale verzekeringen.
Leg uit dat toename van de werkgelegenheid er toe kan leiden dat de overheid de
premiepercentages van de sociale verzekeringen kan verlagen.
16 Meer vrouwen aan de slag
Een econome stelt dat bij de door haar verwachte aanhoudende economische groei,
een toename van de participatiegraad noodzakelijk is om te voorkomen dat in de
toekomst de internationale concurrentiepositie van Nederland verslechtert. De regering
wil de arbeidsparticipatie daarom vergroten, onder andere door meer vrouwen aan het
arbeidsproces te laten deelnemen. Men verwacht dat vooral een grotere toestroom van
gehuwde vrouwen naar de arbeidsmarkt invloed zal hebben op het aantal personen per
arbeidsjaar (de P/A-ratio).
a Waaruit bestaat het verschil tussen de bruto-participatie en de netto-participatie?
b Bereken de netto-participatiegraad in 2001.
c Zal de P/A-ratio in Nederland door een toenemende arbeidsparticipatie van gehuwde
vrouwen stijgen of dalen? Verklaar het antwoord.
d Geef een verklaring voor de stelling van de econome.
(Vwo deelvak 2003-I-8)
175

17 Digitale conjunctuur
De toepassing van informatie- en communicatietechnologie, kortweg ICT, heeft grote
veranderingen tot gevolg gehad. Voorbeelden hiervan zijn een sterk stijgende
arbeidsproductiviteit en een verdere internationale arbeidsverdeling.
In onderstaande tabel worden de mondiale gegevens van ICT-producerende bedrijven
(ICT-bedrijven) gepresenteerd.
a
b
c
d
Tot 2000 was sprake van een sterke groei van de productie in de ICT-bedrijven. De
recessie die in 2001 inzette, had ook voor deze bedrijfstak gevolgen. Grote gevestigde
ICT-bedrijven krompen in en menige nieuwkomer ging failliet.
ICT-bedrijven zijn veel conjunctuurgevoeliger dan andere bedrijven als gevolg van het
veranderende investeringsgedrag van alle bedrijven tijdens een recessie.
De arbeidsproductiviteit in de ICT-bedrijven is in de periode 2001-2005 sterk gegroeid.
Geef, op basis van het veranderende investeringsgedrag van alle bedrijven tijdens een
recessie, een verklaring voor de relatief hoge conjunctuurgevoeligheid van ICTbedrijven.
Bereken voor 2001 het aandeel van de ICT-bedrijven in het verbruik van gronden
hulpstoffen en de door derden geleverde diensten.
Bereken de groei van de arbeidsproductiviteit (in %) in de ICT-bedrijven in 2005 ten
opzichte van 2001.
Leg uit dat de groei van de arbeidsproductiviteit in de ICT-bedrijven het gevolg kan zijn
van de recessie.
18 Tijd om op te staan
Op de website van het Centraal Bureau voor de Statistiek wordt een aantal gegevens
over de Nederlandse economie bij elkaar gebracht in de Conjunctuurklok. Een
puntenwolk van indicatoren laat zien in welke fase van de conjunctuur Nederland zich
bevindt.
In de onderstaande figuur staat een bewerkte weergave van de stand van de
Conjunctuurklok in december 2005. Deze klok moet gelezen worden in de richting van
de pijlen (tegen de klok in).
176

Aan de ontwikkeling van het bruto binnenlands product (bbp) is te zien dat er sprake is
van economisch herstel. Hierop volgt een herstel van de groei van het arbeidsvolume:
het aantal banen van werknemers uitgedrukt in arbeidsjaren.
In een commentaar bij deze gegevens van de Conjunctuurklok schrijft een journalist
onderstaande beweringen:
1 “De snellere groei van de indicator uitzenduren in vergelijking met de groei van de
indicator arbeidsvolume past bij fase I.”
2 “In november en december van 2005 is sprake van economisch herstel en een
beginnende opgang van de conjunctuur. Ik verwacht dat deze ontwikkeling zich in 2006
zal voortzetten en dat de arbeidsmarkt dan zal verkrappen.”
a Leg bewering 1 uit.
b Leg met behulp van de indicator bbp uit dat er in december 2005 sprake is van
economisch herstel.
c Beschrijf hoe de door de journalist verwachte verkrapping van de arbeidsmarkt tot
stand komt:
− via de indicator uitvoer en,
− via de indicator orders.
De groei van het bbp wordt gemeten tussen dezelfde maanden van twee
opeenvolgende jaren. Zo is de groei van het bbp in december 2005 dus gemeten
tussen december 2004 en december 2005.
Verder is gegeven dat de trendmatige groei van het bbp 1,8% bedraagt.
d Bereken de procentuele groei van het bbp in november 2005.
177

19 In de draaimolen van de conjunctuur
Twee belangrijke kengetallen in de economie zijn de inflatie en de reële productiegroei.
Een figuur met deze beide kengetallen elk op één van de assen levert vier fases op. Dit
is weergegeven in onderstaande figuur. Vanuit een hoogconjunctuur komt een
economie terecht in een fase van stagflatie: een combinatie van stagnerende groei en
hoge inflatie, die tot oplopende werkloosheid leidt. Dan volgt een fase van
laagconjunctuur die vervolgens overgaat in een fase van ‘economische opbloei’.
In bovenstaande figuur zijn vijf situaties waarin de economie zich op een bepaald
moment kan bevinden, aangeduid met de letters A tot en met E.
a Beschrijf twee andere economische verschillen tussen een hoogconjunctuur en een
laagconjunctuur, dan de verschillen in inflatie en reële productiegroei.
b Leg uit hoe, in een fase van hoogconjunctuur, vanuit situatie A situatie B kan ontstaan.
c Leg uit hoe, via een loon-prijsspiraal, vanuit situatie B situatie C kan ontstaan.
d Leg uit hoe, in een open economie, situatie D over kan gaan in situatie E.
e Leg uit waardoor, in een overgang van situatie D naar situatie E, de groei van de
productiecapaciteit lager kan zijn dan de reële productiegroei.
20 Ellendemeter
Nederland deed het op economisch gebied in 2001 veel beter dan in 1997, althans als
we de ‘misère-indicator’ van onderzoeksbureau Eurowatcher mogen geloven. Om de
economische situatie internationaal te kunnen vergelijken, zijn diverse maatstaven in
gebruik. Een van deze maatstaven is de misère-indicator die tot stand komt door het
percentage werkloosheid en het percentage inflatie bij elkaar op te tellen. Bij het
bepalen van de indicator wordt voor alle landen uitgegaan van gelijke methodes voor
de bepaling van werkloosheid en van inflatie. In de figuur hieronder wordt voor een
aantal gebieden in een tweetal jaren de misère-indicator weergegeven.
178

Enkele aanvullende beweringen uit het bijbehorende verslag van Eurowatcher:
bewering 1 – Tijdens de overgang van een opgaande naar een neergaande
conjunctuur kan deze indicator gelijkblijven.
bewering 2 – De daling van deze indicator in Nederland is mede het gevolg van het feit
dat de groei van de arbeidsproductiviteit achterblijft bij de economische groei.
bewering 3 – De stijging van de index in de sterke Aziatische landen kan gunstig zijn
voor de economie van de landen van de Europese Unie (EU).
a Leg uit waarom de misère-indicator tijdens de overgang van een opgaande naar een
neergaande conjunctuur gelijk kan blijven.
b Geef een verklaring voor bewering 2.
c Geef een verklaring voor bewering 3.
d Leg uit dat de stijging van de misère-indicator in de sterke Aziatische landen ook
ongunstig kan zijn voor de EU.
21 Reserves op de bank
Het gedrag van banken op het gebied van kredietverlening kan procyclisch werken. In
tijden van laagconjunctuur willen banken een grotere kapitaalreserve aanhouden als
buffer voor tegenvallers.
Met behulp van onderstaande figuren 1 en 2 kunnen het aantal bedrijfsfaillissementen,
de groei van het bruto binnenlands product (bbp) en dit reserveringsgedrag van banken
in een land met elkaar in verband worden gebracht.
179

g = jaarlijkse groei bbp in procenten; bijvoorbeeld g

22 uit een krant (voorjaar 2000):
CPB: pas op met het uitgeven van meevallers
De discussie over de miljardenmeevallers op de begroting van de rijksoverheid mag
niet leiden tot overhaaste investeringen in de samenleving. De krapte op de
arbeidsmarkt, het risico van inflatie en oververhitting van de economie vragen om
voorzichtigheid met de overheidsbestedingen. Dat concludeert het Centraal Planbureau
(CPB) in het gisteren gepubliceerde Centraal Economisch Plan (CEP). Het CEP is de
basis voor de discussie over de begroting voor 2001. Door de krapte op de
arbeidsmarkt verwacht het CPB dat de werkloosheid dit jaar voor het eerst sinds dertig
jaar tot onder de 200.000 personen zal dalen en nog maar 2,75 procent van de
beroepsbevolking zal bedragen. Een econoom van het CPB erkende dat de krapte op
de arbeidsmarkt het risico van een loonexplosie met zich meebrengt. Deze econoom
stelde dat het daarom noodzakelijk is dat ouderen minder snel stoppen met werken,
minder mensen in de WAO terechtkomen en meer mensen fulltime gaan werken. Met
investeringen in de samenleving worden onder andere extra uitgaven voor personeel in
de gezondheidszorg en het onderwijs bedoeld. Volgens de indeling die bij economen
gebruikelijk is, worden deze uitgaven niet tot de overheidsinvesteringen gerekend.
a
b
c
d
Noem een voorbeeld van een overheidsuitgave die door economen wel tot de
overheidsinvesteringen wordt gerekend.
Door extra overheidsbestedingen kan de inflatie toenemen. De kans daarop is kleiner
als het om overheidsinvesteringen gaat, omdat investeringen naast een
bestedingseffect ook een capaciteitseffect hebben.
Wat wordt bedoeld met het bestedingseffect van een investering?
Leg uit dat de kans op toename van de inflatie kleiner is als de overheid meevallers
uitgeeft aan investeringen in plaats van aan andere overheidsbestedingen.
In het krantenartikel worden ontwikkelingen genoemd die via de arbeidsmarkt de
inflatie kunnen afremmen.
Noem één van deze ontwikkelingen. Licht toe hoe hierdoor de inflatie kan worden
afgeremd.
23 Het milieubeleid is een onderdeel van het door de overheid te voeren structuurbeleid.
a Wat is het doel van het (economisch) structuurbeleid?
b Waar ligt met name het verschil indien je het structuurbeleid vergelijkt met het
conjunctuurbeleid?
c Welke van de volgende maatregelen behoort (behoren) tot het economisch
structuurbeleid van de Nederlandse overheid? Motiveer telkens je antwoord.
1 De overheid verhoogt de uitgaven voor het middelbaar onderwijs ten behoeve van het
Informatica onderwijs.
2 De overheid verplaatst de centrale directie van een staatsbedrijf van Den Haag naar
Groningen.
3 De overheid verhoogt de uitgaven voor het onderhoud van rijksgebouwen ter
stimulering van de bouwsector.
d
e
f
Maatregelen te nemen in het kader van het milieubeleid kunnen in strijd komen met
andere door de overheid na te streven doelstellingen van economisch beleid.
Noem drie doelstellingen van economisch beleid waarmee het milieubeleid in conflict
kan komen.
Geef een aan de werkelijkheid ontleend voorbeeld waaruit dit conflict blijkt.
Maak duidelijk dat aantasting van het milieu zowel effect heeft op de toekomstige
welvaart als op het toekomstige welzijn in Nederland.
181

24 In veel Europese landen kan de overheid ingrijpen bij ongewenste conjuncturele
ontwikkelingen. Om te bepalen in welke fase van de conjunctuur een land zich bevindt, wordt
gekeken naar conjunctuurindicatoren. De verandering van de voorraden eindproduct bij
bedrijven is een voorbeeld van een conjunctuurindicator.
a Is een afname of een toename van de voorraden eindproduct een signaal voor een neergaande
conjunctuur? Verklaar het antwoord.
b
c
d
e
f
g
Een andere conjunctuurindicator is het consumentenvertrouwen in de economie. Dit vertrouwen
komt tot uiting in de ontwikkeling van de aankoop van duurzame consumptiegoederen.
Leg uit dat een gestegen consumentenvertrouwen in de economie zowel oorzaak als gevolg van
een opgaande conjunctuur kan zijn.
De aankopen van duurzame consumptiegoederen worden ook beïnvloed door de verwachte
inflatie. Stel dat de consumenten in de toekomst een hogere inflatie verwachten.
Wordt de aanschaf van duurzame consumptiegoederen op korte termijn hierdoor afgeremd of
gestimuleerd? Verklaar het antwoord.
In het voorjaar van 1997 is een aantal Europese landen in een opgaande conjunctuurfase
gekomen. In Groot-Brittannië is men toen uit vrees voor toenemende inflatie de conjunctuur
gaan afremmen. Om een opgaande conjunctuur af te remmen kunnen als beleidsinstrumenten de
belastingtarieven en de rentetarieven worden ingezet.
Moeten de belastingtarieven worden verhoogd of verlaagd om een opgaande conjunctuur af te
remmen? Verklaar het antwoord.
In Groot-Brittannië is gekozen voor een renteverhoging om de opgaande conjunctuur af te
remmen. Deze renteverhoging heeft via koersstijging van het Britse pond tot afname van de
export van Groot-Brittannië geleid.
Hoe kan een rentestijging de opgaande conjunctuur afremmen?
Leg uit dat de rentestijging in Groot-Brittannië tot koersstijging van het Britse pond heeft geleid.
Leg uit dat een afname van de export van Groot-Brittannië een remmende invloed heeft op de
conjunctuur in Groot-Brittannië.
25 Economie groeit 5,0 procent
Zo’n hoge groei in één kwartaal tijd komt zelden voor. Het
BBP nam toe met 5,0 procent en kwam daarmee boven het
gemiddelde van de afgelopen jaren. Toch is de economie
nog niet oververhit. De belangrijkste oorzaken van deze
sterke groei zijn het hoge consumentenvertrouwen en de
verhoogde export naar de buurlanden.
Vorig jaar was economisch gezien al een goed jaar.
Belangrijke economen waarschuwden toen al voor de
gevaren van een oververhitte economie. De sterk stijgende
productie kan leiden tot een personeelstekort. En dat zou op
zijn beurt weer loonstijgingen en inflatie tot gevolg kunnen hebben.
a
b
c
d
e
Waarom spreken economen hier van een hoogconjunctuur?
Leidt een stijging van het nominale volume van het bbp zonder meer tot een stijging van het
reële nationaal inkomen? Verklaar je antwoord.
Noem een doelstelling van het economische beleid van de overheid die door economische groei
in gevaar kan komen. Licht je antwoord toe.
Verklaar hoe een stijgend personeelstekort in een land tot inflatie kan leiden.
Welke maatregelen kan een overheid nemen als ze de dreigende oververhitting van de economie
met Keynesiaanse maatregelen wil bestrijden?
182

21 Vooraad investeringen niet altijd positief.
Een van de belangrijkste kenmerken van de economische neergang was de snelle afbouw van de
bedrijfsvoorraden. De voorraden van de verwerkende industrie daalden sneller dan in de laatste dertig jaar
het geval was.
Dankzij de scherp verlaagde korte rente en de forse toename van de Amerikaanse
consumentenbestedingen in het vierde kwartaal van 2001 werd het tegen het eind van het jaar weer
interessant, en zelfs noodzakelijk, om de voorraden weer op te bouwen. Herbevoorrading droeg zeer
positief bij aan het groeicijfer van 5,6% van het Amerikaanse BBP in het eerste kwartaal van dit jaar.
(Robeco.nl)
a
b
c
d
Behoren de voorraadinvesteringen van bedrijven tot de netto-investeringen?
Leg uit waarom een stijgend bedrag van de afschrijvingen kan duiden op technologische
vernieuwingen.
Waarom kan een stijging van de voorraadinvesteringen zowel een teken zijn van een positieve
als van een negatieve ontwikkeling voor de economie.
Verklaar waarom een toename van de overheidsinvesteringen het gevolg kan zijn van anticyclisch
begrotingsbeleid van de overheid.
22 Beantwoord de vragen op grond van de tekst hieronder.
Het gaat goed met het land: een eigen huis is voor steeds meer inwoners weggelegd. Er zijn
echter flinke regionale verschillen in inkomen en welvaart. In 2003 heeft de Nederlander 10.050
euro te besteden. Het inkomen van Utrechtenaren is het hoogst: 10.950 euro. De rest van de
Randstad doet daar nauwelijks voor onder. Het laagste besteedbare inkomen vinden we in
Groningen met een jaarbedrag van 8.950 euro. Ook in Friesland, Flevoland en Overijssel komt
het inkomen niet boven de 9.500 euro uit.
Index, juli 2003
a
b
c
Bereken hoeveel procent het besteedbaar inkomen van een Utrechtenaar hoger is dan dat van
een inwoner van Groningen (in 1 decimaal nauwkeurig).
Leg uit waarom de welvaart, in ruime zin opgevat, van een inwoner uit Groningen hoger kan
zijn dan dat van een Utrechtenaar.
Noem drie oorzaken voor het hoge welvaartsniveau in Nederland vergeleken met dat in een
derdewereldland.
In 2003 heeft de gemiddelde Nederlander 15% meer te besteden dan in 1997. Als we rekening houden
met de inflatie blijkt de stijging van het inkomen gemiddeld nog maar 2,5 procent te bedragen.
De inwoners van de provincie Groningen zijn er in zes jaar tijd zelfs één procent op
achteruitgegaan.
d Welk soort inkomen is tussen 1997 en 2003 gestegen: het nominale inkomen, het reële inkomen
of beide? Verklaar je antwoord.
e Laat met een berekening zien dat de prijzen tussen 1997 en 2003 met 17,1% zijn gestegen.
23 Lees eerst het volgende bericht en beantwoord vervolgens de vragen.
WWF waarschuwt: het gaat slecht met de natuur
Sinds 1970 is meer dan 30 procent van de natuur verwoest. De druk op de natuur veroorzaakt
door de menselijke consumptie is in de afgelopen 30 jaar verdubbeld vanwege de toegenomen
welvaart. En die druk neemt nog elke dag toe volgens een baanbrekend rapport van het Wereld
Natuur Fonds (WWF). In het rapport wordt een index geïntroduceerd, waaraan de stand van de
natuur valt af te lezen, de Living Planet Index (LPI). Die index is samengesteld uit drie andere:
een bossenindex, een zoetwaterindex en een oceanenindex. Een van de ernstigste problemen is
de uitputting van de voorraden zoet water. De helft van de toegankelijke voorraad wordt
183

opgebruikt door mensen. Dat is twee keer zoveel als in 1970.
De bevolkingsgroei is één van de oorzaken van de aanslag op de natuur, maar volgens het
rapport is de belangrijkste reden de toenemende individuele consumptie. De gemiddelde
Amerikaan consumeert vijf keer zoveel als een Afrikaan en drie keer zoveel als een Aziaat.
Maar de consumptieve groei in Aziatische landen als China en India is gigantisch.
a
b
c
d
Volgens velen zijn de Amerikanen de grote vervuilers. Ook in dit bericht spreekt de journalist
over de “gemiddelde Amerikaan”. Toch verbruikt men in Azië in totaal meer van de natuurlijke
hulpbronnen dan de Amerikanen. Geef daarvoor de verklaring.
Leg uit waarom de zoetwaterindex verslechtert bij een de toenemende welvaart?
Het Wereld Natuurfonds legt een groot deel van de verantwoordelijkheid voor de aantasting van
de natuur bij de landsregeringen, maar ook individuele burgers dragen volgens hen schuld.
Volgens het Wereldnatuurfonds hebben beide partijen een eigen verantwoordelijkheid. Verklaar
wat deze natuurorganisatie daarmee bedoeld.
Noem voor beide partijen een manier waarop zij kunnen bijdragen aan een hogere LPI.
24 Veel bedrijven laten zich bij hun
investeringsbeslissingen leiden door
winstverwachtingen. Daarbij spelen zaken als
de rentestand, het belastingklimaat en de
bezettingsgraad van hun productiecapaciteit
een rol.
Welk verband kun je leggen tussen investeringen
en
a) de rente?
b) het belastingklimaat?
c) de bezettingsgraad?
d
e
Bedrijven zoeken altijd naar de gaten in de
markt. Zij willen hun concurrenten voor zijn.
Dat betekent niet alleen dat zij op zoek zijn naar nieuwe producten, maar ook naar nieuwe
manieren om bestaande producten voort te brengen. Als bedrijven deze nieuwe
productieprocessen of andere vernieuwingen invoeren, spreek je van innovatie.
Welk onderscheid maken economen tussen proces- en productinnovatie
Verklaar waarom de concurrentiepositie van een bedrijf dat technologische vernieuwingen
doorvoert, kan verbeteren.
25 Als bedrijven investeren levert bestedingen en werkgelegenheid op in de sector die deze
“investeringsgoederen” voortbrengt. Deze Investeringen verhogen echter ook de productiecapaciteit
van het bedrijf, tenzij je te maken hebt met een vervangingsinvestering natuurlijk.
Investeringen hebben dus zowel een bestedingseffect als een capaciteitseffect. Het bestedingseffect
van een investering is al op zeer korte termijn merkbaar. Het capaciteitseffect niet.
a Verklaar waarom je het capaciteitseffect pas op langere termijn kunt waarnemen.
b
De overheid draagt ook bij aan de totale bestedingen. Dat doet zij zowel via haar uitgaven als
via haar inkomsten. Als de overheid bijvoorbeeld meer huizen en wegen laat bouwen, nemen de
bestedingen bij de bouw- en aannemersbedrijven toe. De overheidsbestedingen (O) zijn daarmee
een onderdeel van de totale bestedingen.
Beredeneer welk gevolg bezuinigingen op de overheidsbestedingen kunnen hebben op de
effectieve vraag.
184

c
d
e
f
Maar ook de inkomstenkant van de overheidsbegroting heeft gevolgen voor de effectieve vraag.
Een verhoging van de inkomstenbelastingtarieven bijvoorbeeld leidt tot lagere bestedingen door
het publiek.
Op welke wijze zou de regering via de inkomstenkant van de overheidsbegroting de nationale
consumptie en de investeringen moeten beïnvloeden als zij bestedingsinflatie wil voorkomen?
In deze module heb je geleerd dat de overheidsbestedingen onder andere bestaan uit de
ambtenarensalarissen ('personele overheidsconsumptie') en materiële uitgaven.
Verwerk de volgende begrippen in een schema:
Overheidsconsumptie, overdrachtsuitgaven, materiële overheidsconsumptie, overheidsinvesteringen,
overheidsuitgaven, overheidsbestedingen en personele overheidsconsumptie.
Waarom rekenen we de overdrachtsuitgaven niet tot de effectieve vraag?
Geef van de volgende overheidsuitgaven aan tot welke categorie ze horen.
1 Het salaris van een docente op het vwo.
2 De betaling van de energienota van het gemeentehuis.
3 Een onderzoekssubsidie aan staalbedrijf Cores.
4 De bouw van een viaduct over de A16.
26 In een land consumeren de gezinnen € 150 miljard, investeren de bedrijven netto € 50 miljard en
besteedt de overheid netto € 40 miljard. De export bedraagt € 75 miljard, terwijl de import € 70
miljard bedraagt.
De productiecapaciteit van dit land is € 260 miljard.
a Bereken de omvang van de effectieve vraag.
b Hoe groot is het nationale product?
c Bereken de bezettingsgraad.
d
e
Is er in dit land sprake van onderbesteding? Motiveer je antwoord.
Stel dat de bestedingen met € 30 miljard euro toenemen. Zullen de prijzen in het land daardoor
stijgen? Verklaar je antwoord.
27 Als je spreekt over werkloosheid, moet je wel duidelijk maken over welk soort werkloosheid je
het hebt. Hoe noem je de werkloosheid:
a die je kunt bestrijden door de effectieve vraag te verhogen?
b die voorkomt in een land waar de hele productiecapaciteit al volledig is ingeschakeld?
c
d
e
f
In een land bestaat de beroepsbevolking uit 9 miljoen mensen. Hun gemiddelde
arbeidsproductiviteit bedraagt € 40.000 en 20% van de beroepsbevolking is werkloos. De
bezettingsgraad van de productiecapaciteit is 90%.
Bereken met behulp van deze gegevens:
het nationale product.
de productiecapaciteit.
de stijging van de productie die in dit land nog mogelijk is.
Hoe hoog is de werkloosheid en verdeel die (indien mogelijk) in conjunctuurwerkloosheid en
structuurwerkloosheid.
28 De beroepsbevolking in een land bestaat uit 8
miljoen mensen. Het aantal bezette arbeidsplaatsen
is maar 7,5 miljoen, terwijl dit bij een volledig
ingeschakelde productiecapaciteit 7,8 miljoen bedraagt.
De productiecapaciteit bedraagt € 390
miljard.
a
Bereken de omvang van de structuurwerkloosheid en
de conjunctuurwerkloosheid?
185

c
Hoe hoog is het nationale product of nationaal inkomen? Laat je berekening zien
Om de werkloosheid volledig op te lossen, kunnen vakbonden en werkgeversorganisaties
besluiten de arbeidstijd te verkorten. Met hoeveel procent moet de arbeidstijd worden verkort
om bij een onveranderde effectieve vraag volledige werkgelegenheid te krijgen? Laat je
berekening zien!
29 Advies DNB: Verhoog belasting om economie te matigen!
De Nederlandsche Bank (DNB) dringt bij de regering aan op belastingverhoging om de groei
van de economie te matigen.
"Het huidige beleid van lastenverlichting bevordert namelijk de groei van de economie", aldus
de bank, die dit ongewenst vindt. In hun verkiezingsprogramma's beloofden alle grote partijen
meer of minder grote lastenverlichtingen en uitgavenverhogingen voor gezondheidszorg en milieu.
DNB wijst de regering er op dat het huidige beleid strijdig is met het ook door Nederland
onderschreven Stabiliteitspact in EMU-verband. Dat betekent dat er maar een beperkt tekort
mag zijn in slechte jaren, maar dan moet daar een overschot in goede jaren tegenover staan".
a
b
c
Is het hier door DNB voorgestelde beleid anti-cyclisch? Motiveer je antwoord.
Volgens economen werkt anti-cyclisch begrotingsbeleid in een democratie niet altijd. Is dit
artikel een bevestiging of juist een ontkenning van deze stelling? Licht je antwoord toe met een
zinsnede uit de tekst.
DNB stelt dat het huidige beleid is in strijd is met het stabiliteitspact. Noem een doelstelling van
het stabiliteitspact in EMU-verband en geef aan waarvoor dat bedoeld is.
d
Welke van de volgende maatregelen behoort (behoren) tot het economisch conjunctuurbeleid
van de Nederlandse overheid? Motiveer telkens je antwoord.
A De regering verhoogt de uitgaven voor het onderwijs ten behoeve van het Informatica
Stimuleringsproject.
B Het parlement stemt in met de aanleg van een hogesnelheidstrein naar Groningen.
C De regering verhoogt de uitgaven voor het onderhoud van rijksgebouwen ter stimulering van de
bouwsector.
30 Het directoraat-generaal Regionaal Beleid is de dienst van de Europese Commissie die zich
bezighoudt met de Europese acties ten behoeve van de economische en sociale ontwikkeling van
de minst begunstigde regio’s van de Europese Unie overeenkomstig de artikelen 158 en 160 van
het Verdrag. De ondersteuning van de regionale ontwikkeling is van essentieel belang voor de
stabiliteit van de Europese Unie. Het is de bedoeling de concurrentiekracht en de
werkgelegenheid te vergroten door er mede voor te zorgen dat de minst welvarende regio’s en
de in structurele moeilijkheden verkerende regio’s duurzame ontwikkeling tot stand kunnen
brengen door zich aan de nieuwe situatie op de arbeidsmarkt en aan de wereldwijde
concurrentie aan te passen. (http://ec.europa.eu/dgs/regional_policy/index_nl.htm)
a
Geef in elk van de onderstaande gevallen gemotiveerd aan of er sprake is van regionaal beleid of
van sectorbeleid.
1 De minister van Economische Zaken subsidieert de ontwikkeling door Philips van superchips
voor consumentenelektronica.
2 De regering verstrekt het staalbedrijf Cores € 180 miljoen krediet.
3 De provincie Flevopolder krijgt € 20 euro subsidies voor de ontwikkeling van nieuw
landschapsbeleid.
4 Het hoofdkantoor van het CBS verhuist naar Limburg.
b
Noem een overeenkomst en een verschil tussen sectorbeleid en regionaal beleid.
Het milieubeleid van de overheid omvat een breed scala aan maatregelen.
186

c
d
e
f
Bedenk drie voorbeelden van concrete maatregelen, die je tot het milieubeleid van de overheid
kunt rekenen.
Het economische beleid van de overheid is gericht op vijf doelstellingen, namelijk volledige
werkgelegenheid, een stabiel prijsniveau, evenwicht op de betalingsbalans, een rechtvaardige
inkomensverdeling en een duurzame economische groei.
Noem een doelstelling waarmee het milieubeleid in conflict kan komen. Licht je antwoord kort
toe.
Op een proefboerderij in Lelystad onderzoeken wetenschappers de effecten van verrijkt veevoer
op de melk- en mestproductie van koeien. Door het nieuwe voer moeten de koeien meer melk en
tegelijkertijd minder mest produceren.
Ook zoeken zij naar een nieuwe manier om het mestprobleem op te lossen: het vergisten van
mest
Van welke productiefactoren verbetert door dit onderzoek de kwaliteit? Motiveer je antwoord.
Kun je dit gesubsidieerde onderzoek tot het structuurbeleid van de overheid rekenen? Licht je
antwoord toe.
31 Grote stijging fileschade voor bedrijfsleven
Op basis van de eerste cijfers over 2006 signaleren TLN en EVO een grote stijging van de
fileschade. Vorig jaar daalde de economische schade nog met drie procent. De stijging is niet
alleen het gevolg van een toename van de files, maar ook van wegwerkzaamheden. EVO en
TLN dringen daarom aan op een versnelde aanpak van de grootste knelpunten.
Een goed infrastructuurbeleid is gericht op het soepel laten verlopen van het vervoer. Welke van
onderstaande beweringen is juist? Verklaar telkens je keuze. (Betty Aalbers, logistiek nieuws
2006)
Welke van onderstaande beweringen is juist? Verklaar telkens je keuze.
a Het infrastructuurbeleid is onderdeel van het structuurbeleid, omdat mede daardoor het
investeringsklimaat verbetert.
b Elektronische tolheffing kan een vorm van infrastructuurbeleid zijn.
c De aanleg van de HSL-lijn maakt deel uit van het infrastructuurbeleid.
32 In Reeland is sprake van volledige werkgelegenheid. De gemiddelde arbeidsproductiviteit
bedraagt € 40.000 per arbeidsjaar. Het nationale product is in 2003 € 600 miljard. De jaarlijkse
groei van de beroepsbevolking bedraagt 2,5%.
a Hoeveel arbeidsjaren werk was er in 2003?
In 2005 stijgt de gemiddelde arbeidsproductiviteit tot € 42.000. Het nationale product is nog
steeds € 600 miljard.
b Hoe groot is de werkgelegenheid in 2005?
c
d
De beroepsbevolking van Reeland bestond in 2003 uit 15 miljoen mensen.
Bereken de gevolgen van de groei van de beroepsbevolking en de arbeidsproductiviteit voor de
situatie op de arbeidsmarkt.
Hoe noem je de ontstane werkloosheid?
33 Nulgroei Limburgse economie over heel 2005 niet uit te sluiten
De Belgische economie is in de eerste maanden van dit jaar stilgevallen. In het eerste kwartaal
bleef de economische groei onveranderd in vergelijking met het laatste kwartaal van 2004. Het
consumentenvertrouwen, dat al in april was verzwakt, blijft volgens de Nationale Bank in een
snel tempo achteruit gaan. De werkloosheid zal verder toenemen. De indicator heeft intussen
zijn laagste peil sedert oktober 2003 bereikt. Ook het ondernemersvertrouwen blijft erg zwak
187

a
b
(kvklimburg.voka.be)
Om de werkgelegenheidsgevolgen van een 'nulgroei' op te vangen, kan een regering
verschillende keuzes maken.
Leg uit hoe de regering via arbeidstijdverkorting er voor kan zorgen dat de totale
beroepsbevolking werk heeft?
Waarom leidt een minder kapitaalintensieve manier van produceren tot een afname van de
werkloosheid?
Als je wilt dat iedereen een baan heeft en evenveel blijft verdienen, kan je economische groei
niet afwijzen. Maar ook de verbetering van de koopkracht kan een reden zijn voor meer
productie. Maar economische groei heeft ook gevolgen voor de leefomgeving.
In Nederland gaat de overheid ervan uit dat economische groei noodzakelijk is. Maar zij vindt
dat economische groei niet ten koste van alles mag gaan. Politici spreken dan ook liever over
een duurzame of evenwichtige economische groei.
c
d
e
f
Stel dat de beroepsbevolking in een periode met twee procent toeneemt en dat de gemiddelde
arbeidsproductiviteit in diezelfde periode met vijf procent is gestegen. De economische groei in
die periode is ruim zeven procent.
Noem twee oorzaken waardoor de beroepsbevolking kan groeien.
Noem twee redenen waardoor de gemiddelde arbeidsproductiviteit kan stijgen.
Wat verstaan we onder duurzame economische groei
Was er in de betreffende periode sprake van evenwichtige economische groei? Licht je
antwoord toe.
34 Onderzoek heeft aangetoond dat een kapitaalintensieve productiewijze in veel gevallen meer
milieuvervuiling met zich meebrengt dan een arbeidsintensieve productiewijze. De toenemende
mechanisering en automatisering, waardoor een grotere kapitaalintensiteit ontstaat, is één van de
oorzaken van structuurwerkloosheid. Je zou dan ook kunnen zeggen dat grotere structurele
werkloosheid veroorzaakt door een hoge kapitaalintensiteit, samen gaat met een grotere vervuiling.
a Geef een voorbeeld van een kapitaalintensieve bedrijfstak die sterk vervuilend is.
b Noem naast mechanisering en automatisering nog een oorzaak van structuurwerkloosheid.
c
d
e
f
g
In een land bedraagt het bbp € 200 miljard. Het land kampt met structuurwerkloosheid en
milieuvervuiling.
De gemiddelde arbeidsproductiviteit is € 25.000. Verder zijn er in dat land 8,8 miljoen
arbeidskrachten beschikbaar.
Op advies van het IMF streeft de regering van het land voor het komende jaar naar een
'selectieve' economische groei van 0,8%. Ook wil de regering de werkloosheid terugdringen tot
400.000 arbeidskrachten. Daartoe wil zij de kapitaalintensiteit verminderen, wat zal leiden tot
een lagere arbeidsproductiviteit.
Bereken de omvang van de werkgelegenheid.
Hoeveel procent van de beroepsbevolking is zonder baan? Licht je antwoord toe met een
berekening.
Wat bedoelt de regering in dit verband met selectieve economische groei?
Leg uit waarom een verminderde kapitaalintensiteit tot een lagere arbeidsproductiviteit leidt.
Hoe groot zal de arbeidsproductiviteit moeten worden om beide doelstellingen (groei en
werkgelegenheid) te realiseren?
35 In het kader van haar economische politiek probeert de overheid in een land de volgende
doelstellingen te realiseren:
- een evenwichtige arbeidsmarkt
- een evenwichtige betalingsbalans
188

- een stabiel prijsniveau
- evenwichtige (duurzame) groei
- een rechtvaardige inkomensverdeling
Het realiseren van de ene doelstelling kan het realiseren van een andere belemmeren.
a
b
c
Stel dat er in dit land sprake is van conjunctuurwerkloosheid. Om die werkloosheid te bestrijden
verlaagt de overheid het tarief van de inkomstenbelasting. Dit kan in de toekomst echter leiden
tot een verslechtering van het saldo op de betalingsbalans en tot bestedingsinflatie.
Leg uit dat door deze tariefsverlaging de conjunctuurwerkloosheid kan verminderen.
Beredeneer dat deze tariefsverlaging kan leiden tot een verslechtering van het saldo op de
lopende rekening van de betalingsbalans.
Leg uit dat deze tariefsverlaging kan leiden tot bestedingsinflatie?
d
Met het oog op een evenwichtige (duurzame) groei voert de regering van dit land milieubeleid.
Zij hanteert daarbij onder andere de belastingen als beleidsinstrument. Zo wordt besloten dat
burgers geen belasting hoeven te betalen over rente op obligaties die worden uitgegeven om
milieuvriendelijke investeringen te financieren.
Leg uit dat door deze vorm van milieubeleid de secundaire inkomensverdeling schever kan
worden.
36 Het kabinet heeft de ambitie om de welvaart zowel in enge als in ruime zin te bevorderen. De
ministers zien het daarom als een belangrijke opgave om de Nederlandse consumenten en
producenten duidelijk te maken waarop het milieubeleid is gericht. Binnen de door het
milieubeleid gestelde grenzen kunnen producenten en consumenten dan kiezen voor duurzame
groei. Het kabinet wil langs verschillende lijnen dit gebied en het milieubeleid verder
vormgeven. In het Nationaal Milieubeleidsplan (NMP) staat daarover samengevat onder andere:
* Verbetering van het gebruik van het milieu blijft nodig, evenals het afspreken van een duidelijke
en consequente koers voor de langere termijn.
* Voor het bereiken van een duurzame economische groei is stimulering vereist van de hiervoor
essentiële ontwikkeling van technologie en kennis.
* Het draagvlak voor het milieubeleid moet groter worden. Daarom streeft de regering ernaar het
milieubeleid meer dan vroeger in te passen in een totaal omgevingsbeleid.
* Het kabinet wil het milieu meer tot uitdrukking laten komen in de prijzen. Zij wil de
marktwerking nog meer als instrument inzetten bij haar milieubeleid.
* Nog sterker dan voorheen zal de Nederlandse overheid proberen de internationale krachten te
bundelen tot een effectief internationaal milieubeleid.
a
b
c
d
e
Wat is het doel van het NMP?
Behoort het NMP tot het conjunctuur- of tot het structuurbeleid van de overheid? Motiveer je
antwoord.
Verklaar waarom de ontwikkeling van kennis en techniek essentieel is voor een duurzame
economische groei.
Op welke manier kan de marktwerking bijdragen aan een beter milieu?
In eerdere NMP-plannen stond sanering van vervuilde lucht, bodem en verontreinigd water
centraal. Nu komt er een nieuwe fase in het beleidsplan, namelijk dat van het milieubeheer. Wat
is het essentiële verschil tussen beide fasen?
37 Begin 2005 bevond de Reelandse economie zich in een ernstige recessie. Verschillende
stimulerende maatregelen die in de loop van 2005 werden genomen, droegen bij tot het
herstel van de Reelandse economie.
189

a
b
c
Eén van de stimulerende maatregelen hield in dat de Reelandse centrale bank de rente
verlaagde.
Leg uit dat een renteverlaging de gezinsconsumptie kan stimuleren.
Naast de gezinsconsumptie bestaan de bestedingscategorieën overheidsbestedingen,
export en investeringen.
Noem een bestedingscategorie die in het algemeen ongevoelig is voor een binnenlandse
renteverlaging. Geef daarvoor de verklaring.
Met een bestedingsimpuls ter waarde van 132 miljard euro droeg de Reelandse overheid
in 2005 bij tot het stimuleren van de economie. Stel dat deze bestedingsimpuls van de
Reelandse overheid uitsluitend bestond uit een toename van de overheidsbestedingen.
Door het multipliereffect (sneeuwbaleffect) van deze bestedingsimpuls werd een
toename van het nationale inkomen met meer dan 132 euro miljard verwacht.
Beschrijf hoe het bedoelde multipliereffect tot stand komt.
Stel dat de bestedingsimpuls van de Reelandse overheid uitsluitend had plaatsgevonden
in de vorm van een verlaging van de loonbelasting. Zo'n belastingverlaging kan invloed
hebben op zowel de conjunctuurwerkloosheid als op de structuurwerkloosheid.
d Leg uit dat door een verlaging van de loonbelasting de kwantitatieve
structuurwerkloosheid kan verminderen.
e
f
De grootste bijdrage aan het herstel van de Reelandse economie is echter geleverd door
het buitenland.
Blijkt deze bijdrage uit een verbetering of uit een verslechtering van het saldo op de
lopende rekening van de betalingsbalans van Reeland? Verklaar je antwoord.
De sterke groei van de bestedingen in Reeland in het begin van 2006 leidde tot een
toenemende vrees voor hogere inflatie.
Onder welke voorwaarde leidt een sterke groei van de bestedingen tot een toename van
de inflatie?
38 In 2005 bracht de Reelandse regering het Nationaal Milieubeleidsplan Plus (NMP-plus)
uit. Enkele maatregelen uit het NMP-plus zijn:
• Gebruikers van vervuilende goederen moeten heffingen betalen (bijvoorbeeld
heffingen op benzine en andere brandstoffen).
• Producenten van vervuilende goederen moeten heffingen betalen (bijvoorbeeld
heffingen op kunstmest en bestrijdingsmiddelen).
• Bedrijven worden verplicht tot milieu-investeringen (bijvoorbeeld installaties om
de uitstoot van giftige stoffen te beperken).
• De overheid gaat meer in het milieu investeren (bijvoorbeeld
zuiveringsinstallaties, openbaar vervoer).
a
b
Ook als de overheid de producenten heffingen laat betalen, kan de consument daarvan
nadeel ondervinden. Geef daarvoor een verklaring.
Door het verplichtstellen van milieu-investeringen kan op korte termijn de
werkgelegenheid in ons land toenemen. Geef daarvoor een verklaring.
De gevolgen van het NMP-plus voor de werkgelegenheid op langere termijn zijn sterk
190

c
d
e
afhankelijk van de milieumaatregelen in het buitenland.
Leg uit dat in Nederland werkgelegenheid verloren kan gaan als het buitenland minder
strenge milieumaatregelen neemt dan Nederland.
Een van de knelpunten van het NMP-plus is de financiering van de
overheidsinvesteringen. Volgens sommigen worden die investeringen pas betaalbaar bij
voldoende economische groei.
Leg uit dat bij economische groei de overheid haar milieu-investeringen gemakkelijker
kan financieren.
Anderen benadrukken juist dat een beperking van de economische groei nodig is om de
welvaart te doen toenemen. Geef daarvoor een verklaring.
39 In de periode 2004-2005 daalde in Reeland de spaarquote. In diezelfde periode groeide
de economie in Reeland met meer dan drie procent. Ondanks deze sterke groei was er
toch vrijwel geen sprake van inflatie.
a Welke maatstaf wordt in publicaties doorgaans gebruikt voor de groei van de economie?
b Leg uit in welk geval een sterke groei van de economie bij een gegeven
productiecapaciteit niet hoeft te leiden tot inflatie.
c Leg uit dat de daling van de spaarquote de groei van de economie kan hebben
bevorderd.
d
e
f
Door de groei van de economie daalde de totale werkloosheid als percentage van de
beroepsbevolking van 10,3 procent in 2004 tot 8,9 procent in 2005. Dat kwam neer op
een afname van het aantal werklozen met 500.000 tot in totaal 2,5 miljoen. Het aantal
langdurig werklozen bleef echter onveranderd 1,5 miljoen.
Bereken de procentuele stijging van het aandeel van de langdurige werkloosheid in de
totale werkloosheid in 2005 ten opzichte van 2004.
Leg uit waardoor langdurig werklozen ook bij een groeiende economie niet vaak een
baan aangeboden krijgen.
Ondanks de groei van de economie verbeterde de financiële positie van veel Reelanders
nauwelijks. Dat kwam onder meer door een stijging van de belastingdruk. Zo werd de
omzetbelasting (BTW) op energie verhoogd van 8 naar 17,5 procent.
Leidt deze verhoging van de omzetbelasting tot een lager besteedbaar inkomen of tot
een lagere koopkracht? Verklaar het antwoord.
40 Economische kringloop
Het begrotingsbeleid van de rijksoverheid kan zowel via de ontvangsten als via de
uitgaven worden gevoerd.
a Noem twee ontvangsten van de rijksoverheid die niet tot de belastingontvangsten
worden gerekend.
Met het begrotingsbeleid kan de rijksoverheid proberen zowel de conjuncturele als de
structurele werkloosheid te bestrijden. Bij structurele werkloosheid wordt onderscheid
gemaakt tussen kwantitatieve en kwalitatieve structuurwerkloosheid.
191

c
d
De afgelopen jaren heeft de rijksoverheid de loonbelasting verlaagd door het
arbeidskostenforfait voor werkenden (aftrekpost in verband met beroepskosten) te
verhogen.
Leg uit dat door de verlaging van de loonbelasting de conjuncturele werkloosheid kan
verminderen.
Leg uit dat door de verhoging van het arbeidskostenforfait via de aanbodzijde van de
arbeidsmarkt de kwalitatieve structuurwerkloosheid kan verminderen.
De rijksoverheid streeft al enkele jaren naar een beperking van het financieringstekort.
Stel dat het nationale inkomen in een bepaald jaar 500 miljard euro bedraagt en het
financieringstekort 25 miljard euro, dat is 5%van het nationale inkomen. Stel verder dat
er sprake is van een conjuncturele neergang en dat het nationale inkomen daardoor gaat
dalen.
Stel dat de regering in de gegeven situatie het bedrag van het financieringstekort
aanvankelijk wenst te handhaven op 25 miljard euro.
Leg uit dat dit beleid pro-cyclisch werkt.
Stel vervolgens dat de regering in de gegeven situatie het financieringstekort bij nader
inzien wenst te handhaven op 5% van het nationale inkomen.
e Leg uit dat het pro-cyclische effect in dat geval groter is dan bij vraag d.
f
De uitgaven van de rijksoverheid bestaan uit drie categorieën: overdrachten,
consumptie en investeringen. In het kader van haar structuurbeleid streeft de regering
naar een verandering in de samenstelling van de uitgaven.
Van welke van de genoemde uitgavencategorieën moet het aandeel in de totale
overheidsuitgaven in het kader van het structuurbeleid toenemen? Verklaar het
antwoord.
41 Achter de schermen van de groei
In de tabellen 1 en 2 staat een zevental gegevens over de economische ontwikkeling van
Nederland in de laatste drie decennia van de vorige eeuw.
192

a
b
c
d
e
Bereken het percentage voor de werkloze beroepsbevolking in 1971.
Laat zien, met een vergelijking van de gegevens in de regels 2 en 3, welke ontwikkeling de
stijging van de werkloze beroepsbevolking in de periode 1981-­‐1990 heeft afgeremd.
Terugkijkend op de laatste drie decennia van de vorige eeuw trekt een econoom in 2001
een aantal conclusies. Daarbij betrekt hij ook de loonmatiging die hij omschrijft als de
situatie waarbij een beperkte loonstijging leidt tot een daling van de reële loonkosten per
eenheid product.
conclusie 1
In de periode 1971-­‐1980 werd de economische groei vooral veroorzaakt door een groei
van de arbeidsproductiviteit en nauwelijks door een groei van het arbeidsvolume.
conclusie 2
In de periode 1981-­‐1990 was er sprake van loonmatiging.
conclusie 3
In het laatste decennium van de vorige eeuw was de forse banengroei de motor achter de
economische groei.
Is conclusie 1 juist? Verklaar het antwoord met een berekening op basis van tabel 1.
Geef de onderbouwing voor conclusie 2, door gegevens uit tabel 1 en tabel 2 te
combineren.
Leg uit op welke manier een forse banengroei zowel oorzaak als gevolg kan zijn van
economische groei.
42 Schrijfopdracht
Bij deze opgave moet je gebruik maken van de gegevens uit de figuren aan het einde van deze
opgave
Kansen kunnen keren op de arbeidsmarkt
Er heerst krapte op de Nederlandse arbeidsmarkt. Het arbeidsmarktbeleid van de
overheid is tot nu toe vooral gericht geweest op de werkloze beroepsbevolking. Echter, in
een situatie van krapte op de arbeidsmarkt zijn maatregelen gewenst die zorgen voor
vergroting van het arbeidsaanbod om daarmee te zorgen voor het behoud van een
evenwichtige economische groei.
De overheid heeft diverse
instrumenten ter beschikking
om de situatie op de
arbeidsmarkt te beïnvloeden.
De overheid wil een advies dat
zowel aangeeft waarom
vergroting van het
arbeidsaanbod nodig is als ook
hoe zij het best ervoor kan
zorgen dat deze vergroting
optreedt. Hiertoe heeft ze een
onderzoek laten doen waaruit
de gegevens op de volgende
193

a
b
c
d
pagina naar voren zijn gekomen. De kans op betaald werk wordt daarbij bepaald door de
vraag op de arbeidsmarkt.
Schrijf het advies waarin de volgende aspecten naar voren komen.
Een argument waaruit blijkt dat vergroting van het arbeidsaanbod in een situatie van
krapte op de arbeidsmarkt nodig is om te zorgen voor het behoud van economische groei.
Een argument waaruit blijkt dat er, gegeven de situatie aan de aanbodkant van de
arbeidsmarkt, vergroting van het arbeidsaanbod mogelijk is.
Een argument waaruit blijkt dat het, gegeven de situatie aan de vraagkant van de
arbeidsmarkt, realistisch is het beleid te richten op vergroting van het arbeidsaanbod.
Hieronder staan vijf maatregelen die de overheid kan nemen. Uitgaande van de gegevens
in de tabel zijn echter maar twee van de vijf maatregelen geschikt om op te nemen in dit
advies.
1 verlaging van de hoogste schijftarieven van de loonbelasting;
2 mogelijkheden vergroten voor flexibele werktijden;
3 strengere keuringseisen bij de toelating tot de WAO;
4 subsidies gericht op verbeteren van kinderopvang;
5 werven van buitenlandse werknemers.
Kies de juiste twee maatregelen en neem ze met een toelichting op in het advies.
Aanwijzingen
• De onderdelen van het advies moeten logisch op elkaar aansluiten.
• Gebruik voor het advies 125 woorden. Een afwijking van 25 woorden is toegestaan.
194

43 Kinderen opvoeden taak van man en vrouw
Robert-Jan heeft bij economie gekozen voor de volgende praktische opdracht: Verzamel
gegevens over de huidige regelingen die in Nederland gelden met betrekking tot
zwangerschapsverlof en ouderschapsverlof. Beoordeel in een schriftelijk verslag of deze
regelingen de emancipatie bevorderen en de arbeidsmarkt verruimen.
Het laatste deel uit het verslag van Robert-Jan: “Kinderen opvoeden is een taak van man en
vrouw. Ik vind de regelingen om ouders gelegenheid te geven samen hun kinderen op te voeden
in Nederland te beperkt. Het recht op zestien weken betaald zwangerschapsverlof is alleen
bedoeld voor de periode dat vrouwen niet in staat geacht worden om te kunnen werken. Naast
zwangerschapsverlof hebben mannen en vrouwen recht op dertien weken onbetaald
ouderschapsverlof. In een land als Zweden kunnen ouders veel langer betaald
ouderschapsverlof krijgen. Als de overheid wil dat meer mannen dan nu zorgtaken op zich
nemen en wil voorkomen dat vrouwen stoppen met betaald werk als ze een kind krijgen, moet
de overheid in Nederland ingrijpende maatregelen nemen. Dergelijke maatregelen bevorderen
niet alleen de emancipatie, maar kunnen ook helpen om verkrapping op de arbeidsmarkt tegen
te gaan.
Als de regering maatregelen neemt die de herverdeling van zorgtaken en betaald werk tussen
man en vrouw echt bevorderen, heeft dit twee gevolgen:
1 de participatiegraad van vrouwen zal stijgen;
2 de p/a-ratio (dit is het aantal werkzame personen per arbeidsjaar) van mannen zal ook stijgen.
Mijn conclusie is dat beide gevolgen de arbeidsmarkt verruimen.”
a Leg uit dat uitbreiding van kinderopvang door bedrijven tot toename van de participatiegraad
van vrouwen kan leiden.
b Leg uit dat de emancipatie tot toename van de p/a-ratio van mannen kan leiden.
c Welke fout maakt Robert-Jan in de conclusie van zijn verslag? Verklaar het antwoord.
44 Minimumloon en werkloosheid
Werkloosheid en het bestaan van een wettelijk minimumloon worden vaak met elkaar in
verband gebracht. Terecht?
195

Figuur 1 en tabel 1 verschaffen daarover enige informatie.
In figuur 1 staat op de verticale as de werkloosheid onder mensen met een lage
arbeidsproductiviteit in procenten van de totale groep arbeidskrachten met een lage
arbeidsproductiviteit. Op de horizontale as staat de Kaitz-index: het minimumloon in procenten
van het gemiddelde loon.
a
b
c
d
Bereken de hoogte van het gemiddelde loon in euro’s in Spanje als bekend is dat het
minimumloon in Nederland € 12.781 bedraagt.
Een onderzoeker doet op basis van figuur 1 en tabel 1 een tweetal uitspraken:
uitspraak 1: Een hoge Kaitz-index gaat samen met een relatief hoge werkloosheid onder
arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit.
uitspraak 2: Het algemeen verbindend verklaren van CAO’s kan, bij een gelijk minimumloon,
leiden tot een relatief lage Kaitz-index.
Leg uit hoe een verhoging van het minimumloon kan leiden tot meer werkloosheid onder
arbeidskrachten met een lage arbeidsproductiviteit.
Is uitspraak 1 juist, op basis van de verstrekte gegevens? Licht het antwoord toe.
Geef een verklaring voor het in uitspraak 2 gegeven verband.
196

45 Verschil moet er wezen?
Een veelgehoorde opvatting omtrent beloningsverschillen van arbeid, ook wel loondifferentiatie
genoemd, is dat ze een teken zijn van een goed functionerende arbeidsmarkt. Loondifferentiatie
kan leiden tot lagere werkloosheid. In deze opgave wordt loondifferentiatie bekeken in de
Verenigde Staten (VS), drie EUlanden (EU1, EU2 en EU3) en een denkbeeldig land X. Door de
ontvangers van brutolonen in tien gelijke groepen te verdelen ontstaan er loondecielen. De
indeling is gebaseerd op de hoogte van het gemiddelde brutoloon, oplopend van laag naar hoog.
De mate van loondifferentiatie wordt vaak gemeten door het gemiddelde brutoloon in het tiende
loondeciel te delen door het gemiddelde brutoloon in het eerste loondeciel.
In figuur 2 is voor de genoemde landen de samenhang weergegeven tussen loondifferentiatie en
werkloosheid. Tabel 3 geeft nadere informatie met betrekking tot loondifferentiatie in deze
landen.
197

a Leg uit hoe loondifferentiatie kan leiden tot vermindering van kwalitatieve
structuurwerkloosheid.
Een econoom beweert: “Alleen al op basis van tabel 3 kan ik concluderen dat van deze vier
landen de mate van loondifferentiatie het grootst is in de VS.”
b Is de bewering van de econoom juist? Verklaar het antwoord met behulp van tabel 3.
c
d
Is er in land X sprake van loondifferentiatie? Verklaar je antwoord.
Laat met een berekening zien hoe de loonverhouding tiende/eerste loondeciel voor EU2 is
bepaald.
e
Voor één land in figuur 2 blijkt dat de veelgehoorde opvatting omtrent het verband tussen
loondifferentiatie en werkloosheid niet opgaat. Dit hangt samen met het niveau van de
loonkosten in dat land.
Noem dat land en leg uit hoe de relatieve hoogte van de loonkosten een verklaring kan zijn voor
het niet opgaan van het genoemde verband.
46 Problemen en successen
De ontwikkeling van de Nederlandse economie tussen 1995 en 2000 is een mengeling van
problemen en successen. Een econoom analyseert een aantal ontwikkelingen in deze periode.
Centraal staat voor hem het probleem dat er te veel inactieven zijn in de beroepsgeschikte
bevolking. In de definitie van deze econoom vormen de werkloze beroepsbevolking plus de
personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering samen de groep inactieven.
De econoom maakt in zijn analyse gebruik van enkele (bewerkte) gegevens van de
arbeidsmarkt:
198

a
De econoom trekt voor de periode 1995-2000 de volgende drie conclusies:
conclusie 1: De werkloze beroepsbevolking is wel gedaald, maar dat komt vooral door de
ontwikkeling van de p/a-ratio.
conclusie 2: Omdat de werkloosheid sterker is gedaald dan het aantal personen met een
arbeidsongeschiktheidsuitkering is gestegen, is het totaal aantal inactieven afgenomen.
conclusie 3: De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben bijgedragen aan een verlaging van
de collectieve lastendruk.
Neem tabel 4 over en vul deze verder in met behulp van de gegevens uit tabel 3. Laat voor elk
in te vullen gegeven in tabel 4 de berekening zien.
b Was de p/a-ratio in 2000 groter dan, gelijk aan of kleiner dan de p/a-ratio in 1995? Verklaar het
antwoord op basis van conclusie 1 en zonder het maken van een berekening.
c Is conclusie 2 van de econoom juist? Verklaar het antwoord met behulp van de tabellen 3 en 4.
d Geef op basis van tabel 3 twee argumenten voor conclusie 3. Verklaar hoe deze argumenten de
conclusie ondersteunen.
47 Een beetje werkloos?
In 2009 is het einde van de economische wereldcrisis nog niet in zicht. De
Nederlandse economie bevindt zich in een periode van laagconjunctuur en de
werkloosheid stijgt. Maar volgens de jongste cijfers van het Centraal Bureau voor de
Statistiek (CBS) is de werkloosheid in de periode mei-juli 2009 minder toegenomen
dan verwacht. Het aantal werklozen steeg in de afgelopen maand met 13.000 en komt
daarmee op een gemiddelde van 386.000 over de periode mei-juli. “De cijfers vallen
mij mee”, aldus Michiel Vergeer van het CBS. “Eén verklaring hiervoor kan ik wel
199

noemen, namelijk de deeltijd-WW-regeling.” Per 1 april 2009 werd de deeltijd-WWregeling
van kracht om vakbekwame arbeidskrachten te behouden voor bedrijven die
door de crisis een tekort aan afzetmogelijkheden hadden. De regeling werd op 23 juni
2009 tijdelijk stopgezet omdat het maximale budget voor deeltijd-WW in 2009 al bereikt
was. In totaal werden er tussen 1 april en 23 juni bijna 30.000 deeltijd-WW-ers
aangemeld.
Gebruik bron 4.
a
Leg uit dat de deeltijd-WW-regeling een dempende invloed kan hebben op een
neergaande conjunctuur.
Sommige bedrijven hebben in 2009 meer dan de helft van hun personeelsbestand
aangemeld voor deze regeling. Dat leidde tot kritische vragen in het parlement: is hier
sprake van een risico op moreel wangedrag (moral hazard)?
Gebruik bron 4 bij de vragen 8 en 9.
b
c
Leg uit dat er sprake kan zijn van moreel wangedrag als bedrijven een groot aantal
werknemers aanmelden voor de deeltijd-WW-regeling.
Leg uit met welke voorwaarde uit de deeltijd-WW-regeling de overheid probeert het
risico van moreel wangedrag te verkleinen.
Marlette bv is een bedrijf met tien werknemers dat voornamelijk produceert voor de
buitenlandse markt. De afzet is door de economische crisis sterk afgenomen. In april
2009 overweegt de bedrijfsleiding van Marlette bv om voor haar werknemers deeltijd-
WW aan te vragen. Ze raadpleegt daarvoor bron 4 en maakt een schema, zie bron 5,
waarin ze een schatting maakt van het te verwachten financiële voordeel of nadeel van
elke keuzemogelijkheid.
Twee bedrijfsleiders verschillen van mening over het aantal werknemers waarvoor ze
deeltijd-WW willen aanvragen. Beiden gaan uit van het maximale aantal maanden bij
elke keuzemogelijkheid.
200

Het hoofd financiën stelt: “Ik wil zo veel mogelijk financieel voordeel uit die regeling
halen, dus laten we voor alle werknemers deeltijd-WW aanvragen.”
Het hoofd personeelszaken stelt: “Ik wil slechts voor twee werknemers deeltijd-WW
aanvragen, want dat verkleint het risico dat we straks nog een deel van het voordeel
moeten terugbetalen.”
Gebruik bron 4 en bron 5 bij de vragen 10 en 11.
d
e
f
Laat een berekening zien die het hoofd financiën kan gebruiken om zijn voorstel te
onderbouwen.
Leg de stelling van het hoofd personeelszaken uit.
Beschrijf een economisch voordeel voor Marlette bv op langere termijn van het
gebruikmaken van de deeltijd-WW-regeling.
48 Wat is goed in slechte tijden?
In maart 2010 presenteert het Centraal Plan Bureau (CPB) een voorspelling voor de
Nederlandse economie voor de jaren 2010 en 2011: vanaf de tweede helft van 2009
groeit de Nederlandse economie weer en het CPB voorspelt dat deze groei zal
doorzetten. Maar de schade van de kredietcrisis van 2008 is daarmee nog niet
hersteld. Deze crisis veroorzaakte een afname van het bbp met 5% en een
verslechtering van de Nederlandse overheidsfinanciën: het financieringsoverschot van
begin 2008 zal omslaan naar een financieringstekort in 2010. Stimuleringsmaatregelen
van de overheid, zoals het verhogen van de overheidsbestedingen, hebben
bijgedragen aan deze verslechtering. Anderzijds hebben deze stimuleringsmaatregelen
en enkele automatische stabilisatoren de recessie gedempt.
a Leg uit dat stimuleringsmaatregelen van de overheid kunnen worden gezien als een
vorm van uitgestelde belastingheffing.
201

Voorbeelden van automatische stabilisatoren zijn werkloosheidsverzekeringen en
progressieve belastingen.
Kies één van beide voorbeelden en leg de dempende werking uit in tijden van recessie.
Het CPB: “Om de overheidsfinanciën weer op orde te krijgen, zou het kabinet de
komende jaren € 29 miljard dienen te besparen. Een belangrijk deel van die besparing
kan plaatsvinden in de gezondheidszorg en op de woningmarkt.” Naar aanleiding van
deze uitspraak reageren economen via de media. Enkele reacties, die gaan over de
woningmarkt, zijn opgenomen in bron 5.
Gebruik bron 5.
c
Leg uit welk effect de hypotheekrenteaftrek heeft op de prijsvorming op de
woningmarkt.
Lodewijk Dijkgraaf heeft in 2010 een bruto jaarinkomen van € 54.000. Voor zijn eigen
woning heeft Lodewijk een aflossingsvrije hypotheek afgesloten van € 220.000 met een
looptijd van 30 jaar en een rentepercentage van 4,5%. Overige aftrekposten heeft
Lodewijk niet.
Gebruik bron 5 en bron 6.
NB: voor de eenvoud wordt bij de volgende vragen afgezien van andere fiscale
elementen van de eigen woning dan de hypotheekrenteaftrek.
202

d
e
Bereken de toename van de belastinginkomsten voor de overheid, die het gevolg kan
zijn van de afschaffing van de hypotheekrenteaftrek.
Neem daarvoor de gegevens van Lodewijk als gemiddelde voor 3,5 miljoen
woningeigenaren in Nederland met een hypotheekschuld.
Leg de visie van Wellink uit, die zegt dat nu niet het juiste moment is voor de
afschaffing van de hypotheekrenteaftrek. Gebruik in de uitleg het begrip procyclisch.
49 uit een krant van augustus 2009:
In 2009 is het einde van de economische wereldcrisis nog niet in zicht. De
Nederlandse economie bevindt zich in een periode van laagconjunctuur en dat is te
zien aan de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. De toename van de werkloosheid
komt vooral voor rekening van de jongeren. Zij worden als eerste ontslagen indien het
bedrijf waarvoor zij werken het moeilijk krijgt. En schoolverlaters komen moeilijker aan
hun eerste baan. Het aantal werklozen steeg in de afgelopen maand met 13.000 en
komt daarmee op een gemiddelde van 386.000 over de periode mei-juli. Na correctie
voor seizoeninvloeden komt het gecorrigeerde gemiddelde uit op 371.000, zo blijkt uit
de cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daarnaast is opvallend
dat, zo blijkt uit recente inschrijvingscijfers van onderwijsinstellingen, meer scholieren
ervoor kiezen om na het behalen van het diploma een vervolgopleiding te gaan doen.
Elk jaar corrigeert het CBS de werkloosheidscijfers voor seizoeninvloeden. Correctie is
nodig vanwege ontwikkelingen aan de aanbodzijde en ontwikkelingen aan de
vraagzijde van de arbeidsmarkt.
Gebruik het bovenstaande krantenfragment.
a Noem een ontwikkeling aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt die de correctie in de
periode mei-juli nodig maakt en geef de reden voor die correctie.
Combineer het bovenstaande krantenfragment en bron 7.
203

c
Verklaar het verband tussen de ontwikkeling van de jongerenwerkloosheid en de
ontwikkeling van de totale werkloosheid in periodes van laagconjunctuur:
* verwerk de drie verschillende gegevens uit de grafiek van bron 7;
* Leg een verband met het krantenfragment.
Leg uit dat er bij scholieren die, na het behalen van een diploma, kiezen voor een
vervolgopleiding sprake kan zijn van risicoaversie.
Jaap en Yasmina zitten in het eindexamenjaar havo en schrijven in 2009 een
profielwerkstuk met als titel: “No future voor werkloze jongeren?”. Zelf zijn ze
optimistisch over hun kansen op de arbeidsmarkt. Jaap wil direct na de havo gaan
werken. Yasmina wil liever na de havo een hogere opleiding gaan volgen.
Tussen Jaap en Yasmina ontstaat een discussie over de keuze ‘werken of studeren’.
Volgens Jaap is het in 2009 verstandig om zo snel mogelijk betaalde arbeid te zoeken.
Hij kiest voor ‘werken’ en heeft daarvoor twee argumenten:
1 Werkzoekenden met een middelbare opleiding maken evenveel kans op betaalde
arbeid als werkzoekenden met een hogere opleiding.
2 Werkloosheid onder jongeren is in Nederland relatief laag als je het vergelijkt met het
gemiddelde van jongeren in de EU, dus in Nederland zijn de kansen op betaalde
arbeid voor jongeren blijkbaar relatief goed.
Gebruik bron 8 en bron 9.
204

205

d
e
Kies één van beide argumenten van Jaap en leg uit of Jaap dit argument kan
onderbouwen met gebruik van de bronnen 8 en 9:
Schrijf het nummer van het gekozen argument op;
Geef van beide bronnen aan of ze het argument van Jaap kunnen onderbouwen.
Yasmina kiest echter voor ‘studeren’. Zij onderbouwt deze keuze met een redenering
waarin ze het begrip ‘ruilen over de tijd’ (intertemporele ruil) wil toepassen:
“Ik kies voor een investering in mijn ‘menselijk kapitaal’. Door een hogere opleiding te
volgen ……………”
Maak de redenering van Yasmina volledig. Gebruik in de redenering tenminste de
volgende woorden: lenen, schuld, rente, inkomen.
Gebruik ongeveer 50 woorden.
50 Tijd voor verandering
In de periode 2007-2008 kreeg de internationale bankensector grote klappen. De
kredietcrisis leidde tot een forse daling van de aandelenkoersen. Omdat grote
internationale banken failliet dreigden te gaan, kwamen verschillende overheden en
centrale banken (CB) met reddingsplannen. Toen in de loop van 2008 deze
kredietcrisis zijn weerslag kreeg op de reële economie en er sprake was van een
internationale economische teruggang, verlaagde de centrale bank van de Verenigde
Staten (VS) de rente. De Europese Centrale Bank (ECB) volgde deze renteverlaging
pas enige maanden later. Ze wees voor deze vertraagde reactie op de doelstelling van
het monetair beleid van de ECB.
Toch zette de teruggang door en eind 2008 was er sprake van een recessie met een
toename van de werkloosheid tot gevolg. De toename van de werkloosheid valt deels
te verklaren uit de ontwikkeling van het particuliere vermogen in 2008 maar ook uit de
economische relaties tussen de VS en de Eurozone (EZ).
a Beschrijf hoe een toename van de werkloosheid in de VS kan leiden tot een toename
van de werkloosheid in de EZ.
b Geef een verklaring voor de toename van de werkloosheid die gebaseerd is op de
ontwikkeling van het particuliere aandelenvermogen.
c Geef een andere verklaring voor de toename van de werkloosheid. Maak daarbij
gebruik van ten minste één figuur uit bron 1.
d Geef een verklaring voor het verband tussen de ontwikkeling van de bezettingsgraad
en de index van het prijsniveau in de VS tussen juli 2008 en december 2008.
e Geef de verklaring die de ECB, gelet op haar doelstelling, gegeven zal hebben om pas
enige maanden later dan de centrale bank van de VS de rente te verlagen.
f
Een journalist die onderzoek heeft gedaan naar de oorzaken van de kredietcrisis,
schrijft een artikel: Tijd voor verandering. Hij wijst daarin op de twee grote problemen
waarmee de economie van de VS de komende jaren geconfronteerd wordt. Enerzijds is
de financiering van de particuliere en de collectieve sector in gevaar en anderzijds zijn
de economische relaties met het buitenland zorgelijk.
De journalist vraagt aan jou in een deel van het artikel de samenhang weer te geven
tussen één van deze problemen en drie structurele aspecten van de economie van de
VS (zie bron 2).
Schrijf de tekst van het genoemde deel van het artikel. De tekst moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
206

207

51 De grote recessie
In maart 2009 voorspelt een economisch onderzoeksbureau dat in 2009 de productie in
Nederland 3,5% lager zal uitkomen dan in 2008. De recessie is een feit. Als
belangrijkste oorzaak van de recessie ziet het onderzoeksbureau de inzakkende
wereldconjunctuur, hetgeen onder andere zijn weerslag heeft op de particuliere
consumptie in Nederland.
In de onderstaande tabel staan enkele macro-economische cijfers over 2008 en de
door het onderzoeksbureau voorspelde cijfers voor 2009.
Tegen deze achtergrond ontstaat er een discussie over de vraag of de overheid over
moet gaan tot anticyclisch begrotingsbeleid.
Econoom A vindt van niet en stelt dat de overheid helemaal geen anticyclisch
begrotingsbeleid hoeft te voeren, aangezien de overheidsbegroting werkt als een
ingebouwde conjunctuurstabilisator.
Econoom B stelt dat anticyclisch begrotingsbeleid alleen noodzakelijk is als er sprake is
van deflatieverwachtingen, aangezien die de recessie zouden kunnen versterken, maar
van deflatie is volgens hem nog geen sprake.
Econoom C wijst anticyclisch begrotingsbeleid van de hand, aangezien dat volgens
hem in de Nederlandse situatie niet effectief is. Hij doelt daarbij op het open karakter
van de Nederlandse economie.
a
b
c
d
e
Geef een verklaring voor het verband tussen de inzakkende wereldconjunctuur en de
ontwikkeling van de particuliere consumptie in Nederland in 2009.
Leg uit dat de overheidsbegroting bij een recessie kan werken als een ingebouwde
conjunctuurstabilisator.
Leg uit dat deflatieverwachtingen een recessie kunnen versterken.
Laat met een berekening zien of er volgens het onderzoeksbureau in 2009 sprake is
van deflatie.
Beschrijf de redenering van econoom C. Betrek daarbij zowel de uitvoer als de invoer.
52 VS en EU economisch tot elkaar veroordeeld
Een journalist analyseert in een artikel de verwevenheid van de economieën van de
Verenigde Staten van Amerika (VS) en de Europese Unie (EU). Hij beschrijft de manier
waarop een economische recessie in de VS, met de daarbij behorende daling van het
nationale inkomen, via internationale handel kan leiden tot een economische recessie
in de EU. In het artikel illustreert hij die verwevenheid met de onderstaande figuur. De
208

pijlen geven oorzaak-gevolgrelaties weer. De coëfficiënten in de pijlen geven de
verhouding aan tussen de verandering van de genoemde grootheden in euro’s.
Voorbeeld: als ‘export rest van de wereld’ met € 5 miljard verandert, verandert
‘nationaal inkomen rest van de wereld’ met € 6 miljard.
a
b
c
d
In de uitgangssituatie van de analyse stelt de journalist het nationale inkomen van de
VS (omgerekend) op € 10.000 miljard. Het nationale inkomen van de EU in de
uitgangssituatie stelt hij op € 12.000 miljard. De journalist gaat er vanuit dat het
nationale inkomen van de VS op zeker moment tijdens een recessie met 4% daalt. De
journalist schrijft: “Volgens dit model zal de daling van het nationale inkomen van de VS
met 4%, leiden tot een aanzienlijk kleinere daling van het nationale inkomen van de
EU.”
De journalist krijgt de nodige reacties op het artikel.
Een econoom schrijft dat het model onvolledig is. Het gaat volgens hem niet alleen om
de internationale handel. Een recessie in de VS kan ook via de aandelenkoersen op de
beurzen van de VS en de EU naar de EU overslaan.
Een collega econoom: ook het feit dat in het model geen rekening is gehouden met de
wisselkoers tussen dollar en euro, maakt de analyse tamelijk zwak.
Leg uit hoe een verandering van de export van de EU kan leiden tot een verandering
van het nationale inkomen van de EU die groter is dan de verandering van de export
van de EU.
Bereken met hoeveel procent het nationale inkomen van de EU in dit model daalt door
de gegeven daling van het nationale inkomen van de VS.
Leg uit hoe een recessie in de VS via de aandelenkoersen op de beurzen van de VS
en de EU kan overslaan naar de EU.
Zou het effect van een recessie in de VS op het nationale inkomen van de EU groter of
kleiner zijn als in het model rekening zou zijn gehouden met de verandering van de
wisselkoers dollar/euro door de verandering van de import van de VS? Verklaar het
antwoord.
Tijdens een economische top van delegaties van de VS en de EU, verkennen de
partijen de mogelijkheid om in tijden van een recessie een gezamenlijk anticyclisch
conjunctuurbeleid te voeren. Een aanwezige analist is niet optimistisch. Hij stelt dat de
VS en de EU in een gevangenendilemma kunnen belanden als zich een dergelijke
situatie daadwerkelijk zou voordoen. De reputatie van beide partijen zal dan uitmaken
209

e
of ze tot afspraken kunnen komen. De analist stelt dat de VS en de EU er verstandig
aan zouden doen een strategie te voeren die tot samenwerking leidt.
Beschrijf de gedachtegang van de analist. Beschrijf hoe er in de gegeven situatie een
gevangenendilemma kan ontstaan, vervolgens welke rol reputatie speelt bij het
ontstaan / doorbreken van gevangenendilemma en tenslotte een strategie die tot
samenwerking zou kunnen leiden. De beschrijving moet passen in de gegeven context.
Gebruik ongeveer 125 woorden.
210

Toetsboek hoofdstuk 17 Goede tijden slechte tijden deel 2
1 De Nederlandse export hangt af van de conjuncturele ontwikkeling in de wereld. Kun je
met behulp van de tabel een uitspraak doen over deze conjuncturele situatie in de
eerste jaren van het derde millennium.
Nederlandse internationale handel in goederen 1996-2003 in miljarden euro
Jaar Export (uitvoer) (Import (invoer)
1996 153 140
1997 171 157
1998 180 168
1999 188 178
2000 231 216
2001 241 218
2002 232 205
2003 233 206
Bron: CBS 2004
2 De EU en de VS produceren beide graan en auto's. De productie per arbeidsjaar bij
een situatie zonder internationale handel is in onderstaande tabel weergegeven.
Productie per arbeidsjaar van graan en auto’s in de EU en de VS
Graan (in ton)
Auto’s
EU 50 10
VS 80 12
Laat met een berekening zien waarom de EU zich meer specialiseert in auto’s en de
VS in graan.
3 Inflatiespook dreigt
Het gaat erg goed met de Amerikaanse
economie. De figuur hiernaast laat zien dat
er sprake is van een sterke economische
groei. Maar volgens sommige economen
dreigt de Amerikaanse economie
slachtoffer te worden van het eigen
succes. Zo stelt Alan Greenspan, president
van de Amerikaanse centrale bank, dat
een aanhoudend snelle groei zal leiden tot
een forse loonstijging. En die loonstijging
kan volgens analisten leiden tot inflatie.
a
Geef voor de stelling van Alan Greenspan
een verklaring. Gebruik daarbij beide
gegevens in de figuur.
b
Een loonstijging zal alleen onder bepaalde voorwaarden leiden tot inflatie.
Beschrijf twee voorwaarden waaraan moet zijn voldaan.
211

c
Inflatie zal de internationale concurrentiepositie van Amerika aantasten. Dat kan weer
een extra impuls aan de inflatie geven doordat de Amerikaanse economie te maken
krijgt met hogere prijzen van geïmporteerde producten.
Beschrijf hoe de verslechtering van de internationale concurrentiepositie kan leiden tot
de hogere prijzen van geïmporteerde producten.
(Vwo deelvak 2001-II-8)
4 De economische groei in Nederland is in 1998 bijna 4% geweest. Een groei van de
productie in deze orde van grootte duidt op een fase van hoogconjunctuur. Typerend
voor een fase van hoogconjunctuur is dat de arbeidsmarkt krapper wordt waardoor de
lonen kunnen stijgen.
a Noem een ander kenmerk van een fase van hoogconjunctuur.
b Leg uit hoe een verkrapping van de arbeidsmarkt tot een loonstijging kan leiden.
c
d
e
f
Omdat een loonstijging de internationale concurrentiepositie van Nederland in gevaar
kan brengen pleiten sommigen voor beperking van de loonstijging. Deze beperking kan
via verbetering van de internationale concurrentiepositie tot toename van de export
leiden.
Leg uit dat beperking van de loonstijging tot verbetering van de internationale
concurrentiepositie kan leiden.
Leg uit dat verbetering van de internationale concurrentiepositie tot toename van de
export kan leiden.
Een toename van de export kan leiden tot afname van het overheidstekort.
Geef daarvoor een verklaring. Betrek in het antwoord zowel de inkomsten als de
uitgaven van de overheid.
Om de sterke concurrentiepositie van Nederland ten opzichte van het buitenland te
behouden, wordt door de Nederlandse overheid veel extra geld geïnvesteerd in
verbetering van de vervoersmogelijkheden, zoals de Betuwelijn.
Leg uit dat een recessie in Duitsland tot een recessie in Nederland kan leiden.
(Havo totaalvak 2000-I-1)
5 Nederlanders dozenschuivers?
Wanneer in ons land geïmporteerde goederen tijdelijk Nederlands eigendom worden,
maar vervolgens geëxporteerd worden naar een derde land, spreken we van
wederuitvoer. Het belang van de wederuitvoer voor de Nederlandse handel is in de
afgelopen jaren toegenomen. In 1995 bestond de Nederlandse export voor 27% uit
wederuitvoer, in 2004 is dat percentage 34%. Is Nederland een land van
dozenschuivers geworden? En is dat gunstig voor de economische groei?
In onderstaande tabel worden enkele gegevens over de buitenlandse handel van
Nederland voor de jaren 2001 tot en met 2004 weergegeven.
212

Op basis van deze tabel kan worden berekend dat het gewogen gemiddelde van de
groei van het volume van de totale uitvoer van goederen en diensten van binnenlandse
herkomst in 2003 ten opzichte van 2002 0,54% bedroeg.
a Laat met een berekening, in twee decimalen nauwkeurig, zien dat deze groei in 2004
ten opzichte van 2003 groter was dan 0,54%.
b Is het prijspeil van de wederuitvoer in 2002 hoger of lager dan in 2001? Verklaar het
antwoord zonder een berekening te maken.
c
Een journalist doet over de wederuitvoer in Nederland de volgende bewering: “De
wederuitvoer levert per eenheid product een zeer kleine bijdrage aan het bruto
binnenlands product van Nederland.”
Leg de bewering van de journalist uit.
Vwo examen 2009 opgave 2
6 Uit een krant (voorjaar 2001) Concurrentiepositie verslechtert
Het Centraal Planbureau (CPB) voorspelt voor het jaar 2002 een verslechtering van de
concurrentiepositie van Nederland. Een van de oorzaken van deze verslechtering is de,
in vergelijking met de rest van Europa, krappe arbeidsmarkt in Nederland. Nederlandse
producten kunnen daardoor naar verhouding duurder worden. Na de invoering van de
euro kunnen wisselkoersaanpassingen niet meer worden ingezet om de
concurrentiepositie te verbeteren. Het belang van de ontwikkeling van de loonkosten en
de arbeidsproductiviteit in Nederland is hierdoor toegenomen.
a
b
c
Leg uit hoe een krappe arbeidsmarkt in een land tot verslechtering van de
concurrentiepositie van dat land kan leiden.
Leidt een daling van de koers van de munt van een land tot verbetering of tot
verslechtering van de concurrentiepositie van dat land? Verklaar het antwoord.
Leidt een daling van de arbeidsproductiviteit in een land tot verbetering of tot
verslechtering van de concurrentiepositie van dat land? Verklaar het antwoord.
(Havo totaalvak 2004-I-1)
7 Topoverleg
Land A onderhoudt intensieve handelscontacten met land B. Beide landen drijven
vrijwel geen handel met andere landen en de handel met die landen wordt in deze
opgave daarom verwaarloosd. De handel tussen A en B is niet evenwichtig: A heeft een
aanhoudend tekort op de lopende rekening van de betalingsbalans met B. Er is sprake
van een beperkt zwevende wisselkoers, wat betekent dat wisselkoersen niet
onmiddellijk maar vertraagd reageren op overschotten en tekorten.
Vanwege de economische situatie in beide landen vindt de regering van A dat de
regering van B de meest aangewezen partij is maatregelen te nemen om de lopende
rekening van beide landen in evenwicht te krijgen. De minister van internationale handel
van A (de heer Alabert) heeft daarom zijn collega van B (mevrouw Bracco) uitgenodigd
voor topoverleg. Bij de discussie tussen de beide ministers wordt gebruik gemaakt van
onderstaand macro-economisch model van A en B en van onderstaande
macroeconomische kerngegevens van A.
213

Tijdens de discussie worden onder andere de volgende uitspraken gedaan.
Bracco: U moet de problemen niet overdrijven collega; het tekort op de lopende
rekening van A is minder dan 4% van het nationaal inkomen van A.
Bracco: A heeft het tekort op de lopende rekening bovendien helemaal aan zichzelf te
wijten. De banken in A verlenen teveel krediet. De regering van A zou de
belastingontvangsten kunnen verhogen om zo een vergroting van het nationaal
spaarsaldo te realiseren.
Alabert: Een verhoging van de belastingontvangsten in A zal niet alleen negatief
uitpakken voor het nationaal inkomen van A maar ook voor dat van B. Als daarentegen
de overheid van B extra zou gaan besteden, zou het nationaal inkomen van beide
landen hoger uitvallen en zou bovendien de lopende rekening van beide landen
evenwichtiger worden.
Bracco: De overheid van B heeft al een tekort. Extra overheidsbestedingen zullen dat
tekort doen oplopen en dat is voor de regering van B niet acceptabel.
Alabert: Nu moet u niet overdrijven collega; het tekort van de overheid van B zal door
de extra overheidsbestedingen aanzienlijk minder toenemen dan de omvang van die
extra overheidsbestedingen.
a
b
Leg uit dat kredietverlening door banken in een land kan leiden tot een tekort op de
lopende rekening van de betalingsbalans van dat land.
Bereken of het tekort op de lopende rekening van A inderdaad minder is dan 4% van
het nationaal inkomen
214

c
d
e
Leg uit dat een land door een aanhoudend tekort op de lopende rekening te maken kan
krijgen met inflatie.
Leg uit dat het tekort van de overheid van B door de extra overheidsbestedingen
minder kan toenemen dan de omvang van die extra overheidsbestedingen.
Onderbouw de eerste uitspraak van minister Alabert. Betrek daarin zowel de genoemde
gevolgen van een verhoging van de belastingontvangsten door A als de genoemde
gevolgen van extra overheidsbestedingen door B. De onderbouwing moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 120 woorden.
8 In veel landen zijn de lonen lager dan in Nederland. Het gevolg daarvan is dat sommige
buitenlandse producten veel goedkoper zijn dan de Nederlandse concurrentie.
Sommige Nederlandse ondernemers vinden dat de overheid stappen moet nemen
tegen de invoer uit deze goedkope lagelonenlanden om dit dumpen tegen te gaan.
a
b
Mag je hier spreken over dumpen? Motiveer je antwoord.
Leg uit waarom lage lonen niet altijd hoeven te leiden tot lage arbeidskosten per
product.
9 Vrij baan voor vrijhandel
Lange tijd heeft een land haar landbouw en industrie met invoerheffingen beschermd.
Een belangrijk argument voor deze protectie was behoud van werkgelegenheid. Enige
tijd geleden heeft de regering van dit land echter gekozen voor vrijhandel met andere
landen en zijn de invoerheffingen op goederen uit landbouw en industrie geheel
afgeschaft. De importprijs van deze producten is daardoor gedaald. Een
onderzoeksbureau is een jaar na afschaffing van de invoerheffingen nagegaan welke
macro-economische gevolgen zijn opgetreden (zie tabel). In het rapport van het
onderzoeksbureau worden voor de landbouw en de industrie van dit land verder de
volgende conclusies getrokken:
1 Er bestaat een oorzakelijk negatief verband tussen invoerheffing en
arbeidsproductiviteit.
2 Hoe sterker de prijsverandering, hoe groter het effect op de binnenlandse verdeling van
productiefactoren.
a
b
c
Beschrijf twee andere argumenten waarmee protectie veelal wordt verdedigd.
Bereken de procentuele daling van de importprijs van landbouwgoederen in dit land als
gevolg van de afschaffing van de invoerheffing.
Geef een verklaring voor het feit, dat de consumentenprijs van landbouwproducten in
dit land, minder daalt, dan als gevolg van de afschaffing van de invoerheffing zou
mogen worden verwacht.
d Geef een verklaring voor conclusie 1.
e Ondersteunen de gegevens van de tabel conclusie 2? Verklaar het antwoord.
(Vwo deelvak 2003-I-6)
215

10 Van protectie naar vrijhandel
De overheid in een opkomend industrieland wil de economische ontwikkeling
stimuleren. Daartoe is een aantal jaren geleden een auto-industrie opgezet. Een
dergelijke industrie heeft namelijk grote uitstralingseffecten naar andere bedrijfstakken.
Alhoewel de Wereldhandelsorganisatie (WTO) sterk voorstander is van vrijhandel,
kreeg dit land toch toestemming enige jaren lang importheffingen op auto’s uit het
buitenland te heffen.
Andere vormen van protectie werden niet toegestaan omdat die in de ogen van de
WTO niet marktconform* zijn. De WTO dringt er nu op aan ook de importheffingen af te
schaffen.
* Marktconform wil zeggen ‘via het marktmechanisme’.
a
b
c
d
Welk argument zal de WTO gebruiken om in dit geval protectie toe te staan? Verklaar
het antwoord.
Leg uit waarom importheffingen gezien kunnen worden als een marktconforme vorm
van protectie.
Beschrijf een manier van protectie die niet marktconform is.
Leg uit waarom economen in het algemeen verwachten dat vrijhandel tot een grotere
productie leidt dan protectie.
(Vwo deelvak 2003-II-1)
11 Een bedrijf exporteerde in 1993 een product rechtstreeks van Canada naar Mexico. De
transactie werd afgewikkeld in Amerikaanse dollars. De exportprijs bedroeg $ 25. Voor
de gehanteerde invoertarieven moet je onderstaande tabel gebruiken.
a Bereken het bedrag in Amerikaanse dollars dat een Mexicaanse importeur in totaal
voor het product moest betalen.
b
De VS belastten in 2003 goederen uit Mexico met aanzienlijke invoerrechten. Dat is
een vorm van protectie.
Noem twee andere manieren waarop landen protectie kunnen bedrijven.
c
d
Mexicaanse bedrijven beschikten over mogelijkheden om die protectie op legale wijze
te omzeilen.
Beschrijf een manier waarop dat zou kunnen.
Eind 1993 sloten de drie genoemde landen een vrijhandelsovereenkomst: de NAFTA.
Leg uit dat de inwerkingtreding van de NAFTA een negatieve invloed kan hebben op de
export vanuit Europa met bestemming VS.
216

e
f
g
Leg uit dat de NAFTA op termijn ook een positieve invloed kan hebben op de export
vanuit Europa met bestemming VS.
De NAFTA-landen willen in de verre toekomst een douane-unie gaan vormen. Welke
tarieven in het schema zullen met de inwerkingtreding van deze douane-unie
veranderen? Verklaar het antwoord.
Bij een douane-unie gaat de samenwerking tussen de betrokken landen minder ver
dan bij een economische unie. Noem twee kenmerken van een economische unie die
niet gelden voor een douane unie.
12 Gemeenschappelijk landbouwbeleid op de schop
Agrië is een van de lidstaten van een economische unie. Deze economische unie voert
al vele jaren een gemeenschappelijk landbouwbeleid met de volgende kenmerken:
* interventieprijzen voor veel landbouwproducten, gecombineerd met een
opkoopregeling voor aanbodoverschotten;
* invoerrechten op landbouwproducten uit niet-lidstaten;
* exportsubsidies om landbouwproductie van de economische unie tegen de
wereldmarktprijs af te kunnen zetten op de wereldmarkt.
Dit protectionistische landbouwbeleid stuit echter op steeds meer bezwaren, zowel
binnen als buiten de economische unie. Na een dringende oproep van een
internationale vrijhandelsorganisatie is er een beleidsvoorstel gekomen waarin het
eerder omschreven gemeenschappelijke landbouwbeleid wordt afgeschaft en de vrije
marktwerking wordt ingevoerd voor landbouwproducten.
De vrijhandelsorganisatie verwacht dat dit beleid zal leiden tot vergroting van de
mondiale welvaart.
In Agrië wordt er van uitgegaan dat door afschaffing van dit gemeenschappelijke
landbouwbeleid de landbouwproductie volledig uit Agrië zal verdwijnen.
Jij bent voorstander van afschaffing van het huidige gemeenschappelijke
landbouwbeleid en als zodanig door een krant gevraagd je mening in een betoog weer
te geven.
a
b
Schrijf een betoog als voorstander van afschaffing van het huidige gemeenschappelijke
landbouwbeleid van de economische unie:
Begin het betoog met een argument waarmee de vrijhandelsorganisatie kan
onderbouwen dat vrijhandel leidt tot vergroting van de mondiale welvaart.
Verwerk vervolgens in het betoog drie van de onderstaande vier aspecten. Bij elk van
de drie gekozen aspecten moet de uitwerking gebaseerd worden op één of meer
informatiebronnen op de volgende pagina.
1 De consumentenprijzen van landbouwproducten in Agrië.
2 De welvaart in ruime zin van Agrië.
3 De allocatie van productiefactoren in Agrië.
4 De prijs van nieuwbouwwoningen in Agrië.
Aanwijzingen
− De onderdelen van het betoog moeten logisch op elkaar aansluiten.
− Vermeld de nummers van de gebruikte informatiebronnen.
− Gebruik voor het betoog 175 woorden; een afwijking van 30 woorden is toegestaan.
Vwo examen 2008 opgave 3
217

218

13 Lees onderstaand artikel over Andorra. Beantwoord daarna de bijbehorende vragen.
a
b
Noem twee in het artikel genoemde feiten, die de mening staven dat Andorra een
“betrekkelijk gesloten” economie heeft.
Zou de wel aanwezige handel met andere landen in het voordeel of in het nadeel van
Andorra zijn?
Andorra, een betrekkelijk gesloten land
Economisch is Andorra altijd sterk georiënteerd geweest op Spanje. De officiële taal van het land is
Catalaans en onder het Franco-regime bloeide het als belastingparadijs respectievelijk
smokkelnest tussen EU-lid Frankrijk en Spanje. Na Spanje’s politieke omwenteling en toetreding
tot de EU verloor Andorra een deel van haar unieke economische positie. Wat overbleef was de
betekenis van het land als vestigingsplaats van commerciële banken (geen belasting op
spaargelden, bankgeheim) en toeristische attracties. Van de huidige buitenlandse handel van
Andorra zijn geen statistische gegevens bekend: het is een betrekkelijk gesloten economie. Het
leeuwendeel van de goederenhandel en het dienstenverkeer wordt nog steeds afgewikkeld met
Spanje. Met de Europese Unie heeft het land inmiddels een douane-unie gesloten.
De werkloosheid is nog steeds vrijwel nihil: omdat Andorra niet in de eigen arbeidsbehoefte kan
voorzien werken in het Prinsdom veel Fransen en Spanjaarden, die weer vertrekken als hun
inkomstenbron verdwijnt.
(uit een reisfolder)
c
d
De praktijk leert dat elk procent extra “openheid” van
de economie van een land het inkomen per inwoner
van zijn bevolking met één procent doet stijgen. Dit
verklaart de rijkdom van de Singaporaanse inwoners,
in schrijnend contrast met de armoede in de
gesloten economie van Myanmar.
Is de hier geciteerde uitspraak een feit of een
mening? Motiveer je antwoord.
De uitspraak kan goed verdedigd worden. Geef een
argument, waarmee je deze uitspraak kan
onderbouwen.
14 Voor de twee denkbeeldige landen Oranjeland en Reeland gelden de onderstaande
gegevens. Alle bedragen in miljarden geldeenheden behalve de quota.
Export
(E)
Import
(M)
Saldo
buitenland
(E-M)
Exportquote
(e)
Importquote
(m)
Nationaal
Inkomen
(Y)
Oranjeland 200 20 0,2
Reeland 60 0,4 200
a
b
c
Bereken voor Oranjeland de waarde van de import, de exportquote en het nationale
inkomen.
Bereken voor Reeland de waarde van de export, het saldo buitenland en de
importquote.
Welk van beide landen heeft de meest open economie? Verklaar je antwoord.
219

In onderstaande tabel staan enkele gegevens over de Nederlandse handel in miljarden
euro.
d
Bereken voor 2007 de handelsquote van Nederland
2006 2007 2008
Uitvoer 391,3 420 444,3
Invoer 351,6 376,6 400,6
BBP 534 559,8 586,1
15 In deze opgave wordt de totale internationale handel in goederen en diensten in en
tussen de werelddelen Amerika, Europa en Azië samen de ’wereldhandel’ genoemd.
Wereldeconomie in onbalans
Er zijn economen die beweren dat Amerika de ’motor van de wereldeconomie’ is. De
Bank voor Internationale Betalingen (BIB) maakt zich echter zorgen over de groeiende
onevenwichtigheden in de wereldhandel. Er is een groot Amerikaans handelstekort. Dit
tekort vindt zijn spiegelbeeld in een handelsoverschot van Europa en Azië. Een
dergelijke onevenwichtigheid kan worden gecorrigeerd door wisselkoersbewegingen.
Maar die correctie blijft nu uit. Daarom stelt de BIB: „Op deze manier groeien de
schuldverhoudingen in de wereld scheef.” De totale waarde van de wereldhandel
bedraagt in een bepaald jaar $ 8.000 miljard. In de tabel is voor de drie genoemde
werelddelen de waarde van de onderlinge import en export weergegeven. Het betreft
uitsluitend de handel in goederen en diensten.
a
b
c
d
Verklaar het feit dat het totaal in de tabel (3.000) kleiner is dan het totaal van de
wereldhandel.
Hoeveel miljard dollar bedraagt het Amerikaanse saldo op de goederen- en
dienstenrekening?
Geef voor de bewering van de economen een verklaring met behulp van bovenstaande
tabel.
Verklaar de stelling van de BIB.
Vwo totaalvak 2002-I-7
16 Volgens de betalingsbalans van een land over 2006 gaven buitenlandse toeristen voor
een bedrag van € 5,5 miljard uit in dat land. Het dekkingspercentage van het
internationale reisverkeer (verhouding ontvangsten/uitgaven) bedroeg 45 procent.
a Geef de definitie van het begrip betalingsbalans.
b Op welke deelrekening van de betalingsbalans wordt het internationale reisverkeer
geregistreerd?
c Bereken het bedrag dat inwoners van dat land als toeristen in 2006 in het buitenland
hebben besteed (in miljarden euro’s in één decimaal nauwkeurig).
Havo
220

17 In 2002 wordt in de landen die deelnemen aan de Economische en Monetaire Unie
(EMU) de euro als gemeenschappelijke munt ingevoerd. De betalingsbalans van
afzonderlijke EMU-lidstaten wordt dan ondergeschikt aan de betalingsbalans van de
EMU. Stel dat enkele gegevens over de betalingsbalans van de EMU in 2004 luiden als
in de tabel (alle bedragen in miljarden euro’s):
a
b
c
d
e
f
De optelsom van de ontvangsten uit de export van goederen van de afzonderlijke
EMU-lidstaten is hoger dan 311,7 miljard euro.
Geef daarvoor de verklaring.
Bereken voor welk bedrag de EMU in 2004 aan diensten importeert.
Bereken met welk bedrag de officiële reserves van de EMU in 2004 veranderen. Geef
ook aan of het een afname of een toename van de officiële reserves betreft.
Het saldo op de kapitaalrekening wordt bepaald door het verschil tussen kapitaalexport
en kapitaalimport.
Noem een voorbeeld van een transactie die tot de kapitaalimport van de EMU wordt
gerekend.
Stel dat er op de goederenrekening van de EMU in een bepaald jaar een overschot is.
Een koersverandering van de euro heeft invloed op dit overschot.
Leidt een koersdaling of een koersstijging van de euro tot afname van het overschot op
de goederenrekening van de EMU? Verklaar het antwoord.
Stel dat de koers van de euro in een periode sterk daalt. De Europese Centrale Bank
(ECB) kan dan ingrijpen, door bijvoorbeeld de rentestand te beïnvloeden.
Moet de rentestand worden verhoogd of worden verlaagd om een koersdaling van de
euro af te remmen? Verklaar het antwoord.
Havo totaalvak 2000-II-5
18 Van een land is het volgende gegeven (alle cijfers op transactiebasis in miljarden
euro’s):
- kapitaalimport 5
- kapitaalexport 1
- dienstenimport 260
- goederenimport 280
- goederenexport 300
- voordelig saldo inkomensrekening 5
- toename valutareserves 19
a
b
c
d
Bereken het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans, en geef aan of het
een tekort of een overschot betreft.
Bereken de exportwaarde van de diensten.
Wat verstaan we onder materieel evenwicht op de betalingsbalans?
Hoe groot zou de export van diensten geweest moeten zijn om materieel evenwicht te
bereiken?
221

e
f
g
h
i
De cijfers van de goederenbalans op kasbasis zijn voor export en import respectievelijk
290 en 282
Maak duidelijk dat het verschil tussen kas- en transactiebasis ontstaat door
internationale kredietverlening.
Voor welk bedrag heeft dit land per saldo krediet verstrekt aan het buitenland?
Het door jou bij vraag a berekende saldo op de lopende rekening is van structurele
aard. Vandaar dat de regering van dit land een wisselkoersaanpassing overweegt, wat
in de publiciteit de minister-president ontkent.
Waarom zullen bewindslieden een eventueel op handen zijnde aanpassing van de
wisselkoers altijd ontkennen?
Hoe noemt men de aanpassing van de wisselkoers die deze regering overweegt?
Wat gebeurt er met de export van dit land na de wisselkoersaanpassing? Motiveer je
antwoord.
19 uit een krant:
Handel in afval draagt bij aan duurzame economische ontwikkeling
Veel afval van West-Europese landen wordt in andere landen gerecycled. Zo wordt oud
papier geëxporteerd naar India, oude autobanden naar Oost-Europa en afvalplastics
naar China. De relatief goedkope arbeid in de afvalimporterende landen maakt het
rendabel in die landen uit het afval materialen te selecteren die geschikt zijn voor
hergebruik. Uit onderzoek door een milieu-econoom blijkt dat de export van recyclebaar
afval door West-Europese landen een bijdrage kan leveren aan een meer duurzame
economische ontwikkeling. In het onderzoeksrapport wordt geconcludeerd dat
secundaire grondstoffen 1) voor de afvalimporterende landen een aantrekkelijk
alternatief zijn voor de import van primaire grondstoffen 2) . Verwacht wordt dat door de
recycling van afval de prijzen van primaire grondstoffen op de wereldmarkt dalen.
Daarnaast wordt voor een afvalimporterend land als China een gunstig effect op het
saldo van de lopende rekening van de betalingsbalans verwacht.
1) Secundaire grondstoffen zijn via recycling teruggewonnen grondstoffen.
2) Primaire grondstoffen zijn nog niet eerder in producten verwerkte grondstoffen.
a
b
c
d
Leg uit dat de verwerking van recyclebaar afval ertoe kan bijdragen dat de
economische ontwikkeling duurzamer wordt.
Noem de deelrekening van de lopende rekening van de betalingsbalans van China
waarop de import van afvalplastics wordt genoteerd.
Leg uit dat recycling van afvalplastics een gunstige invloed kan hebben op het saldo
van de lopende rekening van de betalingsbalans van China.
Leg uit dat door recycling de prijzen van primaire grondstoffen op de wereldmarkt
kunnen dalen.
Havo totaalvak 2004-I-5
20 Koersen in euro’s
Vóór de invoering van de euro streefden de landen van de Europese Unie (EU) naar
vaste onderlinge wisselkoersen. Inmiddels zijn in het eurogebied die onderlinge
wisselkoersen verdwenen: er is immers nog maar één munteenheid, de euro, in
gebruik. De koers van de euro ten opzichte van de andere valuta’s in de wereld is
veranderlijk. Belangrijke factoren die de koers van de euro beïnvloeden, zijn verschillen
in inflatie, rentestand en economische groei. De Europese Centrale Bank (ECB) laat de
koers van de euro in principe ongemoeid. Haar centrale doelstelling is immers
prijsstabiliteit waarbij de rente als instrument wordt gebruikt.
222

a
b
c
d
e
Leg uit dat de invoering van de euro de internationale handel in het eurogebied kan
bevorderen.
Zal bij een relatief hoge inflatie in het eurogebied de koers van de euro via de lopende
rekening van het eurogebied stijgen of dalen? Verklaar het antwoord.
Zal door een anti-inflatiebeleid van de ECB de koers van de euro via de
kapitaalrekening van het eurogebied stijgen of dalen? Verklaar het antwoord.
Leg uit dat een relatief hoge economische groei in de Verenigde Staten van Amerika
(VS) via de lopende rekening van het eurogebied kan leiden tot een hogere koers van
de euro.
Leg uit dat een relatief hoge economische groei in de VS via de kapitaalrekening van
het eurogebied kan leiden tot een lagere koers van de euro.
Vwo economie deelvak 2002-II-5
21 Groeistuipen in de VS
In een bepaald jaar steeg de dollar flink in waarde ten opzichte van de euro. Deze
stijging werd volgens analisten veroorzaakt door de sterke economische groei in de
Verenigde Staten van Amerika (VS) in dat jaar. Die groei leidde bovendien tot
oplopende inflatie in de VS hetgeen de centrale bank van de VS deed besluiten tot een
anti-inflatiebeleid. De analisten waarschuwden voor de negatieve gevolgen van de
sterke economische groei in de VS voor de lopende rekening van de VS. De figuur
brengt enkele gevolgen van economische groei in de VS in beeld. De pijlen kunnen een
negatief verband aangeven maar ook een positief verband. EU staat voor Europese
Unie.
a
b
c
d
Leg uit dat er bij pijl (1) sprake kan zijn van een negatief verband.
Leg uit dat er bij pijl (2) sprake kan zijn van een positief verband.
Leg uit hoe het anti-inflatiebeleid van de centrale bank van de VS kan leiden tot een
hogere koers van de dollar ten opzichte van de euro. Gebruik de figuur en vermeld in
het antwoord de nummers van de pijlen.
De analisten baseren hun waarschuwing op een veronderstelling met betrekking tot de
inflatie in de VS en in de EU.
Welke veronderstelling is dat? Verklaar het antwoord.
Vwo deelvak 2004-II-3
22 VS koerst op problemen af
uit een krant van januari 2003:
223

De koers van de dollar is de afgelopen jaren nauwelijks gedaald, ondanks voortdurend
stijgende tekorten op de lopende rekening van de Verenigde Staten (VS). In 2002 is dit
tekort opgelopen tot 480 miljard dollar, wat gelijk staat aan 4,6% van het bruto
binnenlands product (bbp) van de VS in dat jaar. Daarnaast kent de VS in 2002 een
overheidstekort van 3,4% van het bbp. Omdat ook de particuliere sector al jaren een
groot spaartekort vertoont, importeert de VS veel buitenlands kapitaal. Omdat dit al
lange tijd het geval is, is de internationale vermogenspositie van de VS ernstig
verslechterd, zoals uit onderstaande tabel blijkt.
Naar verwachting zal de koers van de dollar niet langer stabiel blijven, maar sterk gaan
dalen. Het spaartekort in de VS zal naar verwachting groot blijven en de directe
investeringen van de VS in het buitenland zullen eerder toe dan afnemen.
a
b
c
d
e
Een econoom concludeert na het lezen van dit krantenartikel dat blijkbaar in het
buitenland de bereidheid zal afnemen om de tekorten van de VS te blijven financieren.
Wijst de eerste zin uit het krantenartikel op een tekort of op een overschot op de
kapitaalrekening van de VS? Licht het antwoord toe.
Bereken het overheidstekort van de VS in 2002 in miljarden dollars.
Leg uit dat de verslechtering van de internationale vermogenspositie van de VS in de
toekomst kan leiden tot een groter tekort op de inkomensrekening van de VS.
Citeer de zin uit het krantenartikel waarop de econoom zijn conclusie baseert.
Leg uit hoe de daling van de dollarkoers kan leiden tot een verbetering van de
internationale vermogenspositie van de VS.
Vwo examen 2007 opgave 6
23 Olie op het (vredes)vuur
Vrijwel direct nadat het Afrikaanse land Sudan onafhankelijk wordt, breekt er een
burgeroorlog uit. Het conflict wordt grimmiger als er enkele jaren later olievelden
ontdekt worden. De strijdende partijen krijgen ruzie over de verdeling van de inkomsten
uit oliewinning. Internationale organisaties, zoals de Afrikaanse Unie (AU) en de
Verenigde Naties (VN), proberen al jaren tevergeefs te onderhandelen tussen de
strijdende partijen. Inmiddels heeft de VN een vredesmacht naar Sudan gestuurd.
Critici plaatsen vraagtekens bij het sturen van een vredesmacht. Zij denken dat het
afkondigen van sancties tegen de Sudanese olie-export effectiever is. Het grootste deel
van de inkomsten uit olie wordt namelijk rechtstreeks gebruikt voor de financiering van
de burgeroorlog.
Een econoom legt uit dat het afkondigen van sancties tegen de Sudanese olieexport
nadelig kan uitpakken voor de economie van Sudan: “In 2006 is het tekort op de
lopende rekening van de betalingsbalans ten opzichte van 2005 al met 24%
toegenomen. Nu sancties tegen de olie-export afkondigen betekent dat dit tekort verder
zal toenemen. Dit heeft weer gevolgen voor de wisselkoers van de Sudanese pond en
voor de inflatie in Sudan. Zo zal een oplopend tekort op de lopende rekening van de
betalingsbalans de economische groei van Sudan afremmen.”
224

a
b
c
Laat met een berekening zien dat het
tekort op de lopende rekening van
Sudan in 2006 ten opzichte van 2005
met 24% (afgerond) is toegenomen.
Leg uit hoe een oplopend tekort op de
lopende rekening van Sudan kan
leiden tot een daling van de
wisselkoers van de Sudanese pond.
Leg uit hoe deze verandering van de
wisselkoers, via een oplopende
inflatie, de economische groei in
Sudan kan afremmen.
Naar aanleiding van de cartoon krijgt een medewerker van de Europese Unie (EU) de
mogelijkheid te reageren in een actualiteitenprogramma. De vraag luidt: “Internationale
organisaties zoals de VN, EU en de AU kunnen volgens de cartoon geen doorbraak
forceren in Darfur. Is het conflict nu onoplosbaar?”
De EU medewerker antwoordt: “Nee, wat opvalt is dat China als onderhandelaar
ontbreekt in de cartoon! Ik weet zeker dat wij China kunnen overtuigen van de
noodzaak om de strijdende partijen in Sudan onder druk te zetten, waardoor een
vredesakkoord dichterbij komt. Ik zal u uitleggen hoe:”
Darfur = de regio in Sudan waar het conflict zich voornamelijk afspeelt
UN
= United Nations (Verenigde Naties)
AU
= Afrikaanse Unie
EU
= Europese Unie
Arab League = belangenbehartiger voor Arabische migranten in Europa
Council of Elders = raad van oudsten
uit een krant (november 2007)- Overschot handelsbalans China fors gegroeid
China heeft over de eerste zes maanden van dit jaar een overschot op de
handelsbalans van 34,5 miljard euro. Dit overschot is vooral een gevolg van een sterke
stijging van de export van goederen. De belangrijkste afnemer van de China blijft nog
steeds de Europese Unie.
kenmerken van de handelsbalans van Sudan (2007)
225

d
Gebruik bronnen 17 en 18.
Schrijf het vervolg van de reactie van de EU medewerker. Verwerk in deze reactie de
onderstaande aspecten:
− de reden waarom China de strijdende partijen in Sudan onder druk kan zetten;
− de reden waarom de Europese Unie China onder druk kan zetten;
− het verband tussen export en burgeroorlog.
Gebruik maximaal 70 woorden.
(Havo pilot-herexamen 2009 opgave 5)
24 Tijd voor verandering
In de periode 2007-2008 kreeg de internationale bankensector grote klappen. De
kredietcrisis leidde tot een forse daling van de aandelenkoersen. Omdat grote
internationale banken failliet dreigden te gaan, kwamen verschillende overheden en
centrale banken (CB) met reddingsplannen. Toen in de loop van 2008 deze
kredietcrisis zijn weerslag kreeg op de reële economie en er sprake was van een
internationale economische teruggang, verlaagde de centrale bank van de Verenigde
Staten (VS) de rente. De Europese Centrale Bank (ECB) volgde deze renteverlaging
pas enige maanden later. Ze wees voor deze vertraagde reactie op de doelstelling van
het monetair beleid van de ECB.
Toch zette de teruggang door en eind 2008 was er sprake van een recessie met een
toename van de werkloosheid tot gevolg. De toename van de werkloosheid valt deels
te verklaren uit de ontwikkeling van het particuliere vermogen in 2008 maar ook uit de
economische relaties tussen de VS en de Eurozone (EZ).
a Beschrijf hoe een toename van de werkloosheid in de VS kan leiden tot een toename
van de werkloosheid in de EZ.
226

Geef een verklaring voor de toename van de werkloosheid die gebaseerd is op de
ontwikkeling van het particuliere aandelenvermogen.
227

c
d
e
f
Geef een andere verklaring voor de toename van de werkloosheid. Maak daarbij
gebruik van ten minste één figuur uit bron 1.
Geef een verklaring voor het verband tussen de ontwikkeling van de bezettingsgraad
en de index van het prijsniveau in de VS tussen juli 2008 en december 2008. Gebruik
daarbij de verkeersvergelijking van Fisher.
Geef de verklaring die de ECB, gelet op haar doelstelling, gegeven zal hebben om pas
enige maanden later dan de centrale bank van de VS de rente te verlagen.
Een journalist die onderzoek heeft gedaan naar de oorzaken van de kredietcrisis,
schrijft een artikel: Tijd voor verandering. Hij wijst daarin op de twee grote problemen
waarmee de economie van de VS de komende jaren geconfronteerd wordt. Enerzijds is
de financiering van de particuliere en de collectieve sector in gevaar en anderzijds zijn
de economische relaties met het buitenland zorgelijk.
De journalist vraagt aan jou in een deel van het artikel de samenhang weer te geven
tussen één van deze problemen en drie structurele aspecten van de economie van de
VS (zie bron 2).
Schrijf de tekst van het genoemde deel van het artikel. De tekst moet passen in de
gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
25 Een kandidaat de maat genomen
Er zijn verschillende landen die lid willen worden van de Economische en Monetaire
Unie (EMU). Eén van deze landen is bezig met de overgang van een economie
gebaseerd op het budgetmechanisme, naar een economie volgens de principes van de
vrije markt. Om over enkele jaren te kunnen toetreden, moet deze kandidaat-lidstaat
aan diverse voorwaarden voldoen:
• De inflatie mag niet meer dan 1,5 procentpunt hoger zijn dan een vastgestelde
referentiewaarde.
• Het overheidstekort mag niet boven een vastgestelde referentiewaarde komen.
• De wisselkoers van de eigen valuta in euro’s moet stabiel zijn.
• Er moet (uiteindelijk) sprake zijn van een vrije markt economie.
Verder zijn de onderstaande gegevens bekend:
228

a
b
c
d
Beschrijf een voordeel voor de huidige EMU-lidstaten van deelname van andere landen
aan de EMU.
Toon met behulp van de tabel aan dat dit land mogelijk problemen zal hebben met de
voorwaarde ten aanzien van de wisselkoers van de eigen valuta.
Het risico bestaat dat dit land in 2003 niet kan voldoen aan de EMU voorwaarde met
betrekking tot de inflatie. Verder geldt in het algemeen dat de overgang naar een vrije
markt economie een probleem kan veroorzaken bij het realiseren van de
toetredingsvoorwaarde met betrekking tot het overheidstekort.
Geef, op basis van de ontwikkeling van BBP en totale liquiditeitenmassa
(geldhoeveelheid) in de tabel, een verklaring voor het mogelijke risico met betrekking
tot de inflatie. Gebruik daarbij de verkeersvergelijking van Fisher: M x V = P x T).
Leg uit dat de overgang van een economie op basis van het budgetmechanisme naar
een vrije markt economie het moeilijker kan maken om te voldoen aan de voorwaarde
ten aanzien van het overheidstekort.
Vwo totaalvak 2003-I-6
26 Entreetoets voor het Britse pond
Diverse landen willen toetreden tot de Economische en Monetaire Unie (EMU). Om te
kunnen toetreden moeten landen aan een aantal eisen voldoen.
eis 1 - zo veel mogelijk vrije marktwerking op de goederenmarkt en op de arbeidsmarkt
Het voldoen aan deze eis is noodzakelijk omdat bij deelname aan de EMU de centrale
bank van het land geen zelfstandig rentebeleid meer kan voeren.
eis 2 - convergentie (= blijvend naar elkaar toegroeien) met de lidstaten van de EMU.
Om te bekijken of aan deze eis wordt voldaan, worden toetredingscriteria uit het
verdrag van Maastricht gehanteerd.
In de tabel worden deze criteria vermeld en toegepast op het Verenigd Koninkrijk (VK).
a Leg de vermelde noodzaak van eis 1 uit, uitgaande van een situatie van
laagconjunctuur in het VK.
b Zal na toetreding van het VK tot de EMU de referentiewaarde van criterium c van eis 2
hoger worden, gelijk blijven of lager worden? Verklaar het antwoord.
c Leg uit dat het niet voldoen aan criterium d zou kunnen leiden tot
conjunctuurverschillen tussen het VK en de EMU.
Ook de wisselkoers van de munt van een toetredend land wordt kritisch bekeken. Bij
toetreding tot de EMU zou de wisselkoers van het Britse pond een probleem kunnen
vormen. Volgens een analist is de koers van het Britse pond in juni 2003 ruim 10% te
229

d
e
hoog om evenwicht op de lopende rekening van de betalingsbalans met de EMU te
realiseren. Hij stelt dat de koers van het Britse pond dus zal moeten dalen,
voorafgaand aan Britse toetreding tot de EMU.
Is er volgens deze analist sprake van een tekort of van een overschot op de lopende
rekening van de betalingsbalans van het VK met de EMU? Verklaar het antwoord.
Leg uit voor welk deel van de particuliere sector in het VK een koersdaling van het
Britse pond de steun voor toetreding tot de EMU zou kunnen vergroten.
27 De economie van een land is in een diepe recessie terecht gekomen. De regering van
dit land overweegt een anti-cyclisch begrotingsbeleid te gaan voeren met het doel het
binnenlands product op een hoger niveau te brengen. De regering is ook van plan de
centrale bank van het land te vragen dit beleid te ondersteunen met rentebeleid dat
gericht is op een toename van de geldhoeveelheid.
In de onderstaande figuur zijn de macro-economische situatie van dit land en het
beoogde effect van het begrotings- en monetaire beleid weergegeven.
Of het begrotings- en monetaire beleid het beoogde effect ook zal hebben, is onzeker.
Het land heeft namelijk een zeer open economie met een geliberaliseerd internationaal
kapitaalverkeer en zwevende wisselkoersen. De economieën van de handelspartners
van dit land verkeren bovendien eveneens in een diepe recessie.
P algemeen prijspeil
Yr reëel binnenlands product
A macro-economische aanbodlijn
V macro-economische vraaglijn
De regering is bijeen om over het te voeren beleid te praten en diverse ministers
leveren een bijdrage aan de discussie. Hieronder staan enkele uitspraken van de
ministers tijdens deze vergadering.
• De minister van Financiën: We moeten aannemen dat op korte termijn de
omloopsnelheid van de geldhoeveelheid niet verandert. Als de regering haar doel wil
230

ereiken, moet volgens de verkeersvergelijking van Fischer de geldhoeveelheid
toenemen.
• De minister van Economische Zaken: Zowel het consumenten- als het
producentenvertrouwen bevindt zich op een dieptepunt waardoor het door de
regering gevraagde rentebeleid van de centrale bank niet effectief zal zijn.
• De minister van Buitenlandse Handel: Als de regering haar begrotingstekort voor een
deel op de buitenlandse kapitaalmarkt financiert, zal er ook zonder rentebeleid van de
centrale bank sprake zijn van een toename van de geldhoeveelheid.
• De minister van Internationale Samenwerking: Het door de regering voorgenomen
beleid zal weinig effect hebben als ons begrotings- en monetaire beleid niet is
afgestemd op het begrotings- en monetaire beleid van onze handelspartners.
a
b
c
d
e
Geef een verklaring voor het horizontale verloop van het linkerdeel van de macroeconomische
aanbodlijn.
Geef een verklaring voor de stelling van de minister van Financiën met betrekking tot
de geldhoeveelheid.
Geef een verklaring voor de stelling van de minister van Economische Zaken met
betrekking tot de effectiviteit van het rentebeleid.
Geef een verklaring voor de stelling van de minister van Buitenlandse Handel met
betrekking tot de toename van de geldhoeveelheid.
De vergaderende ministers begrijpen niet goed wat de minister van Internationale
Samenwerking bedoelt. Hij geeft daarom een nadere toelichting.
Schrijf deze toelichting. Betrek daarin afzonderlijk het begrotingsbeleid en het
monetaire beleid. Geef bij elk beleid één argument. De argumenten moeten passen in
de gegeven context. Gebruik ongeveer 75 woorden.
)
28 Oman twijfelt aan dollar en dinar
Een zestal olieproducerende Golfstaten, waaronder Oman, heeft in 1981 de Gulf
Cooperation Council (GCC) opgericht. Twee jaar later leidde dit tot afschaffing van de
onderlinge handelsbelemmeringen. In 2003 besloten de GCC-lidstaten tot invoering
van gemeenschappelijke tarieven op importgoederen.
Uit een krant: Sinds 1981 hebben de GCC-lidstaten hun valuta, via een systeem met
een spilkoers en een bandbreedte, aan de Amerikaanse dollar gekoppeld. Het doel van
de koppeling is de invoering van een gemeenschappelijke munt in 2010; de Golf-dinar
waarmee ook de olie betaald kan worden. Een gevolg van deze koppeling is dat bij
depreciatie van de dollar, interventie op de valutamarkt kan leiden tot het veranderen
van de valutareserve van de GCC-lidstaten.
a
b
c
Oman twijfelt over verdere deelname, omdat dit land slechts beschikt over een kleine
oliereserve. Oman heeft alleen belang bij een koppeling aan de dollar indien de dollar
deprecieert en een regeringsadviseur stelt dat Oman beter af kan zien van invoering
van de Golf-dinar.
Vormen de GCC-lidstaten, na invoering van gemeenschappelijke tarieven op
importgoederen, een vrijhandelsgebied, een monetaire unie, een douane-unie of een
economische unie?
Leg uit hoe, in de periode vóór 2010, een koersstijging van de dollar de inflatie in de
GCC-lidstaten kan afremmen.
De dollar deprecieert in de periode vóór 2010 ten opzichte van de munten van de GCClidstaten.
Dit leidt tot interventie op de valutamarkt.
Zal in dit geval de valutareserve van de GCC-lidstaten groter of kleiner worden?
Verklaar het antwoord.
231

d
Leg uit hoe een koppeling van de munteenheid van Oman aan de dollar, bij een
depreciërende dollar, de export van Oman naar niet-dollarlanden bevordert.
29 Klassieke tragedie
Griekenland is lid van de Economische en
Monetaire Unie (EMU). De Griekse
overheid heeft zich al jaren rijk gerekend:
haar economische cijfers blijken niet altijd
betrouwbaar en de overheidsfinanciën
hebben te lijden onder fraude en
bureaucratie. Door te hoge
overheidsuitgaven en door gevolgen van
de kredietcrisis is in 2009 het
begrotingstekort opgelopen tot 12,7% en
de staatsschuld tot 120% van het bruto
binnenlands product (bbp): veel hoger
dan de normen in het stabiliteits- en
groeipact (bron 1). Door de crisis lukt het vrijwel geen enkel land om zich te houden
aan de strenge regels van dit pact. De overheidsfinanciën zijn in Griekenland ernstig uit
balans, waardoor de stabiliteit van de euro gevaar loopt. De relatief hoge staatsschuld
van landen zoals Griekenland heeft gevolgen voor de rente en de inflatie in deze
landen en kan uiteindelijk zelfs de waarde van de euro onder druk zetten.
Gebruik bovenstaande tekst en cartoon.
a
Citeer de zin uit bovenstaande tekst die het beste weergeeft wat bovenstaande cartoon
wil uitdrukken.
De afspraak in het stabiliteits- en groeipact die voorschrijft dat het niet toegestaan is
dat EMU-landen elkaar financieel bijstaan, is bedoeld om het risico op moreel
wangedrag (moral hazard) van een EMU-land te verkleinen.
Gebruik bron 1.
b
Noem de afspraak in het stabiliteits- en groeipact die het risico op moreel wangedrag
van een EMU-land juist zou kunnen vergroten en leg dit verband uit.
Om te voorkomen dat de financiële problemen onbeheersbaar worden, zal Griekenland
in snel tempo de staatsschuld moeten aflossen. De Griekse overheid zal daartoe
overheidsuitgaven moeten beperken en overheidsinkomsten moeten verhogen. In
2010 heerst er twijfel op de financiële markten of Griekenland vanaf 2011 de
staatsschuld en het begrotingstekort omlaag kan brengen in de richting van de EMUafspraken.
232

c
Maak van de onderstaande zinnen een juiste economische redenering.
Griekenland heeft jarenlang zijn begrotingstekort …(1)… voorgesteld dan het werkelijk
was. Internationale beleggers vinden Griekse …(2)…, die worden aangeboden om dit
tekort te financieren, te riskant en vermijden ze. De door de Griekse overheid …(3)…
rente loopt snel op tot 7,25 procent, twee maal zo hoog als de rente die geldt voor de
Nederlandse overheid. De gestegen rente voor nieuwe staatsleningen maakt het
…(4)… om te bezuinigen op de …(5)….
Kies uit:
bij (1) hoger / lager
bij (2) aandelen / obligaties
bij (3) te betalen / te ontvangen
bij (4) meer noodzakelijk / minder noodzakelijk
bij (5) betalingsbalans / overheidsbegroting
Op ECONIEUWS.NL staat een weblog met twee reacties van Nederlanders op de
vraag: Wat doen we met de Grieken?
De reactie van Tim:
”Laat Griekenland gewoon lekker failliet gaan. Ze hebben geprofiteerd van de
voordelen van de EMU, hebben onjuiste informatie verstrekt en zijn er nooit voor
gestraft. Griekenland vormt nog geen 5% van de economie van de EMU. Waarom
moeten wij gaan betalen voor ‘hun feestje’?
Door het onverantwoorde gedrag van de Griekse overheid dalen de
obligatiekoersen en komen onze pensioenen in gevaar.
Dat zit zo: ……………”
Sylvester is het niet met Tim eens. Hij reageert: ”Griekenland failliet laten gaan,
onmogelijk. Een land blijft bestaan. De rente die Griekenland nu moet betalen voor
leningen kan het nooit financieren zonder hulp. Het Internationaal Monetair Fonds
(IMF) en de andere EMU-landen zullen Griekenland te hulp moeten schieten met
leningen. Die worden verstrekt in ruil voor structurele hervormingen van de economie.
Griekenland wordt onder toezicht gesteld van het IMF en Europa. Dat is voldoende
straf.
Zonder structurele hervorming van de overheidsfinanciën zal Griekenland die
leningen niet terug kunnen betalen en komt de stabiliteit van de euro in gevaar.
Dat zit zo: ……………”
Gebruik eventueel naar eigen inzicht bron 1 en bron 2.
2)
De Eurogroep bestaat uit de ministers van Financiën van de EMU-landen.
233

d
Kies één van de twee reacties: Tim óf Sylvester. Schrijf deze naam op en schrijf
daarna het vervolg van de reactie, waarbij je de vetgedrukte zin uitlegt. Gebruik
ongeveer 60 woorden.
30 uit een krant:
Afrika wil meer handel
Een aantal Afrikaanse ministers bezoekt Europa. Het gaat economisch namelijk niet zo
goed met Afrika. De meeste Afrikaanse landen profiteren nauwelijks van de
mogelijkheden die internationale handel biedt. Voor een deel wordt dat volgens
deskundigen veroorzaakt door binnenlandse factoren. Zo missen veel Afrikaanse
landen een behoorlijke infrastructuur. Ook wordt hun export soms belemmerd, doordat
de overheid daarop belasting heft. Bovendien belasten deze landen vaak hun import.
Het aandeel van Afrika in de wereldhandel blijft daardoor gering. Maar ook de
Europese Unie (EU) valt volgens deze deskundigen iets te verwijten. De
exportsubsidies voor EU-landbouwproducten en de EU-invoerheffingen op veel
producten helpen Afrika niet. Tijdens een conferentie pleiten de Afrikaanse ministers
voor afschaffing van de EU-handelsbelemmeringen. Hun stelling is: het afschaffen van
de EU-handelsbelemmeringen is niet alleen goed voor de economie van Afrika, maar
ook voor die van de EU.
a
b
c
Hoe blijkt uit de tekst dat sommige Afrikaanse landen protectie toepassen?
Noem een argument waarmee protectie in het algemeen wordt verdedigd. Verklaar het
antwoord.
Geef een verklaring voor de stelling van de Afrikaanse ministers. Betrek daarin zowel
Afrika als de EU.
31 De werking van buffervoorraden is
gebaseerd op interventieprijzen. Door
aanpassing van de voorraden probeert
men de marktprijs in de buurt van de
gewenste prijs te houden. Is er een
tekort aan grondstof en dreigt de prijs
daardoor te hoog op te lopen, dan
verkoopt de voorraadbeheerder. Bij een
overschot koopt de voorraadbeheerder
op. In de figuur hiernaast zie je hoe
gedurende een bepaalde tijd de
marktprijs van suiker verandert.
a
b
c
d
e
Bij het aanleggen van de grondstofvoorraden heeft de UNCTAD financieel kunnen
helpen. Verklaar waarom het aanleggen van zo’n voorraad geld kost.
Welk beleid heeft de beheerder van de voorraad op tijdstip 1 toegepast. Verklaar je
antwoord.
Verklaar waarom het beheer van de voorraad in beginsel winstgevend is.
Leg uit waarom landen de neiging hebben om een te hoge gewenste prijs vaststellen.
Welk “gevaar” dreigt er dan?
32 Stel je de volgende situatie voor: Jouw school werkt mee aan een internationaal
uitwisselingsprogramma en heeft contact met een middelbare school in Petersburg in
Rusland. De scholen houden contact door middel van e-mail. Op een dag ontvangt
jouw school een e-mail van Andrej, een Russische scholier.
Fragment uit de e-mail van Andrej:
234

a
b
Je leraar economie vraagt jou een antwoord te sturen naar Andrej. In dit antwoord
schrijf jij een betoog waarin jij je Russische medescholier probeert te overtuigen van
het voordeel van internationaal vrij verkeer van goederen, diensten en kapitaal voor
zowel de Russische economie als de economie van westerse landen.
Jouw antwoord begint als volgt:
„Beste Andrej,
Met veel belangstelling heb ik jouw e-mail gelezen. Graag wil ik je proberen te
overtuigen van enkele positieve aspecten van internationaal vrij verkeer van goederen,
diensten en kapitaal voor zowel de Russische economie als de economie van westerse
landen.”
Schrijf het vervolg van het betoog.
In het betoog moeten de volgende aspecten aan de orde komen:
de gevolgen voor de omvang van de productiefactor kapitaal in Rusland.
de gevolgen voor de kwaliteit van de productiefactor kapitaal in Rusland.
Daarnaast moet in het betoog naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten
aan de orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in het betoog past.
1 De toenemende mogelijkheden voor Rusland om buitenlandse leningen met roebels
af te lossen.
2 De gevolgen van internationale arbeidsverdeling voor de welvaart van Rusland en
zijn handelspartners.
3 De “inverdieneffecten” voor westerse landen van de aan Rusland gegeven hulp.
Aanwijzingen:
• Gebruik voor het vervolg van het betoog 120 woorden (een afwijking van 20 woorden
is toegestaan).
• Het betoog moet een doorlopend verhaal zijn; de onderdelen moeten goed op elkaar
aansluiten.
33 Made in China
China probeert al geruime tijd haar contacten met de rest van de wereld te verbeteren.
Terwijl in het verleden de Chinese economie gekenmerkt werd door grote
overheidsinvloed en een bureaucratisch budgetmechanisme, doet de laatste jaren de
markt steeds meer haar intrede. In dit kader past ook het vanaf 1986 nagestreefde
lidmaatschap van de wereldhandelsorganisatie WTO. De Chinese regering verwacht
grote voordelen van het lidmaatschap van deze vrijhandelsorganisatie. Om deze
voordelen te inventariseren is het van belang te kijken naar de structuur van de
economie van China.
235

Nu het lidmaatschap van China in de WTO bereikt is wordt de minister van
Economische Zaken van China regelmatig gevraagd de voor- en nadelen voor de
Chinese ondernemingen te schetsen.
Stel jij krijgt de opdracht hiervoor een tekst te maken.
Schrijf een betoog waarin je laat zien welke gevolgen het WTO-lidmaatschap kan
hebben voor de Chinese economie. Vermeld in dit betoog voor elk van de drie soorten
ondernemingen in China twee voordelen
óf twee nadelen óf een voordeel en een nadeel van het WTO-lidmaatschap.
a De ‘internationalists’
b De ‘nationalists’
c De ‘localists’
d Vermeld verder in het betoog één van de volgende keuze-aspecten:
Een gevolg van het WTO-lidmaatschap voor:
1 de arbeidsmarkt in China;
2 de kapitaalmarkt in China;
3 het transformatieproces in China van bureaucratisch budgetmechanisme naar
marktmechanisme.
34 In Europa streeft een groot aantal landen naar eenwording in de vorm van een
economische en monetaire unie. In een krant van 2002 staat daarover het volgende:
236

a
b
In een economische unie is er vrij verkeer van goederen, diensten, personen en
kapitaal.
Noem het kenmerk van een monetaire unie.
Een aantal landen uit Midden- en Oost-Europa wil toetreden tot de Europese Unie
(EU).
Leg uit dat door toetreding tot de EU de welvaart in die toetredende landen kan
toenemen.
c
Vooral Duitsland en Oostenrijk verwachten een grote toestroom van immigranten uit de
grenslanden Hongarije, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. Een Duitse
tegenstander van de uitbreiding zegt: “Door het vrij verkeer van personen zal onze
koopkracht dalen.”
Hieronder staan drie tussenstappen:
1 lagere lonen
2 meer immigranten
3 groter aanbod van arbeidskrachten
In welke van de onderstaande regels staan de tussenstappen in een zodanige volgorde
dat ze de gedachtegang van de tegenstander goed weergeven?
A vrij verkeer van personen à 1 à 2 à 3 à koopkrachtdaling
B vrij verkeer van personen à 1 à 3 à 2 à koopkrachtdaling
C vrij verkeer van personen à 2 à 1 à 3 à koopkrachtdaling
D vrij verkeer van personen à 2 à 3 à 1 à koopkrachtdaling
E vrij verkeer van personen à 3 à 1 à 2 à koopkrachtdaling
F vrij verkeer van personen à 3 à 2 à 1 à koopkrachtdaling
Een kenmerk van een economische unie is: één gemeenschappelijk buitentarief. Dat
betekent dat in alle lidstaten van de EU hetzelfde invoerrecht geldt voor een product
dat wordt ingevoerd uit een niet-EU land. Stel dat voor de handel tussen Nederland,
Duitsland en Turkije de onderstaande figuur geldt:
237

d Uit welke twee gegevens in de bovenstaande figuur blijkt dat Nederland en Duitsland al
lid zijn van de EU?
e Wat gaat er veranderen aan de invoerrechten van Turkije, als Turkije lid is van de EU?
A de invoerrechten 5%, 8% en 10% worden 0%
B de invoerrechten 5%, 8% en 10% worden 3%
C de invoerrechten 5% en 8% worden 0% en het invoerrecht 10% wordt 3%
D de invoerrechten 5% en 8% worden 3% en het invoerrecht 10% wordt 0%
35 Textielfabrikanten opgelucht
Pogingen van de zuidelijke Europese landen om de EU een antidumpingheffing van gemiddeld
20% te laten afkondigen tegen de invoer van katoenen-ruwdoek, de basisdoek voor kleding en
interieurstoffen (meubels, gordijnen), zijn mislukt. Europese textielfabrikanten, waaronder ook
Nederlandse, hebben opgelucht gereageerd. Volgens secretaris Lodiers van de textielbranchevereniging
KRL zou het aannemen van de maatregel uiterst negatieve gevolgen hebben
gehad voor de internationale concurrentiepositie van talloze Europese textielbedrjven die van
dit basisdoek afhankelijk zijn. Was het tot een heffing gekomen dan zouden de producenten
van ruwdoek zoals India en Pakistan zelf dat basisdoek gaan veredelen.
NRC-Handelsblad
a
b
c
d
De zuidelijke Europese landen beschuldigen de niet-Europese exporteurs van katoenen-ruwdoek
kennelijk van oneerlijke concurrentie. Leg uit waarop de beschuldiging
van oneerlijke concurrentie gebaseerd zal zijn.
Leg uit wie in de EU de winnaars en verliezers zouden zijn geweest als de heffing wel
doorgevoerd was.
Verklaar de angst van Lodiers dat in geval van een heffing op katoenen-ruwdoek
producenten in India en Pakistan dit basisdoek zelf zouden gaan veredelen.
Bedenk een manier waarop Europese textielfabrieken die van dit basisdoek afhankelijk
zijn, hun internationale concurrentiepositie hadden kunnen handhaven als deze antidumpingheffing
daadwerkelijk ingevoerd was.
238

36 Japan en de VS produceren beide rijst en auto's. De productie per arbeidsjaar bij een
situatie zonder internationale handel is in onderstaande tabel weergegeven.
Rijst Auto’s
Japan 600 200
VS 2.000 250
a
b
c
d
e
Bereken voor beide landen in deze situatie de prijs van een auto uitgedrukt in tonnen
rijst.
Neem aan dat vervolgens handelsbetrekkingen tussen beide landen mogelijk worden.
In de productie van welk goed zal Japan zich op basis van de absolute
kostenverschillen specialiseren? Licht je antwoord toe.
In welk goed zal Japan zich specialiseren op basis van relatieve kostenverschillen?
Licht je antwoord toe.
Beredeneer binnen welke grenzen de prijs van rijst uitgedrukt in auto’s in dit geval zal
komen te liggen.
Neem aan dat de internationale prijs van auto’s wordt: 1 auto = 5 ton rijst.
Bereken het ruilvoordeel voor elk van beide landen uitgedrukt in tonnen rijst per auto
respectievelijk aantallen auto’s per ton rijst.
37 De citaten in deze opgave komen uit het artikel ‘Wijnboeren luisteren niet naar
consument’ uit NRC Handelsblad.
a
‘Wijnproducenten in traditionele wijnlanden als Frankrijk, Italië, Spanje en Duitsland
luisteren te weinig naar wat de klanten willen. Daardoor is de concurrentie van wijn uit
“nieuwe” gebieden als Australië, Zuid-Afrika, Chili en Californië sterk toegenomen. De
verkoop van die nieuwe gebieden in Europa is vertienvoudigd in Europa tussen 1996
en 2003.’
Spelen transportkosten een belangrijke rol bij de internationale handel in wijn?
Motiveer je antwoord.
b
‘Chili en Zuid-Afrika worden tot de ontwikkelingslanden gerekend. Ontwikkelingslanden
zijn in relatief hoge mate gespecialiseerd in de productie van grondstoffen en
landbouwproducten.’
Verklaar dat deze specialisatie
een relatief ongunstig effect
heeft op de economische
groei van ontwikkelingslanden.
‘De volgende grafiek geeft een
beeld van de ontwikkeling van
de wijnconsumptie per hoofd
van de bevolking tussen 1970
en 2002 in Nederland, België,
Denemarken en het Verenigd
Koninkrijk.’
c Heeft specialisatie in de
productie van wijn ook dit
ongunstige effect op de
Consumptie in liters per hoofd van de
bevolking
Wijnconsumptie stijgt met welvaart
30
25
20
15
10
5
0
239
België
Nederland
Denemarken
Verenigd Koninkrijk

economische groei? Licht je antwoord onder andere toe met behulp van bovenstaande
grafiek.
‘Ook wijnkenner Ailko Faber erkent dat wijnen uit nieuwe landen beter inspelen op de
wens van de consument. Zij noemen hun wijn naar de druivensoort in plaats van naar
het chateau of de streek waar de wijn vandaan komt. “Dat is voor de consument een
stuk duidelijker”, zegt Faber. Ook de vraag naar “fruitige wijnen” wordt beter
beantwoord door de creatieve wijnmakers uit de nieuwe landen dan door de kleine
Europese wijnboeren.
d
Chili en Zuid-Afrika behoren geen van beide tot de MOL’s.
Beredeneer dat specialisatie in de productie van wijn voor een land dat tot de MOL’s
behoort, moeilijk is, zelfs als de klimatologische omstandigheden en de
bodemgesteldheid zeer gunstig zijn voor wijnbouw.
‘In Europa houdt starre wetgeving, die de belangen van kleine boeren beschermt, de
benodigde herstructurering van de wijnsector tegen. Nog steeds produceert Europa
een overschot aan goedkopere bulkwijn, terwijl juist de vraag naar betere en duurdere
wijn toeneemt. Ook neemt de vraag naar rode kwaliteitswijn toe door het belang dat
wordt gehecht aan een gezonde levensstijl. Twee glazen rode wijn per dag zouden het
risico op hart- en vaatziekten verminderen.’
e
f
g
De mate van protectie van Europese wijn is laag.
Leg uit dat vrijhandel in wijn in het voordeel is van de Europese consument.
Neem aan dat de Europese wijnboeren druk uitoefenen om de invoer van wijn uit
landen van buiten de EU effectiever te belemmeren.
Leg uit waarom de Europese wijnboeren meer protectie zouden willen voor hun
bedrijfstak.
Op grond van welk argument voor protectie zou de EU op dit verzoek kunnen ingaan?
38 Lees eerst onderstaand artikel en beantwoord vervolgens de bijbehorende vragen.
a
b
c
d
e
f
g
Beperking contracten
Concerns met een marktaandeel van meer dan 30 procent in een bepaalde EU-lidstaat
mogen niet langer exclusieve contracten afsluiten met afnemers. Dat hebben de EUministers
van Economische Zaken gisteren vastgesteld. Het besluit legt bijvoorbeeld
grote bierbrouwers als Heineken (langjarige contracten met café’s) of een
franchiseketen als McDonald’s sterk aan banden. Voor de automobielsector geldt een
tijdelijke uitzondering. De regeling moet kleine marktpartijen beschermen en meer
concurrentie mogelijk maken.
NRC Handelsblad
Welke vorm van economische integratie is formeel op de EU van toepassing?
Tot welk soort beleid behoort het in het artikel vermelde besluit?
Welk traject heeft het besluit over deze aangelegenheid doorlopen?
Leg uit dat dit besluit een stap op weg was naar een economische unie.
Leg uit dat een aantal lidstaten van de EU al deel uitmaakt van een economische en
monetaire unie.
Verklaar hoe het aan banden leggen van exclusieve contracten met afnemers de
concurrentie kan bevorderen.
Bedenk een reden waarom voor de automobielsector een uitzondering is gemaakt.
240

39 uit een krant:
Dumping bedreigt Amerikaanse werkgelegenheid
Indonesië stimuleert zijn kwakkelende economie door staal op de Amerikaanse markt
onder de kostprijs te verkopen. Volgens de Amerikaanse staalproducenten moet deze
vorm van oneerlijke concurrentie worden bestreden door het instellen van
invoerrechten. Indonesië stelt echter dat dumping tijdelijk is toegestaan om een stukje
van de markt te veroveren. Indonesië dreigt op zijn beurt met het instellen van
invoerrechten op Amerikaanse producten.
a
b
c
Verklaar de kop van het bovenstaande krantenbericht.
Leg uit hoe met het instellen van invoerrechten de dumping op de Amerikaanse markt
wordt bestreden.
In het kader van de internationale handel worden begrippen gebruikt als protectie,
vrijhandel, handelsoorlog en internationale arbeidsverdeling.
uitspraak 1: Als Amerika en Indonesië overgaan tot het instellen van invoerrechten, leidt
dat tot toenemende internationale arbeidsverdeling.
uitspraak 2: Als Amerika en Indonesië overgaan tot het instellen van invoerrechten op
elkaars producten, is er sprake van een handelsoorlog.
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.
40 uit een krant (december 2003):
Trade, not aid
Na jarenlang onderhandelen werd onlangs in de WTO*) afgesproken dat het
zogenoemde multivezelakkoord (MVA) zou worden afgeschaft. In het MVA hadden
Amerika en Europa − grote importeurs van textielproducten − textielproducerende
landen quota opgelegd voor de export van textielproducten naar de Amerikaanse en de
Europese markt. Zo mocht Cambodja in 2003 voor 1,4 miljard dollar aan katoen en
zijde naar Amerika exporteren. Er kwam steeds meer protest tegen het MVA vanuit de
arme landen. Zij liepen door dit quotasysteem een bedrag aan exportopbrengsten mis
dat twee keer zo groot was als het bedrag dat zij aan buitenlandse hulp ontvingen. In
1995 begonnen Amerika en Europa met het stap voor stap opheffen van de MVAquota.
Van de 140 categorieën kleding die onder het MVA vielen, zijn nu voor de helft
de quota opgeheven. Per 1 januari 2005 moet de rest zijn verdwenen. Wel wordt er per
1 januari 2005 voor de meeste textielproducten een invoerheffing ingesteld van 16% in
Amerika en 18% in Europa.
*) De WTO (Wereldhandelsorganisatie) streeft naar internationale vrijhandel door het
afschaffen van handelsbelemmeringen tussen de lidstaten.
Na de totstandkoming van het MVA was er op de internationale markt voor
textielproducten sprake van ...(1).… Aan deze situatie komt met het afschaffen van het
MVA ...(2)... einde.
a Wat moet in plaats van de cijfers worden ingevuld om een economisch correcte tekst te
krijgen?
bij (1) een handelsoorlog / een prijzenoorlog / protectie / vrijhandel
bij (2) een / vooralsnog geen
b
c
Leg uit dat consumenten in Amerika en Europa nadeel ondervinden van het MVA.
Leg uit dat door het afschaffen van het MVA het nationale product van Cambodja kan
gaan stijgen.
41 uit een krant (2004):
241

a
b
China deelt de lakens uit
“Het voortbestaan van de Europese textielindustrie komt in gevaar. Door toenemende
concurrentie, vooral uit China, verdwijnen er steeds meer banen.” Aldus Filiep Libeert,
de voorzitter van de Europese textielproducenten.
In 1994 is binnen de wereldhandelsorganisatie (WTO) afgesproken dat een groot aantal
handelsbelemmeringen, zoals importquota en invoertarieven, tussen 1995 en 2005 in
stappen zal worden afgeschaft. De WTO wil hiermee de vrijhandel bevorderen.
Lagelonenlanden als China profiteren steeds meer van de toenemende vrijhandel,
waardoor het voor de Europese textielindustrie steeds moeilijker wordt tegen
concurrerende prijzen te produceren. Sinds 1990 verdwenen hierdoor in de Europese
textielindustrie al 1 miljoen banen. Als op 1 januari 2005 de laatste
handelsbelemmeringen zijn opgeheven, heeft de concurrentie vrij spel in Europa.
Libeert vreest dat er de komende jaren nog 1 miljoen banen zullen verdwijnen. “Vooral
China heeft ervan geprofiteerd dat er sinds 2002 geen beperkingen meer worden
opgelegd aan het aantal ingevoerde trainingspakken in Europa. In 2002 was het
Chinese aandeel in de omzet op de Europese markt voor trainingspakken nog maar 16
procent. In 2003 is dit aandeel gestegen naar 43 procent, terwijl de omzet op deze
markt in dezelfde periode met 8 procent daalde. Het laat zich raden wat er na 1 januari
2005 zal gebeuren”, aldus Libeert.
Leidt het afschaffen van importquota door Europa tot daling of stijging van de inflatie in
Europa? Verklaar het antwoord.
Noem een andere protectionistische maatregel dan de in het krantenbericht genoemde
maatregelen.
c Bereken met hoeveel procent de omzet van Chinese trainingspakken in Europa in 2003
ten opzichte van 2002 is veranderd.
42 Protectionisme zien we als het beschermen van de eigen economie. Lees het artikel
over Roda JC eens.
Roda JC ziet grotere EU als zegen
Roda JC beschouwt de uitbreiding van de Europese Unie als een zegen. De club uit Kerkrade
verwacht zijn slag te kunnen slaan op de transfermarkt in het voormalige Oostblok. Desnoods via
de rechter. Want alleen daar lopen nog betaalbare topspelers rond, zegt technisch bestuurslid Nol
Hendriks.
Zaterdag wordt de EU met tien landen uitgebreid tot vijfentwintig lidstaten. Nieuwkomers zijn acht
voormalige communistische landen: Polen, Tsjechië, Hongarije, Slowakije, Slovenië, Estland,
Letland en Litouwen. Ook de mediterrane eilanden Malta en Cyprus sluiten op die dag aan.
Toch blijft de Nederlandse voetbalmarkt de komende twee jaar gesloten voor goedkope talenten
uit Oost-Europa. Want, zo redeneert het kabinet, alleen een arbeidssector die kampt met een
werknemerstekort krijgt een arbeidsvergunning voor nieuwkomers. En het betaald voetbal in
Nederland kent een dergelijk probleem niet.
De spelersvakbond VVCS is tevreden met het uitstel. Martin Snoeck: “Deze regeling is een prima
bescherming van de eigen werkgelegenheid. En zorgt tegelijk voor een goede balans en kwaliteit.
In het verleden zijn er te veel goedkope buitenlandse voetballers naar Nederland gehaald zonder
dat ze iets toevoegden.''
(Limburgs dagblad 2004)
a
b
c
d
Op welke wijze wil de regering (lees EU) de bestaande spelers beschermen?
In welke situatie wil de EU een uitzondering maken?
Leg uit dat deze protectionistische maatregel de bezoeker van de wedstrijden en de
televisiekijker geld gaat kosten.
Er is een tekort aan verpleegkundigen. Sommigen zeggen dat we daarom
verpleegkundigen uit andere landen moeten aantrekken, bijvoorbeeld uit Afrikaanse
landen. Niet iedereen is het daarmee eens. Bedenk daarvoor een argument dat:
242

1 in het belang is van Nederland zelf,
2 in het belang is van het Afrikaanse land.
43 Onderstaande tekst is evenals de overige fragmenten uit deze opgave afkomstig uit
NRC Handelsblad van 8 juni 1999.
Menig Afrikaan loopt rond op afgedankte Nederlandse schoenen. Niet gekregen van
een of andere hulporganisatie, maar gekocht. ‘Zeker zestig procent van de
Nederlanders denkt volslagen ten onrechte dat de schoenen die zij in de zak van een
charitatieve instelling stoppen, worden uitgedeeld aan de minder bedeelden op deze
wereld’, zegt F. Keijlard, directeur van Key-shoe in Waalwijk, exporteur van
tweedehandsschoenen. De charitatieve instellingen verkopen de ingezamelde
schoenen aan commerciële organisaties. Het hiermee verdiende geld besteden ze aan
goede doelen.
a
Noem drie groepen die voordeel hebben bij deze export van tweedehandsschoenen.
Licht je antwoord toe.
Het ministerie van Buitenlandse Zaken plaatst kanttekeningen bij de massale export
van Nederlandse tweedehandsschoenen. Het wijst erop dat lokale schoenfabrikanten
ernstige concurrentie ondervinden van de goedkope ‘occasions’.
b
c
Verklaar de visie van het ministerie van Buitenlandse Zaken dat deze export lokale
schoenfabrikanten in de Derde Wereld benadeelt.
Beredeneer dat dit nadeel voor de lokale schoenfabrikanten juist een voordeel kan zijn
voor lokale producenten van andere consumptiegoederen.
Volgens het onderzoeksbureau SV&A verachtvoudigde in Ghana het aantal jaarlijks
verkochte schoenen binnen tien jaar tot 35 miljoen. Die groei kwam vrijwel geheel uit
import van tweedehandsschoenen. De productie in eigen land bleef nagenoeg gelijk.
243

d Geef een verklaring voor de visie van het onderzoeksbureau SV&A dat de import van
tweedehandsschoenen geen bedreiging vormt voor de lokale schoenproducenten.
e Klopt de bewering dat de lokale schoenproductie in Ghana tussen 1987 en 1997
nagenoeg gelijk gebleven is? Licht je antwoord toe.
De invoer van goedkope tweedehandsschoenen dwingt de Canadese
schoenenmultinational Bata ertoe zijn fabriek in Kenia te sluiten. Volgens
personeelsmanager Thomas Mutiso blijft de verkoop achter omdat de ingevoerde
tweedehandsschoenen op de markt worden gebracht zonder dat er belasting over
wordt betaald. ‘De importheffing bedraagt 25 procent of 100 shilling (ongeveer 3
gulden), afhankelijk van wat de staat het meest oplevert. Wij komen
tweedehandsschoenen tegen die 50 shilling per paar kosten.’
f
g
Bij welke prijs in shilling van tweedehandsschoenen gaat de Keniase overheid over op
de procentuele invoerheffing? Licht je berekening toe.
Geef een verklaring voor het feit dat in Kenia geïmporteerde tweedehandsschoenen
soms slechts 50 shilling per paar kosten.
44 Tijdens een conferentie in juni 1999 over de resultaten van vijf jaar Noord-Amerikaans
Vrijhandelsakkoord (Nafta) betoogden de architecten van dit verdrag dat de welvaart
dankzij Nafta sterk gestegen was in de regio.
a Leg uit hoe economische integratie tot grotere welvaart kan leiden.
Nafta werd in 1994 van kracht. De drie deelnemende landen hebben hun onderlinge
invoerrechten op goederen en diensten, behalve agrarische producten, afgeschaft.
b Noem een reden waarom de Nafta-partners de onderlinge tarieven op
landbouwproducten niet hebben afgeschaft.
c
d
e
f
g
h
Toch was er vooral in Canada en de Verenigde Staten veel oppositie tegen dit akkoord
geweest. De Canadese vakbonden waarschuwden voor Amerikanisering van de
Canadese economie en verlies van banen aan de Verenigde Staten. Belangengroepen
in de Verenigde Staten voorzagen juist massaal banenverlies aan Mexico.
Leg uit waarom de Canadese vakbonden bang waren voor verlies van banen aan de
Verenigde Staten.
Leg uit waarom Amerikaanse vakbonden juist massaal banenverlies aan Mexico
voorzagen.
Volgens de voormalige premier van Canada, Mulroney, had vrijhandel geleid tot
modernisering van de Canadese economie.
Verklaar hoe vrijhandel kon leiden tot modernisering van de Canadese economie.
De econoom Fernando Clavijo gaf aan dat in Mexico als gevolg van Nafta meer hoger
betaalde banen waren geschapen. Wel was het beeld volgens hem vertekend door de
ongekende kracht van de Amerikaanse economie in de afgelopen jaren, waar Mexico
van heeft kunnen meeprofiteren.
Licht de uitspraak toe van Clavijo dat de voor Mexico positieve gevolgen van Nafta
vertekend zijn door de ongekende kracht van de Amerikaanse economie.
Mexico en de EU voeren onderhandelingen over een onderling vrijhandelsverdrag.
Leg uit dat het sluiten van een dergelijk verdrag het in theorie voor ondernemingen in
de EU mogelijk maakt hun producten zonder betaling van invoerrechten uit te voeren
naar de Verenigde Staten.
Hoe kunnen de Verenigde Staten dit tegengaan?
244

45 Ontwikkelingslanden zijn vaak exporteur van grondstoffen en importeur van
industrieproducten.
Sinds het begin van de jaren zeventig is het zogenoemde reële prijsindexcijfer van
grondstoffen (het prijsindexcijfer van grondstoffen gecorrigeerd voor de
prijsverandering van industrieproducten) gedaald van 135 naar 60 (1980 = 100).
In de eerste helft van de jaren negentig werd de recessie in een aantal belangrijke
industrielanden gezien als verklaring voor de daling van de grondstoffenprijzen.
a Leg uit dat grondstoffenprijzen kunnen dalen als gevolg van een recessie in een aantal
belangrijke industrielanden.
De prijsdaling van grondstoffen na 1994 kan hieraan echter niet worden
toegeschreven, omdat in deze periode in de industrielanden sprake was van
toenemende economische groei.
Sommigen wijzen erop dat economische groei in de industrielanden gepaard is gegaan
met een verschuiving van productie van de secundaire sector naar de tertiaire sector.
b
c
d
Leg uit dat deze verschuiving een stagnerende vraag naar grondstoffen kan verklaren.
De oorzaken van de prijsval liggen niet alleen aan de vraagzijde maar ook aan de
aanbodzijde van de grondstoffenmarkt. Veel grondstofexporterende
ontwikkelingslanden zijn voor wat betreft hun exportopbrengst vrijwel geheel
afhankelijk van deze grondstoffen. Verondersteld wordt dat er op de wereldmarkt van
grondstoffen sprake is van volkomen concurrentie.
De grondstoffenproducerende landen zullen bij dalende grondstoffenprijzen proberen
hun exportopbrengst op peil te houden.
Leg uit dat de daling van de grondstoffenprijzen hierdoor wordt versterkt.
Door zelf hun grondstoffen te verwerken tot eindproducten, kunnen
grondstoffenproducerende landen hun afhankelijkheid verminderen.
Leg uit dat dit proces in eerste aanleg een toename van de invoer door deze landen tot
gevolg kan hebben.
Een andere mogelijkheid om de prijsdaling een halt toe te roepen, is de vorming van
een productiekartel. Zo’n kartel kan de prijs op de grondstoffenmarkt beïnvloeden.
e
f
In de figuur is de prijsvorming van een bepaalde grondstof op de wereldmarkt
weergegeven bij volkomen concurrentie.
Stel dat de vraag naar grondstof daalt van V1 naar V2. Daardoor zou een lagere
marktprijs ontstaan. Stel verder dat een kartel wordt opgericht met als doel door
productiebeheersing te voorkomen dat die prijsdaling optreedt.
Tot welk niveau moet de productie dan ten minste worden beperkt om te voorkomen
dat door de vraagdaling de grondstofprijs daalt?
De vraagdaling leidt tot omzetdaling op de wereldmarkt. Door de oprichting van het
kartel wordt de omzetdaling van de gezamenlijke grondstofproducenten verminderd.
Bereken met welk bedrag deze omzetdaling door de oprichting van het kartel wordt
verminderd.
245

46 In de tabel staan de vijf grootste exporteurs en importeurs van goederen en de positie
van Nederland. De waarde is uitgedrukt in miljarden dollars, het aandeel in procenten.
Exporteurs
Importeurs
Land waarde aandeel Land waarde aandee
l
1 Verenigde 624,5 11,8 1 Verenigde 817,8 15,1
Staten
Staten
2 Duitsland 521,2 9,9 2 Duitsland 456,3 8,4
3 Japan 410,9 7,8 3 Japan 349,2 6,4
4 Frankrijk 290,5 5,5 4 Engeland 278,5 5,3
5 Engeland 262,0 5,0 5 Frankrijk 275,6 5,1
8 Nederland 197,5 3,7 8 Nederland 180,7 3,3
a
b
c
d
Bereken de omvang van de totale wereldexport in goederen op basis van de cijfers van
de VS.
Leg aan de hand van zowel de export- als van de importcijfers voor Duitsland uit,
waarom het land een deel van zijn welvaart dankt aan internationale handel.
Noem twee redenen waarom het niet verwonderlijk is dat de plaatsen 1 t/m 5 door de
genoemde landen worden ingenomen.
Verwacht je dat een ontwikkelingsland eerder hoog op de lijst van exporteurs of op de
lijst van importeurs zal voorkomen? Licht je antwoord toe.
246

47 Beantwoord de vragen op grond van de tekstfragmenten hieronder.
a
b
c
d
Ghanese fabrieken verliezen concurrentieslag
Het verhaal van Ghana’s schoenen- en kledingindustrie is dat van een bedreigde soort. De ene na de
andere fabriek, die ooit de lokale markt voorzag, sluit haar poorten en stuurt haar werknemers de
straat op. Eén van de voornaamste klappen voor de kleding- en schoenenindustrie is de import van
tweedehands goederen. Die stromen al heel lang de Ghanese markt op, aanvankelijk zelfs met
overheidssteun en vergezeld van goede bedoelingen. Ceasar Halaby, directeur van de Ghana Shoe
Factory: ‘Een tijdje terug ging het fantastisch met de schoenenindustrie. Nu produceren we alleen nog
als er orders binnenkomen. We hebben geen eigen productie meer, ook wegens leergebrek.’
Uit: Internationale Samenwerking
Waarom gaf de Ghanese overheid steun aan de import van tweedehands goederen?
Waarom produceert de Ghana Shoe Factory alleen nog als er orders binnenkomen?
De schoenen van de lokale schoenenindustrie zijn te duur voor de Ghanese bevolking.
Zijn buitenlandse schoenen concurrerend met de Ghanese schoenenindustrie? Licht je
antwoord toe.
Leg uit waarom instelling van een invoerquotum voor goederen als schoenen en
kleding niet de voorkeur heeft van de Ghanese regering.
48 Nederland exportland
Landbouwproducten vormen een belangrijk deel van de Nederlandse export. De
Nederlandse landbouwexport is sterk afhankelijk van de Europese markt. Grofweg 85%
van deze export wordt binnen de EU afgezet. Duitsland koopt een derde deel van de
totale geëxporteerde hoeveelheid vlees en vleesproducten.
Index, CBS
a Noem drie mogelijke redenen waarom een groot deel van de Nederlandse
landbouwexport binnen de EU wordt verkocht.
b Leg uit waarom juist Duitsland een grote afnemer is van Nederlands vlees.
c
d
e
De landen buiten de EU winnen terrein als handelspartners. Recente voorbeelden zijn
Taiwan en Rusland. Vorig jaar (2002) exporteerde Nederland al voor ruim 745 miljoen
euro aan goederen meer naar Taiwan dan in het jaar daarvoor.
Voor sommige landbouwproducten zijn deze nieuwe markten de redding. In Europa zelf
zijn de groeimogelijkheden beperkt. De productie van menig landbouwproduct in de
Unie ligt ver boven de consumptie.
Stel dat in 2001 de Nederlandse export naar Taiwan 1.400 miljoen euro bedroeg.
Bereken het indexcijfer voor de exporthoeveelheid naar Taiwan in 2001 in één
decimaal nauwkeurig (2002=100).
Waarom is export naar een andere lidstaat van de EU in het algemeen gemakkelijker
dan naar Rusland?
Geef een verklaring voor de grote hoeveelheden landbouwproducten die de EUlidstaten
produceren.
49 uit een krant:
Tekort op de goederenrekening VS bereikt recordhoogte
In januari 2000 hadden de Verenigde Staten van Amerika (VS) te maken met een
dalende export en een stijgende import. Het tekort op de goederenrekening van de
betalingsbalans van de VS is in januari 2000 naar een recordhoogte van 28 miljard
dollar gestegen. Oorzaak van deze stijging is de sterke prijsstijging van aardolie. Als de
export en import van aardolie buiten beschouwing worden gelaten, komt het tekort op
de goederenrekening van de VS in januari 2000 uit op 21,1 miljard dollar. Ondanks een
247

voortdurende stijging van het tekort op de goederenrekening van de VS is de koers van
de dollar in januari 2000 gestegen.
a
b
c
d
Op welke deelrekening van de betalingsbalans worden buitenlandse beleggingen
geboekt?
Is het bedrag van de export van aardolie van de VS in januari 2000 groter of kleiner
dan het bedrag van de import van aardolie? Verklaar het antwoord.
Leidt een stijgend tekort op de goederenrekening van de VS tot een toename van het
aanbod van dollars of tot een toename van de vraag naar dollars op de valutamarkt?
Verklaar het antwoord.
Noem een oorzaak van de koersstijging van de dollar in januari 2000. Verklaar het
antwoord.
50 uit een krant:
Filippijns exportproduct: de au pair
Ongeveer 20 jaar geleden vond een omslag plaats in de inkomsten uit toerisme van de
Filippijnen: na een jarenlange groei begonnen deze inkomsten te dalen. De Filippijnse
regering heeft naar mogelijkheden gezocht om andere bronnen van deviezen aan te
boren. Een van de mogelijkheden bleek het stimuleren van au pairs om in westerse
landen aan de slag gaan. In rijke westerse landen is gebrek aan laaggeschoold
personeel dat kan worden ingezet bij kinderopvang en huishoudelijke arbeid. Filippijnse
au pairs blijken uitstekend in de vraag naar dit personeel te kunnen voorzien. Van het
geld dat de au pairs in westerse landen verdienen, sturen zij het grootste deel naar de
Filippijnen, waar het gebruikt wordt om in het levensonderhoud van familieleden te
voorzien.
In de tabel staan enkele gegevens van de betalingsbalans van de Filippijnen van de
jaren 1990 en 2000.
a
b
Is er in 2000 sprake van een overschot of van een tekort op de kapitaalrekening van de
betalingsbalans van de Filippijnen? Verklaar het antwoord.
Het toenemende aantal Filippijnse au pairs in westerse landen heeft tussen 1990 en
2000 geleid tot een toename van inkomsten van deviezen voor de Filippijnen.
Uit welk(e) gegeven(s) in de tabel kan dit blijken? Verklaar het antwoord.
51 In economische publicaties wordt veel gebruikgemaakt van tabellen en grafieken.
Hieronder staan vier statistieken uit een publicatie van de Organisatie voor
Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Lidstaten van de OESO zijn
voornamelijk de welvarende industrielanden, waaronder de Verenigde Staten, Japan
en de lidstaten van de Economische en Monetaire Unie in Europa (EMU). Naar
aanleiding van deze statistieken worden in deze opgave vijf vragen gesteld.
Uit statistiek 1 blijkt dat het aandeel van de Verenigde Staten in het reële BBP van de
OESO-landen in 2000 ten opzichte van 1999 is toegenomen.
248

a Hoe blijkt dat uit statistiek 1?
b Bereken, in ten minste twee decimalen, het percentage waarmee het reële BBP van de
EMU-landen in 2002 ten opzichte van 2000 is gegroeid.
c
d
e
Uit statistiek 3 kan worden afgelezen, dat er in Japan in het jaar 2000 ten opzichte van
1999 sprake was van deflatie. Martijn beweert dat de deflatie in Japan ook kan worden
afgeleid door gegevens uit statistiek 1 en 2 te combineren. Jeroen beweert dat de
deflatie in Japan niet met behulp van de combinatie van gegevens uit statistiek 1 en 2
kan worden afgeleid.
Wie heeft gelijk, Martijn of Jeroen? Verklaar het antwoord.
Uit de gegeven statistieken kan worden afgeleid, dat er in de periode 2000-2002
onevenwichtigheden op de lopende rekening van de betalingsbalans bestaan.
Toon met behulp van een berekening aan, dat het tekort op de lopende rekening van
de betalingsbalans van de Verenigde Staten in 2000 meer dan $ 400 miljard bedraagt.
Co heeft in een economieboek de redenering gelezen, dat een afname van de groei
van het reële BBP van een land tot afname van de groei van de import leidt, waardoor
het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans van dat land verbetert. Co
onderzoekt of de gegeven statistieken deze redenering bevestigen. Co formuleert de
volgende stelling: “Voor alle (groepen van) landen geldt: als in een jaar de groei van het
reële BBP afneemt ten opzichte van het voorafgaande jaar, verbetert het saldo op de
lopende rekening in procenten van het nominale BBP in dat jaar.”
Wordt deze stelling door de statistieken bevestigd? Verklaar het antwoord.
249

52 Een ontwikkelingsland heeft te kampen met een omvangrijke geldontwaarding: in 1996
stijgen de prijzen in dat land met 125% en in 1997 met 110%. Een van de gevolgen
van die inflatie is een sterke groei van de informele economie.
a Bereken de totale procentuele geldontwaarding in dit land tussen begin 1996 en eind
1997 (in ten minste één decimaal).
b Leg uit hoe een hoge inflatie kan leiden tot een groei van de informele economie.
Van de betalingsbalans van dit ontwikkelingsland zijn over 1996 en 1997 de gegevens
in de tabel verstrekt.
250

c
Naast de hoge inflatie en de omvangrijke informele economie, vertoont dit land nog
meer kenmerken van een ontwikkelingsland waardoor een tekort op de
goederenrekening kan ontstaan.
Noem een ander kenmerk van ontwikkelingslanden waardoor bij deze landen een
tekort op de goederenrekening kan ontstaan.Verklaar hoe op basis daarvan een tekort
op de goederenrekening kan ontstaan.
Een verandering van het investeringsklimaat in dit ontwikkelingsland leidt tot een
verandering van het saldo van de kapitaalrekening van het land.
d Is het saldo van de kapitaalrekening van dit ontwikkelingsland in de periode 1996-1997
verbeterd of verslechterd? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening.
e Is het investeringsklimaat in dit ontwikkelingsland in de periode 1996-1997 blijkbaar
verbeterd of verslechterd? Verklaar het antwoord.
f
g
De omvang van de deviezenreserve van een land kan een belangrijk gegeven zijn bij
de beoordeling van de economische kracht van een land.
Is de deviezenreserve van dit ontwikkelingsland in 1997 toegenomen, afgenomen of
gelijk gebleven? Verklaar het antwoord.
In de periode 1996-1997 heeft dit ontwikkelingsland een tekort op de
inkomensrekening. Voor de jaren na 1997 verwacht de regering van dit land een
verbetering van het saldo van de kapitaalrekening.
Zal in de toekomst het saldo van de inkomensrekening van dit land daardoor positief of
negatief beïnvloed worden? Verklaar het antwoord.
53 De valutacrisis in Zuidoost-Azië in 1997 heeft laten zien dat ook wisselkoersafspraken
niet kunnen verhinderen dat de waarde van valuta’s sterk kan gaan schommelen. In de
economie worden wisselkoersveranderingen met verschillende begrippen aangeduid:
appreciatie, depreciatie, revaluatie en devaluatie.
a Wat is de overeenkomst en wat is het verschil tussen een appreciatie en een
revaluatie van een valuta?
b
De Indonesische rupiah is tot midden 1997 gekoppeld geweest aan de Amerikaanse
dollar. Tot dat moment heeft de centrale bank van Indonesië de koers gestabiliseerd
met interventies op de valutamarkt. Een voortdurend tekort op de betalingsbalans
heeft Indonesië gedwongen tot het loslaten van de koppeling van de rupiah waarop de
koers van de rupiah is gedaald.
Leg uit hoe een voortdurend tekort op de betalingsbalans Indonesië kan hebben
gedwongen de koppeling van de rupiah aan de Amerikaanse dollar los te laten.
Na het loslaten van de koppeling zijn vooral de valutaspeculanten verantwoordelijk
geweest voor een verdere daling van de koers van de rupiah. De Indonesische
centrale bank heeft tevergeefs geprobeerd die koersdaling te voorkomen met een
forse verhoging van de geldmarktrente.
251

c
d
e
f
Leg uit hoe een verhoging van de Indonesische geldmarktrente via de bestedingen in
Indonesië de koersdaling van de rupiah wellicht had kunnen voorkomen.
Stel dat Indonesië en de Verenigde Staten van Amerika (VS) onderling uitsluitend
rubber en computers verhandelen: andere transacties doen zich op de
goederenrekening niet voor. In de uitgangssituatie verkoopt Indonesië 30.000 ton
rubber aan de VS tegen een prijs van 3.250 rupiah per kilogram (1 ton = 1.000
kilogram).De VS verkopen 30.000 computers aan Indonesië tegen een prijs van 1.500
dollar per stuk. De wisselkoers bedraagt: 1 dollar = 2.500 rupiah.
Op korte termijn is de prijselasticiteit van de Indonesische invoer en uitvoer nul. Stel
dat de koers van de rupiah ten opzichte van de dollar daalt; voor 1 dollar moet
voortaan 2.750 rupiah betaald worden.
Toon met een berekening aan dat de goederenrekening van Indonesië, uitgedrukt in
rupiah’s, op korte termijn verslechtert.
Op lange termijn is de prijselasticiteit van de Indonesische invoer –0,5.
Toon met een berekening aan dat de waarde van de Indonesische import op de
goederenrekening op lange termijn 117,56 miljard rupiah bedraagt.
Bereken de procentuele toename van de uitgevoerde hoeveelheid waarbij de
Indonesische goederenrekening, uitgedrukt in rupiah’s, op lange termijn in evenwicht
zou zijn.
54 Verbetering van de ruilvoet heeft een gunstig effect op de economie van veel
ontwikkelingslanden. Voor de economie van industrielanden pakt een verbetering van
de ruilvoet meestal negatief uit.
a
b
c
d
e
f
Uit welk soort goederen bestaat de uitvoer van landen die voordeel ondervinden van
een ruilvoetverbetering? Licht je antwoord toe.
Op welke deelrekening van de betalingsbalans van een ontwikkelingsland oefent een
ruilvoetverbetering direct invloed uit.
Neem aan dat in een bepaald jaar de exportprijzen van een ontwikkelingsland
gemiddeld met 11 procent gestegen zijn en de importprijzen met gemiddeld 4 procent.
Stel de oorspronkelijke ruilvoet op 100.
Bereken de nieuwe ruilvoet. Rond je antwoord af op twee decimalen.
Welke twee gegevens heb je nog nodig om te bepalen of de ruilvoetverbetering een
gunstiger saldo van de lopende rekening van de betalingsbalans oplevert?
Dit land heeft in het recente verleden veel geleend bij banken in het buitenland.
Op welke deelrekening van de betalingsbalans en aan welke kant hiervan zijn deze
leningen geboekt?
Op welke deelrekening van de betalingsbalans en aan welke kant hiervan worden de
rentebetalingen op deze leningen geregistreerd?
55 Neem aan dat de export van goederen in 2000 ten opzichte van 1999 met 3 procent is
toegenomen tot een bedrag van € 210 miljard. Dit komt neer op 45 procent van het
bbp. Het saldo van de handelsbalans is in 2000 met € 4 miljard afgenomen tot € 8
miljard.
Rond je antwoorden op onderstaande vragen steeds af op 1 decimaal.
a Bereken de omvang van de goederenexport in 1999.
b Bereken de omvang van de goederenimport in 2000.
252

c Bereken de goederenimportquote in 2000.
d Bereken de omvang van de goederenimport in 1999.
56 Veel Nederlandse bedrijven zijn sterk op het buitenland gericht: ze exporteren en
importeren en hebben vaak vestigingen in het buitenland. Een daling van de koers van
de Amerikaanse dollar kan invloed hebben op de totale winst van deze bedrijven.
a
Veronderstel dat de dollarkoers ten opzichte van de euro gedaald is en dat deze daling
het lopende jaar tot een toename van de productie in de Verenigde Staten van
Amerika (VS) heeft geleid.
Leg uit hoe de lagere dollarkoers tot een toename van de productie in de VS leidde.
b
c
d
e
f
De Nederlandse supermarktketen Supram heeft ook vestigingen in de VS onder de
naam Buy.
Leg uit hoe door de grotere productie in de VS de winst van de Buy-supermarkten over
dit jaar hoger kan worden dan die over vorig jaar.
De winsten van deze Buy-supermarkten worden naar Nederland overgemaakt en in
het jaarverslag van Supram verwerkt.
Leg uit in welk geval de winst van de Buy-supermarkten die Supram over dit jaar in zijn
jaarverslag vermeldt, lager zal zijn dan die over vorig jaar.
Het Nederlandse bedrijf Ferron produceert weegschalen en exporteert een groot deel
van zijn producten naar de VS.
Zal de lagere dollarkoers een positieve of een negatieve invloed hebben op de winst
van Ferron? Verklaar het antwoord.
Het Nederlandse researchbedrijf Questa verricht veel onderzoek voor Duitse
opdrachtgevers. Het bedrijf ondervindt daarbij concurrentie van het Amerikaanse
researchbedrijf Answer.
Zal de lagere dollarkoers een positieve of een negatieve invloed hebben op de winst
van Questa? Verklaar het antwoord.
Op welke deelrekening van de lopende rekening van de betalingsbalans wordt de
export van Questa geboekt?
57 De uitvoer van goederen zal voor een land in het jaar 2008 naar verwachting € 426,55
miljard bedragen. Het CPB van dat land voorspelt een dekkingspercentage van de
invoer op de goederenrekening van 107.
a
Bereken de omvang van de invoerwaarde in 2008 (in 2 decimalen nauwkeurig).
De prognose voor het jaar 2008 meldt verder dat het saldo van ontvangen en betaalde
primaire inkomens en het saldo op de rekening inkomensoverdrachten tezamen € 2,8
miljard zal bedragen.
Het saldo op de lopende rekening bedraagt € 47,50 miljard.
b Als je weet dat het CPB voorspelt dat de import van diensten een bedrag van € 74,10
miljard zal omvatten, bereken dan met alle bovenstaande gegevens het bedrag dat
253

gemoeid zal zijn met de export van diensten. Geef je berekening in 2 decimalen
nauwkeurig
58 In de Macro Economische Verkenning 2004 (MEV 2004) schrijft het Reelandse
Centraal Plan Bureau het volgende:
De Reelandse uitvoer is iets eerder uit het dal geklommen dan waarop zes maanden
geleden werd gerekend en bovendien is de conjuncturele neergang minder diep
geweest dan eerder werd gevreesd. Daardoor is het waarschijnlijk dat de groei van de
goederenuitvoer dit jaar op 4 procent uitkomt. Het komend jaar zal de volumegroei op
5,75 procent uitkomen.
De Reelandse uitvoer neemt daarmee sterker toe dan de relevante wereldhandel.
a
b
Maak met een stapsgewijze redenering duidelijk welk verband bestaat tussen de
internationale conjunctuur en de Reelandse export.
Welke conclusie kun je afleiden uit de laatste zin over de concurrentiepositie van
Reelandse exportbedrijven? Licht je antwoord toe.
In de MEV 2004 vind je onder meer de volgende gegevens.
(in miljarden euro’s) 2003 2004
Invoerwaarde goederen
Invoerwaarde diensten
Uitvoerwaarde goederen
Uitvoerwaarde diensten
Betaalde primaire inkomens
Betaalde inkomensoverdrachten
Ontvangen primaire inkomens
Ontvangen
inkomensoverdrachten
381
70
403
86
82
15
92
8
398
74
427
91
87
17
98
9
c Bereken voor beide jaren het dekkingspercentage van de invoer op de
goederenrekening. (op één decimaal nauwkeurig)
d
e
De goederenuitvoerwaarde verbetert volgens de tabel met 5,5% terwijl in de tekst aan
het begin van deze opgave een volumegroei van 5,75 procent genoemd wordt.
Welke conclusie kun je hieruit afleiden?
Laat met een berekening zien met hoeveel procent het saldo op de lopende rekening in
het jaar 2004 wijzigt ten opzichte van 2003. (op één decimaal nauwkeurig)
59 De westerse landen geven op verschillende manieren hulp aan ontwikkelingslanden,
bijvoorbeeld vermogensoverdrachten in de vorm van geldschenkingen. Deze
overdrachten kunnen in gebonden (verplichte aankopen) en in ongebonden vorm
(overal vrij te besteden) worden gegeven.
a Noem een deelrekening van de betalingsbalans van de westerse landen die kan
verbeteren als de genoemde vermogensoverdrachten in gebonden vorm worden
verstrekt. Verklaar het antwoord.
254

c
d
In sommige landen komt regelmatig hongersnood voor. De westerse landen reageren
daarop veelal met het verlenen van voedselhulp. Het regelmatig verlenen van
voedselhulp kan ertoe leiden dat er in het land dat de hulp ontvangt, marktverstoringen
ontstaan waardoor de lokale productiemogelijkheden worden aangetast.
Verklaar dit effect van de voedselhulp.
Om de situatie in de ontwikkelingslanden structureel te verbeteren is vaak overdracht
van technologie nodig.
Leg uit dat door overdracht van technologie het dekkingspercentage van de
goederenrekening van ontwikkelingslanden op langere termijn kan stijgen.
Leg uit dat door overdracht van technologie de bedrijven in ontwikkelingslanden op
langere termijn een grotere toegevoegde waarde per product kunnen realiseren.
Sommige deskundigen vinden dat ontwikkelingslanden een bevolkingspolitiek moeten
voeren ter ondersteuning van het ontwikkelingsbeleid. Stel dat de regering van een
ontwikkelingsland in de jaren 1995- 2000 een bevolkingspolitiek voert gericht op een
beperking van de bevolkingsgroei. De tabel laat enkele verwachte effecten van dat
beleid zien.
*) BNP = bruto nationaal produkt (in dollars bij een constante dollarkoers)
e
f
In dit ontwikkelingsland bedraagt in 1995 het BNP per hoofd $ 300. Zonder
bevolkingspolitiek zal dit in 2000 reëel gedaald zijn tot $ 282 (afgerond).
Bereken de extra groei in dollars van het reële BNP per hoofd bij het scenario met
bevolkingspolitiek vergeleken met het scenario zonder bevolkingspolitiek.
De bevolkingspolitiek heeft onder andere invloed op de macro-economische
investeringsquote. Zonder bevolkingspolitiek zal deze naar verwachting lager uitvallen
dan met bevolkingspolitiek.
Geef voor dit verschil een verklaring.
60 Van een ontwikkelingsland zijn in de tabel enkele gegevens van de betalingsbalans
verstrekt. De cijfers hebben betrekking op 2004.
a
Bereken het saldo van de kapitaalrekening van de betalingsbalans over 2004 en geef
aan of er sprake is van een tekort of van een overschot.
De regering van dit land wil in de toekomst het saldo van de goederenrekening, en
daarmee het saldo van de totale betalingsbalans, verbeteren. Zij overweegt daartoe
het wisselkoersinstrument te gebruiken.
255

Leg uit dat de regering een devaluatie van de eigen munt moet overwegen om de
gewenste verbetering van het saldo van de goederenrekening te realiseren.
Stel dat de regering overweegt om begin 2005 de eigen munt ten opzichte van alle
andere munten met 20% te devalueren. De centrale bank van dit land verstrekt na
onderzoek de regering het overzicht dat in tabel 3 is weergegeven.
c
d
e
f
g
Leg uit waarom de goedereninvoer en -uitvoer op lange termijn prijselastischer zijn dan
op korte termijn.
Door deze devaluatie zal het saldo van de goederenrekening op korte termijn
verslechteren.
Geef daarvoor de verklaring.
De uitvoerwaarde op de goederenrekening zal op lange termijn 210,6 miljard gaan
bedragen.
Laat dat door middel van een berekening zien.
De invoerwaarde op de goederenrekening zal op lange termijn 218,75 miljard gaan
bedragen. Het saldo van de goederenrekening zal op lange termijn verbeteren.
Laat dat door middel van een berekening zien.
Er zijn economen die bezwaar hebben tegen de voorgenomen devaluatie. Zij stellen
dat er in het land nog te veel sprake is van monocultuur en dat een devaluatie deze
monocultuur in stand houdt.
Leg uit waarom een devaluatie de monocultuur in stand houdt.
61 Het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans van veel
ontwikkelingslanden heeft geleid tot een stijging van de buitenlandse schuld van deze
landen. Behalve uit de lopende rekening bestaat de betalingsbalans uit nog twee
andere deelrekeningen.
a
b
Noem deze twee deelrekeningen.
Leg uit op welke wijze het saldo op de lopende rekening van de bedoelde landen heeft
geleid tot een stijging van de buitenlandse schuld van deze landen.
Uit de tabel blijkt dat de schuldenlast van de ontwikkelingslanden als percentage van
de totale uitvoer de afgelopen jaren enigszins is afgenomen.
c
Een van de oorzaken van de daling van de buitenlandse schuld als percentage van de
totale uitvoer is de stijging van de uitvoer. Stel dat in 2003 ten opzichte van 2002 het
totale bedrag van de buitenlandse schuld niet veranderd is.
Bereken in dat geval de procentuele stijging van de totale uitvoer in 2003 ten opzichte
van 2002.
256

d
e
f
Commerciële westerse banken beoordelen de kredietwaardigheid van
ontwikkelingslanden vooral op basis van de omvang van de schuldverplichtingen als
percentage van de uitvoer en niet zo zeer op basis van het bedrag van de rente en de
aflossing.
Geef hiervoor de verklaring.
De ontwikkelingslanden zien in de liberalisering van de wereldhandel een oplossing
voor hun schuldenprobleem. Sommige geïndustrialiseerde landen zijn echter bang
voor de concurrentie van goedkope producten uit de zogenoemde lage-lonen-landen.
Andere geïndustrialiseerde landen zien echter in dat zij ook zouden kunnen profiteren
van deze liberalisering.
Leg uit dat het lagere loonpeil in veel ontwikkelingslanden niet zonder meer tot lagere
loonkosten per product in die landen hoeft te leiden.
Leg uit dat ook Nederland economisch voordeel kan hebben van een liberalisering van
de wereldhandel.
62 Lees onderstaande tekst.
a
b
c
Tegenstanders van de invoering van de euro waren bang dat de euro nu zachter zou
worden dan de harde gulden.
Geef een verklaring voor dit standpunt.
Niet alle landen van de Europese Unie voerden de nieuwe munt in.
Welk land uit het rijtje voerde de euro niet in? Denemarken, Duitsland, Frankrijk,
Portugal of Spanje
Gebruikonderstaande tabellen.
De invoering van de euro ging met feestelijkheden gepaard. Halverwege 2002 was van
een feeststemming echter geen sprake meer. Veel producten waren een stuk duurder
geworden. Menigeen dacht dat de hogere prijzen door de invoering van de euro waren
ontstaan. Vooral de horeca werd van prijsopdrijving beschuldigd.
Uit informatiebron 3 blijkt dat de horeca bij de invoering van de euro meer dan de
gestegen kosten heeft doorberekend. Laat dit in je antwoord zien.
257

d
e
Bij de invoering van de euro was de waarde ongeveer gelijk aan de waarde van de
Amerikaanse dollar. Eind 2003 was de euro sterk in waarde gestegen ten opzichte van
de Amerikaanse dollar. Dat heeft verschillende gevolgen, bijvoorbeeld voor de
bedrijven ‘Anemoon’ en ‘Bloembol’. ‘Anemoon’ exporteert bloemen naar andere EUlanden,
terwijl ‘Bloembol’ exporteert naar Amerika. ‘Bloembol’ wordt door de
Amerikanen betaald in Amerikaanse dollars.
Waarom is voor ‘Bloembol’ de koersstijging van de euro ten opzichte van de dollar
ongunstig? Verklaar je antwoord.
De Europese Centrale Bank (ECB) bewaakt de koers van de euro. De bank probeert
de koers te beïnvloeden door middel van het verhogen of verlagen van de rente.
Wat moet de ECB doen om de koers van de euro te laten dalen? Moet de rente
verlaagd of juist verhoogd worden? Verklaar je antwoord.
63 Zorgen om toetreding tot de EU
In 2002 werd door de Europese Raad besloten dat een aantal landen − voor het
merendeel uit Oost-Europa − mocht toetreden tot de Europese Unie. Sommige politici
maakten zich ernstige zorgen over deze toetreding. De kandidaat-lidstaten voldeden
namelijk nog niet allemaal aan de voorwaarden die aan deze toetreding waren gesteld.
Op gebieden als bijvoorbeeld economische groei, overheidsfinanciën en prijsstabiliteit,
lieten de kandidaatlidstaten nog grote verschillen zien. Voor zeven kandidaat-lidstaten
zijn die verschillen in figuur 2 in beeld gebracht.
258

a
b
c
d
Er kan een verband gelegd worden tussen inflatie en financieringstekort: hoge inflatie
→ lage economische groei (volume) → hoog financieringstekort overheid.
Verklaar elk van beide pijlen in het weergegeven verband tussen inflatie en
financieringstekort.
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?
Er kan een verband gelegd worden tussen financieringstekort en inflatie: hoog
financierings-tekort overheid → hoge economische groei (volume) → hoge inflatie.
Verklaar elk van beide pijlen in het weergegeven verband tussen financieringstekort en
inflatie.
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?
64 De zoete smaak van protectie
Het gemeenschappelijk landbouwbeleid legde een groot beslag op de jaarlijkse
uitgaven van de Europese Unie (EU). Voor veel landbouwproducten gold in de EU een
garantieprijs, die ruim boven de wereldmarktprijs lag. Garantieprijzen leidden tot
overschotproductie. De EU beperkte de productieoverschotten door producenten een
jaarlijks productiequotum op te leggen. Het restant werd met steun van
exportsubsidies verkocht buiten de EU op de wereldmarkt.
In een zeker jaar is de garantieprijs voor suiker in de EU € 650 per ton, terwijl op dat
moment de wereldmarktprijs € 345 per ton is. In figuur 3 wordt de marktsituatie in de
EU geschetst.
a
b
c
d
Is de vraag naar suiker in de EU, bij de garantieprijs van € 650 per ton, prijselastisch of
juist prijsinelastisch? Verklaar het antwoord met een berekening.
Beschrijf twee manieren waarop de burgers in de EU meebetalen aan het
landbouwbeleid.
Leg uit waarom exportsubsidies nodig zijn om de overschotproductie van suiker op de
wereldmarkt te kunnen afzetten.
Bereken welk bedrag aan exportsubsidies de EU moet betalen in de gegeven situatie.
259

e
De EU overweegt, onder druk van de wereldhandelsorganisatie WTO, de protectie op
de suikermarkt te verminderen. Indien de EU deze protectie geheel zou afschaffen zou
de wereldmarktprijs met 10 procent stijgen.
Verklaar hoe door afschaffing van de Europese protectie op de suikermarkt de
wereldmarktprijs voor suiker kan stijgen.
260