richtlijn onteigening voor ruimte voor de rivier - Vastgoed van het rijk

RICHTLIJN
ONTEIGENING VOOR
RUIMTE VOOR DE RIVIER
Opstellers:
E.J.A. (Eef) van der Boom; Van der Boom Advies.
C.J. (Cees) Reuser; Projectdirectie Vastgoed.
Vastgesteld in de vergadering van het Coördinatieteam
Vastgoed van de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier
d.d. 26 februari 2008.

INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD ......................................................................................................................... 3
1 - INLEIDING ........................................................................................................................ 4
1.1 - Algemeen ..................................................................................................................... 4
1.2 - Doel, opbouw en afbakening van deze richtlijn........................................................... 4
2 - DE ONTEIGENINGSWET................................................................................................ 6
2.1 - Algemeen ..................................................................................................................... 6
2.2 - Fasen in de onteigeningsprocedure.............................................................................. 6
2.3 - Bijzondere onteigeningstitels....................................................................................... 7
2.4 - De procedures op grond van de bijzondere onteigeningstitels .................................... 9
2.5 - Het initiatief tot onteigening ...................................................................................... 13
2.6 - Onteigening in verhouding tot planologische procedures ......................................... 15
2.7 - Inhoudelijke eisen ten aanzien van de administratieve onteigening.......................... 17
2.8 - Onteigening en de nieuwe Wet ruimtelijke ordening ................................................ 20
2.9 - De gerechtelijke onteigeningsprocedure.................................................................... 22
2.10 - Toetsing koninklijk besluit door de rechter ............................................................. 24
2.11 - Tijdsduur en planning procedures........................................................................... 24
3 - TE REALISEREN MAATREGELEN ............................................................................. 26
3.1 - Inleiding ..................................................................................................................... 26
3.2 - Uiterwaardvergraving en -verlaging.......................................................................... 26
3.3 - Dijkverbetering .......................................................................................................... 27
3.4 - Dijkverlegging ........................................................................................................... 27
3.5 - Hoogwatergeul........................................................................................................... 28
3.6 - Ontpoldering .............................................................................................................. 29
3.7 - Kribverlaging ............................................................................................................. 29
3.8 - Obstakelverwijdering................................................................................................. 30
3.9 - Zomerbedverlaging.................................................................................................... 30
3.10 - Depots voor berging van grond................................................................................ 30
4 - ONTEIGENING VOOR RIVIERVERRUIMING ........................................................... 32
4.1 - Inleiding ..................................................................................................................... 32
4.2 - Uiterwaardvergraving en -verlaging.......................................................................... 32
4.3 - Dijkverbetering .......................................................................................................... 35
4.4 - Dijkverlegging ........................................................................................................... 36
4.5 - Hoogwatergeul........................................................................................................... 37
4.6 - Ontpoldering .............................................................................................................. 38
4.7 - Kribverlaging ............................................................................................................. 38
4.8 - Obstakelverwijdering................................................................................................. 40
4.9 - Zomerbedverlaging.................................................................................................... 40
4.10 - Depots voor berging van grond................................................................................ 40
4.11 - Onteigening van onveilige woningen/opstallen....................................................... 40
4.12 - Onteigening voor compenserende maatregelen. ...................................................... 42
1

5 - WENKEN VOOR INITIATIEFNEMERS ....................................................................... 44
5.1 - Inleiding ..................................................................................................................... 44
5.2 - Opstellen van de onteigeningsstukken....................................................................... 44
5.3 - Indienen verzoek om onteigening en onteigeningsstukken ....................................... 45
5.4 - Keuze van de juiste onteigeningstitel(s) .................................................................... 46
5.5 - Tijdig voldoen aan vereisten start onteigening .......................................................... 48
5.6 - Tot slot ....................................................................................................................... 49
OVERZICHT BIJLAGEN ....................................................................................................... 51
Bijlage 1: administratieve onteigeningsprocedure Titels II, IIa en IIc Onteigeningswet......... 52
Bijlage 2: administratieve onteigeningsprocedure Titel IV Onteigeningswet (standaard). ..... 53
Bijlage 3: administratieve onteigeningsprocedure Titel IV Onteigeningswet (bijzondere)..... 54
Bijlage 4: administratieve onteigeningsprocedure Titel VII Onteigeningswet........................ 55
Bijlage 5: onteigening in verhouding tot planologische procedures........................................ 56
Bijlage 6: proces grondverwerving en procedure gerechtelijke onteigening........................... 58
Bijlage 7: onteigeningsprocedure in perspectief van voorbereiding en start uitvoering.......... 59
Bijlage 8: nadere informatie betrokken ministeries. ................................................................ 60
Bijlage 9: PKB-maatregelen in relatie tot start en doorloop onteigeningsprocedures. ............ 61
Bijlage 10: nadere informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier. ............................. 62
2

VOORWOORD
De realisering van het programma Ruimte voor de Rivier zal voor een groot deel zijn beslag moeten
krijgen op gronden die bij particulieren in eigendom zijn. Voorop staat dat altijd getracht moet worden
om op vrijwillige basis de beschikking over die gronden te krijgen. Er kunnen niettemin allerlei
redenen zijn om een tijdelijke of permanente overdracht af te dwingen. Het Nederlandse recht biedt
hiertoe via de Onteigeningswet de mogelijkheid. Het onteigeningsrecht legt, mede onder invloed van
het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens het onteigeningsproces strenge eisen op. Aan die
eisen is vaak met moeite te voldoen; vanuit het perspectief van een rechthebbende is die strengheid in
het algemeen echter alleszins te begrijpen. Het programma Ruimte voor de Rivier is, vertaald naar onteigeningsuitgangspunten,
zeer complex: meerdere onteigeningsgrondslagen, veel betrokken bestuursorganen,
onzekerheid soms over tijdelijke en permanente beschikbaarheid, ook in relatie tot mogelijke
dubbelbestemmingen. Spanningsveld en complexiteit vormden de noodzaak voor deze, specifiek op
het programma gerichte, richtlijn.
Th.J. Boon
Voorzitter Coördinatieteam Vastgoed.
3

1 - INLEIDING
1.1 - Algemeen
Het Nederlandse rivierengebied is in de jaren ’93 en ’95 van de vorige eeuw geconfronteerd met zeer
hoge waterstanden. De veiligheid van een aantal gebieden achter de rivierdijken kwam hierdoor zelfs zo
in gevaar dat besloten werd tot grootschalige evacuatie van bewoners en dieren. De hoge waterstanden
hebben de jaren daarna aanleiding gegeven tot de versterking van de dijken langs de grote rivieren. Al
snel werd echter duidelijk dat de bescherming tegen hoog water niet alleen door versterking van dijken te
waarborgen valt. Om het rivierengebied in de verdere toekomst en ook in het licht van de verandering
van het klimaat en de stijging van de zeespiegel tegen hoog water te beschermen is meer ruimte nodig
om water te bergen en af te voeren. Het kabinet heeft daarom op 15 april 2005 de Ontwerp Planologische
Kernbeslissing (PKB) Ruimte voor de Rivier in procedure gebracht, waarin een samenhangend pakket
aan maatregelen is vastgelegd om het Nederlandse rivierengebied tegen overstromingen te beschermen.
Door uitvoering van de beslissing moet het rivierengebied in 2015 voldoen aan het wettelijk vastgelegde
beschermingsniveau. De maatregelen moeten het gebied daarnaast ook in landschappelijk en economisch
opzicht versterken.
Op 7 juli 2006 en 19 december 2006 stemden respectievelijk de Tweede en Eerste Kamer in met de PKB
Ruimte voor de Rivier. De vastgestelde beslissing (deel 4) is vervolgens op 25 januari 2007 ter inzage
gelegd en daags daarna in werking getreden. Na de afronding van de PKB is het programma Ruimte
voor de Rivier een volgende fase, namelijk de planstudiefase ingegaan. Daarin gaat het om de concrete
uitwerking van de maatregelen uit de PKB, in welk kader ook de vraag rijst welke instrumenten kunnen
worden ingezet om de maatregelen daadwerkelijk te realiseren. Eén van deze instrumenten betreft de
onteigening. Voorliggende richtlijn beschrijft de mogelijkheden die de Onteigeningswet biedt om de
maatregelen uit de PKB Ruimte voor de Rivier te realiseren.
1.2 - Doel, opbouw en afbakening van deze richtlijn
De PKB Ruimte voor de Rivier bevat een beschrijving van de maatregelen die per riviertak en per te
onderscheiden locatie zullen worden uitgevoerd. Men dient te bedenken dat het hier om niet meer of
minder dan een opsomming van de diverse typen maatregelen gaat. De PKB geeft nog niet exact aan
waar en in welke omvang de maatregelen zullen worden gerealiseerd en verschaft zo nog geen basis
voor (eventuele) onteigening. Daartoe zullen de maatregelen eerst nadere uitwerking moeten krijgen in
4

ijvoorbeeld bestemmings- of dijkverbeteringsplannen. Dit betekent dat deze richtlijn alleen in het al-
gemeen aangeeft en kan aangeven of de Onteigeningswet een titel bevat om een in de PKB beschreven
maatregel te realiseren. De richtlijn beoogt zo bouwstenen aan te reiken of een menukaart te bieden
voor de toepassing van de wet. Op basis van de verdere uitwerking van een maatregel in een bestem-
mings- of dijkverbeteringsplan kan en moet worden bepaald in welke omvang onteigening werkelijk
mogelijk is. Dit betekent ook, dat het niet uitmaakt of een type maatregel wordt uitgevoerd op de
locatie die in de PKB is voorzien of op een andere locatie. De Onteigeningswet zal voor eenzelfde
maatregel op een andere locatie ook een titel verschaffen, mits uiteraard aan de (hierna aan te geven)
voorwaarden voor de toepassing van de wet is voldaan.
Vanuit dit perspectief heeft deze richtlijn een tweeledig doel. In de eerste plaats beoogt deze de
Programmadirectie Ruimte voor de Rivier via de gepresenteerde menukaart inzicht te geven in de
(on)mogelijkheden om voor de uitvoering van de voorziene maatregelen te onteigenen. Uitgangspunt
van de PKB Ruimte voor de Rivier is, dat nadere besluitvorming over en uitwerking van de maatregelen
zal plaatsvinden door verschillende initiatiefnemers, te weten Rijk, provincies, gemeenten en
waterschappen (op basis van het principe: decentraal wat decentraal kan). In de tweede plaats beoogt
de richtlijn ook die initiatiefnemers een menukaart te bieden voor de toepassing van het onteigeningsinstrument,
zulks in het belang van een tijdige start van de onteigeningsprocedure en tijdige realisering
van de maatregelen.
Hiervan uitgaande is deze richtlijn opgesteld vanuit de volgende vraag centraal:
“Welke mogelijkheden biedt de Onteigeningswet om te onteigenen voor de maatregelen die in
de PKB Ruimte voor de Rivier zijn voorzien en hoe kunnen deze mogelijkheden door de Programmadirectie
en de door de diverse initiatiefnemers binnen de projectrandvoorwaarden zo goed en effectief
mogelijk worden ingezet?"
De volgende hoofdstukken gaan op deze vraag in. In hoofdstuk 2 zal eerst de Onteigeningswet nader
worden beschouwd. Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van de te realiseren maatregelen, ontleend aan
de PKB Ruimte voor de Rivier. Hoofdstuk 4 gaat in op de mogelijkheden om voor deze maatregelen te
onteigenen. Hoofdstuk 5 bevat ten slotte een aantal wenken voor initiatiefnemers.
In deze richtlijn staat in hoofdzaak de zogeheten administratieve onteigeningsprocedure centraal. De
daarop volgende gerechtelijke onteigeningsprocedure wordt alleen behandeld voor zover dat voor een
goed begrip en volledig overzicht van de onteigening(sprocedure) nodig en relevant is.
5

2 - DE ONTEIGENINGSWET
2.1 - Algemeen
Onteigening geldt algemeen als de meest vergaande inbreuk op de particuliere eigendom. Het betreft
namelijk de gedwongen ontneming van eigendom, vaak door de overheid. De grondslag voor de ontei-
gening is vastgelegd in de Grondwet. Artikel 14 van de Grondwet bepaalt, dat onteigening alleen kan
plaatsvinden in het algemeen belang en tegen vooraf verzekerde schadeloosstelling. Verdere bepalingen
omtrent de onteigening zijn neergelegd in de Onteigeningswet (Wet van 28 augustus 1851, Stb. 125).
2.2 - Fasen in de onteigeningsprocedure
De onteigeningsprocedure bestaat wettelijk gezien uit twee delen, te weten de administratieve en de
gerechtelijke procedure. In de administratieve procedure draait het om de totstandkoming van het besluit,
dat de titel verschaft voor de gang naar de rechter en de feitelijke onteigening. Dit besluit heeft
doorgaans de vorm van een koninklijk besluit, hetgeen betekent dat een onteigenende partij zich tot de
Kroon moet wenden met het verzoek om zo’n besluit tot stand te brengen. In de praktijk dient de
onteigenende partij zich in dat kader te richten tot de namens de Kroon verantwoordelijke minister.
Aan de totstandkoming van een koninklijk besluit gaat in dit geval altijd een procedure op grond van
de Algemene wet bestuursrecht vooraf. Daarin ontvangen de belanghebbenden een ontwerp van het te
nemen besluit en ligt dat ontwerp samen met de op de onteigening betrekking hebbende stukken gedurende
zes weken ter inzage. Belanghebbenden kunnen in die periode zienswijzen over de voorgenomen
onteigening kenbaar maken, waarna de Raad van State een advies over het ontwerp van het
koninklijk besluit moet uitbrengen.
Met de totstandkoming van het koninklijk besluit in de administratieve onteigeningsprocedure is er
nog geen sprake van daadwerkelijke onteigening en eigendomsovergang van gronden. Zoals opgemerkt,
verschaft het besluit de partij op wiens verzoek dat tot stand is gekomen alleen een titel om de
eigenaren of rechthebbenden waarmee (nog) geen overeenstemming is bereikt te dagvaarden in de
zogeheten gerechtelijke onteigeningsprocedure. In die procedure spreekt de rechter (de rechtbank) bij
vonnis de onteigening uit. De rechter bepaalt daarbij ook de hoogte van de schadeloosstelling. Eerst
door inschrijving van dit vonnis in de openbare registers van het kadaster gaat de eigendom van grond
werkelijk op de onteigenende partij over. De grond gaat daarbij vrij van alle lasten en kwalitatieve
rechten in eigendom over, aangezien de onteigening titelzuiverende werking heeft.
6

Naast de administratieve en gerechtelijke procedure speelt ook het overleg met de eigenaren en rechthebbenden
een belangrijke rol. Het overleg wordt daarbij soms wel beschouwd als aparte fase naast de
administratieve en gerechtelijke procedure. Bepalingen over de verhouding tussen het minnelijk overleg
en de administratieve onteigeningsprocedure zijn echter niet in de Onteigeningswet te vinden. De
wet schrijft bijvoorbeeld niet voor dat de onteigenende partij al voorafgaand aan de administratieve
procedure pogingen moet ondernemen om met de eigenaren/rechthebbenden tot overeenstemming te
komen. De Kroon hanteert bij het tot stand brengen van koninklijke besluiten echter sinds de jaren ’80
van de vorige eeuw, op basis van adviezen van de Raad van State, echter wel de eis dat de onteigenende
partij ook voorafgaand aan de start van de administratieve procedure al pogingen moet hebben
ondernomen om tot overeenstemming te komen. De onteigening moet namelijk worden gezien als een
uiterst middel (ultimum remedium), waarnaar ten opzichte van de burger niet eerder mag worden
gegrepen dan nadat gebleken is dat overeenstemming langs minnelijke weg niet of niet in de gewenste
vorm kan worden bereikt. Het overleg moet gedurende de administratieve procedure worden voortgezet.
Vervolgens dient de onteigenende partij na de totstandkoming van het koninklijk besluit nogmaals
een poging te ondernemen om tot overeenstemming te komen, voordat de gerechtelijke onteigeningsprocedure
kan worden gestart. Deze eis is wel in de Onteigeningswet vastgelegd en wel in artikel 17.
De start van de gerechtelijke procedure laat overigens onverlet dat de onteigenende partij ook lopende
die procedure pogingen kan ondernemen om tot overeenstemming te komen.
2.3 - Bijzondere onteigeningstitels
De Onteigeningswet kent een aantal zogeheten bijzondere titels. Deze geven aan voor welke doelen en
werken onteigening mogelijk is en bevatten daarvoor bepalingen over het verloop van de administratieve
onteigeningsprocedure. Voor het programma Ruimte voor de Rivier zijn de Titels II, IIa, IIc, IV
en VII van belang. Hieronder volgt een korte bespreking van deze titels.
Titel II.
Titel II (artikelen 62 e.v.) van de Onteigeningswet bepaalt dat onteigening mogelijk is voor aanleg,
herstel, versterking of onderhoud van waterkeringen. In de laatste decennia van de vorige eeuw is deze
titel veelvuldig toegepast voor de versterking van de primaire waterkeringen langs de grote rivieren.
Titel IIa.
Op grond van Titel IIa (artikel 72a) van de Onteigeningswet is onteigening mogelijk voor de aanleg of
verbetering van diverse infrastructurele werken, zoals wegen en spoorwegen. In 1999 is de titel uitgebreid
in die zin dat onteigening eveneens mogelijk is gemaakt voor rivierverruiming. De wet zelf geeft
7

niet nader aan welke werken precies onder dat begrip rivierverruiming vallen. Uit de memorie van toe-
lichting op de wet via welke de uitbreiding is doorgevoerd blijkt echter wel om wat voor soort werken
het kan gaan. Gedacht kan worden aan de verlaging van het uiterwaardengebied (zoals verlaging of
verwijdering van zomerkaden), de aanleg in dat gebied van hoofdgeulen of nevengeulen of het herstel
daarvan en eventuele stroomgeulverbreding in het zomerbed. Volgens bedoelde memorie kan voor de
uitvoering van die werken ook de aanleg van gronddepots, terreinen voor kleiberging, werkterreinen
en dergelijke noodzakelijk zijn.
Titel IIc.
Op grond van Titel IIc (artikel 72c) van de Onteigeningswet is onteigening mogelijk voor de winning
van oppervlaktedelfstoffen. Deze titel kan voor de rivierverruiming relevant zijn indien bij de uitvoering
van het werk waarvoor onteigend wordt delfstoffen vrijkomen die (kunnen) worden afgezet op de
markt.
Titel IV.
Titel IV (artikel 77) van de Onteigeningswet bepaalt dat onteigening mogelijk is in het belang van de
ruimtelijke ontwikkeling of de volkshuisvesting. In de meeste gevallen vindt de onteigening plaats in
het belang van de ruimtelijke ontwikkeling, waarbij het gaat om de onteigening voor de realisering van
bestemmingsplannen. Op 1 februari 2004 is een wijziging van Titel IV (artikel 77) in werking getreden
waardoor het mogelijk is geworden om ook te onteigenen voor de uitvoering van een besluit dat
tot stand is gekomen via de in de Wet op de Ruimtelijke Ordening geregelde rijksprojectenprocedure.
Om precies te zijn luidt de bepaling in artikel 77 van de Onteigeningswet dat onteigening mede mogelijk
is ten behoeve van de uitvoering van een project of een categorie van projecten als bedoeld in
artikel 39a, eerste lid, van de Wet op de Ruimtelijke Ordening, alsmede van voorzieningen die met de
uitvoering van een zodanig project of een zodanige categorie van projecten rechtstreeks verband
houden.
Titel VII.
Op grond van Titel VII (artikelen 122 tot en met 124) van de Onteigeningswet is onteigening mogelijk
ter verwezenlijking van een inrichtingsplan als bedoeld in artikel 17, eerste lid, van de Wet inrichting
landelijk gebied of ter verwezenlijking van een reconstructieplan als bedoeld in hoofdstuk 2 van de
Reconstructiewet concentratiegebieden.
8

2.4 - De procedures op grond van de bijzondere onteigeningstitels
De in de vorige paragraaf besproken titels bevatten, zoals al is opgemerkt, bepalingen over het verloop
van de administratieve onteigeningsprocedure. Die bepalingen zijn echter niet eenduidig. Hieronder
volgt een beschrijving van het verloop van de verschillende procedures.
Titels II, IIa en IIc.
De procedure volgens de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet kent een eenduidig verloop. De
verantwoordelijkheid voor het tot stand brengen van een koninklijk besluit ligt hier bij de Minister van
Verkeer en Waterstaat, hetgeen verklaarbaar is gezien het feit dat het bij deze titels gaat om water-
staatkundige werken. De te doorlopen procedure is te vinden in Titel II van de Onteigeningswet, dat
wil zeggen in de artikelen 62 tot en met 64a. De Titels IIa en IIc van de wet verwijzen voor de proce-
dure terug naar Titel II.
Niet de gehele procedure is echter precies in Titel II uitgeschreven. Titel II, artikel 63, eerste lid, van
de Onteigeningswet bepaalt namelijk dat op de voorbereiding van de koninklijke besluiten mede de in
afdeling 3.4 van de Algemene wet bestuursrecht (Awb) geregelde Uniforme openbare voorbereidings-
procedure van toepassing is. Concreet houdt dit in dat verzoeken om toepassing van de Titels II, IIa en
IIc, of deze nu verband houden met door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat zelf te realiseren
werken of met werken van bijvoorbeeld provincies, gemeenten of waterschappen, moeten worden
gericht aan de Minister van Verkeer en Waterstaat. Anno 2008 moet men in de praktijk dergelijke
verzoeken indienen bij de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat. Deze centrale dienst, gevestigd te
Utrecht, draagt zorg voor de toepassing van de procedure. Dit houdt in dat de Corporate Dienst zorg
draagt voor de terinzagelegging van de onteigeningsstukken met het ontwerp van het tot stand te brengen
koninklijk besluit, zulks gedurende zes weken. Voorafgaand geeft de dienst kennis van deze terinzagelegging
in één of meer dag-, nieuws of huis-aan-huis-bladen en de Staatscourant. Tevens zendt de dienst
voorafgaand aan de terinzagelegging het ontwerp van het koninklijk besluit toe aan de belanghebbenden
en aan de aanvrager. Belanghebbenden kunnen in de periode waarin de stukken ter inzage liggen naar
keuze mondeling en/of schriftelijk zienswijzen over de voorgenomen onteigening naar voren brengen.
Ook kunnen zij zonodig individueel over de naar voren gebrachte zienswijzen worden gehoord. Afdeling
3.4 van de Awb laat daarnaast ruimte open voor het organiseren van een hoorzitting waarin belanghebbenden
zienswijzen kunnen inbrengen of toelichten. Een dergelijke zitting kan direct bij de kennisgeving
van de terinzagelegging van de stukken en bij de toezending van het ontwerpbesluit aan de belanghebbenden
en aanvrager worden aangekondigd. Eventueel kan ook na de periode waarin de stukken ter
9

inzage hebben gelegen een hoorzitting worden gehouden, bijvoorbeeld wanneer er diverse zienswijzen
zijn binnengekomen en belanghebbenden daarover gehoord willen worden.
Na bedoelde periode van zes weken draagt de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat zorg voor de verdere
totstandkoming van het koninklijk besluit. De dienst verwerkt de zienswijzen die door belanghebbenden
naar voren zijn gebracht in het besluit en gaat daar gemotiveerd op in. Bij het besluit moeten ook de te
onteigenen gronden en/of rechten worden aangewezen. Dit laatste komt neer op een opsomming van de
te onteigenen (gedeelten van) gronden en/of rechten, met vermelding van de te onteigenen oppervlakten
en de gegevens uit de kadastrale registratie. Het besluit moet eerst voor advies worden voorgelegd aan de
Raad van State, waarna het – rekening houdend met het advies van de Raad – kan worden bekrachtigd.
Uiteindelijk moet het besluit binnen zes maanden na afloop van de periode waarin de onteigeningsstukken
ter inzage hebben gelegen tot stand zijn gekomen. Lukt dit niet dan moet de hele procedure
opnieuw worden gevoerd (zie artikel 64a, eerste lid, Onteigeningswet). Is het besluit tijdig genomen, dan
draagt de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat zorg voor de integrale publicatie in de Staatscourant en
voor de toezending van het besluit (mededeling) aan belanghebbenden en de aanvrager.
In bijlage 1 zijn de hier beschreven stappen in schema terug te vinden. Daarin is ook rekening gehouden
met het feit dat enige tijd nodig is voor de voorbereiding en afronding van de procedure(s).
Titel IV.
In verreweg de meeste gevallen loopt de administratieve procedure volgens Titel IV via een gemeente.
Daarom is deze in feite te beschouwen als standaardprocedure (zulks in verhouding tot de hierna nog
te bespreken bijzondere procedure). Bepalingen over het verloop van deze procedure zijn te vinden in
de artikelen 77 tot en met 86 van de Onteigeningswet. Het initiatief tot de start daarvan ligt bij de
gemeenteraad. Dat wil zeggen dat de raad een besluit dient te nemen strekkend tot aanwijzing van
gronden of rechten ter onteigening, wat neerkomt op een opsomming van de te onteigenen gronden
en/of rechten, met de vermelding van de te onteigenen oppervlakten en de gegevens uit de kadastrale
registratie. De gemeenteraad neemt het besluit niet eerder dan nadat toepassing is gegeven aan de
voorbereidingsprocedure zoals geregeld in afdeling 3.4 van de Awb. In deze procedure liggen de onteigeningsstukken
en het ontwerp van het raadsbesluit gedurende zes weken voor belanghebbenden ter
inzage. De gemeente geeft daarvan vooraf kennis in één of meer dag-, nieuws- of huis-aan-huis-bladen
en stuurt het ontwerp van het te nemen besluit tevens voorafgaand aan de start van de terinzagelegging
aan belanghebbenden toe. In bedoelde periode van zes weken kunnen belanghebbenden zienswijzen
over de voorgenomen onteigening bij de gemeenteraad kenbaar maken. De raad neemt de ingediende
zienswijzen mee bij de besluitvorming.
10

De gemeenteraad moet zijn besluit tot onteigening vervolgens ter goedkeuring voordragen aan de
Kroon. In geval van toepassing van Titel IV dient de raad zich daarbij te wenden tot de Minister van
Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). De voordracht tot goedkeuring
moet geschieden uiterlijk binnen zes maanden na afloop van de termijn (van zes weken) waarin het
ontwerp van het raadsbesluit en de onteigeningsstukken ter inzage hebben gelegen (zie hierboven). Dit
is een fatale termijn, hetgeen betekent dat de Kroon goedkeuring zal onthouden aan besluiten die na
deze zes maanden worden voorgedragen.
Gelijktijdig met de voordracht aan de minister geeft de gemeenteraad opnieuw toepassing aan afdeling
3:4 van de Awb. In dit geval wordt nu het raadsbesluit tot onteigening gedurende zes weken voor
belanghebbenden ter inzage gelegd. Voorafgaand geeft de raad daarvan kennis in één of meer dag-,
nieuws- of huis-aan-huis-bladen. Belanghebbenden die eerder tijdig zienswijzen hebben ingebracht bij
de gemeenteraad kunnen nu in deze (feitelijk dus tweede) periode van zes weken bedenkingen tegen
het raadsbesluit naar voren brengen bij de Minister van VROM. De minister weegt in het te nemen
koninklijk besluit de bedenkingen af. Daarbij is het ook mogelijk om belanghebbenden (individueel) te
horen. Voordat het besluit tot stand komt dient daarover eerst de Raad van State te worden gehoord.
Het koninklijk besluit moet, gerekend vanaf het einde van de termijn van zes weken waarin het raadsbesluit
tot onteigening ter inzage heeft gelegen binnen negen maanden in de Staatscourant bekend
worden gemaakt (integraal gepubliceerd door het Ministerie van VROM). Dit is een fatale termijn, wat
betekent dat er na overschrijding van die negen maanden geen sprake meer kan zijn van een koninklijk
besluit houdende goedkeuring van het raadsbesluit. Consequentie van overschrijding is, dat de gehele
procedure opnieuw moet worden doorlopen.
In Titel IV, en wel in de artikelen 87 en volgende, is ook nog een andere procedure geregeld, die kan
worden beschouwd als uitzondering op de zojuist beschreven (standaard)procedure. De procedure loopt
buiten de gemeente om. Artikel 87 van de Onteigeningswet bepaalt namelijk dat onteigening ook ten
name van een ander publiekrechtelijk lichaam dan de gemeente kan plaatsvinden. Dat wil zeggen dat een
ander lichaam dan de gemeente zich rechtstreeks tot de Kroon kan wenden met het verzoek om bij
koninklijk besluit de voor een werk benodigde gronden en/of rechten ter onteigening aan te wijzen. Deze
mogelijkheid is in de Onteigeningswet opgenomen voor het geval een gemeente weigert medewerking te
verlenen aan de planologische inpassing van een plan en de provincie of het Rijk die taak op zich neemt.
In zo’n situatie zou het lastig zijn wanneer de (weigerachtige) gemeente nodig is om een onteigeningsbesluit
te nemen. Artikel 87 wordt in de praktijk echter niet vaak of vrijwel niet voor dit soort situaties
toegepast. De procedure wordt vaker op verzoek van het Rijk of een provincie toegepast in gevallen
waarin toepassing van een andere titel voor de (integrale) realisering van een eigen project een te be-
11

perkte onteigeningsgrondslag oplevert. Ook komt het voor dat bij een project meer gemeenten betrokken
zijn terwijl de provincie of het Rijk als trekker van dat project optreden. De afspraak kan zijn dat de pro-
vincie of het Rijk zorgen voor de grondverwerving en vervolgens ook de onteigeningsprocedure voeren.
Tot slot kan de procedure op grond van artikel 87 ook worden gevolgd in het geval er sprake is van ont-
eigening ter uitvoering van een besluit dat in de rijksprojectenprocedure tot stand is gekomen.
De procedure via artikel 87 verloopt op vrijwel dezelfde wijze als die van de Titels II, IIa en IIc van de
wet, zij het dat hier sprake is van een andere verantwoordelijke minister. Verzoeken om toepassing van
de artikelen 87 en volgende moeten namelijk worden gericht aan de Minister van VROM. Deze draagt
met toepassing van Afdeling 3.4 van de Awb zorg voor de terinzagelegging van de onteigeningsstukken
en het ontwerp van het tot stand te brengen koninklijk besluit, zulks gedurende zes weken. Voorafgaand
geeft de minister kennis daarvan in één of meer dag-, nieuws of huis-aan-huis-bladen en de Staatscou-
rant. Tevens zendt de minister voorafgaand aan de terinzagelegging het ontwerp van het besluit toe aan
de belanghebbenden en de aanvrager. Belanghebbenden kunnen in de periode waarin de stukken ter in-
zage liggen naar keuze mondeling en/of schriftelijk zienswijzen over de voorgenomen onteigening naar
voren brengen. Ook kan de minister hen zonodig individueel over de naar voren gebrachte zienswijzen
horen.
Na bedoelde periode van zes weken draagt de Minister van VROM zorg voor de verdere totstandkoming
van het koninklijk besluit. De minister verwerkt de zienswijzen die door belanghebbenden naar voren
zijn gebracht in het besluit en gaat daar gemotiveerd op in. Bij het besluit moeten ook de te onteigenen
gronden en/of rechten worden aangewezen. Dit laatste komt neer op een opsomming van de te
onteigenen gronden en/of rechten, met vermelding van de te onteigenen oppervlakten en een aantal
gegevens uit de kadastrale registratie. Het besluit moet eerst voor advies worden voorgelegd aan de Raad
van State, waarna het – rekening houdend met het advies van de Raad – kan worden bekrachtigd.
Uiteindelijk moet het besluit binnen negen maanden na afloop van de terinzagelegging van het ontwerp-
besluit en de onteigeningsstukken bekend zijn gemaakt in de Staatscourant (integraal gepubliceerd door
het Ministerie van VROM). Lukt dit niet dan moet de hele administratieve onteigeningsprocedure
opnieuw worden gevoerd.
De bijlagen 2 en 3 bevatten schema’s waarin de hier beschreven procedures (als standaard en bijzondere
procedure) zijn weergegeven. Daarbij is ook rekening gehouden met enige tijd die nodig is voor de voorbereiding
en afronding van de procedures.
12

Titel VII.
Waar ingevolge de Titels II, IIa, IIc en IV onteigening kan plaatsvinden op verzoek en ten name van
verschillende publiekrechtelijke lichamen, kan in het geval van toepassing van Titel VII (artikel 122 tot
en met 124) van de Onteigeningswet onteigening alleen plaatsvinden ten name van de Staat. Aangezien
het hier om de onteigening ter uitvoering van de Wet inrichting landelijk gebied (de Wilg) gaat en de
verantwoordelijkheid voor dat gebied bij de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV)
ligt, moet een koninklijk besluit op grond van Titel VII door deze minister tot stand worden gebracht. In
de procedure is echter ook een rol weggelegd voor gedeputeerde staten van de provincie die het landinrichtingsplan
hebben vastgesteld. Ingevolge artikel 123 van de Onteigeningswet dienen gedeputeerde
staten namelijk toepassing te geven aan Afdeling 3.4 van de Awb. Dit betekent dat zij zorg dragen voor
de terinzagelegging van de (door de Minister van LNV toegezonden) onteigeningsstukken en het ontwerp
van het tot stand te brengen koninklijk besluit, zulks gedurende zes weken. Voorafgaand geven
gedeputeerde staten daarvan kennis in één of meer dag-, nieuws of huis-aan-huis-bladen en de Staatscourant.
Tevens zenden zij voorafgaand aan de terinzagelegging het ontwerp van het besluit toe aan de
belanghebbenden en de aanvrager. Belanghebbenden kunnen in de periode waarin de stukken ter inzage
liggen naar keuze mondeling en/of schriftelijk zienswijzen over de voorgenomen onteigening naar voren
brengen bij gedeputeerde staten.
Ingevolge artikel 124 van de Onteigeningswet zenden gedeputeerde staten een verslag van de naar voren
gebrachte zienswijzen alsmede de schriftelijk naar voren gebrachte zienswijzen en hun mening daaromtrent
aan de Minister van LNV. Deze dient vervolgens, de Raad van State gehoord, het koninklijk besluit
tot stand te brengen, waarin gemotiveerd op de naar voren gebrachte zienswijzen wordt ingegaan. Het
koninklijk besluit moet binnen zes maanden na afloop van de terinzagelegging van het ontwerpbesluit en
de onteigeningsstukken tot stand zijn gekomen (zie artikel 123 Onteigeningswet, waarin is bepaald dat
artikel 64a (onder Titel II) van de wet van overeenkomstige toepassing is). Lukt dit niet dan moet ook
hier de hele administratieve onteigeningsprocedure opnieuw worden gevoerd. Is het besluit tijdig genomen,
dan draagt het Ministerie van LNV zorg voor de integrale publicatie daarvan in de Staatscourant en
voor de mededeling aan belanghebbenden en de aanvrager.
De verschillende stappen zijn in bijlage 4 van deze richtlijn in schema terug te vinden.
2.5 - Het initiatief tot onteigening
Uit paragraaf 2.4 blijkt dat steeds een minister de verantwoording draagt voor de totstandkoming van
een koninklijk besluit in het kader van de administratieve onteigeningsprocedure. Bij de bespreking is
13

ook al iets gezegd over de organen en instanties die zich tot de ministers kunnen wenden met verzoe-
ken om zodanige besluiten tot stand te brengen. Deze paragraaf gaat daar nog iets specifieker op in.
De Titels II en IIa van de Onteigeningswet geven niet specifiek aan op wiens verzoek een koninklijk
besluit tot stand kan komen. In dit geval gelden de algemene bepalingen van artikel 1 van de Onteige-
ningswet. In het eerste lid van dat artikel is vastgelegd dat de onteigening kan plaatsvinden ten name
van een provincie, gemeente of waterschap. Het tweede lid bepaalt dat de onteigening ook kan plaats-
vinden ten name van een natuurlijke persoon of een privaatrechtelijke rechtspersoon met volledige
rechtsbevoegdheid aan wie de uitvoering van het werk, dat de onteigening vordert, is opgedragen. In
de praktijk vindt Titel II in de regel toepassing op verzoek van het voor de aanleg of versterking van
een waterkering verantwoordelijke waterschap. Titel IIa wordt toegepast op verzoek van het Rijk (met
name de regionale diensten van Rijkswaterstaat), gemeenten, provincies en waterschappen. Het is met
name deze titel die ook, op basis van zojuist genoemde bepaling in artikel 1 van de wet, wordt toege-
past op verzoek van rechtspersonen, zoals ProRail en de N.V. Luchthaven Schiphol.
De Titels IIc, IV en VII duiden wat specifieker aan ten name van welk orgaan of welke instantie de
onteigening kan plaatsvinden. Titel IIc geeft aan dat een koninklijk besluit alleen op verzoek van het
Rijk of een provincie tot stand kan komen. In wettelijke termen heet het dat de onteigening hier alleen
ten name van het Rijk of een provincie geschieden. Volgens de standaardprocedure van Titel IV van
de Onteigeningswet kan de onteigening plaatsvinden ten name van de gemeente maar ook, voor zover
hier relevant, ten name van een ander publiekrechtelijk lichaam. In de vorige paragraaf is het verloop
van deze procedure geschetst, waarbij ook is aangegeven dat de gemeenteraad in eerste instantie het
onteigeningsbesluit moet nemen. Ook als de onteigening plaatsvindt ten name van een ander publiekrechtelijk
lichaam, zal de gemeenteraad hier in eerste instantie aan zet zijn. De raad moet zijn besluit
ook zelf vervolgens ter goedkeuring aan de Kroon voorgedragen. In de praktijk komt het niet veel
voor dat de gemeenteraad een besluit neemt op verzoek van een ander publiekrechtelijk lichaam. In
vrijwel alle gevallen vindt de onteigening plaats op initiatief en ten name van de gemeente zelf, zulks
met het oog op de realisering van een bestemmingsplan.
Zoals in paragraaf 2.4 al opgemerkt, kan de onteigening op grond van artikel 87, eerste lid, van de
Onteigeningswet ook ten name van een ander publiekrechtelijk lichaam dan de gemeente plaatsvinden.
De wetgever heeft hiermee de mogelijkheid geschapen dat elk ander publiekrechtelijk lichaam dan de
gemeente zich rechtstreeks en ook zonder tussenkomt van de gemeente tot de Kroon kan wenden met
een verzoek om een onteigeningsbesluit te nemen. In de praktijk wordt van deze mogelijkheid nog wel
eens gebruik gemaakt door het Rijk en door de provincies.
14

Titel VII (artikel 122) van de Onteigeningswet bepaalt dat de onteigening alleen ten name van de Staat
kan plaatsvinden. De Staat bestaat weliswaar uit verschillende instanties, maar nu de zorg voor de
landinrichting bij het Ministerie van LNV ligt, zal de onteigening in de praktijk alleen ten name van
dit ministerie kunnen plaatsvinden. De titel voorziet er niet in dat de onteigening door de Staat ten
name van een ander lichaam wordt gevoerd.
Voor de onteigening is niet alleen relevant of een instantie of orgaan wettelijk gezien bevoegd is om
zich met een verzoek tot het tot stand brengen van een koninklijk besluit tot een minister te wenden.
Het gaat er ook om of de instantie of het orgaan in een concreet verzoek is aan te merken als de juiste
of meest voor de hand liggende (gerede) partij. In veel gevallen zal dit geen probleem zijn, omdat in
de praktijk toch vaak de verantwoordelijkheid voor bijvoorbeeld de planvorming, grondverwerving,
onteigening en realisering van het werk bij één partij ligt. Er zijn echter situaties denkbaar waarin dat
punt zich wel kan voordoen, zoals die waarin de ene instantie in een verzoek om onteigening tevens
gronden meeneemt voor een andere instantie. Een echte regel voor dit soort situaties is niet te geven,
vooral omdat er weinig voorbeelden zijn van zaken waarin dit punt heeft gespeeld. Duidelijk is wel dat
zich vragen kunnen voordoen in situaties waarin sprake is van een combinatie van projecten van verschillende
initiatiefnemers of waarin de verantwoordelijkheid voor de grondverwerving, de (administratieve
en gerechtelijke) onteigening en de uitvoering van een werk bij verschillende instanties ligt.
2.6 - Onteigening in verhouding tot planologische procedures
In deze paragraaf gaat het om de afstemming met andere procedures die nodig zijn voor het kunnen
uitvoeren van werken waarvoor onteigening nodig is.
Voor het kunnen starten van een onteigeningsprocedure op grond van Titel IIa is niet vereist dat het
werk waarvoor onteigend wordt is ingepast in een onherroepelijk bestemmingsplan. Naar aanleiding
van jurisprudentie van de Hoge Raad in Titel IIa-procedures en op basis van adviezen van de Raad
van State over deze materie stelt de Kroon zich echter wel op het standpunt dat de onteigeningsprocedure
niet eerder kan starten dan nadat ook de procedure voor de ruimtelijke inpassing van het werk een
aanvang heeft genomen. Vanuit het oogpunt van rechtsbescherming is het namelijk niet zorgvuldig om
eigenaren en/of rechthebbenden te confronteren met een administratieve onteigeningsprocedure voordat
zij de mogelijkheid hebben gehad om hun zienswijzen of bedenkingen van planologische aard in
een planologische procedure naar voren te brengen. Concreet betekent dit, dat een procedure op grond
van Titel IIa (en overigens ook IIc) van de Onteigeningswet eerst, met de tervisielegging van het
onteigeningsplan, kan starten indien de eigenaren en rechthebbenden daaraan voorafgaand of minstens
15

gelijktijdig de mogelijkheid hebben gehad om zienswijzen van planologische aard in te brengen in een
planologische procedure. Aldus kan de onteigeningsprocedure met de tervisielegging van het onteige-
ningsplan starten op het moment dat òf een ontwerpbestemmingsplan ter inzage is gelegd òf in een
procedure op grond van artikel 19 juncto artikel 19a van de Wet op de Ruimtelijke Ordening de
mogelijkheid is open gesteld tot het naar voren brengen van bedenkingen.
Vindt een onteigening op grond van Titel II plaats ter realisering van een plan voor de versterking of
verlegging van een primaire waterkering als bedoeld in de Wet op de waterkering, dan behoeft dat plan
niet onherroepelijk te zijn voor het kunnen starten van de onteigeningsprocedure. In lijn met het hierboven
weergegeven standpunt in het geval van toepassing van Titel IIa - dat, zoals werd opgemerkt, is
gebaseerd op jurisprudentie van het Hoge Raad en adviezen van de Raad van State – stelt de Kroon zich
ook bij de toepassing van Titel II op het standpunt dat een dergelijk plan minstens in ontwerp ter inzage
moet zijn gelegd voordat de administratieve onteigeningsprocedure kan worden ingezet. Is er geen
sprake van een plan in de zin van de Wet op de waterkering, dan geldt de hierboven beschreven lijn zoals
de Kroon die bij de toepassing van Titel IIa hanteert.
Voor de start van de administratieve onteigeningsprocedure op grond van Titel IV, ter uitvoering van
een bestemmingsplan, behoeft niet te worden gewacht tot het moment waarop het plan onherroepelijk
is. Wel moet het bestemmingsplan in ieder geval zijn vastgesteld voordat de gemeenteraad het onteigeningsbesluit
neemt of voordat een ander lichaam dan de gemeente zich tot de Kroon kan wenden
met het verzoek om een onteigeningsbesluit tot stand te brengen. Een vastgesteld bestemmingsplan is
vereist omdat dat plan de juridische grondslag voor de onteigening vormt. Besluit de gemeenteraad
over de onteigening op het moment dat het bestemmingsplan nog niet onherroepelijk is, dan dient hij
daaraan zowel een opschortende als een ontbindende voorwaarde te verbinden. De opschortende voorwaarde
luidt, dat niet tot dagvaarding van eigenaren in de gerechtelijke procedure zal worden overgegaan
voordat onherroepelijk is beslist over de goedkeuring van het bestemmingsplan. De ontbindende
voorwaarde houdt in dat het onteigeningsbesluit vervalt voor zover in hoogste instantie (althans ten
aanzien van die eigendommen die in de onteigening zijn begrepen) goedkeuring aan het bestemmingsplan
wordt onthouden. Aldus is de rechtspositie van de eigenaren en rechthebbenden gewaarborgd.
Zolang er immers nog geen onherroepelijk bestemmingsplan is kunnen de eigenaren en rechthebbenden
niet geconfronteerd worden met een gerechtelijke onteigeningsprocedure en kan er derhalve ook
geen sprake zijn van een daadwerkelijke onteigening en eigendomsovergang. Zonodig en zeker indien
er sprake is van toepassing van artikel 87 op verzoek van een ander publiekrechtelijk lichaam dan de
gemeente verbindt de Kroon zelf aan een koninklijk besluit de zojuist genoemde voorwaarden.
16

Zoals eerder aangegeven, kan op grond van Titel IV ook worden onteigend voor de uitvoering van een
rijksprojectbesluit. Dit besluit zal evenzeer eerst vastgesteld moeten zijn om de administratieve ontei-
geningsprocedure te kunnen starten. Het koninklijk besluit zal echter in dit geval zonder de eerder
genoemde voorwaarden worden afgegeven. In de Wet op de Ruimtelijke Ordening is namelijk vast-
gelegd, dat dagvaarding in de gerechtelijke onteigeningsprocedure al kan geschieden voordat het plan
onherroepelijk is geworden. Zie hierover verder paragraaf 2.9.
Met de toepassing van Titel VII ter verwezenlijking van een inrichtingsplan op grond van de Wilg is
(althans eind 2007) nog geen ervaring opgedaan. Aangenomen mag echter worden dat de administra-
tieve onteigeningsprocedure hier, met de terinzagelegging van de onteigeningsstukken, kan starten op
het moment dat het inrichtingsplan volgens de Wilg door de provincie is vastgesteld.
Bijlage 5 geeft de verhouding tussen de planologische procedures en de onteigeningsprocedures op
grond van de Titels II, IIa, IIc en IV van de Onteigeningswet schematisch weer.
2.7 - Inhoudelijke eisen ten aanzien van de administratieve onteigening
De inhoudelijk eisen ten aanzien van onteigeningen op grond van de behandelde titels kunnen met
name worden ontleend aan de criteria die de Kroon bij de toepassing daarvan hanteert. In het geval
van Titel IV (dat wil zeggen: de standaardprocedure) is sprake van een koninklijk besluit waarbij de
Kroon beslist over goedkeuring van een besluit van een gemeenteraad tot onteigening. Voor een
dergelijk besluit bepaalt artikel 10.27 van de Awb dat goedkeuring slechts kan worden onthouden
wegens strijd met het recht of op een grond, neergelegd in de wet waarin of krachtens welke de
goedkeuring is voorgeschreven. In Titel IV van de Onteigeningswet zijn inderdaad dergelijke gronden
vastgelegd. In het onder deze titel vallende artikel 79 is namelijk geregeld dat goedkeuring alleen kan
worden onthouden wegens het niet of onvoldoende gediend zijn van de volkshuisvesting, het
ruimtelijke ontwikkelingsbelang, het publiek belang of het onvoldoende aanwezig zijn van de
noodzaak of de urgentie van de onteigening.
Bij de toetsing of een gemeenteraadsbesluit in strijd met het recht is genomen gaat de Kroon onder
meer na of de wettelijke vereisten die bijvoorbeeld gelden voor het bekend maken en ter inzage leggen
van onteigeningsstukken juist door de gemeente zijn toegepast. Gaat het om een onteigening in het
belang van de ruimtelijke ontwikkeling dan is het ook logisch dat de Kroon nagaat of dit belang wel
met onteigening is gediend. Dit betekent overigens niet dat de Kroon een planologische toetsing
verricht en/of dat men via deze weg ook planologische bedenkingen in de onteigeningsprocedure kan
17

inbrengen. De planologische afweging zal immers in het kader van de daarvoor bestemde ruimtelijke
ordeningsprocedure moeten plaatsvinden.
Bij de toetsing aan het publiek belang gaat de Kroon na of de onteigening wel het algemeen belang
dient en niet (enkel en alleen) een particulier belang. Bij het criterium noodzaak draait het in geval van
toepassing van Titel IV om de vraag of wel voldoende is aangetoond dat de benodigde gronden niet
langs minnelijke weg te verwerven zijn. Hiertoe zal de onteigenende partij minnelijk overleg met de
eigenaren/rechthebbenden moeten voeren, anders kan niet worden vastgesteld in hoeverre zij mogelijk
reeds bereid zijn om grond te verkopen of afstand te doen van een recht (zie hierover reeds paragraaf
2.2).
Bij Titel IV gaat het bij het begrip noodzaak ook vaak om de vraag of voldoende vast staat dat zonder
verwerving (onteigening) van de grond de bestemming niet of niet in de door de gemeente gewenste
vorm en omvang zal worden gerealiseerd. Hier speelt het begrip zelfrealisatie een belangrijke rol. Dit
houdt in, dat de Kroon de noodzaak tot onteigening niet aanwezig zal achten wanneer blijkt dat een
eigenaar zelf bereid en in staat is om een bepaalde bestemming te realiseren.
Bij dit alles speelt de mate van gedetailleerdheid van een bestemmingsplan een belangrijke rol. De
Kroon moet immers wel kunnen nagaan wat de gemeente precies wenst te realiseren (de vorm) en in
welke omvang en verder moet bijvoorbeeld duidelijk zijn of een eigenaar een bestemming inderdaad
in de gewenste zin zelf kan realiseren. Daarom moet de gemeente, zoals dat in termen van de Kroon
heet, inzicht kunnen verschaffen in de voorgestane wijze van planuitvoering. Is een bestemmingsplan
dermate vaag dat niet kan worden beoordeeld waarop de uitvoering van dat plan neer zal komen, dan
zal de Kroon een besluit van de gemeenteraad tot onteigening niet goedkeuren. Bij een gedetailleerd
bestemmingsplan zal dat niet snel aan de orde zijn, omdat dan duidelijk kan worden vastgesteld voor
de realisering waarvan onteigening noodzakelijk is. Betreft het een bestemmingsplan waarin is vastgelegd
dat een bestemming nog nader moet worden uitgewerkt, dan kan niet al op basis van dat plan
onteigend worden. De Kroon acht het vanuit een oogpunt van rechtszekerheid het meest verstandig
wanneer de onteigening pas wordt gestart op het moment dat er een uitwerkingsplan is. Dat plan hoeft
voor de start van de onteigeningsprocedure echter niet onherroepelijk te zijn. De gemeenteraad kan het
onteigeningsbesluit nemen wanneer het uitwerkingsplan is vastgesteld, maar dan moet de raad aan zijn
besluit wel de hiervoor al genoemde opschortende en ontbindende voorwaarden verbinden, zulks in
relatie tot het onherroepelijk worden van het uitwerkingsplan. Bij een globaal bestemmingsplan dat
nadere uitwerking behoeft in de vorm van een algemeen beleidskader moet dat kader eerst duidelijk
kenbaar worden gemaakt voordat men de onteigeningsprocedure start. Dat kader kan gestalte krijgen
18

in de vorm van een gemeentelijke beleidsvisie in een inrichtingsschets, in het bestemmingsplan zelf
dan wel in de bijbehorende toelichting of in een afzonderlijk besluit van de gemeenteraad.
Bij het criterium urgentie gaat het om de vraag of voldoende aannemelijk is dat het werk waarvoor de
onteigening noodzakelijk is binnen afzienbare tijd wordt uitgevoerd. De Kroon hanteert hierbij een
termijn van ongeveer vijf jaar. Indien niet is aangetoond dat het werk binnen die termijn een aanvang
neemt, zal de Kroon de onteigening afwijzen.
In de bijzondere procedure op grond van Titel IV, artikel 87, is geen sprake van goedkeuring van een
(gemeenteraads)besluit. Hier geldt dus niet eerder genoemde bepaling van artikel 10.27 van de Awb,
waarin is neergelegd dat goedkeuring kan worden onthouden wegens strijd met het recht. Toch zal de
Kroon geen positief koninklijk besluit tot stand brengen als in de procedure op grond van artikel 87 in
strijd met het recht is gehandeld. Daarnaast hanteert de Kroon hier dezelfde toetsingsmaatstaven die
hiervoor al besproken zijn (ruimtelijk ontwikkelingsbelang, publiek belang, noodzaak en urgentie).
Bij de toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet hanteert de Kroon niet wezenlijk
andere criteria dan bij de toepassing van Titel IV. In dit geval zijn deze echter niet specifiek in de wet
vastgelegd (zoals bij Titel IV, artikel 79) maar moeten we afgaan op de besluiten van de Kroon. Ook
bij toepassing van de Titels II, IIa en IIc zal de Kroon de onteigening wegens strijd met het recht
afwijzen als bijvoorbeeld wettelijke bepalingen over de kennisgeving van de terinzagelegging van de
onteigeningsstukken zijn geschonden. Toetsing aan het ruimtelijke ontwikkelingsbelang speelt bij de
Titels II, IIa of IIc niet, aangezien een onteigening in dat geval niet specifiek ter uitvoering van dat
belang plaatsvindt. De overige criteria (publiek belang, noodzaak en urgentie) hanteert de Kroon wel.
Bij het begrip noodzaak gaat het er, naast de vraag of en in hoeverre minnelijk overleg is gevoerd, ook
om of er sprake is van een voldoende vaststaand plan. Voldoende zeker moet zijn dat het plan waarvoor
de onteigening is ingezet ook zo zal (kunnen) worden uitgevoerd. Blijkt in de onteigeningsprocedure
dat er nog wijzigingen in het plan mogelijk zijn of dat het onzeker is of het plan wel op de
voorgestelde wijze zal worden uitgevoerd, dan zal de Kroon de noodzaak tot onteigening niet
aanwezig achten. Dit is een kwetsbaar punt, met name indien sprake is van een open planproces
waarin de wijze van uitvoering van een werk nog nader bepaald moet worden of in gevallen waarin
bijvoorbeeld een aannemer de uitvoering van een werk nader kan bepalen kan. In die gevallen moet de
onteigenende partij ervoor waken dat de onteigeningsprocedure te vroeg wordt gestart, hetgeen echter
weer een knelpunt kan opleveren met de planning van het werk.
19

Het aspect zelfrealisatie speelt bij de toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet
minder, omdat het hier vaak om werken gaat die particulieren niet zo snel zelf zullen kunnen of willen
realiseren. Het criterium urgentie past de Kroon verder op dezelfde wijze toe als bij Titel IV.
Bij de toepassing van Titel VII hanteert de Kroon dezelfde criteria als bij de toepassing van de Titels
II, IIa en IIc van de Onteigeningswet.
2.8 - Onteigening en de nieuwe Wet ruimtelijke ordening
Naar verwachting zal op 1 juli 2008 de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (Wro) in werking treden.
Deze wet kent een aantal nieuwe planologische figuren die ook relevant zijn voor de onteigening. De
zogeheten Invoeringswet Wet ruimtelijke ordening, waarbij diverse wetten aan de nieuwe Wro worden
aangepast, voorziet daarom ook in een wijziging van onderdelen van de Onteigeningswet. De twee
belangrijkste wijzigingen verband houdend met de nieuwe planologische figuren worden hier kort
genoemd.
De eerste wijziging van de Onteigeningswet houdt verband met het feit dat de provincies en het Rijk
op grond van de nieuwe Wro ook, als aan bepaalde voorwaarden is voldaan, een bestemmingsplan
vast kunnen stellen. Zo’n plan heet dan een inpassingsplan. Ook ter uitvoering van een dergelijk plan
kan in de toekomst onteigend worden. Dit wordt via de invoeringswet geregeld in artikel 77, eerste lid,
van de Onteigeningswet (Titel IV). De tweede nieuwe figuur betreft het projectbesluit, dat zowel door
een gemeente als door een provincie of het Rijk kan worden vastgesteld. Ook ter uitvoering van dit
besluit kan onteigend worden. Artikel 77 van de Onteigeningswet wordt hiertoe eveneens aangepast.
In verband hiermee wordt ook artikel 79 van de Onteigeningswet, waarin op dit moment nog is
vastgelegd dat de onteigening ten name van de gemeente geschiedt en plaats heeft uit kracht van een
besluit van de gemeenteraad, uitgebreid. Aan dit artikel wordt een tweede lid toegevoegd, dat bepaalt
dat de onteigening in geval er sprake is van een provinciaal inpassingsplan of projectbesluit geschiedt
ten name van de provincie. In dat geval treden provinciale staten steeds in de plaats van de gemeenteraad
en gedeputeerde staten in de plaats van het gemeentebestuur of burgemeester en wethouders.
Dit betekent dus dat het onteigeningsbesluit in dat geval door provinciale staten moet worden genomen.
Aangezien ook het Rijk de bevoegdheid krijgt tot de vaststelling van een inpassingsplan of een
projectbesluit wordt aan artikel 79 van de Onteigeningswet nog een derde lid toegevoegd. Dat artikellid
bepaalt dat de onteigening in dat geval geschiedt ten name van de Staat en dat voor de toepassing
20

van Titel IV telkens de Minister van VROM in de plaats treedt van de gemeenteraad, het gemeen-
tebestuur en burgemeester en wethouders.
De nieuwe Wet ruimtelijke ordening bevat ook nog enkele bepalingen gericht op versnelling van de
onteigeningsprocedure. Zo kan volgens artikel 3.36b, aanhef en onder a, van de wet dagvaarding als
bedoeld in artikel 18, eerste lid, van de Onteigeningswet reeds geschieden zodra het bestemmingsplan,
inpassingsplan of projectbesluit is vastgesteld. Dit geldt echter niet in alle gevallen. Hetzelfde onder-
deel van artikel 3.36b bepaalt namelijk dat die mogelijkheid tot (in feite vervroegde) dagvaarding
alleen geldt in gevallen waarin het bestemmings- of inpassingsplan dan wel het projectbesluit tot stand
is gekomen via de zogeheten coördinatieregeling die in afdeling 3.6 (artikelen 3.30 tot en met 3.36)
van de nieuwe Wet ruimtelijke ordening is opgenomen. Het kan dan gaan om een bestemmingsplan of
projectbesluit van een gemeente (artikel 3.30) of om een inpassingsplan of projectbesluit van een provincie
(artikel 3.33) of van het Rijk (artikel 3.35). In dit laatste geval gaat het in feite om de rijksprojectenprocedure
zoals die nu in de Wet op de Ruimtelijke Ordening is opgenomen. Die procedure
komt als zodanig in de nieuwe Wet ruimtelijke ordening niet terug, maar wordt met enige aanpassingen
geïncorpereerd in de coördinatieregeling die door het Rijk kan worden toegepast.
Op grond van de nieuwe Wet ruimtelijke ordening kunnen bij een bestemmings- of inpassingsplan,
voor zover het gronden betreft waarvan het gebruik afwijkt van het plan, ook een of meer onderdelen
worden aangewezen ten aanzien waarvan verwezenlijking in de naaste toekomst nodig wordt geacht
en verder schept de wet de mogelijkheid dat een projectbesluit gelijktijdig met een zogeheten exploitatieplan
wordt vastgesteld. Voor deze gevallen bepaalt artikel 3.36b, aanhef en onder b, van de nieuwe
wet dat de in artikel 18, eerste lid, van de Onteigeningswet bedoelde dagvaarding al kan geschieden
nadat een bestemmingsplan- of inpassingsplan dan wel projectbesluit is vastgesteld, echter wel onder
de restrictie dat er geen beroep ingesteld mag zijn met betrekking tot de in het betrokken plan, projectbesluit
of exploitatieplan begrepen gronden waarop de dagvaarding betrekking heeft.
De nieuwe Wet ruimtelijke ordening bepaalt ten aanzien van deze versnellingsmogelijkheden wel, dat
het vonnis van de rechtbank niet eerder in de openbare registers kan worden ingeschreven dan nadat
het bestemmingsplan, het inpassingsplan of het projectbesluit onherroepelijk is geworden.
In de gevallen die in artikel 3.36b zijn aangeduid zal de Kroon dus niet meer de eerder besproken
opschortende en ontbindende voorwaarden aan een koninklijk besluit kunnen en mogen verbinden. In
andere gevallen zal de Kroon dat naar verwachting wel blijven doen.
21

In bijlage 5 is ook de verhouding tussen de nieuwe planologische procedures en de onteigenings-
procedures op grond van de Titels II, IIa, IIc en IV van de Onteigeningswet in schema weergegeven.
2.9 - De gerechtelijke onteigeningsprocedure
In hoofdstuk 1, paragraaf 1.2, is opgemerkt, dat in deze richtlijn in hoofdzaak de administratieve onteige-
ningsprocedure centraal staat. Voor een goed begrip van de totale procedure en de tijd die daarmee ge-
moeid is, is het echter nodig om kort aandacht te schenken aan de daarop volgende gerechtelijke ontei-
geningsprocedure.
De gerechtelijke onteigeningsprocedure start door de dagvaarding van de eigenaar of rechthebbende door
de onteigenende partij. Daarvoor heeft die partij volgens het stelsel van de Onteigeningswet het konin-
klijk besluit nodig dat in de administratieve procedure tot stand is gekomen. Daarom wordt ook, zoals
eerder al is opgemerkt, gezegd dat het besluit de titel verschaft voor de gang naar de rechter. Dagvaar-
ding op grond van een koninklijk besluit is gebonden aan een termijn. De Onteigeningswet bepaalt voor
alle besproken titels, dat een koninklijk besluit vervalt indien de onteigenende partij de eigenaren waar-
mee hij nog geen overeenstemming heeft bereikt niet binnen twee jaar na de dagtekening van dat besluit
heeft doen dagvaarden.
In de gerechtelijke procedure spreekt de civiele rechter (de rechtbank) formeel de onteigening uit. Ook
bepaalt hij, na partijen over en weer te hebben gehoord, de hoogte van de schadeloosstelling. Hiertoe
bevat de Onteigeningswet twee procedures, die zijn neergelegd in Hoofdstuk III. De zogeheten vervroeg-
de onteigeningsprocedure is één van deze twee procedures. Deze wordt inmiddels in de praktijk stan-
daard toegepast.
Wenst de onteigenende partij de vervroegde onteigening van de grond of het recht, dan moet dat in de
dagvaarding expliciet worden aangegeven. De rechtbank spreekt de onteigening dan bij tussenvonnis uit,
echter wel met de bepaling dat er voorafgaand aan de overgang van de eigendom eerst ter plaatse een
opneming van de te onteigenen zaak door deskundigen moet plaatsvinden (de zogeheten descente). Bij
het tussenvonnis stelt de rechtbank een voorschot op de schadeloosstelling vast. Dit wordt bepaald op het
bedrag, waarover tussen de grondeigenaren of derde belanghebbenden en de onteigenende partij
overeenstemming bestaat, dan wel (als die overeenstemming er niet is) op 90 procent van de schadeloosstelling
die is aangeboden.
22

Het tussenvonnis van de rechtbank kan nadat het onherroepelijk is geworden (en rekening houdend met
een eventueel door de rechter vastgestelde ontruimingstermijn) in de openbare registers worden inge-
schreven, waardoor de eigendom overgaat en de uitvoering van het werk reeds kan starten. De procedure
voor de definitieve bepaling van de hoogte van de schadeloosstelling kan dan vervolgens verder lopen.
Tegen het tussenvonnis staat slechts beroep in cassatie (op de Hoge Raad) open binnen twee weken.
De onteigenende partij kan de beschreven procedure nog verder versnellen door voorafgaand aan de
dagvaarding en ook voorafgaand aan de totstandkoming van het koninklijk besluit in de administratieve
procedure de rechtbank te verzoeken tot de benoeming van de deskundigen en de opneming ter plaatse
(de zogenaamde vervroegde descente).
Tot slot kan hier nog worden gewezen op enkele bijzondere bepalingen over de (start van de) gerech-
telijke onteigeningsprocedure die niet in de Onteigeningswet te vinden zijn, maar in andere wetten. In de
eerste plaats bepaalt artikel 7k, eerste lid, van de Wet op de waterkering dat de dagvaarding in de
gerechtelijke procedure reeds kan geschieden nadat het voor de aanleg, versterking of verlegging op-
gestelde plan door gedeputeerde staten is goedgekeurd. Aldus behoeft de onteigenende partij dus niet
met de dagvaarding te wachten totdat het plan onherroepelijk is geworden. Artikel 7k, tweede lid, van
de wet bepaalt daarbij wel dat de rechtbank de onteigening niet uitspreekt dan nadat het plan onherroepelijk
is geworden.
In de tweede plaats bevatten de artikelen 39p en 39q van de Wet op de Ruimtelijke Ordening bepalingen
over de start en de afronding van de gerechtelijke onteigeningsprocedure. Deze artikelen zijn
van toepassing indien de rijksprojectenprocedure wordt gevolgd. Artikel 39p bepaalt dat de dagvaarding
in dat geval reeds kan geschieden nadat het rijksprojectbesluit is vastgesteld. Artikel 39q, eerste
lid, bepaalt dat het vonnis van de rechtbank in de gerechtelijke onteigeningsprocedure niet eerder in de
openbare registers kan worden ingeschreven dan nadat het rijksprojectbesluit onherroepelijk is geworden.
Het tweede lid van het artikel bepaalt, dat voor de inschrijving van het vonnis als bewijs de uitspraak
van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State nodig is of een verklaring van de
Secretaris van de Raad van State, waaruit blijkt dat het rijksprojectbesluit onherroepelijk is geworden.
In bijlage 6 is een stroomschema opgenomen waarin de gerechtelijke procedure (uitgegaan is van de
vervroegde onteigeningsprocedure) is weergegeven in het perspectief van de totale grondverwerving.
23

2.10 - Toetsing koninklijk besluit door de rechter
Bij de bespreking van de procedures in paragraaf 2.3 is aan de orde gekomen dat de Kroon in alle
gevallen in een koninklijk besluit gemotiveerd op de zienswijze van belanghebbenden dient in te gaan. In
alle besproken procedures wordt ook de Raad van State over het ontwerp van het te nemen koninklijk
besluit gehoord, hetgeen betekent dat de Raad een advies over dat ontwerp uitbrengt. De Kroon kan dat
advies opvolgen, maar dat ook geheel of gedeeltelijk naast zich neerleggen. Met dit laatste dient de
Kroon niet (te) lichtzinnig om te springen; het geheel of gedeeltelijk negeren van het advies van de Raad
moet evenzeer gemotiveerd worden. Men dient daarbij te bedenken dat de rechter de bevoegdheid heeft
om in de gerechtelijke onteigeningsprocedure het koninklijk besluit te toetsen. Deze taak van de rechter
is niet in de Onteigeningswet neergelegd. De Hoge Raad heeft echter in 1988 op grond van het Europees
Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) bepaald dat
de tot het uitspreken van de onteigening geroepen rechter ook buiten de hem bij de Onteigeningswet
opgedragen taak de bezwaren van eigenaren en rechthebbenden tegen een koninklijk besluit dient te
onderzoeken. Het gaat hierbij om een beperkte, namelijk marginale toetsing door de rechter. Dit betekent
dat de rechter onderzoekt of de Kroon in redelijkheid tot het koninklijk besluit heeft kunnen komen. Een
en ander betekent echter wel dat de rechter zal letten op de wijze waarop de Kroon op de zienswijzen
van belanghebbenden is ingegaan en rekening heeft gehouden met het advies van de Raad van State.
2.11 - Tijdsduur en planning procedures
In de bijlagen 1 tot en met 4 zijn de administratieve onteigeningsprocedures op grond van de Titels II,
IIa, IIc, IV en VII van de Onteigeningswet uiteengezet. Daarbij is ook de tijd aangegeven die met de
diverse stappen in de procedures is gemoeid. De Onteigeningswet bepaalt in een aantal gevallen uitdrukkelijk
binnen welke termijn een stap moet zijn of worden afgerond. In andere gevallen is er geen termijn
en is de tijdsduur afhankelijk van bijvoorbeeld het minnelijk overleg en de stand van zaken in het planologische
spoor. In de bijlagen is de tijd die in dergelijke gevallen nodig is ingeschat.
Aan het eind van elke administratieve procedure is enige tijd nodig voor het publiceren van het
koninklijk besluit en het verzenden van dit besluit aan de betrokken partijen (onteigenende partij en
belanghebbenden). Deze tijd kan voor een deel reeds worden benut voor de voorbereiding van de start
van de gerechtelijke onteigeningsprocedure. In deze periode kan de onteigenende partij bijvoorbeeld al
een onteigeningsadvocaat selecteren voor het voeren van de gerechtelijke onteigeningsprocedure. Het is
voor een goede planning echter ook verstandig om na de afronding van de administratieve procedure
voldoende tijd te nemen voor het uitbrengen van de laatste aanbieding op grond van artikel 17 van de
24

Onteigeningswet en het eventuele overleg daarover. Dit aanbod kan immers alsnog tot overeenstemming
leiden zodat de gerechtelijke procedure helemaal niet noodzakelijk is. Ook is tijd nodig voor het voor-
bereiden en opstellen van de laatste aanbieding en de dagvaarding.
Afgezien hiervan is het belangrijk om het gehele spoor van de grondverwerving (minnelijk overleg) en
onteigening goed af te stemmen op andere procedures die nodig zijn, met name die gericht op de plano-
logische inpassing. In bijlage 7 is een schema opgenomen waarin de minnelijke verwerving en de
administratieve en gerechtelijke onteigeningsprocedure in het perspectief zijn geplaatst van de project-
fasering volgens de Spelregels voor Natte Infrastructuurprojecten (SNIP) van het Ministerie van Verkeer
en Waterstaat, de beslismomenten volgens die spelregels en de planologische inpassing.
25

3 - TE REALISEREN MAATREGELEN
3.1 - Inleiding
In de PKB Ruimte voor de Rivier is vastgelegd dat het wettelijk voor het rivierengebied geldende
veiligheidsniveau uiterlijk in 2015 moet zijn bereikt. Tot het rivierengebied behoren volgens de PKB
de Rijntakken vanaf Lobith tot aan het Ketelmeer en tot aan zee bij de Maeslantkering en Haringvliet-
sluizen, het bedijkte deel van de Maas benedenstrooms van Hedikhuizen en het gebied van en rondom
het Volkerak en het Zoommeer. Om het veiligheidsniveau in samenhang met de eveneens gewenste
verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van het gebied binnen de gestelde termijn te kunnen realiseren
is in de PKB een “Basispakket” van rivierverruimende maatregelen vastgelegd. De maatregelen
worden in de bijlagen bij de PKB benoemd en in de hoofdstukken 7 tot en met 11 van de bijbehorende
Nota van Toelichting per riviertak nader beschreven. Hoofdstuk 12 van die toelichting gaat nader in op
de grondbalans en de (locaties van de) depots die voor de berging van vrijkomende grond nodig zijn.
Hieronder volgt een beschrijving van de verschillende te onderscheiden maatregelen en onderdelen.
Doel daarvan is in beeld te krijgen om de uitvoering van welke maatregelen en onderdelen het nu gaat.
In het volgende hoofdstuk zal dan worden ingegaan op de (on)mogelijkheden om voor de realisering
daarvan het onteigeningsinstrument in te zetten.
3.2 - Uiterwaardvergraving en -verlaging
Op 11 plaatsen verspreid over de riviertakken is gekozen voor uiterwaardvergraving of -verlaging. Uit
de beschrijving in de PKB Ruimte voor de Rivier blijkt, dat deze maatregel kan bestaan uit het graven
van nevengeulen, het verlagen van bestaande dammen en het verlagen of verleggen van (zomer)kades.
In enkele gebieden liggen enkele al dan niet hoogwatervrije gronden waarop bedrijven of woningen
zijn gevestigd. De PKB waarborgt in een aantal gevallen de bereikbaarheid van deze locaties of geeft
aan dat de bereikbaarheid daarvan bij de nadere uitwerking van maatregelen nog aan de orde zal
komen. Om één bedrijfsterrein bereikbaar te houden wordt een weg aangelegd. In een enkel geval is
sprake van de aanleg van een plas of waterpartij, al dan niet in combinatie met zandwinning, en van
het uitgraven van sloten, al dan niet met natuurlijke oevers.
Verder vindt in een aantal gevallen daadwerkelijke verlaging van uiterwaarden plaats door middel van
afgraving van het maaiveld. Als gevolg daarvan zal de overstromingsfrequentie van de uiterwaarden
26

toenemen. De afgraving van de uitwaarden gaat in een aantal gevallen samen met een wijziging van de
functie landbouw in natuur (bijvoorbeeld voor moerasontwikkeling), welke functie soms kan worden
gecombineerd met recreatief gebruik. Om de landbouw (en onder meer het agrarisch natuurbeheer) te
behouden, zal op een enkele locatie op de natuurlijke grens van lager en hoger gelegen delen van de
uiterwaard een kade worden aangelegd.
Uit de PKB blijkt dat in een enkel geval sprake is van particulier initiatief. Op enkele locaties zal licht
verontreinigde grond vrijkomen die niet vermarktbaar is en die binnen het plangebied zal worden ge-
borgen. Op twee locaties wordt een reeds bestaande plas verondiept (aangevuld) met schoon en licht
verontreinigd materiaal.
3.3 - Dijkverbetering
Op diverse plaatsen in het rivierengebied voorziet de PKB Ruimte voor de Rivier in verbetering van
de bestaande dijken. Niet altijd is daarbij sprake van een daadwerkelijke verhoging van een dijk. In
enkele gevallen is de dijkkruin voldoende hoog en omvat het uit te voeren werk het verhogen en verbreden
van de binnendijkse steunberm, al of niet in combinatie met taludverflauwing. Daar waar
gebouwen of andere waardevolle objecten dicht bij de dijk staan, kan verbetering worden bereikt door
het toepassen van damwanden of andere constructies. Het ruimtebeslag van de dijk blijft daardoor op
enkele plaatsen ongewijzigd.
In enkele gevallen is de dijksterkte niet op hogere waterstanden ontworpen. De benodigde versterking
betreft dan in hoofdzaak het vergroten van de weerstand tegen kwel ter voorkoming van "piping”. De
PKB Ruimte voor de Rivier geeft reeds aan dat de uitbreiding van “pipingbermen” een aanmerkelijk
ruimtebeslag zal vergen.
3.4 - Dijkverlegging
Naast dijkverbetering is op een aantal plaatsen in het rivierengebied een dijkverlegging voorzien. Het
betreft hier het over een zekere afstand landinwaarts terug leggen van een dijk. De afstanden variëren.
De terug gelegde dijken dienen in ieder geval de vorm te krijgen van betrouwbare kaden. Verlegging
gaat in enkele gevallen ook gepaard met andere werken. Zo kan sprake zijn van het graven van een
nevengeul in het gebied dat na de dijkverlegging buitendijks komt te liggen. Aanleg van zo’n geul kan
gepaard gaan met de aanleg van een regelwerk. Op één locatie wordt voor een goede geleiding van het
rivierwater bij de instroomopening een plas aangelegd.
27

Verder wordt op één locatie een bewoond en bebouwbaar schiereiland aangelegd dat bij hoogwater
ontsloten wordt door een nieuwe brug. Op deze locatie biedt het nieuwe buitendijkse gebied volgens
de PKB ook kansen voor recreatie en het gebied kan worden ingericht als stedelijk uitloopgebied. Aan
de binnendijkse zijde van de nieuwe dijk zijn er mogelijkheden voor woningbouw, hetgeen past in de
vernieuwingsstrategie vanuit ruimtelijke kwaliteit. Op een andere locatie wordt de bereikbaarheid van
een aanwezig slot gewaarborgd door een oeververbinding (brug) over de aan te leggen nevengeul. Om
een aanwezige rioolwaterzuiveringsinstallatie wordt een dijk aangelegd, voor de overige aanwezige
bebouwing (woningen) zijn, aldus de PKB, onder meer door de hoge ligging verschillende oplossingen
mogelijk. De opties zijn afhankelijk van de nadere inrichting en de toekomstige overstromingsfrequentie
van het nieuwe buitendijkse gebied.
Na de dijkverlegging wordt de bestaande dijk in enkele gevallen verlaagd tot het maaiveld. Ook een
aantal zomerkades zal worden verwijderd of verlaagd. In enkele gevallen wijzigt de eindfunctie van
het (nieuwe) buitendijkse gebied in natuur. De PKB geeft aan dat hiervoor gebied wordt aangekocht of
dat er afspraken worden gemaakt over het toekomstige beheer.
3.5 - Hoogwatergeul
De PKB Ruimte voor de Rivier voorziet op één locatie in de aanleg van een hoogwatergeul. De uit te
voeren werken omvatten de aanleg van dijken om het water te geleiden en om het binnendijkse gebied
te beschermen. De toekomstige overstromingsfrequentie van de hoogwatergeul zal volgens de PKB
beperkt zijn. Daarom kan de landbouwfunctie van het gebied gehandhaafd blijven. Waarschijnlijk is
dat hier enkele woningen en een tiental (agrarische) bedrijven in de hoogwatergeul komen te liggen.
Volgens de PKB zijn voor de betrokken bebouwing verschillende opties mogelijk; maatwerk zal hier
in de vervolgprocedure (inrichtings- en planvormingsfase) een oplossing moeten bieden. De opties
zijn afhankelijk van de nadere inrichting en de toekomstige overstromingsfrequentie van het nieuwe
buitendijkse gebied. Duidelijk is dat de impact van de aanleg van de hoogwatergeul het plangebied
overstijgt, bijvoorbeeld als het gaat om de doorwerking op de verkaveling en bedrijfsvoering van
agrarische bedrijven. De ingreep is dusdanig dat een herverkaveling in een groter gebied mogelijk kan
zijn en dat ook daar een deel van de maatwerkoplossing ligt. Hetzelfde kan gelden voor aanpassingen
van de waterhuishouding. Een goede afstemming zal moeten plaatsvinden met andere plannen zoals
het reconstructieplan. Op deze manier kan de maatregel ook een positieve impuls betekenen voor het
gebied en kan er mogelijk sprake zijn van ‘win – win’- situaties. Bij de verdere uitwerking kan blijken
dat oplossingen wenselijk of nodig zijn die vallen buiten de scope van de maatregel. Dat zal het gevolg
zijn van het overleg met de betrokken partijen en belangen, aldus de PKB.
28

3.6 - Ontpoldering
Op twee locaties is ontpoldering voorzien. Eén van deze locaties heeft hoofdzakelijk een landbouw-
kundige functie met zowel akkerbouw als veeteelt. Het gebied is 2050 hectare groot met 49 huizen en
26 boerderijen. Verschillende huizen en boerderijen zijn monumentaal. Ook is een bedrijventerrein,
een woonwijkje en een fort aanwezig. De locatie bestaat uit landbouwpolders omsloten door de bossages
rond kreken. De polders zijn relatief klein (ongeveer 1 à 2 km in doorsnede), er is een grote
afwisseling van open en besloten plekken en er zijn sterke contrasten tussen landbouw (ruime akkers),
natuurlijke elementen (de kreken) en culturele elementen (terpen, kades en polders).
De tweede ontpoldering omvat zowel een gedeelte uiterwaard als een polder. De uiterwaard heeft een
oppervlakte van ongeveer 180 hectare en wordt van het zomerbed van de rivier gescheiden door een
zomerkade. De polder ligt binnendijks en heeft een oppervlakte van ongeveer 550 hectare. In de huidige
situatie (polder en uiterwaard) is hier sprake van landbouw. Er zijn 16 gemengde melkvee- en
akkerbouwbedrijven aanwezig en daarnaast zijn er nog een intensieve varkenshouderij, een jachthaven
(340 ligplaatsen) en een militair oefenterrein. Op de westelijke kop van de polder ligt al van oudsher
een grondbergplaats die ± 5 m boven maaiveld ligt. Aan de oostzijde van de polder is een klein stuk
bos aanwezig met voornamelijk wilg en els, aangeplant in het kader van de ruilverkaveling. De
maatregel behelst het verleggen van de primaire waterkering naar de zuidzijde van de polder. Tegen de
verlegde waterkering zullen de uitgeplaatste woningen annex opstallen worden gesitueerd op terpen.
Het uitgangspunt is dat in de polder normaal landbouwkundig gebruik mogelijk blijft.
3.7 - Kribverlaging
Kribben dienen om de rivier stabiel en de vaarweg voor de scheepvaart op minimale vaardiepte te
houden. In de loop der jaren zijn de kribben relatief hoger komen te liggen door uitschuring van de
vaargeul (zomerbed). Op de Waal worden de kribben aan beide zijden van de rivier met gemiddeld
een meter verlaagd. Daardoor kan het water gemakkelijker worden afgevoerd, terwijl de vaargeul behouden
blijft. Verlaging heeft tot gevolg dat de kribben bij laagwater zichtbaar zijn, maar bij een iets
hogere dan de normale waterstand onder water komen te staan. De zichtbaarheid van de kribbakens
blijft onveranderd. Op één traject zal de kribverlaging er voor zorgen dat de waterstanden op de
bovenloop van de Waal worden verlaagd, waardoor de Waal meer water trekt. Op een andere locatie
dient kribverlaging als maatregel om de waterstand onder maatgevende omstandigheden te verlagen.
29

3.8 - Obstakelverwijdering
Op een aantal plaatsen zullen obstakels met het oog op de door en instroming van water worden
verwijderd. Het kan hierbij gaan om de verlaging van een dam. Als gevolg daarvan zal de instroming
van water in een gebied worden verbeterd, hetgeen overigens gevolgen heeft voor de bereikbaarheid
van de daar aanwezige woningen en bedrijven. Hiervoor dient volgens de PKB in de planuitwerking
een oplossing te worden gezocht.
Op één locatie is sprake van obstakelverwijdering op een hoogwatervrije terrein. Dit terrein is een
hydraulisch knelpunt. Het terrein is in het verleden al in het kader van Ruimte voor de Rivier door de
Staat aangekocht. Door delen van het 5,5 hectare grote terrein af te graven, vindt bij hoogwater doorvoer
van water plaats. Hierdoor wordt het knelpunt gedeeltelijk opgeheven. Het betrokken gebied is
onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur. Hier vindt reeds natuurontwikkeling plaats; door de
maatregel ontstaat er een verbinding tussen uiterwaarden.
Op enkele plaatsen omvat de obstakelverwijdering de verlaging van kades.
3.9 - Zomerbedverlaging
Om een voldoende daling van de waterstand te bereiken is op een enkele locatie (vooralsnog) gekozen
voor het verdiepen van het zomerbed van de rivier met 1 meter.
3.10 - Depots voor berging van grond
De hierboven beschreven maatregelen brengen veel grondverzet met zich mee. Uit de PKB Ruimte
voor de Rivier blijkt, dat een deel van de grond die vrijkomt bij de ene maatregel kan worden hergebruikt
in een andere maatregel dan wel eventueel op de markt kan worden afgezet. De mogelijkheden
hangen echter af van de eisen die aan de grond worden gesteld en van de afstand waarover transport
van grond rendabel is. Daarom wordt in een aantal gevallen gekozen voor de berging van (licht of
sterk) verontreinigde grond in depots.
Een deel van de sterk verontreinigde grond die vrijkomt uit maatregelen kan worden geborgen in bestaande
depots. Nieuwe depots zijn echter nodig om alle verontreinigde grond te kunnen bergen.
30

Vrijkomende en licht verontreinigde grond wordt in een aantal gevallen gebruikt voor de verondieping
(aanvulling) van bestaande plassen of putten. In één geval ligt de plas op korte afstand van een te ver-
leggen dijk (waaruit de licht verontreinigde grond vrijkomt). Het storten van de grond in de plas maakt
dat de transportafstand minimaal is. De plas heeft een open verbinding met de rivier zodat transport
per schip mogelijk is. Na aanvulling en herinrichting is de plas zeer geschikt voor natuurontwikkeling
en landschapsherstel. Op een andere locatie is sprake van een paar plassen. De vaarafstand is hier fors,
maar de plassen beschikken over voldoende bergingscapaciteit en de locatie is goed bereikbaar voor
grondtransporten per schip. De plassen zijn na verondieping zeer geschikt voor natuurontwikkeling in
combinatie met herstel en ontwikkeling van landschappelijke waarden. Dit levert een waardevolle
bijdrage aan de kwelgebonden natuur in de directe omgeving.
In enkele gevallen is sprake van een extra gronddepot, geschikt voor de berging van overtollige licht
verontreinigde grond. Eén depot heeft een bergingscapaciteit van circa 1,0 miljoen m³. Hier is sprake
van een plas met een open verbinding met de rivier. Deze is zeer goed toegankelijk voor grondtransporten
per schip. Na verondieping is de plas zeer geschikt voor ontwikkeling van dynamische
riviergebonden natuur. Dit levert een belangrijke meerwaarde op voor het gebied. Een andere locatie
fungeert nog als vluchthaven voor de beroepsvaart en is zeer goed toegankelijk voor grondtransporten
per schip. Deze locatie heeft een bergingsvolume van circa 3,8 miljoen m³.
31

4 - ONTEIGENING VOOR RIVIERVERRUIMING
4.1 - Inleiding
In hoofdstuk 2 is ingegaan op de Onteigeningswet, waarbij is aangegeven welke bijzondere onteige-
ningstitels voor het Programma Ruimte voor de Rivier van belang (kunnen) zijn. Daarbij is het verloop
van de procedures uiteen gezet en is ingegaan op een aantal bijzonderheden, zoals de verhouding
tussen de onteigening en de planologische inpassing en de inhoudelijke eisen ten aanzien van de (start)
van de onteigeningsprocedure. Daarna zijn in hoofdstuk 3 de verschillende maatregelen die in de PKB
Ruimte voor de Rivier zijn voorzien beschreven, waarbij is aangegeven welke werken deze maatrege-
len omvatten. In dit hoofdstuk staat de vraag centraal of en in hoeverre het in hoofdstuk 2 beschreven
kader kan worden ingezet voor de realisering van deze werken. Hierop zal in de volgende paragrafen
per maatregel worden ingegaan. Daarnaast wordt in de laatste twee paragrafen van dit hoofdstuk nog
ingegaan op twee onderwerpen die bij de realisering van de maatregelen aan de orde kunnen komen,
namelijk de onteigening van onveilige woningen/opstallen (paragraaf 4.11) en de onteigening voor
mitigerende en compenserende maatregelen (paragraaf 4.12).
4.2 - Uiterwaardvergraving en -verlaging
De in het kader van deze maatregel uit te voeren werken vallen in belangrijke mate onder het begrip
rivierverruiming van Titel IIa van de Onteigeningswet, zodat onteigening mogelijk is. In paragraaf 2.2
is de omschrijving weergegeven uit de memorie van toelichting bij de wet, waarbij de mogelijkheid
om voor rivierverruiming te onteigenen in Titel IIa is ingevoegd. Met zoveel woorden geeft die toe-
lichting aan dat onteigening mogelijk is voor de verlaging van het uiterwaardengebied (zoals de ver-
laging of verwijdering van zomerkaden) en voor de aanleg van hoofd- en nevengeulen in dat gebied.
Uit paragraaf 3.2 blijkt dat de PKB-maatregel uiterwaardvergraving en -verlaging inderdaad ziet op
het graven van nevengeulen, het verlagen van bestaande dammen en het verlagen van (zomerkaden).
De bedoelde memorie van toelichting bevat geen uitputtende opsomming. Men mag derhalve aannemen
dat in een onteigening voor rivierverruiming op grond van Titel IIa ook werken kunnen worden
meegenomen die weliswaar niet in bedoelde opsomming staan, maar die wel (al dan niet als bijkomend
werk) direct en noodzakelijkerwijs moeten worden uitgevoerd om de verruiming te bereiken. Te
denken valt aan het graven of verdiepen van een plas of sloot of het realiseren van een regel- of inlaatwerk.
32

Of het verleggen van een (zomer)kade ook onder het begrip rivierverruiming van Titel IIa te scharen
valt is de vraag. Daarbij komt dat de Onteigeningswet een aparte titel bevat die juist voor de aanleg of
het onderhoud van waterkeringen (ook (zomer)kaden) kan worden toegepast. Dit betreft Titel II. Gelet
hierop is een juridische discussie over de vraag of de verlegging van een (zomer)kade nu wel of niet
onder het begrip rivierverruiming van Titel IIa valt niet zo zinvol en nodig. De Titels II en IIa kunnen
zonder probleem in combinatie met elkaar worden toegepast. Procedureel en inhoudelijk gezien is dit
niet ingewikkeld. De initiatiefnemer kan eenvoudig één onteigeningsplan op basis van Titel II en Titel
IIa opstellen. Uit de beschrijving in hoofdstuk 2 blijkt verder dat het verzoek om een koninklijk besluit
tot stand te brengen bij dezelfde minister moet worden ingediend (namelijk die van Verkeer en Waterstaat)
en dat de procedure op grond van Titel II en Titel IIa een eenduidig verloop kent.
De infrastructurele werken die nodig zijn om terreinen met woningen en/of bedrijven bereikbaar te
houden kunnen worden gezien als bijkomende werken. De initiatiefnemer moet echter wel duidelijk
kunnen maken dat deze werken direct samenhangen met de rivierverruiming. Anders gezegd: het moet
aannemelijk moet zijn dat de rivierverruiming niet kan worden gerealiseerd zonder uitvoering van de
bijkomende werken. In dat geval is het mogelijk dergelijke werken in de onteigening op grond van
Titel IIa mee te nemen. Daarbij komt, dat Titel IIa als zodanig en los van de rivierverruiming een
grondslag biedt om te onteigening voor de aanleg van infrastructuur.
Komt er bij de aanleg of verdieping van een plas zand vrij dat kan worden gebruikt om te voorzien in
de behoefte aan delfstoffen, dan kan ook toepassing van Titel IIc aan de orde zijn. Hiervoor geldt hetzelfde
als zojuist reeds is opgemerkt over de gecombineerde toepassing van de Titels II en IIa: de
initiatiefnemer kan één onteigeningsplan op grond van zowel Titel IIa als Titel IIc opstellen en dat
indienen bij de Minister van Verkeer en Waterstaat. De procedures verschillen niet van elkaar.
Bij de toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet geldt als uitgangspunt dat alleen
onteigening mogelijk is van die gronden die permanent door het uit te voeren werk in beslag worden
genomen. Zijn gronden voor de uitvoering van een werk tijdelijk nodig en kan de eigenaar het gebruik
daarvan na de realisering van het werk in principe voortzetten, dan kan onteigening desalniettemin
mogelijk zijn. De initiatiefnemer moet dan wel in het kader van het minnelijk overleg eerst pogingen
ondernemen om met de eigenaar overeenstemming te bereiken over het tijdelijk gebruik (bijvoorbeeld
door het sluiten van een huurovereenkomst). Eerst indien dat niet lukt en de grond voor de uitvoering
van het werk niet kan worden gemist, kan de noodzaak tot onteigening aanwezig zijn en kan de grond
in de procedure worden meegenomen. Dit kan zich bijvoorbeeld voordoen bij het graven van geul, die
slechts beperkt onder water staat en waarbij de eigenaar de grond normaal gesproken, in tijden van
33

laag water, kan blijven gebruiken. Een andere situatie waarin grond mogelijk slechts tijdelijk nodig is
voor het realiseren van de rivierverruiming betreft maaiveldverlaging. Kan het bestaand (bijvoorbeeld
landbouwkundig) gebruik van de grond na die verlaging worden voortgezet, dan dient men eveneens
in het kader van het minnelijk overleg na te gaan of overeenstemming kan worden bereikt over het
tijdelijk gebruik voordat men op onteigening uitkomt.
Het bovenstaande kan zich met name voordoen doen bij dubbelbestemmingen, waarvan in het uiterwaarden
gebied – een enkele uitzondering daargelaten – veelal sprake is. De aldaar gelegen gronden
hebben vaak de hoofdbestemming “Landbouw” en de nevenbestemming “Waterstaatsdoeleinden”. Is
voor de rivierverruiming een wijziging van het bestemmingsplan nodig, maar blijft ook volgens het
nieuwe plan de hoofdbestemming “Landbouw” bestaan, dan zal het bestaande gebruik dus kunnen
worden voortgezet. Met andere woorden: voor de realisering van de rivierverruiming is de grond dan
slechts tijdelijk nodig. In dit geval zal de hiervoor beschreven benadering moeten gelden.
Bij de toepassing van de Titel IIa van de Onteigeningswet moet men voorts bedenken dat deze geen
grondslag biedt voor de onteigening van gronden die later (na de uitvoering van een werk) de bestemming
natuur krijgen. De benadering van de onteigening in deze situatie is als volgt. Kan de grond in
eerste instantie voor de realisering van de rivierverruiming niet worden gemist, dan dient de initiatiefnemer
met de eigenaar overleg te voeren over het tijdelijk gebruik daarvan. Lukt het niet om hierover
overeenstemming te bereiken, dan kan de grond wel in de onteigening op grond van Titel IIa worden
meegenomen. Na de realisering van het werk dient de initiatiefnemer de grond dan terug te leveren
aan de voormalige eigenaar. Voor de uiteindelijke realisering van de natuurbestemming moet de initiatiefnemer
dan in het uiterste geval een aparte onteigeningsprocedure starten en wel die op grond van
Titel IV van de Onteigeningswet. In dit laatste geval dient uiteraard te zijn voldaan aan de voorwaarde
dat de natuur planologisch is ingepast (waarbij het bestemmingsplan voor de toepassing van deze titel
nog niet onherroepelijk behoeft te zijn; zie hiertoe paragraaf 2.6).
Titel IV van de Onteigeningswet kan in brede zin worden ingezet voor de realisering van de werken
die in het kader van de uiterwaardvergraving en -verlaging zijn voorzien, mits voldaan is of wordt aan
de voorwaarde dat de werken waarvoor onteigend wordt planologisch zijn of worden ingepast. Het
maakt hier niet uit of het gaat om de standaardprocedure of de bijzondere procedure volgens artikel 87
van de Onteigeningswet. Uiteraard gelden wel de (al in hoofdstuk 2 beschreven) voorwaarden voor de
start van de procedure. Een punt dat bij de toepassing van Titel IV aandacht verdient is de mogelijkheid
dat in een bestemmingsplan eventuele dubbelbestemmingen zijn opgenomen. Hierop is hiervoor
al bij de bespreking van de mogelijkheden tot toepassing van de Titels II, IIa en IIc gewezen. Bij Titel
34

IV is uitdrukkelijk aan de orde dat de onteigening geschiedt ter uitvoering van een bestemmingsplan.
Hebben gronden ingevolge een vigerend bestemmingsplan reeds de hoofdbestemming “Landbouw” en
de nevenbestemming “Waterstaatsdoeleinden” en blijft in een gewijzigd bestemmingsplan de hoofdbestemming
“Landbouw” gehandhaafd, dan is deze bestemming in feite al gerealiseerd. De Kroon zal
de noodzaak tot onteigening dan ook naar alle waarschijnlijkheid niet aanwezig achten. Is er sprake
van een wijziging van de hoofdbestemming van bijvoorbeeld “Landbouw” in “Natuur”, dan is toepassing
van Titel IV wel mogelijk, zulks ter realisering van die nieuwe hoofdbestemming.
Titel VII van de Onteigeningswet biedt een mogelijkheid om integraal voor de uit te voeren werken te
onteigenen, mits deze zijn opgenomen in een inrichtingsplan op grond van de Wilg.
4.3 - Dijkverbetering
Uit de beschrijving in paragraaf 2.2 blijkt dat Titel II van de Onteigeningswet specifieke ziet op de
onteigening in het belang van het herstel en onderhoud van waterkeringen. Dit herstel of onderhoud
behoeft niet specifiek betrekking te hebben op de daadwerkelijke verhoging van een waterkering. In
het kader van de verbetering kan het ook nodig zijn dat voorzieningen worden getroffen die de sterkte
van de waterkering vergroten. Hierbij valt te denken aan de aanleg of verbreding van steun- of pipingbermen.
Ook voor de realisering van dergelijke voorzieningen is toepassing van Titel II mogelijk. De
Kroon acht het bij de toepassing van deze titel namelijk redelijk, dat een onteigenende partij de eigendom
van de ondergrond van een waterkering wil verkrijgen, met inbegrip van de bijbehorende bermen,
om zowel op het moment van uitvoering van het werk als in de toekomst het vereiste veiligheidsniveau
te kunnen handhaven jegens alle eigenaren, ook de toekomstige. Zo is de onteigenende partij
dan niet afhankelijk van de medewerking van derden, wat bijvoorbeeld bij het vestigen van een erfdienstbaarheid
wel het geval zou zijn.
Ten behoeve van de verbetering van een primaire waterkering zal de beheerder van de waterkering een
dijkverbeteringsplan op grond van de Wet op de waterkering tot stand moeten brengen. Naast bepalingen
over de wijze waarop zo’n plan tot stand moet komen, bevat deze wet een bepaling die belangrijk
is voor de omvang van de onteigening (voor de werken waarvoor onteigening mogelijk is). Artikel
7j van de Wet op de waterkering bepaalt namelijk dat de onteigening op grond van Titel II mede kan
geschieden ter uitvoering van de maatregelen die in het plan voor de aanleg, versterking of verlegging
van een primaire waterkering voorzien zijn voor bijvoorbeeld het ongedaan maken of beperken van de
nadelige gevolgen van de uitvoering van het werk of voor de uitvoering van voorzieningen ter bevordering
van het belang van het landschap, de natuur of de cultuurhistorie. Daarmee kunnen in de
35

onteigening dus ook de mitigerende en compenserende maatregelen die in het dijkverbeteringsplan
voorzien en beschreven zijn in de onteigening worden meegenomen. Hiervoor is al aangegeven dat dit
bij Titel IIa anders ligt; deze titel verschaft geen grondslag om voor dergelijke maatregelen te onteigenen.
De toepassing van Titel II is overigens niet beperkt tot die gevallen waarin sprake is van de verbetering
van een primaire waterkering en waarin de Wet op de waterkering van toepassing is. Ook voor de
verbetering van andere waterkeringen is toepassing van deze titel mogelijk. Titel II kan verder zonodig
in combinatie met Titel IIa worden toegepast indien de verbetering van een waterkering gepaard gaat
met de aanleg of verlegging van een weg. Gewezen kan worden op hetgeen reeds in paragraaf 4.2 over
de gecombineerde toepassing van de Titels II, IIa en IIc is opgemerkt.
4.4 - Dijkverlegging
Voor de maatregel dijkverlegging gaat in hoofdzaak hetzelfde op als reeds beschreven in paragraaf
4.3. Voor de verlegging van de dijk als zodanig is toepassing van Titel II mogelijk, waarbij ook het in
de vorige paragraaf genoemde artikel 7j van de Wet op de waterkering geldt. Uit de beschrijving in de
PKB Ruimte voor de Rivier blijkt wel, dat het bij de voorziene dijkverleggingen om meer kan gaan
dan alleen het feitelijk landinwaarts leggen van een dijklichaam. Zoals uit de beschrijving in paragraaf
3.4 blijkt, kan er in samenhang met de feitelijke dijkverlegging ook sprake zijn van het graven van een
nevengeul, het aanleggen van een regelwerk, plas of schiereiland, de verlaging of verwijdering van
bestaande kaden en de wijziging van de bestemming van het (nieuwe) buitendijkse gebied.
Voor de mogelijkheden om te onteigenen voor de aanleg van een nevengeul, regelwerk of plas wordt
verwezen naar paragraaf 4.2. Of de aanleg van een schiereiland (de PKB Ruimte voor de Rivier
spreekt van een bewoond en bebouwbaar eiland) ook onder het begrip rivierverruiming als genoemd in
Titel IIa valt is (nog) niet geheel duidelijk. Er is wel één onteigeningsprocedure voor een rivierverruimingsproject
gevoerd, waarin tevens sprake was van de aanleg van hogere terreindelen, bedoeld als
vluchtplaats voor dieren bij hogere waterstanden. Hoe dan ook moet de aanleg van een hoger gelegen
(schier)eiland gemotiveerd kunnen worden als een – vanuit het oogpunt van rivierverruiming –
noodzakelijk en bijkomend werk. Titel IV (de standaard- of de bijzondere procedure) kan voor de
aanleg van een dergelijk eiland wel worden toegepast, mits er sprake is van een functiewijziging in het
bestemmingsplan.
36

Zoals beschreven in paragraaf 3.4, is op één locatie voorzien dat het nieuwe buitendijkse gebied als
stedelijk uitloopgebied kan gaan dienen. Aldaar zijn aan de binnendijkse zijde van de nieuwe dijk ook
mogelijkheden aanwezig voor woningbouw, een en ander vanuit het oogpunt van verbetering van de
ruimtelijke kwaliteit. Eventuele onteigening voor de realisering van de recreatieve voorzieningen aan
de buitendijkse zijde of voor de realisering van de woningbouw aan de binnendijkse zijde zal dienen
plaats te vinden via Titel IV van de Onteigeningswet. Hierbij is voorts aandacht nodig voor de vraag
welke initiatiefnemer de meest gerede partij is voor het indienen van een onteigeningsverzoek. Zie
hetgeen hierover is opgemerkt in paragraaf 2.5.
4.5 - Hoogwatergeul
De aanleg van hoogwatergeulen kan direct worden gerelateerd aan de rivierverruiming. Immers, deze
geulen zijn bedoeld om de eventuele stijging van de waterstanden op de rivieren op te vangen en het
water af te voeren. Voor de mogelijkheid om te onteigenen op grond van Titel IIa kan worden gewezen
op hetgeen reeds is opgemerkt in paragraaf 4.2. Met zoveel woorden is in de daar genoemde
memorie van toelichting aangegeven dat onteigening mogelijk is voor de aanleg van hoofdgeulen in
het uiterwaardengebied.
Bij de onteigening ten behoeve van de realisering van een hoogwatergeul dient men wel te bedenken
dat dit alleen mogelijk is wanneer het bestaande gebruik van de gronden door de aanleg van de geul
niet kan worden voortgezet, omdat deze of permanent of met enige frequentie onder water komt te
staan. Dit is met name relevant omdat in de PKB Ruimte voor de Rivier ten aanzien van de betrokken
hoogwatergeul (de PKB voorziet in de aanleg van één geul, namelijk door de Wapenveldse Broek bij
Veessen-Wapenveld) wordt opgemerkt, dat de toekomstige overstromingsfrequentie daarvan beperkt
zal zijn, waardoor de landbouwfunctie in het gebied gehandhaafd kan blijven. Daarmee zal het echter,
voor zover onteigening van de gronden die inderdaad de landbouwfunctie kunnen houden aan de orde
is of komt, moeilijk zijn om de noodzaak van die onteigening aan te tonen. Zijn deze gronden echter
wel nodig om de rivierverruiming te realiseren, dan dient de initiatiefnemer in eerste aanleg met de
eigenaar overleg te voeren over het (tijdelijk) gebruik daarvan. Lukt het niet om hierover overeenstemming
te bereiken, dan kan de grond in de onteigening op grond van Titel IIa worden meegenomen. Na
de realisering van het werk dient de initiatiefnemer de grond dan terug te leveren aan de voormalige
eigenaar. Gewezen kan worden op hetgeen hierover en over het punt van de dubbelbestemmingen
reeds is opgemerkt in paragraaf 4.2.
37

Titel IV van de Onteigeningswet kan in brede zin worden ingezet voor de realisering van de werken
die in het kader van de aanleg van de hoogwatergeul zijn voorzien, mits voldaan is of wordt aan de
voorwaarde dat de werken waarvoor onteigend wordt planologisch zijn of worden ingepast. Het maakt
daarbij niet uit of het gaat om de standaardprocedure of de bijzondere procedure volgens artikel 87 van
de Onteigeningswet. Uiteraard gelden wel de (al in hoofdstuk 2 beschreven) voorwaarden voor de start
van de procedure. Verder speelt hierbij ook het aandachtspunt van onteigening voor de realisering van
een eventuele dubbelbestemming, waarop eerder in paragraaf 4.2 is gewezen.
Ook Titel VII van de Onteigeningswet biedt een mogelijkheid om integraal voor de uit te voeren
werken te onteigenen, mits deze zijn opgenomen in een inrichtingsplan op grond van de Wilg.
4.6 - Ontpoldering
De ontpolderingen die in de PKB Ruimte voor de Rivier zijn voorzien beslaan grote oppervlakten. In
één geval betreft het een uiterwaard met een oppervlakte van 180 hectare alsmede een polder met een
oppervlakte van 550 hectare, in het tweede geval gaat het om een gebied met een oppervlakte van
2050 hectare. In ieder geval zal in (kleinere of grotere delen van deze) gebieden voortzetting van het
bestaande gebruik zijn toegestaan. Zo is het uitgangspunt van de PKB ten aanzien van het zojuist als
eerste genoemde gebied dat in die polder normaal landbouwkundig gebruik mogelijk blijft. Daarmee
zal het erg lastig worden om de noodzaak tot onteigening aan te tonen, welke titel uit de Onteigeningswet
ook wordt toegepast. Die noodzaak zal er eerst zijn wanneer kan worden aangetoond en
gemotiveerd dat een functie moet wijken. Een dergelijke wijziging zal z’n beslag moeten krijgen in
een bestemmingsplan, waarna toepassing van Titel IV (de standaard- of bijzondere procedure) tot de
mogelijkheden behoort. Mogelijkheden tot onteigening liggen ook in Titel VII, wanneer met betrekking
tot een gebied de Wilg wordt toegepast.
De Titels II en IIa van de Onteigeningswet komen bij een ontpoldering alleen in beeld als het gaat om
het realiseren van onderdelen van het gehele werk. Te denken valt aan de toepassing van Titel II voor
de verlegging van een dijk of de toepassing van Titel IIa als het gaat om de realisering van de werken
die onder het begrip rivierverruiming geschaard kunnen worden, zoals in- en uitlaatwerken.
4.7 - Kribverlaging
Zoals uit paragraaf 3.7 blijkt voorziet de PKB Ruimte voor de Rivier op een aantal plaatsen in verlaging
van kribben met één meter. Daardoor kan het water gemakkelijker worden afgevoerd. Hoewel
38

hier geen voorbeelden van zijn, mag worden verwacht dat de verlaging van kribben valt onder het
begrip rivierverruiming van Titel IIa. Door kribverlaging krijgt de rivier immers meer ruimte zodat het
water makkelijker kan worden afgevoerd. Met name bij de maatregel kribverlaging is de vraag aan de
orde of in een concreet geval de toepassing van het onteigeningsinstrument niet te zwaar is en of niet
kan worden volstaan met een ander minder ingrijpend instrument. Voorstelbaar is immers dat een
kribverlaging slechts een beperkt gedeelte van een groter (in de uiterwaard gelegen) perceel treft. In
dat geval kan worden gedacht aan de mogelijkheid die toepassing van artikel 12, tweede lid, van de
Waterstaatsweg 1900 biedt. Dit artikellid bepaalt dat bij koninklijk besluit tot uitvoering van werken
ten behoeve van de verbetering of verruiming van de rivier gronden kunnen worden afgegraven of
opgehoogd, geulen daarin kunnen worden gedicht en daarop aanwezige beplantingen kunnen worden
opgeruimd, wanneer de belangen van de rechthebbenden ten aanzien van die zaken naar het oordeel
van de Kroon redelijkerwijs onteigening niet vorderen. Zaken die bij de beoordeling van dit laatste
aspect een rol spelen betreffen de omvang van de benodigde grond in verhouding tot de oppervlakte
van een totaal perceel, de invloed die de te realiseren werken hebben op de bruikbaarheid van die
grond en de restwaarde van het overblijvende gedeelte.
Komt na een afweging van zojuist genoemde zaken toch onteigening in beeld, dan is van belang of een
grondeigenaar eventueel na de uitvoering van het werk het gebruik van de grond kan voortzetten. Is dit
laatste het geval dan zal men in eerste instantie moeten trachten om het tijdelijk gebruik van de grond
te verkrijgen voor het uitvoeren van het werk. Lukt dat niet dan kan onteigening als uiterste middel
worden ingezet. Gewezen kan worden op hetgeen over de in dat geval te volgen strategie en procedure
reeds is opgemerkt in paragraaf 4.2 en paragraaf 4.5.
In de PKB Ruimte voor de Rivier is als noodzakelijk “projectbesluit” voor de uitvoering van de
kribverlaging de vergunning op grond van de Wet beheer rijkswaterstaatswerken aangegeven. Een
dergelijke vergunning verschaft nog geen basis voor de start van een onteigeningsprocedure. Zoals in
hoofdstuk 2 is aangegeven, kan die basis in geval van toepassing van Titel IIa liggen in een (in procedure
zijnd) bestemmingsplan of in een vrijstelling op grond van artikel 19 van de Wet op de Ruimtelijke
Ordening. Aangenomen kan worden dat een kribverlaging reeds in overeenstemming is met het ter
plaatse geldende bestemmingsplan, zodat als zodanig wel een basis voor onteigening aanwezig is. Een
vergunning op grond van de Wet beheer rijkswaterstaatswerken is voorts niet een besluit in de zin van
genoemd artikel 12, tweede lid, van de Waterstaatswet 1900. Zonodig zal een apart besluit op grond
van dat artikel genomen moeten worden voor het in bezit kunnen nemen van gronden.
39

4.8 - Obstakelverwijdering
Uit de beschrijving in paragraaf 3.8 blijkt, dat obstakelverwijdering voornamelijk het verlagen van
kades en een dam omvat (het aldaar genoemde hoogwatervrije terrein is reeds in eigendom van de
Staat). Voor de mogelijkheden om hiervoor te onteigening kan worden verwezen naar paragraaf 4.2.
4.9 - Zomerbedverlaging
De aanleg van hoogwatergeulen kan direct worden gerelateerd aan de rivierverruiming. Immers, deze
verdieping is direct bedoeld om de eventuele stijging van de waterstanden op de rivieren op te vangen.
Voor de mogelijkheid om te onteigenen op grond van Titel IIa kan worden gewezen op hetgeen reeds
is opgemerkt in paragraaf 4.2. Met zoveel woorden blijkt uit de daar genoemde memorie van toelich-
ting dat onteigening mogelijk is voor de stroomgeulverbreding van het zomerbed. Aangenomen mag
worden dat derhalve ook de verdieping van het zomerbed zonodig via toepassing van Titel IIa kan
worden gerealiseerd.
4.10 - Depots voor berging van grond
De PKB Ruimte voor de Rivier voorziet in een aantal gevallen in de berging van (al dan niet licht of
sterk) verontreinigde grond in depots. De aanleg van deze depots kan direct worden gerelateerd aan de
rivierverruiming, in die zin dat men kan stellen dat de feitelijke verruimingswerken zonder de beschik-
baarheid van dergelijke depots niet kan worden gerealiseerd. Vanuit dat oogpunt zal onteigening op
grond van Titel IIa derhalve mogelijk zijn. Gewezen kan worden op hetgeen reeds is opgemerkt in
paragraaf 4.2. Met zoveel woorden blijkt uit de daar genoemde memorie van toelichting dat onteigening
mogelijk is voor de aanleg van voor de rivierverruiming noodzakelijke werken als gronddepots
en terreinen voor kleiberging.
Titel IV van de Onteigeningswet kan eveneens worden ingezet voor de realisering van een gronddepot,
mits uiteraard voldaan is aan de voorwaarde van een voldoende planologische inpassing.
4.11 - Onteigening van onveilige woningen/opstallen
Sommige maatregelen die in hoofdstuk 3 zijn beschreven kunnen gevolgen hebben voor de in een gebied
aanwezige woningen en opstallen. Indien de gronden waarop de woningen en opstallen gesitueerd
zijn feitelijk al voor realisering van rivierverruimende maatregelen nodig zijn, dan zal onteigening
kunnen plaatsvinden op grond van Titel IIa van de Onteigeningswet. Het kan echter ook zo zijn dat de
40

woningen/opstallen op een andere plaats liggen dan waar de maatregelen feitelijk worden gerealiseerd,
terwijl ze wel de gevolgen van deze maatregelen kunnen ondervinden, bijvoorbeeld omdat een gebied
met enige regelmaat onder water komt te staan. De vraag rijst in hoeverre de Onteigeningswet moge-
lijkheden biedt om dergelijke woningen en opstallen dan in het belang van de veiligheid (van de
woningen en opstallen als zodanig maar ook van bewoners en vee) te onteigenen.
Er zijn weinig praktijkgevallen waarin ervaring met de onteigening van woningen en opstallen vanuit
veiligheidsoogpunt is opgedaan. Dit is slechts in één geval aan de orde geweest, om welke reden deze
kwestie hier nader beschreven wordt.
In 2003 is een onteigening op grond van Titel IIa van de Onteigeningswet gestart voor de realisering
van de verruiming van de rivier de Nieuwe Merwede in de gemeente Werkendam (project Noordwaard).
In de beschrijving bij de onteigeningsstukken is gewezen op enige in het betrokken gebied
gelegen woningen. Opgemerkt is, dat deze op een niveau liggen van NAP + 2.60 m of hoger, wat
overeen komt met een overstromingsfrequentie van circa eenmaal per 25 jaar, hetgeen als acceptabel
is aangemerkt. Hierbij is opgemerkt dat echter de woningen waarvan de veiligheid van de bewoners
bij zeer hoog water niet kan worden gegarandeerd moeten worden geamoveerd. De volgende uitgangspunten
zijn daarbij genoemd:
“1. Woningen die hoog genoeg liggen, doch solitair in het gebied staan, kunnen niet
gehandhaafd worden wanneer de vluchtmogelijkheden door de lagere ligging reeds zijn ondergelopen.
In die situatie is de veiligheid van de bewoners in het geding. Het alsnog in het plan bereikbaar maken
van deze woningen onder die omstandigheden is strijdig met de hydraulische en ecologische
uitgangspunten van het plan, mede omdat die woningen zijn gesitueerd in de onmiddellijke omgeving
van de vrij meanderende geulen.
2. Uitsluitend van woningen die in de directe omgeving van de dijk staan en waarvan de
vluchtmogelijkheid naar beschermd gebied minimaal op hetzelfde niveau ligt als de woonvloer, is de
veiligheid van de bewoners gegarandeerd. Deze kunnen dus, na het treffen van technische
maatregelen, gehandhaafd en bewoond blijven.”
Uit het bovenstaande blijkt dat de noodzaak tot de onteigening in dit geval vooral gemotiveerd is vanuit
het oogpunt van veiligheid van de bewoners, zulks in relatie tot de aan- of afwezigheid van afdoende
vluchtmogelijkheden.
41

4.12 - Onteigening voor compenserende maatregelen.
Het kan voorkomen dat de uitvoering van een maatregel in een gebied nadelige effecten heeft op de
daarin voorkomende (natuur)waarden. In dat geval zal de initiatiefnemer waarschijnlijk die waarden
op een bepaalde locatie en op een bepaalde wijze moeten compenseren. Is voor de uitvoering van het
werk een vergunning nodig op grond van de Natuurbeschermingswet en is het niet zeker dat het werk
het gebied niet aantast, dan moeten aan die vergunning zelfs voorschriften worden verbonden die ver-
plichten tot het treffen van compenserende maatregelen. Op grond van artikel 19h, vierde lid, van de
Natuurbeschermingswet moet bovendien in zekere gevallen het met de compenserende maatregelen
beoogde resultaat al zijn bereikt op het tijdstip waarop de gevolgen van de uitvoering van het werk
zich zullen gaan voordoen.
Gelet hierop kan de realisering van compenserende maatregelen dus eerder aan de orde zijn dan de
realisering van de eigenlijke (rivierverruimende) maatregel. Daarbij rijst de vraag of onteigening voor
compenserende maatregelen mogelijk is en of deze misschien direct kunnen worden meegenomen in
de onteigening die (eventueel) toch al nodig is voor de realisering van de rivierverruiming als zodanig.
Hierover kan het volgende worden opgemerkt.
In paragraaf 4.2 is al opgemerkt, dat Titel IIa van de Onteigeningswet geen grondslag biedt voor de
onteigening van gronden die later (na uitvoering van het werk) de bestemming natuur krijgen. Onder
voorwaarden kunnen dergelijke gronden echter wel in de onteigening worden meegenomen, mits duidelijk
is dat ze voor de realisering van het werk niet kunnen worden gemist. De op die gronden uit te
voeren werken moeten dan wel onder Titel IIa vallen. Werken waarvan duidelijk is dat deze buiten de
grondslag van Titel IIa vallen kunnen daar niet alsnog onder worden gebracht met de motivering dat
anders het eigenlijke werk geen doorgang kan vinden. Anders gezegd: ook al is het zo dat de voor
(natuur)compensatie benodigde gronden voor de realisering van de rivierverruiming niet kunnen
worden gemist (omdat de verplichting geldt dat die compensatie eerst moet zijn gerealiseerd voordat
de rivierverruiming kan aanvangen), dan nog blijft overeind dat Titel IIa als zodanig geen grondslag
biedt voor de onteigening van gronden die voor de compensatie nodig zijn.
Het voorgaande betekent dat de initiatiefnemer de compenserende maatregelen dus niet mee kan
nemen in de (mogelijk toch noodzakelijke) onteigening voor de rivierverruiming op grond van Titel
IIa. Evenmin kan dus op grond van die titel een aparte procedure voor de realisering van de maatregelen
worden gestart. De initiatiefnemer zal apart en vooreerst een procedure op grond van Titel IV
42

van de Onteigeningswet moeten starten. Deze titel kan wel een grondslag bieden voor de onteigening
van gronden die nodig zijn voor de realisering van compenserende maatregelen. Deze maatregelen
zullen dan wel in een bestemmingsplan moeten worden ingepast, zodat de onteigening dan ter uitvoe-
ring van een zodanig plan kan plaatsvinden. Uiteraard moet hierbij wel worden voldaan aan alle reeds
in hoofdstuk 2 beschreven eisen ten aanzien van de onteigening, zoals die met betrekking tot de nood-
zaak tot onteigening in relatie tot een eventueel beroep van een eigenaar op het feit dat hij de natuur-
bestemming zelf kan realiseren (bijvoorbeeld door bepaald beheer van de gronden).
43

5 - WENKEN VOOR INITIATIEFNEMERS
5.1 - Inleiding
Naar aanleiding van de hoofdstukken 2 en 4 volgen in dit hoofdstuk enkele wenken die voor initiatief-
nemers van belang (kunnen) zijn met het oog op een tijdige en zorgvuldige voorbereiding en start van
de onteigeningsprocedures en de succesvolle afronding daarvan.
5.2 - Opstellen van de onteigeningsstukken
Een verzoek om onteigening – of, met andere woorden: een verzoek tot het tot stand brengen van een
koninklijk besluit – dient te worden gericht aan de verantwoordelijke minister. In hoofdstuk 2 en in het
bijzonder in paragraaf 2.4 is al aangegeven welke ministers dit zijn. Een verzoek moet meer omvatten
dan alleen een brief waarin verzocht wordt om de administratieve onteigeningsprocedure te starten en
een koninklijk besluit tot stand te brengen. Bij een verzoek moet ook een dossier zijn gevoegd, waarin
de voor de onteigening vereiste stukken zijn opgenomen.
Artikel 63, tweede lid, van de Onteigeningswet geeft aan welke stukken zo’n dossier voor de toepas-
sing van de Titels II, IIa en IIc van de wet dient te omvatten. Samengevat gaat het om een zakelijke
beschrijving waarin het uit te voeren werk wordt beschreven, tekeningen waaruit blijkt hoe het werk
wordt uitgevoerd, tekeningen met de kadastrale ondergrond waarop de te onteigenen gronden of de te
onteigenen gedeelten zijn aangegeven, een lijst van de te onteigenen gronden met vermelding van
onder meer de eigenaren alsmede de kadastrale uittreksels van de betrokken gronden. Het Ministerie
van Verkeer en Waterstaat (Corporate Dienst Rijkswaterstaat) heeft specifiek voor het opstellen van
de stukken en het samenstellen van het onteigeningsdossier een leidraad uitgebracht. Deze is samen
met de leidraad voor de procedure op grond van de Titels II, IIa en IIc van de wet uitgegeven in één
boekje (zie bijlage 8).
Artikel 63, tweede lid, van de Onteigeningswet is van overeenkomstige toepassing wanneer de onteigening
plaatsvindt op basis van Titel VII (zie hiertoe artikel 123 van de wet).
Ook voor de toepassing van Titel IV van de Onteigeningswet moet een onteigeningsdossier worden
samengesteld. Artikel 80 geeft voor de standaardprocedure aan welke stukken het ter inzage te leggen
dossier “in ieder geval” dient te omvatten. De stukken zijn in grote lijnen gelijk aan die genoemd in
44

artikel 63. Artikel 80 is van overeenkomstige toepassing als het gaat om de bijzondere procedure op
grond van Titel IV (artikel 87) van de Onteigeningswet. Het Ministerie van VROM heeft over de pro-
cedure op grond van Titel IV een “handreiking” uitgebracht (zie eveneens bijlage 8).
Het verdient aanbeveling om voorafgaand aan de officiële indiening van een onteigeningsverzoek en
het bijbehorende onteigeningsdossier overleg te plegen met het betrokken ministerie. In het geval van
toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet toetst het Ministerie van Verkeer en
Waterstaat (de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat) nadrukkelijk de conceptonteigeningsstukken op
juistheid en volledigheid. In de planning van de onteigeningsprocedure dient voldoende tijd te worden
ingeruimd voor het opstellen van de stukken, het toetsen daarvan door Rijkswaterstaat en het verwer-
ken van het commentaar van Rijkswaterstaat. Afhankelijk van het commentaar op de onteigenings-
stukken adviseert de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat ook om de aangepaste stukken nog een keer
in concept in te dienen, voordat deze in het vereiste aantal officieel worden ingediend.
Ook in het geval van toepassing van Titel IV verdient het aanbeveling om voorafgaand aan de officiële
start van de onteigeningsprocedure contact op te nemen met het Ministerie van VROM. Er zit wel een
verschil tussen de toepassing van de standaard- en de bijzondere procedure volgens deze titel. Bij de
toepassing van de standaardprocedure van Titel IV moet men bedenken dat het ministerie beslist over
de goedkeuring van een onteigeningsbesluit van de gemeenteraad. In dat geval vindt de toetsing van
de onteigeningsstukken toch vooral plaats nadat dat besluit ter goedkeuring aan de Kroon (de Minister
van VROM) is voorgedragen. Een fout in de stukken kan dan tot gevolg hebben dat de Kroon geheel
of gedeeltelijk goedkeuring aan het onteigeningsbesluit onthoudt. In de bijzondere procedure op grond
van artikel 87 toetst het Ministerie van VROM wel voorafgaand de onteigeningsstukken omdat hier
het verzoek met de stukken direct bij het ministerie moet worden ingediend en het ministerie zelf de
procedure start en voert.
In de bij deze richtlijn gevoegde bijlagen 1 en 2 is rekening gehouden met een termijn die nodig is
voor het opstellen van de onteigeningsstukken, voor het overleg met het Ministerie van Verkeer en
Waterstaat of VROM en met het (naar aanleiding van dat overleg) aanpassen van de stukken.
5.3 - Indienen verzoek om onteigening en onteigeningsstukken
Een verzoek om onteigening moet afkomstig zijn van een bevoegd orgaan of een bevoegde instantie.
Het is daarbij ook van belang dat het verzoek namens die instantie gedaan wordt door een bevoegd
college of een bevoegde persoon. Bij de toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet
45

kan men dan bijvoorbeeld denken aan het college van gedeputeerde staten van de betrokken provincie,
het college van burgemeester en wethouders van de betrokken gemeente of het college van dijkgraaf
en heemraden van het waterschap. Dit geldt ook voor de indiening van een verzoek om toepassing van
de bijzondere procedure volgens Titel IV, artikel 87, van de Onteigeningswet. In geval van toepassing
van de standaardprocedure van Titel IV ligt het initiatief altijd bij de gemeenteraad. Het is de raad die
de onteigening start en die het besluit waarbij de benodigde gronden ter onteigening zijn aangewezen
ter goedkeuring voordraagt aan de Minister van VROM. In geval van toepassing van Titel VII kan de
onteigening, zoals in paragraaf 2.3 is aangegeven, alleen geschieden ten name van de Staat. Hier dient
het verzoek om onteigening afkomstig te zijn van de Minister van LNV (d.w.z.: het daartoe bevoegde
onderdeel en de bevoegde ambtenaar).
5.4 - Keuze van de juiste onteigeningstitel(s)
Uit de beschrijving van de onteigeningsmogelijkheden in hoofdstuk 4 blijkt, dat in sommige gevallen
meerdere titels uit de Onteigeningswet voor de uitvoering van een werk toepassing kunnen vinden.
Met name kan in de gevallen waarin toepassing van de Titels II, IIa, IIc en VII mogelijk is ook Titel
IV van de wet worden toegepast. Dit is te verklaren vanuit het feit dat deze laatste titel nu eenmaal kan
worden kan worden toegepast voor de realisering van een veelheid aan bestemmingen, als die maar in
een (in procedure zijnd) bestemmingsplan zijn opgenomen. Dit doet de vraag rijzen of het een ontei-
genende partij vrij staat om te kiezen tussen de verschillende titels. Hierover kan het volgende worden
opgemerkt.
Voor de toepassing van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet is het, zoals in hoofdstuk 2 al is
aangegeven, niet vereist dat een bestemmingsplan al onherroepelijk is. Voldoende is dat een ontwerp
van een bestemmingsplan ter inzage is gelegd. Is daarvan sprake en is voor de realisering van het werk
als zodanig toepassing van Titel II, IIa en/of IIc mogelijk (betreft het een werk waarop één van deze
titels ziet), dan staat het de onteigenende partij ook vrij om te kiezen voor onteigening op grond van
deze titels. Een twistpunt in de praktijk is, of het de onteigenende partij ook nog vrij staat om voor een
onteigening op grond van de Titels II, IIa en/of IIc te kiezen als het bestemmingsplan waarin de realisering
van het werk is voorzien inmiddels onherroepelijk is. De Raad van State stelt zich bij de toepassing
van genoemde titels in zijn adviezen op het standpunt, dat de onteigening in dat geval dient
plaats te vinden op basis van Titel IV. Hoewel de Kroon op basis van dit standpunt nog geen onteigeningen
op grond van de Titels II, IIa en/of IIc heeft afgewezen, is het toch aan te bevelen om met zojuist
genoemd standpunt rekening te houden.
46

In hoofdstuk 4 is ook aangegeven, dat zich de situatie kan voordoen dat voor bepaalde werken in een
gebied Titel IIa kan worden toegepast (voor de rivierverruiming), terwijl voor andere werken Titel IV
in de rede ligt (bijvoorbeeld voor de realisering van een natuurbestemming). Aldus kunnen de eigena-
ren en rechthebbenden in een gebied worden geconfronteerd met meerdere onteigeningsprocedures op
basis van verschillende titels en (mogelijk) door verschillende overheden. De Raad van State is van
mening dat dit vanuit het oogpunt van zorgvuldigheid voorkomen moet worden. Met andere woorden:
is onteigening via meerdere titels mogelijk, dan moet worden nagegaan welke titel met het oog op
integraliteit de voorkeur verdient. Hierbij kan wel een rol spelen de urgentie waarmee de werken
moeten worden gerealiseerd. Is het bijvoorbeeld in een gebied nodig dat eerst de “Titel II of IIawerken”
worden gerealiseerd (bijvoorbeeld de dijkverlegging of de aanleg van een geul), dan kan met
het oog op de tijdige realisering gekozen worden voor een onteigening op grond van die titels.
Zonodig kan dan later voor de realisering van de andere werken (bijvoorbeeld voor de realisering van
de natuurbescherming) Titel IV worden toegepast. Men moet dan wel, ter vaststelling van de urgentie
van de onteigening, kunnen motiveren dat met de realisering van de eerstbedoelde werken niet kan
worden gewacht. De planning van het werk en de datum waarop het gehele werk gereed moet zijn kan
hierbij een rol spelen.
In paragraaf 4.12 is verder gewezen op het feit dat Titel IIa van de Onteigeningswet geen grondslag
biedt voor de onteigening van gronden die nodig zijn voor de realisering van compenserende maatregelen.
Wordt voor de realisering van de rivierverruiming gekozen voor de toepassing van Titel IIa,
dan zal de initiatiefnemer voor de realisering van de compenserende maatregelen een aparte onteigeningsprocedure
moeten starten en volgen, namelijk die op grond van Titel IV. Daarbij kan, zoals ook
in paragraaf 4.12 is aangegeven, aan de orde zijn dat het met de compenserende maatregelen beoogde
resultaat al moet zijn bereikt op het tijdstip waarop de gevolgen van de uitvoering van het werk zich
zullen gaan voordoen. Dat betekent dat de initiatiefnemer tijdig met de procedure op grond van Titel
IV zal moeten starten om vervolgens de compenserende maatregelen te kunnen realiseren. Eerst hierna
zal, zonodig na een separate procedure op grond van Titel IIa van de Onteigeningswet, realisering van
de rivierverruiming aan de orde kunnen zijn. Het behoeft geen betoog dat een en ander veel tijd vergt
en een strakke planning en uitvoering noodzakelijk maakt.
Voor wat de toepassing van Titel IV betreft, heeft het Ministerie van VROM de voorkeur dat de procedure
via de gemeente verloopt (en derhalve via de standaardprocedure).
47

Het verdient aanbeveling om in geval van twijfel over de keuze van de juiste onteigeningstitel contact
op te nemen met óf het Ministerie van VROM of het Ministerie van Verkeer en Waterstaat (Corporate
Dienst Rijkswaterstaat). Zie hiertoe bijlage 8.
5.5 - Tijdig voldoen aan vereisten start onteigening
Dient een onteigenende partij met het oog op de tijdige realisering van een werk op een bepaalde
datum te beschikken over de benodigde gronden, dan kan aan de hand van de tijd die de onteigenings-
procedure in beslag neemt (zie de bijlagen 1 tot en met 5) worden vastgesteld wanneer deze procedure
met de indiening van een onteigeningsverzoek bij de betrokken minister moet starten. Ten einde de
tijdige realisering van een werk niet in gevaar te brengen, dient de onteigenende partij er dan wel voor
te zorgen dat ook is voldaan aan de vereisten die aan het indienen van een onteigeningsverzoek
worden gesteld. Hierbij kan met name worden gewezen op hetgeen al in hoofdstuk 2 is gezegd over de
verhouding tussen de (start van de) administratieve onteigeningsprocedure en het minnelijk overleg
met de eigenaren/rechthebbenden over de aankoop van de benodigde gronden.
De onteigenende partij dient ervoor te zorgen dat er voorafgaand aan de indiening en de start van de
onteigeningsprocedure voldoende minnelijk overleg met de eigenaren is gevoerd. De Kroon stelt zich
bij de toepassing van alle onteigeningstitels op het standpunt dat dit overleg niet uitputtend behoeft te
zijn. Wel dient het overleg tot een redelijk punt te worden voortgezet, zodat kan worden vastgesteld of
werkelijk de noodzaak aanwezig is om de onteigeningsprocedure te starten. Meer precies nog neemt de
Kroon het standpunt in, dat de onteigenende partij voorafgaand aan de tervisielegging van de onteigeningsstukken
een aanbod aan de eigenaren en/of rechthebbenden moet hebben uitgebracht. Het is hierbij
van belang dat door de onteigenende partij per belanghebbenden een dossier over (de voortgang van) het
minnelijk overleg wordt bijgehouden. Dit dossier dient niet alleen te bestaan uit afschriften van de correspondentie
tussen onteigenende partij en de eigenaar/rechthebbende, maar ook uit notities (een korte
weergave) van bijvoorbeeld telefoongesprekken en overleggen en aantekeningen (data en korte inhoud)
van momenten waarop er telefonisch of anderszins contact is geweest. Zo kan in het kader van de
administratieve procedure worden aangetoond dat en op welke wijze er overleg is gevoerd.
Dit in aanmerking nemend, dient de onteigenende partij er aan de andere kant voor te waken dat het
minnelijk overleg te vroeg wordt ingezet, bijvoorbeeld op het tijdstip dat (op basis van de planologische
inpassing en de uitwerking van het werk) nog niet duidelijk is welke oppervlakten exact voor de uitvoering
van het werk moeten worden aangekocht. In het kader van het voorafgaand aan de start van de onteigening
te voeren minnelijk overleg moet gesproken zijn over de wijze waarop het werk wordt uitge-
48

voerd en het grondbeslag dat daarbij betrokken is. De Kroon stelt zich bij de toepassing van alle titels uit
de Onteigeningswet kort en in het algemeen gezegd op het standpunt, dat de uitvoering en omvang van
een werk niet meer ter discussie mogen staan en dat in het kader van het minnelijk overleg een aanbod
moet zijn gedaan op de oppervlakte die in de onteigening betrokken is. Wijzigt de oppervlakte, dan moet
de onteigenende partij een nieuw aanbod doen. De eigenaar moet vervolgens ook enige tijd (gerekend
kan worden op een termijn van vier weken) krijgen om op het nieuwe aanbod te reageren.
In samenhang met het bovenstaande kan ook worden gewezen op het belang van een tijdige start van de
procedure(s) die nodig is (zijn) voor de planologische inpassing van een werk. Zoals in hoofdstuk 2 is
aangegeven, stelt de Kroon bepaalde eisen ten aanzien van de stand van zaken in het kader van de plano-
logische inpassing. De onteigenende partij dient er in zijn planning rekening mee te houden dat de daarvoor
noodzakelijke procedures tijdig worden ingezet. Is de planologische procedure vervolgens zover
gevorderd, dat duidelijkheid bestaat over de (wijze van) uitvoering van een werk en het grondbeslag, dan
kan daarop het minnelijk overleg worden ingezet, waarna men vervolgens de onteigeningsprocedure kan
starten als dat overleg (in eerste instantie) niet het gewenste resultaat oplevert.
In aansluiting op dit laatste kan erop worden gewezen dat de PKB Ruimte voor de Rivier per maatregel
de datum aangeeft waarop het benodigde projectbesluit voor de uitvoering daarvan uiterlijk dient te zijn
genomen. In de tabel in bijlage 9 is per maatregel de datum van dat besluit opgenomen en is vervolgens
(onder de condities die in de voetnoten zijn aangegeven) de minimale en maximale doorlooptijd van de
onteigeningsprocedure weergegeven. In de laatste kolom van de tabel in bijlage 9 is de uitvoeringsperiode
weergegeven die in de PKB is voorzien.
5.6 - Tot slot
Uit tabel 9 blijkt in hoeverre er, gelet op de uitvoeringsperiode volgens de PKB, per maatregel nog voldoende
tijd beschikbaar is voor het voeren van de onteigeningsprocedure. Bestudering van de tabel levert
het beeld op, dat de tijdige start van de uitvoering van bijna alle maatregelen in gevaar komt, althans indien
wordt uitgegaan van de maximale duur van de onteigeningsprocedure. Uit de laatste kolom van de
tabel blijkt, dat in dat geval in twee projecten de onteigeningsprocedure is afgerond op het moment waarop
de uitvoering zou moeten starten. Deze projecten zijn in die kolom groen weergegeven. In verreweg
de meeste projecten ligt het einde van de onteigeningsprocedure in het jaar waarin de uitvoering zou
moeten starten of in ieder geval in het jaar daarop volgend. Deze projecten zijn in de laatste kolom van
tabel 8 oranje weergegeven. Tot slot zijn er drie projecten waarin het einde van de onteigeningsproce-
49

dure meer dan twee jaar later ligt dan het moment waarop de uitvoering van start zou moeten gaan. Die
projecten zijn in rood aangegeven.
Blijft de uitvoeringsplanning van de PKB Ruimte voor de Rivier uitgangspunt, dan komt het nu aan op
de daadwerkelijke en tijdige invulling en uitwerking van de maatregelen in (ruimtelijke) plannen, zodat
op basis daarvan ook kan worden gestart en gewerkt aan de voorbereiding van de onteigeningsprocedures.
In hoofdstuk 1 is opgemerkt dat deze richtlijn daartoe bouwstenen aanreikt of, anders gezegd, een
menukaart biedt. In het verdere traject van de voorbereiding van de onteigeningsprocedures en concrete
vormgeving van onteigeningsstukken zullen zich nog de nodige vragen voordoen over de juiste samenstelling
van het “onteigeningsmenu”. De Programmadirectie Ruimte voor de Rivier zal in dat verband
voor initiatiefnemers de functie van helpdesk vervullen, in die zin dat de directie centraal aanspreekpunt
zal zijn voor vragen over de toepassing van de Onteigeningswet en de inzet van het onteigeningsinstrumentarium.
Zonodig kan de programmadirectie deze vragen vervolgens bij deskundigen uitzetten en
zorgen voor een adequaat en tijdig antwoord. Zie voor verdere gegevens bijlage 10.
50

OVERZICHT BIJLAGEN
Bijgevoegd zijn:
- bijlage 1 - schema administratieve onteigeningsprocedures Titels II, IIa en IIc
- bijlage 2 - schema standaardprocedure administratieve onteigeningsprocedure Titel IV
- bijlage 3 - schema bijzondere administratieve onteigeningsprocedure Titel IV
- bijlage 4 - schema administratieve onteigeningsprocedure Titel VII
- bijlage 5 - schema onteigening in verhouding tot planologische procedures
- bijlage 6 - schema gerechtelijke onteigeningsprocedure
- bijlage 7 - onteigeningsprocedure in perspectief van voorbereiding en start uitvoering
- bijlage 8 - nadere informatie betrokken ministeries.
- bijlage 9 - maatregelen PKB in relatie tot planning en doorloop onteigeningsprocedure
- bijlage 10 - nadere informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier
51

Bijlage 1: administratieve onteigeningsprocedure Titels II, IIa en IIc Onteigeningswet.
Stap Omschrijving Termijn(en) en wettelijke bepalingen Tijdsduur
1. Opstellen van de benodigde onteigeningsstukken door
de onteigenende partij (bijv. Rijk, provincie, gemeente
of waterschap), toetsing stukken door Corporate Dienst
Rijkswaterstaat en afronding definitieve stukken.
2. Inzenden definitief verzoek om onteigening met
bijbehorende stukken door de onteigenende partij bij
het Ministerie van Verkeer en Waterstaat (Corporate
Dienst Rijkswaterstaat).
3. Voorbereiden start procedure: opstellen ontwerpbesluit,
plaatsen kennisgeving terinzagelegging
ontwerpbesluit en stukken en toezending ontwerpbesluit
aan belanghebbenden (Corporate Dienst
Rijkswaterstaat).
4. Ontwerpbesluit met onteigeningsstukken ter inzage met
mogelijkheid voor belanghebbenden om mondeling of
schriftelijk zienswijzen naar voren te brengen bij de
Corporate Dienst Rijkswaterstaat (artikel 63 Onteigeningswet,
artikelen 3:11, 3:12 en 3:16 Algemene wet
bestuursrecht).
5. Horen van degenen die zienswijzen naar voren hebben
gebracht door Corporate Dienst Rijkswaterstaat (via
hoorzitting of individueel; artikel 63, vierde lid,
Onteigeningswet en afdeling 3.4 Algemene wet
bestuursrecht ).
6. Opstellen koninklijk besluit (met verwerking zienswijzen)
door de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat.
7. Horen Raad van State (advies; artikel 62 Onteigeningswet).
8. Verwerken advies Raad van State in koninklijk besluit
door Corporate Dienst Rijkswaterstaat en doorzending
besluit naar Koningin.
9. Totstandkoming koninklijk besluit door ondertekening
Koningin en contra-seign Minister van Verkeer en
Waterstaat.
10. Publicatie koninklijk besluit in Staatscourant en
toezending besluit aan bestuursorgaan en
belanghebbenden door Corporate Dienst
Rijkswaterstaat (artikel 64a, tweede en derde lid,
Onteigeningswet).
Totale tijdsduur
52
Onbepaald, mede afhankelijk van
stand van zaken/voortgang minnelijk
overleg en planologische inpassing.
± 1 tot 2
maanden
Onbepaald. ± 1 week
Onbepaald. Ongeveer
1 tot 1½
maand
6 weken (artikel 3:11, vierde lid,
juncto artikel 3:16, eerste lid,
Algemene wet bestuursrecht).
Het koninklijk besluit in stap 9 moet
uiterlijk 6 maanden na het einde van
stap 4 (na afloop van de termijn van 6
weken) tot stand zijn gekomen (artikel
64a, eerste lid, Onteigeningswet). Zo
niet dan moet de procedure vanaf stap
3 opnieuw worden gevoerd.
6 weken
Maximaal
6 maanden
Onbepaald. 1 tot 2
maanden
± 10 tot 12
maanden

Bijlage 2: administratieve onteigeningsprocedure Titel IV Onteigeningswet (standaard).
Stap Omschrijving Termijn(en) en wettelijke bepalingen Tijdsduur
1. Opstellen van de benodigde onteigeningsstukken en het
ontwerp van het onteigeningsbesluit door de gemeente.
2. Voorbereiden start procedure: opstellen kennisgeving
terinzagelegging ontwerpbesluit en stukken, plaatsing
kennisgeving in kranten en toezending ontwerpbesluit
aan belanghebbenden door gemeente.
3. Ontwerpbesluit met onteigeningsstukken ter inzage met
mogelijkheid voor belanghebbenden om mondeling of
schriftelijk zienswijzen naar voren te brengen bij
gemeente (artikelen 3:11, 3:12 en 3:16 Algemene wet
bestuursrecht).
4. Verwerken zienswijzen in besluit door gemeente en
vaststelling onteigeningsbesluit door gemeenteraad.
5. Voordracht van onteigeningsbesluit ter goedkeuring
met bijbehorende stukken door gemeenteraad aan de
Kroon (Ministerie van VROM) met gelijktijdige
tervisielegging van het onteigeningsbesluit door
gemeente (artikel 84, eerste lid, Onteigeningswet en
artikel 3:44, eerste lid, onderdeel a, Algemene wet
bestuursrecht).
6. Onteigeningsbesluit gemeenteraad ter inzage met
mogelijkheid voor belanghebbenden. D.w.z.: degenen
die in stap 3 tijdig hun zienswijze naar voren hebben
gebracht) om mondeling of schriftelijk bedenkingen
naar voren te brengen bij de Kroon (VROM; artikelen
84 en 86, tweede lid, Onteigeningswet).
7. Horen van degenen die bedenkingen hebben ingebracht
door het Ministerie van VROM (artikel 86, tweede lid,
Onteigeningswet).
8. Opstellen koninklijk besluit (met verwerking
bedenkingen) door VROM.
9. Horen Raad van State (advies; artikel 79 Onteigeningswet)
10. Verwerken advies Raad van State in besluit door
VROM en doorzending besluit naar Koningin.
11. Totstandkoming koninklijk besluit door ondertekening
Koningin en contra-seign Minister van VROM gevolgd
door bekendmaking besluit, samen met raadsbesluit (in
de Staatscourant; artikel 86, eerste lid,
Onteigeningswet).
12. Toezending besluit aan gemeente en toezending (mededeling)
besluit aan gedeputeerde staten en - zo mogelijk
- aan eigenaren/rechthebbenden (artikel 86, derde lid,
Onteigeningswet).
Totale tijdsduur
53
Onbepaald, afhankelijk van stand van
zaken/voortgang van het minnelijk
overleg en bestemmingsplanprocedure.
± 1 tot 2
maanden
Onbepaald. 2 tot 4
weken
6 weken (artikel 3:11, vierde lid,
juncto artikel 3:16, eerste lid,
Algemene wet bestuursrecht).
Voordracht in stap 5 moet geschieden
binnen 6 maanden na het einde van
stap 3 (artikel 80, derde lid,
Onteigeningswet).
6 weken (artikel 84, eerste lid,
Onteigeningswet en artikel 3:44:
eerste lid, onderdeel a, Algemene wet
bestuursrecht).
Het koninklijk besluit in stap 11 moet
uiterlijk 9 maanden na de afloop van
de terinzagelegging volgens stap 6
bekend zijn gemaakt (artikel 86, eerste
lid, Onteigeningswet). Zo niet dan
moet de procedure vanaf stap 2
opnieuw worden gestart.
6 weken
Maximaal
6 maanden
6 weken
Maximaal
9 maanden
Onbepaald. 1 tot 1½
maand
± 18 tot 21
maanden

Bijlage 3: administratieve onteigeningsprocedure Titel IV Onteigeningswet (bijzondere).
Stap Omschrijving Termijn(en) en wettelijke bepalingen Tijdsduur
1. Opstellen van de benodigde onteigeningsstukken door
het betrokken bestuursorgaan (= het orgaan ten name
waarvan de onteigening uiteindelijk zal dienen te
geschieden), eventueel overleg met VROM en aanpassing
stukken.
2. Indiening van het verzoek om onteigening met
bijbehorende stukken door het bestuursorgaan bij het
Ministerie van VROM.
3. Voorbereiden start procedure: opstellen ontwerpbesluit,
opstellen en plaatsen kennisgeving terinzagelegging,
toezending ontwerpbesluit en stukken aan belanghebbenden
door VROM.
4. Ontwerpbesluit met onteigeningsstukken ter inzage met
mogelijkheid voor belanghebbenden om mondeling of
schriftelijk zienswijzen naar voren te brengen bij
VROM.
5. Horen van degenen die zienswijzen naar voren hebben
gebracht door VROM.
6. Opstellen KB (met verwerking zienswijzen) door
VROM.
7. Horen Raad van State (advies).
8. Verwerken advies Raad van State in KB door VROM
en doorzending besluit naar Koningin.
9. Totstandkoming KB door ondertekening Koningin
(gevolgd door contra-seign Minister van VROM) en
bekendmaking besluit door publicatie in Staatscourant.
10. Toezending besluit aan bestuursorgaan en
belanghebbenden door VROM.
Totale tijdsduur
54
Onbepaald. Afhankelijk van stand van
zaken/voortgang minnelijk overleg en
bestemmingsplanprocedure.
1 tot 2
maanden
Onbepaald. Maximaal
1 week
Onbepaald 1 tot 2
maanden
6 weken (artikel 3:11, vierde lid,
juncto artikel 3:16, eerste lid,
Algemene wet bestuursrecht).
Het koninklijk besluit moet uiterlijk 9
maanden na de afloop van de terinzagelegging
van de stukken (stap 4)
bekend zijn gemaakt. Zo niet dan moet
de procedure vanaf stap 2 opnieuw
worden gestart.
6 weken
Maximaal
9 maanden
Onbepaald. 1 tot 1½
maand
13 tot 14
maanden

Bijlage 4: administratieve onteigeningsprocedure Titel VII Onteigeningswet.
Stap Termijn(en) en wettelijke bepalingen Tijdsduur
1. Opstellen van de benodigde onteigeningsstukken door
provincie.
2. Indiening van het verzoek om onteigening met
bijbehorende stukken bij het Ministerie van LNV.
3. Beoordeling verzoek en opstellen ontwerpbesluit door
LNV, gevolgd door doorzending verzoek met ontwerpbesluit
door LNV naar gedeputeerde staten betrokken
provincie.
4. Voorbereiden start procedure (opstellen kennisgeving
terinzagelegging ontwerpbesluit en stukken, plaatsing
kennisgeving in kranten en toezending ontwerpbesluit
aan belanghebbenden) door provincie.
5. Ontwerpbesluit met onteigeningsstukken ter inzage met
mogelijkheid voor belanghebbenden om mondeling of
schriftelijk zienswijzen naar voren te brengen bij
provincie.
6. Provincie brengt aan Ministerie LNV verslag uit over de
naar voren gebrachte zienswijzen en geeft mening
daaromtrent in advies.
7. Opstellen KB (met verwerking zienswijzen en verslag
provincie) door LNV.
8. Horen Raad van State (advies).
9. Verwerken advies Raad van State in KB door LNV en
doorzending besluit naar Koningin.
10. Totstandkoming KB door ondertekening Koningin
(gevolgd door contra-seign Minister van LNV).
11. Publicatie KB in Staatscourant en toezending besluit
aan bestuursorgaan en belanghebbenden door LNV.
Totale tijdsduur
55
Onbepaald. Afhankelijk van minnelijk
overleg en de procedure voor totstandkoming
van het inrichtingsplan.
1 tot 2
maanden
Onbepaald. Maximaal
1 week
Onbepaald. 1 tot 2
maanden
Onbepaald. 2 tot 4
weken
6 weken (artikel 3:11, vierde lid,
juncto artikel 3:16, eerste lid,
Algemene wet bestuursrecht).
Totstandkoming KB (stap 9)
uiterlijk binnen 6 maanden na stap 4
(afloop terinzagelegging).
6 weken
Maximaal
6 maanden
Onbepaald. 1 tot 1½
maand
10 tot 11
maanden

Bijlage 5: onteigening in verhouding tot planologische procedures.
Schematische weergave van de huidige procedures op grond van de Wet op de Ruimtelijke Ordening
in relatie tot de onteigeningsprocedures (op basis van beschrijving in paragraaf 2.6).
1. Procedure bestemmingsplan (Bp):
Ontwerp Bp ter inzage Vaststelling Bp Goedkeuring en beroep Bp Onherroepelijk Bp
Titels II, IIa en IIc Onteigeningswet 1 : Koninklijk besluit (mogelijk Dagvaarding (Bp hoeft niet onherroeterinzagelegging
ontwerp koninklijk voor of na vaststelling dan pelijk te zijn; rechter hoeft ook niet te
besluit en onteigeningsstukken ten wel goedkeuring Bp en wachten met vonnis tot Bp onherroeminste
mogelijk vanaf moment van
terinzagelegging ontwerp Bp
hangende beroep)
pelijk is)
Titel IV (zowel standaard- als Koninklijk besluit met Dagvaarding (o.g.v.
bijzondere procedure) Onteige- opschortende en ontbin- opschortende voorningswet:
terinzagelegging dende voorwaarden waarde niet eerder
ontwerp koninklijk besluit en (mogelijk na vaststelling dan na onherroepelijk
onteigeningsstukken niet eerder en goedkeuring Bp en worden Bp; als Bp
mogelijk dan vanaf moment hangende beroep) wordt vernietigd
van vaststelling Bp
vervalt koninklijk
besluit o.g.v. ontbindende
voorwaarde)
2. Procedure vrijstelling artikel 19:
Ontwerp vrijstellings- Vaststelling besluit Beroep en eventueel hoger beroep Onherroepelijk
besluit ter inzage
besluit
Titels II, IIa en IIc Onteigeningswet: Koninklijk besluit Dagvaarding (besluit hoeft niet
terinzagelegging ontwerp koninklijk (mogelijk voor of na onherroepelijk te zijn; rechter hoeft
besluit en onteigeningsstukken ten minste vaststelling besluit en ook niet te wachten met vonnis tot
mogelijk vanaf moment dat ontwerpbesluit
ter inzage ligt
hangende beroep) onherroepelijk worden besluit)
3. Procedure Rijksprojectbesluit (Rp):
Ontwerp-Rp ter inzage Vaststelling Rp Beroep Rp Onherroepelijk Rp
Titel IV (bijzondere pro- Koninklijk besluit Dagvaarding (Rp hoeft niet
cedure) Onteigeningswet: (mogelijk na vast- onherroepelijk te zijn, rechter
terinzagelegging ontwerp stelling Rp en hoeft ook niet te wachten met
koninklijk besluit en hangende beroep) vonnis tot Bp onherroepelijk is;
onteigeningsstukken
vonnis kan echter niet worden
niet eerder mogelijk dan
ingeschreven zolang Rp niet
na vaststelling Rp
onherroepelijk is)
1 Men moet hierbij bedenken dat de onteigening op grond van Titel II van de Onteigeningswet in de
regel plaatsvindt op de grondslag van een dijkverbeteringsplan volgens de Wet op de waterkering. In
dat geval moet het ontwerp van dat plan ter inzage zijn gelegd voordat de onteigeningsprocedure op
grond van deze titel kan starten.
56

Schematische weergave van de procedures op grond van de nieuwe Wet ruimtelijke ordening in relatie
tot de onteigeningsprocedures (op basis van beschrijving in paragraaf 2.8).
Procedure bestemmings- of inpassingsplan (Bp/Ip) of projectbesluit (Pb):
Ontwerp-Bp/Ip/Pb ter Vaststelling Beroep Bp/Ip; beroep en
Onherroepelijk
inzage
Bp/Ip/Pb
eventueel hoger beroep Pb
Bp/Ip/Pb
Titels II, IIa en IIc Onteigeningswet 2 : Koninklijk besluit
Dagvaarding (Bp/Ip/Pb behoeft
terinzagelegging ontwerp koninklijk (mogelijk voor of na
niet onherroepelijk te zijn, rechbesluit
en onteigeningsstukken in ieder vaststelling Bp/Ip/-
ter behoeft ook niet te wachten
geval mogelijk vanaf moment van Pb en hangende
met vonnis tot onherroepelijk
terinzagelegging ontwerp Bp/Ip of Pb beroep)
worden Bp/Ip/Pb)
Titel IV Onteigeningswet (in Koninklijk besluit
Dagvaarding (o.g.v.
zaken waarin sprake is van met opschortende en opschortende voor-
Bp/Ip/Pb van gemeente, ontbindende voor-
waarde niet eerder
provincie en Rijk en waarin waarden (mogelijk dan na onherroegeen
sprake is van gevallen na vaststelling
pelijk worden
als besproken in paragraaf Bp/Ip/Pb en
Bp/Ip/Bp; als Bp/-
2.8): terinzagelegging hangende beroep)
Ip/Bp wordt vernieontwerp
koninklijk besluit en
tigd vervalt het
onteigeningsstukken niet
koninklijk besluit
eerder mogelijk dan op
o.g.v. ontbindende
moment van vaststelling
Bp/Ip/Pb
voorwaarde)
Titel IV Onteigeningswet (in Koninklijk Dagvaarding (Bp/Ip/Pb behoeft
Zaken waarin sprake is van besluit niet onherroepelijk te zijn, rech-
Bp/Ip/Pb en waarin sprake is (mogelijk ter behoeft ook niet te wachten
van gevallen die in paragraaf na vaststelling met vonnis tot onherroepelijk
2.8 zijn besproken): terinage- Bp/Ip/Pb en worden Bp/Ip/Pb; vonnis kan
legging ontwerp koninklijk hangende echter niet worden ingeschreven
besluit en onteigenings- beroep) zolang Bp/Ip/Pb niet onherroestukken
niet eerder mogelijk
dan op moment van
vaststelling Bp/Ip/Pb
pelijk is)
2 Ook hier geldt: vindt de onteigening op grond van Titel II van de Onteigeningswet plaats op de
grondslag van een dijkverbeteringsplan volgens de Wet op de waterkering, dan moet dat plan in
ontwerp ter inzage zijn gelegd voordat de onteigeningsprocedure op grond van deze titel kan starten.
57

Bijlage 6: proces grondverwerving en procedure gerechtelijke onteigening.
Plan van aanpak
grondverwerving
Niet akkoord
Betalingsopdracht
Begin proces
Minnelijke
Grondverwerving
Schriftelijke
opdrachtaanvraag
Inventarisatie
projectgegevens
& acceptatie
Aanstellen
taxatiecommissie
Taxeren
Onderhandelings
fase
Overeenstemmi
ng
ja
Uitbrengen
taxatierapport
Toetsing
Taxatierapport
akkoord
Vastlegging onderhandelingsresultaat
i.d. vorm van een
koopakte
Betalen aan de
notaris
Notariële akte &
eigendomsbewijs
Informeren
belanghebbenden
en overdracht
beheer
Einde proces
minnelijke
grondverwerving
Proces Grondverwerving
Nee
Schriftelijke
berichtgeving aanbod
ivm verkrijging KB
58
Verder met gerechtelijke
procedure; zie proces
grondverwerving middels
gerechtelijke onteigening.
Actuele gids
externe
deskundigen
RWS
Koopovereenkomst
(bebouwd en/of onbebouwd)
Aanschrijving HK
inzake mandatering
besluit start
gerechtelijke
procedure
Start procedure
administratieve
onteigening
Besluit start procedure
Inventarisatie
onteigeningsgegevens
Opdrachtverlening afdeling
Juridische zaken
totstandkoming KB
Tervisielegging
Beschikbaarheid KB
Einde procedure
administratieve onteigening
begin procedure
gerechtelijke
onteigening
besluiten start
gerechtelijke
procedure
Opdrachtverlening
onteigeningsadvocaat
Dagvaarding
Onteigenings
vonnis
Betalen
(aanbetaling ± 90%)
Descente
(terreinopneming)
Inschrijven vonnis
Kadaster
Schadevonnis
(betaling restant)
Informeren
belanghebbenden
en overdracht
beheer
Einde procedure
gerechtelijke
onteigening

Bijlage 7: onteigeningsprocedure in perspectief van voorbereiding en start uitvoering.
Projectfasering Spelregels voor Natte Infrastructuurprojecten (SNIP) Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Verkenningen planstudie realisatie
Beslismomenten SNIP 3
1 2 2a 3 4 5 6
Planologie
voorbereiding procedure Wet op de Ruimtelijke Ordening of Wet op de waterkering
Minnelijke verwerving benodigde gronden
start eind
Administratieve en gerechtelijke onteigening benodigde gronden
voorbereiding
administratieve
procedure
± 2 mnd
ter-
visie-
leg-
ging 4
Administratieve
procedure
10 à 21
mnd
K
B
laatste
aanbod
Beschikbaarheid grond
gerechtelijke
procedure
(vervroegde
procedure)
6 mnd
cassatie nazorg/afwikkeling
gerechtelijke procedure
3
De beslismomenten zijn: 1 Intakebesluit, 2 opdracht planstudie, 2a variantkeuze, 3 projectbesluit (wat, waar, hoe), 4 voorbereidingsbesluit
uitvoering, 5 uitvoeringsbesluit en 6 opleveringsbesluit.
4
Men dient bij deze schematische weergave wel te bedenken dat er verschillen zijn in de verhouding tussen planologie en tervisielegging van de
onteigeningsstukken. Zo is bij de toepassing van Titel IV van de Onteigeningswet bijvoorbeeld een vastgesteld bestemmingsplan nodig terwijl bij de
toepassing van Titel IIa onder meer vereist is dat het ontwerpbestemmingsplan ter inzage ligt. Zie voor bijzonderheden paragraaf 2.6 (onteigening in
verhouding tot planologische procedures).

Bijlage 8: nadere informatie betrokken ministeries.
Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft voor het opstellen van de onteigeningsstukken op
grond van de Titels II, IIa en IIc van de Onteigeningswet alsook voor het doorlopen van de procedure
op grond van deze titels leidraden uitgegeven. Deze zijn op meerdere wijzen op te vragen, namelijk:
• als pdf-bestand op het extranet van het Programma Ruimte voor de Rivier, onder het
hoofdstuk “Onteigening”;
• als pdf-bestand via internet. Kijk op: HTUwww.verkeerenwaterstaat.nlUTH en vul rechtsboven in
het tekstvak “zoek” “leidraad onteigening” in;
• gebundeld in een boekje:
Corporate Dienst Rijkswaterstaat
Afdeling Bestuurlijk Juridische Zaken en Vastgoed
Postbus 2232
3500 GE Utrecht
Telefoon 088 – 797 11 11
Ook het Ministerie van VROM heeft een leidraad (handreiking genaamd) uitgebracht voor de administratieve
onteigeningsprocedure op grond van Titel IV. Deze is eveneens op meerdere wijzen op te
vragen, namelijk:
• als pdf-bestand op het extranet van het Programma Ruimte voor de Rivier, onder het
hoofdstuk “Onteigening”;
• als pdf-bestand via internet. Kijk op HTUwww.vrom.nlUTH, klik onder “onderwerpen” op “Steden
en wijken” of op “Stad en land” en klik onder “Grondbeleid” op “publicaties”. Onder
“Onteigeningswet” staat de “Handreiking voor de praktijk 2006”;
• in gebundelde vorm bij:
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Directie Juridische Zaken
Postbus 20951
2500 EX Den Haag
Telefoon 070 – 339 37 73
60

Bijlage 9: PKB-maatregelen in relatie tot start en doorloop onteigeningsprocedures.
Deze pagina vervangen door de (apart bijgevoegde/toegestuurde) tabel (A3-formaat).
61

Bijlage 10: nadere informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier.
In geval van vragen over deze richtlijn en de verdere toepassing en uitwerking van het onteigenings-
instrumentarium voor het project Ruimte voor de Rivier kan men zich wenden tot:
Programmadirectie Ruimte voor de Rivier
Postbus 24103
3502 MC Utrecht
Telefoon 088 – 797 29 00
Website: www.ruimtevoorderivier.nl
Voor plantechnische vragen over de diverse maatregelen kan men zich wenden tot de volgende rivier-
takmanagers:
IJssel: Astrid Stokman, telefoon 06 – 29 33 63 25
Benedenrivieren: Hans Brouwer, telefoon 06 – 51 37 52 96
Rijn en Waal: Cor Beekmans, telefoon 06 – 53 32 66 68
62