årsmelding for nordmøre museum 1995

«havet» var festa til tvo stavar som rakk litt over dei andre, desse stavane kallast
«ørstavar» og det var hol i dei. Havet var ein bøygle av tre med tilsvarande hol
i kvar enden. Havet var bøygd innom ørstavane og festa til bøtta med ein trenagle
gjenom kvar «ørstav» og hav. På ytre sida var eit hovud på naglen og innafor
var bora eit lite hol gjenom nagla med ein liten tresplint («varsneis») gjenom.
Denne naglen heitte «bøttknap».
Fig. 18. Ill.: Edv. Vatn 1938
Bøttehavet var gjort av seigt og bøygeleg treslag, som selje eller hegg.
I «stava» brukte dei å gjeva kalvane «skole» (drik med grautbetar, potet o.l.
i) elles var den vel bruka til geitemjølkoppa også. Botnen var i båe tilfelle, «log-
ga» inn.
Det var vel rimeleg at den var større til kumjølk enn til geitemjølk. Til å gjeva
grisene av brukte dei ei simplare bøtte som var kalla «grisbøtta». Elles var
«grisbrye» det vanlege å ha grismaten i både til stor- og smågris. Til smågrisen
brukte dei små «bryor» (ein uthola trestokk, flatrøya under og ca. 40-50 cm
lang). Til å gjeva kalvane av, var «stava» eller ei bøtte det vanlege.
B lekkbøttor kom i bruk for umlag 40 år sidan - ca. 1890-1900.
Til å bera inn mjølka frå fjøset i kunde dei bruka ei større bøtte, men mest var
vel «dallen» bruka. Han stod gjerne ute i fjøsgangen eller utfor fjøsdøra. Var
det mykje mjølk, hadde dei bruk for tvo dallar og da var dei borne inn i selet i
«børtre» (vatssele).
«Dallen» var gjord av trestavar med tvo ørstavar. Botnen var logga inn som
på ei bøtte. I øvre kanten var utskoren ein «fals» på innsida, og på loket var ein
tilsvarande fals på undersida, slik at loket gjekk litt ned i dallen med undersida,
og ut på randa av dallen med oversida. Tvers over loket gjekk eit tvertre med
40
«neverhol» gjennom, som var «rekspona» fast til loket. Dette tvertreet kallar vi
«dalshevelen». I eine enden av denne var ei fast stikke som gjekk inn i eit hol i
eine ørstaven. I andre enden av «dalshevelen» var bora eit hol og tilsvarande hol
i andre ørstaven. Når ein hadde lagt loket på, sette dei so «dalstikka» inn gjennom
desse hola, og dermed var dalslåket fast. Slike dallar brukte dei både til
mjølk og rømme. På mjølkdallene var ikkje mysetapp, ellers var dei like.
Tresil var det vanlege frå gamalt
av og var vel i bruk til ca. 1890 åra.
Han såg slik ut:
Fig. 19. Ill.: Edv. Vatn 1938
Fig. 20. Ill.: Edv. Vatn 1938
Silen var gjord av heilt tre.
Helst av ei «rikk-kule» som
ofte veks ut på stomnen av
gamle furuor. Silen kunde
vera rund, men også noko
avlang. Sjølve sileinnretninga
var laga av kutagl =
koka kurompehår i einelaug.
Det kunde vel vera fletta laust saman, men oftast bunde samen med bundingsstikkor
på ein serleg måte til ei flat hårplate. Namnet var vel sume stader «silhåra»,
men eg minnest mykje nemninga «silhårmus».
Fin, frisk einebær var ofte brukt til å legge i mjølkedallane, so ikkje mjølka
skulde skvaple ut under dallslåket, når vi bar heim mjølka frå sætra.
Mjølka var alltid sila i ringjor. Ringja var oftast rund, men eg hev også sett
ovale. Sume hadde ein ørstav med handtak i, desse kaltes «ørringjor». Traug til
å ha mjølk i hev ikkje vore bruka i manns minne. Var ringjone gjesna (lek) var
dei gjerne sett i vatn dagen før dei flytta til sæters, so dei var trutna. Elles var det
koka «sætersupe» av første «kveldsmålet på sætra, dersom det ikkje var alt for
mykje mjølk då. (sjå um Sæterflytting seinare).
Dei gamle ringjor er bruka framleis, der dei ikkje brukar separator; og sjølv
um dei brukar det, er «åfal 1 ringja» brukt um reisande folk ynskjer kjøpa.
Når mjølka var syra so mykje at ein kunde ta rømmen av ho, sa ein at ho
«laup» eller var «lopa», og når rømmen var teken av, var det «nylopa» mjølk.
41