Descargar. - Coordinadora Galega de ENDL

LETRAS GALEGAS 2012
VALENTÍN
PAZ-
ANDRADE
SELECCIÓN DE TEXTOS

PRANTO MATRICIAL
(Bos Aires, 1955)
1
O que todo galego choraría
Chora, terra, teu pranto
das augas, e dos eidos, e dos ares,
as vivas páreas cósmicas da raza,
en mantelo de brétemas envoltas,
que noso fin ao noso orixe ligan,
Deita nas aurias leiras do horizonte
labradas de solpores e de abrentes,
en ádoas de luz a debullarse,
as sementes feridas da túa dor.
Arpa de nobres cordas esquecidas,
ceiba teu son no corazón retido,
e fai acordes en total latexo
almas, paxaros, ríos e paisaxes.
Chora, Terra, teu pranto xeneroso.
O que todo galego choraría,
en roda de multánime silencio
e ollares abatidos,
sobre do longo corpo derrubado
que fora vivo mastro en loita núa;
perto daqueles beizos, seca fonte
da verba nunca dantes máis belida;
do peito petrucial, reflorecido
de mapoulas pampeiras,
que envexan a nacencia das chorimas;
xunto das postas maos voltas ao xelo,
onde a eito agromaron do seu arte,
no cerne da galega patronía,
vizosas primaveras.
2

Chora, Terra, teu pranto matricial.
O que todo galego choraría,
se inda chorar puidera,
até cubrir de bágoas o mare.
2
Dor da paisaxe
Das augas deloridas, doce pranto
que escorra pola face das alboradas,
deica a raíz das herbas,
destilado na pinga dos orballos,
e dea seu latexo a noite e día
nas rezadoras choivas que soerguen
o canto-chao das tellas,
e o responso romántico das gárgolas
sobre as pedras mortas de Sant Yago.
O cristalino pranto manadeiro
polos ollos das pontes,
onde o pulso dos ríos esmorece,
e se acugula co solpor calado,
na verdecida soidade dos vales,
toda a dor da ribeira sen cantigas,
dos cruceiros e as ánimas sen luz,
dos camiños sen lida labradora,
dos fogares sen sangue gomarizo.
Pranto baril dos ventos galgadores
alimentados co sal da Ría,
que xa non baten velas de Rianxo,
e te chaman, Daniel, con voz ferida,
-agullas dos lentos piñeirales,
verdes coros arpados do Salnés-
3

ou con voz dos abismos, roncadeira,
na crátera fadal das oleaxes,
pé das rochas de Sálvora.
O salaio de ferro das motoras,
coa agonía da néboa e dos naufraxios,
chámante polas bocas de Marín;
e o nacarado choro das buguinas,
uivando nos salgados areales,
sobre as laxes rachadas dos cantiles,
nos cabos onde escachan as tormentas…
co folgo máis sostido e sonoroso
que brotaran de peitos mariñeiros.
E aló, nos curutos desnevados
das serras estremeiras,
ou polas corredoiras dos lugares
esquecidos no ermo,
a corna inxel que tallan os pastores,
buguinada da urce,
ceiba tamén no azul fanal aberto
a coita da montaña taciturna,
ferida polo mesmo desconsolo.
3
A terra e os sinos
Foi a terra levada,
barro materno ao barro teu xuntado,
con líricos loureiros,
no camposanto de Padrón unxidos
polo amor e a dor de Rosalía…
sagra primeira estrofa deste pranto.
Para compoñer as outras,
tanguidos a unha man de Sul a Norde,
os sinos todos das eirexas todas
4

que por todos redobran,
e tamén se ouvirán polos escuros,
non recollerán no coral de bronce
a dimensión da nosa desventura.
Por ti, Daniel, a máis dos campanarios,
siñaleiros da morte empadroada,
han de dobrar, da vida, acentos novos;
han de dobrar as cordas dos espíritus;
das cousas, seus metales:
das cousas,
nas que os homes deixamos en anacos
os anacos da ialma.
4
Alá lonxe
Que se escoiten agora
seus líquidos acentos alá lonxe,
vibradoiros na libre
rede dos merindiáns ultramarinos.
E mergullen, Daniel, no mesmo pranto
os ronseles postreiros
das túas signaturas á deriva
abraiante de Marte;
dende o trópico a foro pintigado
ao balbordo de Hudson, e ás peladas
serras de Araucania.
En Cuba se derramen, e no Mare
de Cortés, e no ardente
mato dos bandeirantes paulistamos
e nas punas do inca,
e nas pampas do gaucho cabalgadas,
con Don Segundo Sombra polos médanos.
Océano de terras
5

escontra o dique sísmico dos Andes,
mexido polo zonda sequioso
e por quillas sen leme navegando;
natureza auroral que se espreguiza
co inxerto de vidas esgazadas;
foro aberto do mundo,
onde a estrela dos parias tamém loce;
mapa de libramento presentido,
onde o sangue romeiro dos galegos
a ventureira vocazón renova.
5
Teu destino
Sementador leixado,
peregrino namorado dos roteios
cara o destino da Galiza abertos;
flor das vidas chagadas na acedume
incerta do desterro:
o de morrer alá teu sino era.
Alá, sen escoitar as elexías
do violín dos cegos,
e a zanfona de pedra dos Profetas,
que tan só por ti soar puidera,
O de morrer sentindo na agonía,
a quentura arterial dos emigrados,
lonxe do morno ollar das Dolorosas
talladas ao respaldo dos cruceiros.
O de ancorar a nao, desarborada,
nos peiraos de alén-mar,
abrindo regos novos á saudade;
reencendendo os pábilos da ialma
na Galiza migral, e na Galiza
que aínda agarda, Daniel, o teu retorno...
6

6
Cando ti volvas…
Na matricial Galiza, sempre túa,
que dende a Torre de Hércules ao Miño
un facho acenderá por cada illa,
cando ti volvas polo mare;
de toxo unha fogueira en cada monte,
cando ti volvas polo mare;
dos castros na coroa unha cachela,
cando ti volvas polo mare;
unha loura candea en cada pino,
cando ti volvas polo mare;
o seu cirio de frouma os arciprestes,
cando ti volvas polo mare;
luces de ardora branca en cada mastro,
cando ti volvas polo mare;
un farol mariñeiro en cada dorna,
cando ti volvas polo mare;
veliñas á xanela en cada casa,
cando ti volvas polo mare;
e as pérolas das bágoas derramadas,
cando ti chegues polo mare,
cando ti chegues polo mare…
SEMENTEIRA DO VENTO
(Ed. Galaxia, 1968)
Rústicas nais
Na cruz dos vosos corpos dobradizos
sobre os agros de pan,
as raíces do barro floreceron.
Sangue o centeo foi,
o millo carne,
7

enfornados ao longo dos invernos
entre leira e lareira.
Só pola lei dos glóbulos que escoan
de vedrañas nacentes
a se xuntar na vosa ánfora salva,
aínda Galiza escoita o seu latexo,
as súas cores loce
sen adobíos emprestados,
no viveiro dos pobos en promesa,
como roseira que mantén vizosos
o ouro do seu polen,
de pétalas e arume o seu tesouro
Longas maternidades
reschoradas a fío no mandil,
para longas anadas sen amor,
o lenzo a relembrar das despedidas
trestemido no ar,
e a seguir para os tortos asoballos
da vida en soidade,
para o bater das neves e das chuvas,
para fames e loitos
e naufraxios.
Mais pola seiva morna que alimenta
a ramada baril das vosas veas,
pola candea que nos vosos peitos
reencenden as fontes matriciales
e os cruxoles do ser da nosa xente
coa voz que criou,
ás cinzas do pasado que destilan
nos úteros do tempo para vir…
aínda nós somos nós.
A mesma mao para o sacho e para a teta,
na Virxe e no trasno a mesma fe,
un agarimo ao neno,
outro agarimo
a benquerida sombra que deixara
8

no leito de follatos
o home que foi voso aquela noite.
Firmes seos de nai onde amadriga
das sementes o celme,
para recebar as íntimas fontelas
das que recibe o seu feitío o ser,
e para fundir nos eslabóns do sangue
os acentos no pobo xenerados,
o formento da loita,
a vontade de amar e resistir.
Rústicas nais de entranas repartidas
entre os fillos e os eidos,
cal se nos hemisferios da crianza
tamén zugaran os meniños leite
das úberes da Terra.
Eu sinto día e noite a me roer
a cega dor da vosa carne lúcida,
parideira de brancas andoriñas
no cedo xa tolleita para o amor,
a se trocar varona de mantelo,
sempre coa sorte revirada en trinca
ao timoeiro da pobreza.
Tamén sinto a desonda
do voso matriarcado escurecido,
orfo de lúa e de luceiro orfo,
a devalar axiña
sobre os areales do presente
e cara as parameiras do porvir.
E se sinto unha esperanza,
ou na destinación do noso pobo
ou una perpetuación do noso ser,
arquiveiras da esencia dunha raza!
non é senón aquela
que aínda podemos pór agora e sempre
na virtude baril do voso leite.
(Pousa Nova do Mar, 1966)
9

As úberes do medo
Se isto é vivir... eu vivo
vivo aínda
neste val de viventes espantallos
munxidores das úberes do medo,
mais a xeito dun prófugo da morte,
que por teima dos outros
houbo de recuncar quixera ou non,
nos arriscados xogos de facer
ventureiro resgate da súa vida.
Experimentei en quente catro veces
mal gobernada Dona da Gadaña!
o axexo dos teus tarsos...
nos meus pasos,
e o tronce dos aceiros tolledores
ou a facer peneira no meu coiro,
ou a trillar meus osos
e deixar debulladas pola area
espigas do meu sangue.
Fuxir fuxín con vida...
non sei como,
aos tiros dunha banda arremesados
e os pelouros da outra,
para aboiar despois facendo o morto,
como cortiza a flote
mexida no ir e vir de cada ola,
sen bourel de loureiro
ao pairo polas augas de ninguén.
Cando a febre do chumbo viña a menos
ou viraban as lúas,
seus ferrollos abrían as cadeas
ou súas soidades os desterros,
e non faltaban no poleiro galos
10

con gorxa de papel de oficio chea,
para me pór á sombra
ou me liscar co demo unha tempada.
Escomasí o meu remorso sinto
de non ter até agora merecido
tentos fanados holocaustos
e condecoracións do... revirallo,
tanto calafateo de suturas
e versiculación de cicatrices,
tanto derramamento de garoubas
que atinguiron os brancos
e marraron no fin,
tanto xemer de folios e de ferros
mexido contra aquelo...
que non fun.
Farei nunca reconto dos aldraxes
que nas táboas da lei que o pobo dita
non teñen cabemento
ou son aínda máis que mágoa honra.
Un non ha ser tan solo
a suma do que quixo e do que fixo,
illado na súa illa,
a forza remador contra corrente,
pois os rodicios da inxustizxa allea,
contra do non querer do muiñeiro
tamén moen para un.
O tempo foi correndo
nos reloxos sen corda moitas veces,
e nas vísperas de días que virán
van indo xa de seca pouco a pouco
as úberes do medo.
Pois mentres agardamos, agardamos...
11

a mudanza do sino,
eu confesar quixera boamente,
que se non fixen da desgraza sorte,
sempre tomei a ben aquelo todo
que por mal me foi feito.
Algún refrán dixo de vellos que...
cando non nos acaban
tanto os paus como as dores fortalecen.
As miñas horas sen ti…
Amor,
lonxe da túa voz o meu ouvido
sen ter o mel de sonos que viñera
a me enlevar na doce transparencia…
horas escuras son
as miñas horas.
Sen o regueiro azul do teu ollar
nos pousos da verdade cada cousa,
nin a cuncha ateigada da túa mao
para sede de luz do meu espírito…
horas de area son
as miñas horas.
Sin o par dos teus pasos
ao pé dos meus no mesto labirinto
que ha percorrer o tren das arelanzas
onde fan seu viaxe nosas vidas…
horas sen rumo,
cegas singraduras,
son as horas,
amor,
sen ti vividas.
[Vigo, 1966]
12

Sobresolares horas do México
maduro
e tamén verde,
nas razas de obsidiana e de limón,
no sangue feito pedra de pirámides
que aínda escoa na historia,
siñada pola serpe e o quetzal.
Horas de Veracruz dos marimbeiros,
madrepórica filla das marés,
corpo na bris do Golfo
sobre pés de corais
e cadril de mestizas abalado.
Do Guanaxato de ouro
e de Tasco da prata,
vividuras de gloria esmorecida
dende o fulgor dos séculos mineiros.
Das noites de Acapulco
no luaral Pacífico arxentadas,
con dormición de Venus nas areas
e sensual ondulación do mar
no colo das caletas.
Horas reverdecidas na esmeralda
sabaneira dos chibchas,
con Santa Fe de Bogotá e da Chuva
cuberta pola sombra de Ximénez
e o bafo dos cabalos de Bolívar.
Horas do Cauca longas
de languidez procesional do río
rimadas na nocturna
sonata de arboreda adormecida
polo arrolo das garzas,
e a lírica gorxa do turpial,
Mañáns do Matto Grosso,
co sabiá cantor nas mangabeiras,
fatos de garimpeiros aos diamantes,
vaqueiros e boiadas
ao trote nas veredas do sertao.
13

**
Horas das travesías esteares
nos desertos do éter navegadas,
sen quentura de peitos,
agarimo de falas
nin paisaxe amantío,
levando sempre a morte suspendida
do folgo dos mecánicos pegasos.
Horas esvaradizas
pola fraga de ferro das cidades
e a cobra das estradas,
onde ferven motores, ferven razas,
baixan os urubús cheirando a prea
aos recintos da xente,
e asoballando a vida que tiñamos
o galope dos dólares redobra.
Horas sen o ar do trópico amarelo
queimadas nas raxeiras litorais,
xunto o espeso xermolar da cénaga
e a barba lacustre do manglar,
ou na farra criolla,
feira dos semellantes entintados,
xemida en tangos e mexida en rumbas
nos esturdidos caixóns dos “nigth club´s”.
**
As miñas horas que para ti naceran,
as a eito vividas de maos dadas
denantes ter do noso lar fuxido…
as miñas horas que para ti naceran
baixo un ledo repique de campás…
revivirán somentes
cando a túa
quentura globular reviva en min,
cando aos meus brazos tornes
orballada
polo luar das noites da Galiza,
envolta aínda
no resplandor da chama
que acendes a cotío na lareira
onde quece os seus sonos noso amor.
[Sao Paulo, 1959]
14

CEN CHAVES DE SOMBRA
(1979)
As palabras
Vén o ar ateigado de palabras,
cada mañán chamando aos nosos vidros,
para pór a xemolar son e semente.
As palabras de cote están falando
e somos nós os xordos ao mensaxe
que no seo das sílabas carrexan.
Polas palabras somos outra cousa,
e non primaz materia dunha besta,
só desbravada en nós polas palabras.
Son palabras as ondas do gran río
da fala, que morre un pouco e nace
do mencer ao luar de cada día.
A eito marteladas nos falares
do pobo, que as mestura ao seu suor,
limadas cal semánticas moedas
nas forxas oficiais do saber,
sempre as palabras teñen lei de onda
a develar na vida dos demais.
É de palabras a primeira música
que dá tremer de luz ao noso tímpano,
e de palabras o primeiro río
que verte ao noso canle súas ondas,
e se fai subterráneo en cada noite
para renascer no leito das auroras.
15

Denantes das palabras foi a choiva
linguaxe de cristais da natureza,
de verticales sílabas composto,
elemental vocabulario líquido
das claves seminales sobre a terra,
a descrifrar polas meniñas da alma.
Palabras insonoras baixo o sono
como peixes de acuarium apagado
que a memoria repesca na vixilia.
Palabras e memoria dúas forzas
que xa casadas nascen lonxe, lonxe...
no orbe prebabélico do home.
E cando chega a morte a nosa beira,
cando nos pasaporta para o nada,
o que de certo pasa e se rexistra,
o que nos deixa listos para o embarque
na dorna por Caronte tripulada...
é o naufraxio de todas as palabras.
Non escoitedes…
Non escoitedes voz onde non trema
o vidro do seu tempo,
mainamente,
como na pel das augas treme a bris
tinguida no brancor dos amieiros.
Non escoitedes voz na que se esquezan
as raíces do barro que nos dou
feitío de criaturas,
amor pra repartir cos semellantes
quentor do noso sangue.
(Vigo, 1970)
16

Non escoitedes ecos en retorno
dos paredóns da morte.
a vida virá sempre a sulcos novos
pra se facer fecunda
no grao de cada espiga.
Noso Alexandre, mártir
[Pousa Nova do Mar, 1977]
Trinta e seis, trinta e seis, trinta e seis…
Taquicardia da historia dunha imaxe
con pulsación esmorecida.
Trinta e seis, trinta e seis, trinta e seis…
Que ancho o peito teu para os balazos,
con corazón equidimensionado,
alcouve pola idea frolecido,
Que regueiro de folgo para unha fe
por un agosto tráxico xiado,
ao despuntar un día a mañanciña!
Trinta e seis, trinta e seis, trinta e seis…
Toda a xeografía da Galiza,
esquí as aldeas, achola as cidades,
da miñota fronteira até Teixido,
da Curota ao Caurel,
alí cabía dun costado a outro,
mapa do corazón comprometido,
augas, montañas, pobos,… que lavabas
cal loriga carnal do pensamento,
aquel da Galiza acriboada
ao cuspir os fusiles sobre ti.
Trinta e seis, trinta e seis, trinta eseis…
Sete cruces na Tampa como escudo,
ste cruces e o calix do Grial,
tatuaxe azul dos símbolos amados,
unha terra a ceibar de alleas poutas,
17

unha xente a curar da praga exótica,
unha patria a facer.
Sete, catorce… tiros na Caeira,
contra un pino dos himnos de Pondal,
contra un pino de froumas a cair,
contra un pino de ponlas a chorar!
Trinta e seis, trinta e seis, trinta e seis…
E unha bandeira de Galiza a furto,
cadaleito a pechar,
pra o teu peito aquecer no máis alá!
Canto ao catro de Nadal
(Vigo, 1976)
Galiza abría os ollos despois da negra sombra
que murchara no cedo as roseiras de abril.
De novo puña os pés no camiño de volta
ao de forzas circiais dentro de si.
As rúas eran ríos de peitos xa rimados,
na arela de facer unha patria coas mans,
desxugar cabezallas que esmagan os destinos
devolvendo aos galegos a imaxe do seu chan.
A pulsación do pobo a devalar no asfalto
reinzou as calzadas de latexos votivos,
de calcañares firmes na fe remanecida
de que non máis seremos os decote vencidos.
A voz autonomía cobrou azas de pomba
que os sonos arrolara do pobo a camiñar,
A voz autonomía quente de pulsos ledos
debullou a súa mensaxe no sangue popular.
Labregos a esquecer o símbolo da fouce,
18

mariñeiros en terra pola Terra a remar,
os señores collidos do brazo dos obreiros,
mulleres das aldeas con donas da cidá.
As viúvas e os orfos das vendimas noitebras,
e os das segas lívidas rente do paredón
da súa dor sacaron contrición de silencio
e na ara da Terra cancelaron súa dor.
E ninguén reclamaba desforra nin ordalío,
nin das vellas feridas cicatrices furgou.
Tódalas voces unha erguendo o mesmo canto,
Tódolos berros berro de reliberación.
A bandeira galega na destra tremeloce,
ao compás reondean símbolo e corazón.
As prazas eran urnas traslúcidas e abertas,
quiñentos mil sufraxios e brazos un millón.
Repican bronces novos nos vellos campanarios,
voces remanecidas desde a raíz do tempo,
a Galiza de onte e aGaliza de hoxe,
alicerce e palanca do mesmo pensamento.
Galiza dixo agora na linguaxe de Euclides,
súa palabra acesa nas luces de mañán,
quere facer a pulso seu anaco de historia
con ferramenta dócil ao sangue matricial.
As ovellas de Joyce
[Pousa Nova do Mar, decembro 1977]
Can correu no milleiral. Can?
Non. Isegrim orellas murchas.
Até lobo. E ovellas sineiras
paran sen fólego.
(James Joyce, Finnegans Wake)
19

Ai!, delatadas ovellas
dos seus rixelos arrente.
Ai!, polas linguas de bronce
que dos seus colares penden.
Ai!, polas linguas de bronce
que esporan do lobo o dente.
Isegrim orellas murchas
-duplo pavillón solerte-
Isegrim orellas murchas
malo raio te estatele!
Non eres o can que ladra
dantes de trabar na xente.
Os milleirales contigo
murcharon seus fogos verdes,
a paz que nas chocas tanxe
e nos pendóns arrecende
a paz que nas chocas tanxe
de cana se fai, e fende.
Sineiras de sinos mornos,
orbillo de sons no abrente,
sineiras se signos mornos,
copas de candor vertentes.
O voso espaller de sons…
un facón por cada dente.
Pombas do chan nas auroras
Pombas do chan nos poentes,
De Isegrim a treiduría,
o badal cisca a semente.
De Isegrim a treiduría
Na vosa candura quece.
* * * *
20

Baixo a lá das ovelliñas,
O corazón do home treme.
Polo son que outros penduran
Ao noso pescozo débil,
Polo son que outros penduran,
Tamén o lobo nos fere.
Veño da Morte
Galegos, meus irmaos,
veño de ter co-a morte.
Sin o agardar unha vez mais atopo
o ventureiro empalme con a vida.
Estou na singladura do retorno,
con ollos recuncantes na alborada,
tímpano a se tremer en libres odas,
pernas reencanadas para andar
os camiños resucitados.
Veño da morte, irmaos, e no fardel,
pouco trouxen pra vos:
cicatrices de ferro nas palavras
POEMAS SOLTOS
Na brétema, tres cantos…
(Pousa Nova do Mar, outubro 1975)
A Luís Seoane in memoriam tuam
21

I
Xa bogas, sen fardel, na brétema sen horas
intérmula bandeira na arcada de outro mar,
a nosa sombra ollando por buraco estear,
rachada nos carreiros abruñados de amoras.
Contigo levas fachos para novas autoras,
e deixas a Galiza nun cego navegar,
co destino atrapado na pouta moncloar,
debruzada de novo na ponte das deshoras.
Xa semellamos moucos exiliados na Terra,
con segunda hipoteca na nosa liberdade.
Só o ronsel que canta dos mortos nos acentos
nos devolve a esperanza a que o home se aferra,
nos ergue até as almeas da moura soidade,
onde aínda agardamos teu mensaxe nos ventos.
II
Túas mans tallarían corpos e almas no buxo,
retábulo de opresos a corazón magoado,
de anatomías quentes código promulgado
na diástole de brancos e tintas sen embruxo.
Plana imaxinería o teu pulso compuxo,
para lle dar vida do hoxe aos mitos do pasado,
de Rui Xordo descobres o arrufo alanzado,
de María Balteira o namorar cabuxo.
Sorna, panos, tamancos, remontas, parachuvas…
raza en pristinidade, como a terra a pariu,
con brazos para a fouce, o remo e o badal,
na véspera do día de madurar as uvas
22

na mítica parreira que o destino encubriu,
onde nos chaman hoxe as voces de metal.
III
Ao alén chegarías, Orfeu dos emigrantes,
con Ramón Cernadas no adro a te agardar,
e Mesdamus, Basalo e tantos que a máis dar,
abonan co seu calcio camposantos errantes.
Da loita “as cicatrices” cavadas nos semblantes,
Galiza sen Galiza, a patria a despatriar,
raíces sen filame beira a beira do mar,
emerxendo da cinza das lareiras vacantes.
Ao fin agora deixas o posto nos combates,
sen recoller as gubias nin pinceles limpar,
eles berrarán sempre polo que xa non berra,
erguerán o teu nome nos vindeiros embates,
cando Galiza volva de seu a camiñar,
e sexa nosa mao a mao da nosa Terra.
Castelao no Harlem preto
Virando a ponte fría do Triboro,
na pasaxe de Harlem a Broadway,
diante dos teus pés romeiros
toparas as vareas máis ingremes
que ían ensarillar o teu exilio.
Corpo sen sombra a pervagar serías
en ronsel sen estrela,
e quente man sen palma irmán aberta
[Maio de 1980]
23

onde poder pousarse,
e o corazón a latexar en vougo,
perdidiño no mato de cimento
e sombras alongadas sobre as almas
e deitar de alciprestes ferro-ergueitos
sobre dos corpos ao metal dobrados
en orfandade de raíces.
Xa levabas andando encosta arriba
o labirinto vial do Harlem preto,
recollendo súa imaxe e seu ritmo,
no prismático espello do espírito,
e na plástica antena do teu lapis.
Outra fronteira humana descubriras
na xeografía epitelial das razas
onde teus ollos cativos tentan
reatopar ao home
como Deus o tirara do seu forno,
levando no seu queimo seu mensaxe
e seu fado fanado para a vida.
Ai Harlem, Harlem, Harlem… dos pretiños!
Ai Harlem dos menceres estourantes
no repicar de gongs e de maracas,
a referver nas noites estragadas
de farras saturnais!
Alí topou teu arte novas liñas,
outro latexo irmán vibrou teus pulsos,
outro amor no teu peito magoado
principou a medrar.
E por Baixo das dermis chamuscadas
Túas meniñas macias desvearon
outras virxindades seculares,
outro drama social agabeando
a cabalo da sombra de Caín,
pola cor dunha pel.
24

Un vertical exilio polo sangue
que ten tamén do noso a mesma cor,
mais que leva nos glóbulos
da liberdade as cinzas aínda mornas
a querer soerguer as súas linguas
e cancelar as dores milenarias,
que arrastro traguen polo chan da historia
o ser mais o destino dunha raza.
E foi en ti, Daniel, o nacemento,
de novas cordas na arpa do ancho peito,
que despois cantarían
nas formas e nos ritmos de acibeche,
o poema de amor en tintas libres
do sangue irmán que ferve nos proscritos.
(Pousa Nova do Mar, xullo 1982)
Ode sen pranto ás cinzas rescatadas
I
Arela de resflor,
Hoxe remanecida musa nosa
―Daniel desde a nacenza carismando
con óleos de profeta—
esta mañán volvo en achego a ti.
Dobrarán bronces sagros no ar viúvo
a brazo nu tanguidos
Desde o Miño arterial á foz do Navia
Sonou ao cabo a data degorada
da restituto ceneris,
a terra que das chagas convalece
na restinga das décadas umbricias,
25

onde ben fora que nos atoparas
desatrelados xa, ceibes e ledos
para o complexo de Caín avesos
remerecentes circios
das liberdades porque ti loitabas.
Daniel desde a nacenza carismando
pra que teu pasamento se trocara
en revoada de espíritos.
II
En boas medras eu quixera agora
-Daniel a luz pairal restituído-
Nesta polo San Xoán mañán lavada,
Con orballo arumado de naisilvas…
Que translevar a ti puidera hoxe
As palabras quecidas
Na fe do pobo aínda resistente.
As tantas veces por túa voz vibradas,
En tímpanos anónimos
Dantes que a paz civil fose esmagada.
Palabras de mensaxe
que xuntos espallamos moitos días
nos adros das parroquias,
desde a escada de pedra dos cruceiros,
por sobrados vilegos…
agás para os serodios rechouchíos
dos mandachuvas recuncantes.
Primavera esquecida da que foras
o máis lanzal lilaz,
denantes da súa hora deslogrado.
26

III
Mais agora, Daniel,
_delfín maior dos exiliados nosos_,
nesta a deshora hora do retorno,
van de camiño longo xa exauridos
anos demais do tempo xerminante,
que teus faraldos pretos agoiraran.
Xa es cinza, Daniel,
aínda que sempre cinza namorada.
Xerme en calada trasremudación
da concienciana idea.
Cinza asuntiva de valores prestos
a outro vizoso afloramento
que anada tras anada se reínce
no miúdo milagre da semente
para longas labradas no porvir.
Verbo con son eterno propagado
no país a rescatar agora
das servidumes residuais.
Desembargada prenda
A se facer do seu dona e señora.
IV
Cos fíos de ouro da túa vida
e a fulguración da túa obra,
nos anais do país restituído
aínda se escribirán,
tras de moitos capítulos de sombra
outros alumeados de esperanza,
en románicas letras lapidares,
onde unha pauta esgrevia se retrace
do modelo de Patria que soñaras
27

como Pondal denantes
para o solar “dos bos e xenerosos”.
Sono e bandeira nosos,
que sen se transfundir en realidade
xa de abondo sería
para que teu ollar atoutiñante
e túa man sabida,
na cadea sen reixas nin alxemas,
na onda fraternalia dos galegos
sufrintes vellos da orfandá do chan,
unha noite arxentina de xaneiro
no eternal exilio esmoreceras.
V
Teu Nome de vagoes ecoantes
-Daniel barón baril de transparencias-
polos ermos do alén onde navegas…
en volta da túa imaxe
unha coral de razas que se convoca.
Cal si de axiña convertido foras,
de paladino estrenuo de Galiza
nun mago para os outros
a nivel semellante marxinados.
Desembruxada plástica social,
da nosa xente pristinazo molde
e dos outros trasunto avivecido,
-coa súa cor enfornados,
e seu carril balsante, pel e ritmo…-
no obradoiro do mesmo do Paradiso.
Labregos no zoar dos milleirales,
mariñeiros de mares repartidos,
28

matronas parideiras de emigrantes,
sanguixolas do Fisco, umbilicado,
prisioneiros e mártires de Marte,
pretos de Harlem, guaxiros de Cuba,
chineses de matute na Manhattan,
gauchos de pingo e poncho pola Pampa.
VI
Unha resaca negra de saudade,
do baleiro que deixas,
desde nontronte abala a Chacarita.
Tingue de dor as pedras tumlares
polos cinceles de Asorey labradas,
onde, Daniel,
gañada a peito tiñas
túa máis delongada residencia.
Rianxo de ultramundo!
Morada sen morar dunha Galiza
ciscada por espazos emprestados.
Dez anos de vivencia convivida
en comunión belixerante.
E trinta e catro máis de conmorencia.
A suma dos teus restos,
noso Daniel por Bonaval gañados,
compre que a Patria nosa faga hoxe
reasunción de cinzas asociadas.
As de todos aqueles
que túas soidades compartiron
e contigo loitaron de mans dadas.
Galiza tamén vive dos seus mortos.
(Pousa Nova do Mar, San Xoán, 1984)
29

A EVOLUCIÓN TRAS-CONTINENTAL DA LINGUA
GALAICO-PORTUGUESA
(dentro do volumen colectivo O porvir da lingua galega. Lugo, 1968)
[Extracto do texto de 1968, incluído no volumen colectivo
O porvir da lengua galega, editado polo Cículo das Artes de Lugo]
Da teimosía nunha óptica revirada ao pasado ningún proveito
poderá agardarse. Con conciencia do mal, ou sen ela, semellante
visión é a que mantén aínda hoxe, envolto nun senso reverencial de
reliquia, ao idioma galego. Dunha banda, polo fenómeno de
marxinación, que xa leva durado máis de catro séculos. Resulta,
quéirase ou non, da presión asimilista que exerce o castelán
oficializando.
Doutra banda, polo complexo de inferioridade, que ao redor
da fala propia aquela marxinación provocou na área de nacenza. A
proscrición do uso nas escolas, no culto, nas relacións
administrativas, etc., tiña que carrexar ao longo termo, cando
menos, esta pauliña serodia da auto-subestimación. Máxime na
poboación monolingüe, que aínda hoxe chega ou pasa dos tres
cuartos da total.
Temos diante de nós un “status” posicional vicioso e falaz,
que algún día entrará no desxeo. Mais para conquerir tan lexítimo
obxectivo, non abonda coa denuncia isolada e teórica. Cando
menos se se exerce como deica agora, arrequecida nos senti-
mentos reivindicativos e pouco máis.
Recuncando neste xeito de obrar, é ben seguro que non se
vencerá a xordeira das esfinxes entronizadas. Mais a cousa podería
mudar de vez, se fósemos homes dabondo para ligar o problema do
idioma a un pensamento social moito máis que á reacción
sentimental.
Fai falla escomenzar poniendo en destaque, entre os valores
que a nosa lingua conserva, a súa capacidade como “medio de
comunicación”. Chegou o intre de cifrar a importancia do idioma -
─mais que na súa orixe e os seus servizos á creación literaria ou
histórica─, no censo das persoas que valéndose da ferrramenta
verbal recibida no lar, poden entenderse polo ancho mundo. Ao
30

mesmo tempo compre ter en conta a evolución previsible das
magnitudes demográficas que veñen avencelladas, na comunidade
lingüística, resultante dun arriscado proceso histórico.
O MAPA DA FALA COMÚN
O mapa da lingua de Camõens e Rosalía abrangue terras de
catro continentes. Atendendo ao censo dos que a usan, clasifícase
no terceiro posto entre as linguas neolatinas. Despois do inglés e o
castelán, é tamén a terceira das Américas.
Hoxe o cómputo anda polas beiras dos cen millóns de
falantes. Todos se entenden, ou pódense entender, nas mesmas
voces. O feito de que algunhas desemellanzas se aprecien na
fonética ou na escritura non mingua validade ao xuízo.
Do total daquel censo, máis dos oitenta millóns viven só nun
país. O que ha de ter sempre papel gravitante no conxunto, non
soamente pola forza do número. Hoxe tamén pola súa puxanza
económica e a xerarquía da súa literatura.
Compre engadir que, entre o contixente supermaioritario do
Brasil, e o núcleo orixinario, aquelas desemellanzas son
minguadas. Maiormente no idioma escrito. O exemplo da prosa de
Guimarães Rosa, entre outros menos ao día, constitue o mellor
testemuño para reforzar a nosa apreciación.
Os datos que describen o expandemento xa arrecadado pola
língua galaico-portuguesa son impresionantes. Mais o son moito
menos do que terán de ser ao cabo dalgúns decenios. Os índices
de crecemento demográfico e tamén econômico do Brasil fornecen
proba anticipada da realidade que está a vir, moito máis densa e
próspera aínda da que hoxe existe.
Tardarán máis, se se quer, outros países, como Ángola ou
Mozambique, en chegar a unha escala de maior desenvolvemento.
De todos os xeitos, a descolonización nunca poderá incluír a lingua,
o seu mellor herdo, definitivamente xunguido á historia futura de
moitos pobos chamados a conquerir fortes aceleramentos no
ritmo da súa expansión.
31

Polo tanto, dentro da comunidade, o valor-espazo canto o
valor-tempo da nosa lingua, son ben claros. O primeiro é dunha
realidade grandiosa. O segundo vén ser hoxe tan positivo como
prometedor cara o mañá.[...]
UNIFICACIÓN POLA LINGUA
Lingua do pobo e dos trobadores era o galego que no século
XIII Dom Diniz, Rei labrador, plantador e poeta, converteu en idioma
oficial do seu Reino. Daquela, Galiza e Portugal mantíñanse aínda
en certa unidade de espírito. Foi tan gloriosa simbiose o berce
remoto do espectáculo cultural, que hoxe podemos contemplar e
vivir.
De tan nobre orixe sobreviven realidades sociais cheas de
fecundidade. As que fixeron posíbel, a despeito de diferenciacións
raciais, de continentes e de hemisferios, paralelos e meridianos...
que un labrador de Castroverde poida parrafear cun “facendeiro” de
Rio Grande do Sul, que un mineiro de Silleda poida entenderse mao
a mao cun “garimpeiro” que arrinca diamantes en Rochedo ou
Corguiño (Matto Grosso); unha regateira do Berbés ou do Muro da
Coruña cunha varina de Peniche ou de Porto Alegre; un intelectual
luso-galaico cun “bugre” dos Campos Gerais.
Cantos galegos labraron despois fortunas inmensas en Lisboa
ou no Brasil, saíron da terra cunha man diante e outra detrás. Non
manexaban máis arma que a súa lingua para vencer na emigración.
Sen ela, os fados que lles foron agarimosos, teríanse afastado do
seu camiño. Sen ela, e sen coñecemento suficiente doutra fala, a
franquía que a comunicación proporciona non lle abriría a porta de
estraños países.
As verticais gaiolas de ferro e cimento, que aloxan a febre dos
negocios en São Paulo, Rio, Santos, Belo Horizonte, Recife... están
poboadas de voces galegas. As que foron arrincadas ás cordas do
pobo desde Airas Nunes a Macias, pasando polo Rei Sabio. As
voces nas que rezan as negras da Bahia noveladas por Jorge
Amado, as mesmas oracións que se ofrecen ao Bon Jesus de
Braga ou á Virxen da Franqueira. Unificación pola fe, que no caso
32

non é simple exemplo de sincretismo relixioso, pois presupón outro
xeito de unificación. A unificación pola linguaxe.
CHAVE DE MUNDOS PECHADOS
Ningún experimento mellor que o de mergullarse por certo
tempo nesta estalante bulsa do orbe, escoitar a disforme cadencia
dos seus latexos, tomar o achego dos feitos violentamente
diferenciais, para coñecer a percusión, profundamento humano, do
fenómeno socio-cultural a que me veño referindo. Hai xa algúns
anos percorrín, cuase de ponta a ponta, a xeografía lingüística
galaico-portuguesa. Poucos ensinos máis fecundos, para un galego
de hoxe, que o recibido da comunicación na súa lingua, cos
inmigrados xaponeses radicados en Campo Grande ou Cuyabá, ou
explorar a i-alma dos tupís-guaranís que baixan da tribo ao mercado
das cidades, por citar só dous exemplos.
Almas pechadas a cal e canto nos muros do ancestro racial.
Soamente poderían abrirse un pouco para os estraños ao conxunto
da fala común. Penso que non é pequena regalía dispoñer dunha
chave máxica para penetrar no segredo de mundos morais tan
diferentes do noso. ¿Non vén ser un privilexio do meirande valor
humano?
Descubrírono ben a tempo os misioneiros das Relixións
militantes. En troques, non parecen sospeitalo os que podendo
favorecer a plena rehabilitación da lingua nativa, escomezando pola
escola, igrexa, os medios audio-visuais… mantéñense afincados na
teimosía da marxinación.
POSICIÓN CARA O FUTURO
A área de espallamento da lingua galaico-portuguesa non fica
limitada a dous continentes. Mais xa se sabe que Europa e América
serán os escenarios do seu futuro, como son do seu presente.
Ninguén pode con certeza aventurar prognósticos, sobre se o
censo de falantes manterá no día de mañá a proporcionalidade que
hoxe garda co censo do castelán. O crecemento explosivo do Brasil
33

alimenta non poucas dúbidas. Aínda seguindo as cousas do mesmo
xeito –con superioridade numeral do idioma de Cervantes- o
problema de coexistencia e da evolución de entrambos sistemas de
comunicación non perderá interese socio-cultural.
Moito máis, tendo a emigración española proclividade
histórica para escoller os das Américas como países de
acollemento. Este e outros imperativos farán sempre inxustificábel
que do mesmo lado se manteña unha posición inhibitoria, cando
non subestimatoria, para a ponla orixinaria da terceira das linguas
faladas máis alá do Atlántico.
Non debera botarse a esquecemento o fenómeno de
subordinación entre o florecemento das linguas e o
desenvolvemento das sociedades a que veñan incorporadas. Aínda
que da parte do Estado se persistise en abandonar o galego á súa
sorte, a lingua extravernácula seguirá evolucionando e mellorando
as súas marca nos territorios que a porfillaron. De xeito que ao
descoñecer este proceso multiplicador, sen proporcionar a Galiza
axudas para acompañalo, serán tamén os intereses xerais de
España os que resulten danados. Sufrirían a perda da mellor vía de
influencia humana, económica e cultural , no trópico ultramarino.
Só pola coexistencia activa do castelán co galego, sen
servidume nin alxadre dun sobre outro, poderá establecerse neste
orde de relacións unha posición vantaxosa cara ao porvir. Unha
posición que aínda España pode aproveitar a fondo, grazas a que a
lingua oficialmente leixada non se perdeu. Unha posición que para
si quixeran norteamericanos, rusos, ingleses, franceses ou italianos
para aumentar o seu influxo en terras que sempre lle encheron o
ollo.
Soamente valéndose do túnel lingüístico do Noroeste, hoxe
tan pouco aberto, a cultura e a economía españolas poderían
expandirse naquel fabuloso mundo. O cobizado mundo do porvir, ao
que a esquecida Galiza vai xa para cinco sécalos, transmitiu o seu
herdo máis glorioso, nos lusitanos beizos de Pedro Álvares Cabral.
[…]
34