Guía didáctica do proxecto - Ratos no Laboratorio 2012 - educaBarrié

Guía didáctica do proxecto
A historia nunca contada de Mendel
Esta guía trata de servir de orientación ao profesorado que participa no proxecto A historia nunca contada de Mendel.
Ratos para introducirse no mundo da investigación científica.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Índice xeral
- 2 -
Índice Xeral
1. PRESENTACIÓN
1.1 Xustificación
1.2 carta de presentación
2. GUÍA DIDÁCTICA
2.1 estructura do programa
2.2 cuestións organizativas
2.2.1 Organización do tempo e do espazo
2.2.2 Información básica e coidados
2.2.3 Preguntas frecuentes
2.2.4 Sobre as publicacións no blogue
2.3 criterios metodolóXicos
2.3.1 Na aula
2.3.2 No laboratorio
2.3.3 No blogue
2.4 avaliación
2.5 integración curricular
2.5.1 A quen se dirixe
2.5.2 Algunhas actividades para traballar por competencias
2.5.3 Programacións
3. BIBLIOGRAFÍA e RECURSOS
3.1 sobre didáctica da Xenética
3.2 sobre aprendizaXe cooperativa
3.3 recursos na web

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 3 -
1. Presentación
1.1 Xustificación
A xenética é un dos temas máis recorrentes na didáctica da bioloxía pola dificultade dos seus contidos e pola relevancia ética, económica e social asociada
ao seu desenvolvemento das últimas décadas (Jiménez, 1990 e Galada, 1995).
Así, un cidadán que comprenda a xenética básica, será capaz de tomar decisións fundamentadas sobre temas como enxeñaría xenética, biodiversidade
ou tratamentos farmacolóxicos.
Ademais da relevancia do seu coñecemento na vida cotiá, a xenética mendeliana aparece nos primeiros postos de dificultade, segundo os resultados das
investigacións en didáctica da bioloxía.
Entre os distintos parámetros que se identifican como fonte de dificultade encóntrase o derivado da escasa e difícil adecuación ao calendario escolar á
parte da experimentación práctica (Beals, 1995).
Tendo en conta estes resultados e tomando como base de partida estratexias didácticas como a desenvolvida por Johnson e Stewart (1990), onde o
propio Mendel presenta o seu modelo conceptual e anima os estudantes a reproducir o seu famoso experimento a partir de simulacións, dende educaBarrié
e en colaboración co Programa Diana e Xaraleira, invitámosvos a participar na segunda edición da experiencia, substituíndo os chícharos por ratos e as
simulacións por realidade, para introducir o alumnado nos principios da xenética mendeliana.
A secuencia metodolóxica que vos propoñemos en A historia nunca contada de Mendel. Ratos para se introducir no mundo da investigación científica, é
similar á dun mini-proxecto de investigación.
A organización achega o soporte loxístico, material e anímase o profesorado a desenvolver problemas cuxa resolución implique os estudantes na
comprensión dos efectos (fenotipo) e as causas (modelos de xenotipo), coma se fosen verdadeiros investigadores en xenética.
1.2 carta de presentación
A experiencia vén apoiada con documentos, consellos prácticos e orientacións dirixidas ao correcto desempeño desta:
. Kit educativo Leis de Mendel con ratos seleccionados xeneticamente.
. Carta de presentación ao profesorado onde o propio Mendel presenta o programa.
. Un caderno didáctico realizado por Carlos de Paz e ilustrado por Xosé Tomás, que achega o soporte teórico e actividades a desenvolver en paralelo á
experimentación.
. Unha guía didáctica na cal vos ofrecemos unha serie de suxestións e ferramentas didácticas para traballar co kit na aula: cuestións organizativas,

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 4 -
orientacións metodolóxicas xerais, apuntamentos para a condución da sesión en forma de preguntas, consellos e propostas de avaliación e integración na
programación de aula.
.Para potenciar a aprendizaxe colaboradora e compartir información dispoñedes dun blogue do proxecto Ratos non laboratorio 2013 accesible dende a
web de educaBarrié (www.educabarrie.org/blogs), onde iremos publicando as experiencias de todos os centros participantes.
Para facilitar a xestión da bitácora, propoñémosvos o envío de información e imaxes mediante os formularios online que poderedes encontrar no blogue.
Esperamos que, co esforzo conxunto de todos e todas, poidamos contribuír a aumentar a vocación científica dos adolescentes, mellorar as súas habilidades
de investigación e contribuír ao desenvolvemento do ensino da xenética.
2. Guía didáctica
A guía didáctica do proxecto A historia nunca contada de Mendel. Ratos para se introducir no mundo da investigación científica recolle unha secuencia
de actividades dirixidas a facilitar a aprendizaxe dos principios básicos necesarios para comprender a xenética, aproximar a investigación á aula e motivar o
alumnado de cara ás disciplinas científicas.
2.1 estructura do programa
O esquema operativo de traballo segue unha secuencia lóxica adaptada aos momentos clave ou fitos dende a recepción do kit no centro:
1. Okupas no laboratorio Chegada e aComodaCión dos ratos Semana 1
2. A familia crece Parto e Camada Semana 2 a 3
3. Científicos en acción observaCiones, reCollida e análise de datos Semana 4 a 5
4. Roendo historias reflexión sobre a exPerienCia Semana 6
Paralelamente a eles irán desenvolvéndose actividades relacionadas coa secuencia didáctica:
1. Información previa do proxecto (contidos teóricos relacionados, investigación sobre as características dos ratos e os seus coidados, formación de grupos
e división de traballo, etc.).
2. Le realización das actividades do cómic A historia nunca contada de Mendel, así como dos problemas e actividades previas que os docentes consideren
necesarias.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 5 -
3. Realización e envío dos post a través da web para publicar dous por semana e se é posible, acompañados dunha imaxe ou vídeo e animando aos comentarios
do blogue.
Cada etapa ou fito componse dunha ou dúas sesións e poden asignarse períodos diferentes aos de clase, dependendo do centro e as características do
grupo aula.
2.2 cuestións organizativas
Para un bo desenvolvemento das actividades propostas neste programa, debedes ter presentes certas cuestións de índole organizativa, relacionadas co
uso dos espazos e tempos.
2.2.1 Organización do tempo e do espazo
A duración do proxecto, dende a chegada do kit é de seis semanas (aproximadamente). O proxecto divídese de forma que coincida cos catro fitos clave
no proxecto.
Respecto ao espazo, é aconsellable colocar as gaiolas nun lugar tranquilo, como o laboratorio, e nunha zona cunha temperatura agradable.
2.2.2 Información básica e coidados
Ver Anexo I / Información básica e coidados
Ver Anexo I.I / Información pre-parto
É aconsellable que estes dous documentos (Anexo I e Anexo I.I) se coloquen nun sitio visible na aula e no laboratorio, preto da gaiola.
2.2.3 Preguntas frecuentes
Ver Anexo II / Preguntas frecuentes
É aconsellable que o Anexo II se coloque nun sitio visible na aula e no laboratorio, preto da gaiola.
2.2.4 Sobre as publicacións no blogue
Ver Anexo VI / Publicacións no blogue
Ao blogue de “Ratos no laboratorio” pódese acceder dende www.educabarrie.org/blogs
É conveniente que as normas se repartan fotocopiadas e se comenten na aula cos alumnos.
2.3 criterios metodolóXicos
Ademais dos recursos físicos necesarios para a aprendizaxe da xenética que vos propoñemos, requírense unha serie de condicións contextuais, sen as
cales dificilmente conseguiremos que o noso alumnado interiorice aquilo que pretendemos que aprenda.
Estas condicións son, entre outras, as seguintes:

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 6 -
2.3.1 Na aula
1. Por que, para que, quen e como. É recomendable que antes da chegada do
kit, profesores e alumnos analicen conxuntamente o programa, para deixar claros
os seus propósitos formativos, a secuencia dos seus compoñentes e o tipo de
traballo que se espera de cada un.
2. Asegurar unha lectura comprensiva do cómic e vincular as ideas e actividades
que nel se presentan coas actividades que se realicen na clase e cos labores dos
alumnos na observación e a práctica co kit.
3. Realizar actividades complementarias de estudo para fortalecer a formación
necesaria para entender e prognosticar o que vai suceder durante o experimento.
Para iso, animámosvos a que compartades cos demais centros a proposta de
problemas que ides usar na aula. Incluímos unha pequena listaxe de recursos para
a aula.
4. Guiar os pasos da investigación. Propiciar a redacción de notas de lectura,
rexistros de observación e de resultados de prácticas. É conveniente que cada
alumno ou grupo de alumnos incorporen un portafolios de traballo durante toda
a experiencia.
5. Redactar os post que ides enviar a través da web entre toda a clase. Se a
actividade xera outro tipo de materiais dende Bioloxía ou outras disciplinas,
animámosvos a compartilos dende o blogue “Ratos no laboratorio”.
6. Animar os estudantes a participar nos comentarios do blogue para
intercambiar puntos de vista e información con compañeiros e compañeiras
doutros centros.
7. Invitar a participar no proxecto a outros grupos de niveis educativos inferiores,
docentes doutras disciplinas ou alumnado con problemas de conduta, para que se
poidan responsabilizar do coidado e limpeza dos animais e outros labores.
2.3.2 No laboratorio
c O primeiro paso é formar grupos, de 3, 4 ou 5
alumn@s (segundo o número de alumn@s da aula),
de forma que sexan grupos heteroxéneos en variables
de interese: popularidade na aula, rendemento,
actitude cara ás ciencias, comportamento, etc.
c Ter moi en conta as actitudes e a busca de
sensibilidades das persoas cara aos ratos. Todo aquel
alumn@ que sinta rexeitamento ou pequenas fobias
ante estes animais non se debería ocupar de accións
que signifiquen proximidade ou contacto con eles.
c Explicar clara e detidamente ao alumnado
que se vai traballar de forma cooperativa. Tratar
de aprender entre todos, axudarse, compartir
coñecementos e opinións, debater e chegar entre
tod@s ao mellor resultado.
c Unha vez á semana recoméndase un control
das actividades realizadas, que pode coincidir co
envío do post a través do formulario online.
c Non contestes directamente as preguntas
que che fagan os alumnos, especialmente nos
momentos iniciais, axúdaos a recorrer a outras
fontes de información, e a debater entre eles ou co
alumnado doutros centros a través do blogue “Ratos
no laboratorio”.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 7 -
2.3.3 No blogue
A didáctica das Ciencias Experimentais actual ten unha clara orientación socio-construtivista e outorga un papel clave á función da linguaxe e do
coñecemento compartido.
Con este obxectivo, e para propiciar o debate entre os estudantes dos centros participantes, pomos á vosa disposición o blogue “Ratos no laboratorio”,
ao cal se pode acceder a través de www.educabarrie.org/blogs
Débense enviar dous post semanais a través do blogue. Os post enviaranse a través dos formularios online. Recoméndase acompañar o post de
imaxes ou vídeos.
Tamén poderedes enviar outros materiais que queirades compartir (actividades de aula, contos, vídeos, etc.).
Se nalgunha ocasión tedes problemas de calquera tipo (dúbidas coa experiencia, non vos cargan os arquivos ao tratar de envialo a través do blogue,
etc.) podedes poñervos en contacto connosco no email ratosnolaboratorio@ingenyus.es e contestarémosvos en menos de 48 horas.
O blogue ten dúas grandes categorías: centros educativos e etapas clave do proxecto. De forma que podedes buscar a información a través dos dous
filtros.
Pedimos a vosa colaboración para motivarmos e orientarmos os comentarios dos estudantes no blogue. A vosa axuda é indispensable para que a
experiencia funcione correctamente!
2.4 avaliación
Cada alumno ou alumna, ou cada grupo, terá o seu portafolios, que podes someter semanalmente a tres tipos de avaliación:
ç Avaliación por niveis de rendemento entre grupos.
ç Avaliación do progreso individual..
ç Avaliación da colaboración (esixe acordar previamente, con todo o alumnado, cales son os criterios de colaboración, por exemplo: pedir axuda, axudar,
centrar a discusión, resumir, animar o grupo, etc.).

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 8 -
2.5 integración curricular
2.5.1 A quen se dirixe
O público obxectivo son os profesores e alumnos de Bioloxía de 4º de ESO e bacharelato. Aínda así, poden participar alumnos de niveis educativos
inferiores e doutras disciplinas.
2.5.2 Algunhas actividades para traballar por competencias
competencia en tratamento da información, competencia diXital, competencia en comunicación lingüística e competencia para aprender a aprender
•Nas viñetas do caderno coáronse uns cantos anacronismos. Localízaos e xustifícaos situándoos no seu contexto histórico-social verdadeiro.
•Profundar no estudo dalgúns dos personaxes que aparecen nas viñetas “Se Mendel soupese... “ sobre as súas achegas á ciencia e á historia destas.
•Estudar o momento histórico e social asociado a algunhas das datas representadas.
•Busca de personaxes non presentes nas viñetas “Se Mendel soupese... “ e igualmente relevantes no desenvolvemento da xenética.
•Crear unha cronoloxía da xenética baseada nas datas que aparecen no caderno.
•Ampliar a cronoloxía con novos fitos e personaxes.
•Localizar en Internet unha tradución en castelán ou galego do traballo orixinal de Mendel. Se non o conseguen: realizar a tradución ao castelán ou galego do traballo
orixinal de Mendel e compartilo en Internet.
•Colaborar activamente no blogue “Ratos no laboratorio”.
competencia social e cidadá, iniciativa e autonomía persoal
•Estudo dos aspectos éticos e sociais relacionados coa xenética.
•Estudar e debater as diferenzas culturais relacionadas co tratamento, acceso a información e posibilidades de aplicar avances en coñecementos xenéticos á realidade
dos cidadáns.
•Localizar na prensa noticias con compoñentes sanitarios, sociais e/ou en relación á xenética, debatelos dende diferentes puntos de vista, e redactar un documento
de consenso.
•Crear un debate sobre a importancia da investigación en xenética no mundo actual, centrado nos “medicamentos á carta”.
•Buscar información para crear unha campaña escolar sobre a importancia da investigación científica no desenvolvemento da sociedade, tomando como referencia
o Programa Diana.
•Desenvolver dende a área de TIE actividades relacionadas co emprendemento, tomando como exemplo de estudo a empresa Xaraleira.
•Colaborar e emprender en equipo, tanto para os coidados dos ratos como para as publicacións e os comentarios do blogue.
competencia cultural e artística
•Idear e crear unha produción artística para transmitir ao resto da comunidade educativa e ao mundo o transcurso da experiencia: vídeo documental, emisión radiofónica,
fotomontaxe, etc.
•Elaborar historias, novelas, debuxos ou poemas sobre os ratos.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 9 -
2.5.3 Programaciones
Anexo III / ProgramaCión 4º eso
Anexo IV / ProgramaCión 1º baCharelato
Anexo V / ProgramaCión 2º baCharelato
3. Bibliografía e recursos
3.1 sobre didáctica da Xenética
•BUGALLO RODRÍGUEZ, A. (1995) “A Didáctica da Xenética: Revisión bibliográfica”. Ensino das Ciencias, vol. 13 (3), pp. 379-385.
•BEALS, J.K. (1995) “Creative genetics. A lab fose all seasons”. Journal of College Science Teaching, vol. 24 (3), pp.183-185.
•IÑIGUEZ PORRAS, F.J. (2005) O Ensino da xenética: Unha proposta didáctica para a educación secundaria obrigatoria dende unha perspectiva construtivista. Departament de
Didáctica de lle Ciéncies Experimentades i da Matemática. Universitat de Barcelona. Dispoñible en Internet: [con acceso o 24-1-2011].
•JIMENEZ ALEIXANDRE, M.P. (1990) “Xogos de simulación e modelos de Xenética”. Ciencias Revistas de Ensinanzas, vol. (9), pp. 248-256.
•JOHNSON, S.K. e STEWART, J. (1990) “Using philosophy of science in curricula development: an example from high schools genetics”. International Journal of Science
Education, vol. 12 (3) pp. 297-307.
3.2 sobre aprendizaXe cooperativo
• JOHNSON, D.W. y cols. (1999): A aprendizaxe cooperativa na aula. Barcelona: Paidós.
• OVEJERO, LA. (1990): A aprendizaxe cooperativa. Unha alternativa eficaz ao ensino tradicional. Barcelona: PPU.
3.3 recursos na web
• The gene chart. Unha táboa dos principais alelos para as cores, marcadores e as principais variedades de ratos. No mesmo sitio encontrarás máis información xenética
sobre os ratos. http://www.hiiret.fi/eng/breeding/genetics/chart.html
• Mouse genetics. Outro sitio con ampla información sobre xenética de ratos. http://www.mousegenetics2011.org/
• Mouse husbandry, breeding and development. Cría, mellora e desenvolvemento de colonias de ratos. http://www.research.uci.edu/tmf/husbandry.htm
• Mouse Obesity Gene Map. Mapa xenético con xenes candidatos indutores da obesidade en ratos. http://jn.nutrition.org/content/127/9/1909S.full
• Bioxeo. Excelente páxina de Carlos de Paz onde podedes encontrar recursos como esta breve introdución á xenética. http://www.bioxeo.com/wordpress/?p=119
• DNA from the Beginning. Todo o que necesitas saber sobre o ADN. http://www.dnaftb.org/
• educaBarrié. Onde podedes saber máis sobre o Programa Diana e o proxecto La historia nunca contada de Mendel www.educabarrie.org/proyectos
• Xaraleira www.xaraleira.com