Шымкент келбеті 99
Жұма 14 желтоқсан 2018 жыл
Жұма 14 желтоқсан 2018 жыл
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ұлы даланың жеті қыры<br />
www.shymkala.kz<br />
№<strong>99</strong> (1638)<br />
14 желтоқсан 2018 жыл<br />
5<br />
ОЗЫҚ ОЙ ҚҰДІРЕТІ<br />
Оңалбай АЯШЕВ<br />
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық<br />
университетінің ректоры, ҚР ҰҒА корреспондентмүшесі,<br />
п.ғ.д. профессор, Түркістан облыстық<br />
мәслихатының депутаты, ОҚО Құрметті азаматы<br />
u<br />
Басы 1-БЕТТЕ<br />
Мемлекеттің даму тарихында<br />
көптен күткен, жан-жақты<br />
негізделген, сарапталған, жүйелі<br />
тынысы бар тіршілік қазынасы.<br />
«Ұлы дала тарихы» деген<br />
ғылым саласы ашылды.<br />
Елбасы ежелгі дәуірден<br />
қазіргі заманға дейінгі кезеңді<br />
қамтитын барлық отандық<br />
және шетелдік мұрағаттар<br />
дүниесіне іргелі зерттеулер<br />
жүргізу үшін «Архив –<br />
2025» жеті жылдық бағдарламасын<br />
ұсынды. Архив құжаттары<br />
— тарих қазынасы, рухани<br />
байлық. Дәл қазіргі уақытта<br />
қоғамда тарихқа деген<br />
сұраныс артуда. Тарих ғылымының<br />
басты мақсаты – объективті,<br />
жүйелі, сенімді білімдер<br />
негізінде тарихи ақиқатқа<br />
қол жеткізу. Көрші елдердегі<br />
архивтерде сақтаулы деректердің<br />
құпиясын ашар уақыт<br />
келді. Ел тарихшылары бірігіп,<br />
аталған бағдарламаны жүзеге<br />
асыруда жұдырықтай жұмылады<br />
деп сенім білдіреміз. Рухты<br />
көтеріп, бабалар ерлігімен<br />
мақтанатын, отаншылдық қасиетті<br />
көтеретін тарих жазылар<br />
заман туды. Қазіргі таңда<br />
тамсанып, таң қалып жүрген<br />
батыстың бізден үйренгенін,<br />
Қазақ елі материалдық мәдениеттің<br />
отаны екенін, мыңдаған<br />
жылдар бұрын ата-бабасы<br />
ойлап тапқан жаңалықтың<br />
бүгінгі өркениет бастауы екенін<br />
біліп өскен балалардың бойында<br />
еліне, ұлтына деген мақтаныш<br />
сезімі артары ақиқат. «Ұлы<br />
даланың жеті қыры» – осы бағыттағы<br />
темірқазық.<br />
Еуразия кіндігінде орналасқан<br />
Алтайдан Қырымға созылған<br />
Ұлы даламыз – Шығыс пен<br />
Батысты жалғаған, өркениеттер<br />
мен мәдениеттер тоғысындағы<br />
алтын көпір. Әлемдік сауда<br />
жүйесінің дамуына, бүгінгі<br />
транзиттік «дәліздердің» пайда<br />
болуына тікелей ықпал еткен<br />
Ұлы Жібек жолы – қазақтың<br />
бағы. VI-VII ғасырларда<br />
Қытайдан бастау алған керуен<br />
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан<br />
даласын, Отырар, Тараз, Сайрам,<br />
Түркістан, Суяб, Баласағұн<br />
сынды мәдениет пен ғылымның<br />
орталықтары болған қалаларды<br />
басып өткен. Ұлы Жібек<br />
жолының бойында орналасқан<br />
көшпенділер тарихының өркениет<br />
көшінде алдыңғы шепте<br />
болуы заңдылық.<br />
Асқар Сүлейменовтің «Өзгелер<br />
маймылдан жаралса жаралған<br />
шығар, қазақ жылқыдан<br />
жаралған» деген сөзі «Ұлы<br />
даланың жеті қырын» оқығанда<br />
ойға оралды. Ұлы даланың<br />
айрықша қырының бірі – атқа<br />
міну мәдениеті екенін Елбасы<br />
ерекше атап өтті. ХХ ғасырдың<br />
80 жылдары Көкшетаудағы Ботай<br />
қонысынан жүз мыңдаған<br />
жылқы сүйектері табылып,<br />
оған дейін ондай көп жылқы<br />
сүйектері ешбір жерден кездеспегені<br />
туралы кезінде баспасөзде<br />
жазылды. Жылқы сүйегінің<br />
көптігінен сол кездегі<br />
адамдар оны өз баспаналарын<br />
бекітуші құрал ретінде пайдаланған<br />
деген де ақпарат бар.<br />
Бірінші рет жылқыны қолға<br />
үйреткен көшпенділер екенін<br />
осы Ботай қонысынан табылған<br />
ауыздықтың сулықтарын<br />
зерттеу арқылы қорытынды<br />
жасалған: АҚШ-тағы Жылқы<br />
тарихы институтының директоры<br />
Дэвид Энтони жылқылардың<br />
бас сүйегінің азу тістерінің<br />
қажалғандығына көз<br />
жеткізген. Ағылшынның үлкен<br />
генетигі Алан Отрам Ботай<br />
қонысындағы үлкен құмыралардың<br />
түбіндегі жұғындыларды,<br />
органикалық заттарды<br />
зерттегенде жылқының сүті,<br />
яғни қымыз екендігін дәлелдеген<br />
екен. Демек, немістердің<br />
қымызды патенттеп иеленуіне<br />
ешқандай негіз жоқ. Бұған<br />
әйгілі тарихшы Герадоттың<br />
осыдан екі жарым мың жыл<br />
бұрын сақтардың қымызды<br />
қалай пайдаланатынын, қалай<br />
сақтайтыны туралы жазбасын<br />
қосыңыз. Археологиялық<br />
зерттеулер осыдан 6000<br />
жыл бұрын ботайлықтардың<br />
жылқыны қолға үйреткенін,<br />
екіншіден, мініске пайдаланғанын,<br />
үшіншіден, жылқының<br />
сүтін ішкенін айқындаған.<br />
Және Ботай қонысынан табылған<br />
жан-жағын таспен қалап,<br />
ішін күйдіріп, жылқының<br />
етін қысы-жазы бұзылмайтындай<br />
етіп жасаған ет сақтайтын<br />
қамбаларды Сарыарқа қазақтары<br />
ХХ ғасырдың басына дейін<br />
пайдаланған.<br />
Тарихтың атасы атанған<br />
әйгілі Геродот: «Олар ат үстінде<br />
де, жаяу да соғыса береді,<br />
соғыстың екі тәсілін де жетік<br />
меңгерген: садақпен және найзамен<br />
қаруланған, қарапайым<br />
қару мен айбалтаны да қолданады.<br />
Сондай-ақ олар аттарының<br />
алқымын сауытпен қаптайды,<br />
ал жүгендерін, ауыздықтарын<br />
және құйысқандарын<br />
алтынмен зерлейді» деп<br />
жазғанын білеміз. Ал араб саяхатшысы<br />
Ибн-батута «…Дешті<br />
Қыпшақтарда төрт доңғалақты<br />
үлкен арбалар болады. Оған<br />
екі немесе бірнеше ат жегіледі,<br />
кейде ат орнына арбаның<br />
жеңілдігі мен ауырлығына<br />
қарай қара мал немесе түйе<br />
пайдаланылады» дейді. Тіпті<br />
бүгінде ІІ Екатерина айтты<br />
дейтін аңызға бергісіз «Қазақтарды<br />
атқа мінгізбеңдер. Олар<br />
атқа мінсе кімді болса да таптап<br />
кетуден тайынбайды» деген<br />
де сөз бар.<br />
Жылқыны адам еркіне<br />
көндіру арқылы адамзат<br />
кеңістікті меңгеру ісінде үлкен<br />
қадам жасады. Қазақтарды<br />
жылқы мінезді халық деп<br />
тегін айтпайды. Жылқы – таза,<br />
кірпияз, кінәмшіл, судың тазасын<br />
ішіп, шөптің асылын ғана<br />
жейтін, өте интеллектуалды<br />
жануар. Өзіне басқаның үстемдік<br />
етуіне, талауына, аяққа<br />
басуына жол бермейтін,<br />
еркіндікті сүйетін жылқы –<br />
бостандық символы. 20 шақырым<br />
жердегі дыбысты сезіп<br />
қоятыны, тас қараңғыда қаншама<br />
алыстағыны көзі көріп,<br />
адам естімейтін дыбыстарды<br />
құлағы шалып, иіс сезгіштік<br />
қасиеттері басқа жануарларда<br />
кездеспейді. Жылқы мінген қазақ<br />
алыстағыны көріп, қияндағыны<br />
шалды, ой-өрісі мен қиял<br />
көкжиегінде шек болмады. Қазақ<br />
жылқының етін жеп, қымызын<br />
ішкендіктен қуаты артып,<br />
тегеурінді алып күш иесі<br />
атанды. Атқа мінгенде арқаланды,<br />
жүйріктің тізгінін бос<br />
жібергенде құшағына бүкіл даланы<br />
сиғызардай құдіретке ие<br />
болды. Атқа міну мәдениетін<br />
әлемге көшпенділер осылай<br />
үйретті.<br />
Қазіргі орта және жас буынның<br />
кейбірінің атқа отыра алмауы<br />
– ұлт қасіреті. Атқа мінбек<br />
тұрмақ, қасына баруға қорқақтап,<br />
қашып тұратыны да<br />
жасырын емес. Жайдақ мініп,<br />
бәйгеге шапқан, көкпар тартып,<br />
теңге ілген, аударыспақ<br />
ойнап, қыз қууға қатысқан бабалар<br />
салтын жаңғыртар уақыт<br />
келді. Осы тұрғыда ат спортын<br />
дамыту, жүйелі жұмыстар<br />
жүргізуді жетілдіруде қалталы<br />
ел азаматтарының қолдауы қажет.<br />
Шүкіршілік, ондай ұлт жанашырлары<br />
баршылық.<br />
Жезқазған мен Ұлытау жер<br />
қойнауларын зерттеуші және<br />
керемет білгірі Қ.И.Сәтбаевтың<br />
пікірінше Милықұдық кент<br />
жұрты Қазақстанның ежелгі<br />
металлургия орталығы болған.<br />
Металл өңдеуді, темір қорытуды<br />
алғашқы болып игерген<br />
көшпенділердің қолынан<br />
шыққан теңдесі жоқ асыл бұйымдар<br />
«скифтердің аң стилі»<br />
деген ерекше атауға ие болып,<br />
әлем халықтарын бүгінгі күнге<br />
дейін таңдандырумен келеді.<br />
Байлығы, сән-салтанаты<br />
ұстанған бұйымдары мен киген<br />
киімдерінен көрінетін орта<br />
ғасырлардағы ата-бабаларымыздың<br />
ұлттық киімдері олардың<br />
өмір сүру салты мен жағдайын<br />
айқындайды. Қазақтың<br />
әйгілі Әлкей Марғұланы бастаған<br />
ғалымдар Шілікті мен<br />
Берел қорғандарындағы қазбалар<br />
барысында «скиф-сібір<br />
аң стиліне» немесе сақ өнеріне<br />
(б.з.д. V-III ғғ.) жататын алтын<br />
бұйымдар тапқаны тарихтан<br />
белгілі. Қорымнан табылған<br />
бұл бұйымдар далалықтардың<br />
металл өндіру мен оны қорыту,<br />
әртүрлі бұйымдар жасаудың<br />
шебері болғанын әлемге<br />
әйгілеп, ұлы өркениеттің мұрагерлері<br />
екенімізді нақтылай<br />
түседі. Белгілі археологтар Кемал<br />
Ақышев пен Бекмұханбет<br />
Нұрмұханбетов анықтаған «Алтын<br />
адам» қазақтың қана емес,<br />
күллі көшпенділердің айбарына<br />
айналды. Грек тарихшысы<br />
Геродот өзінің атақты «Тарихында»<br />
былай дейді: «Сонымен<br />
өмірге қажеттінің бәрі скифтерде<br />
бар. Барлық халықтардың<br />
ішінде тек скифтер ғана<br />
қажетті өнерге ие». Ал грек<br />
географы Страбон: «Қымыздан<br />
ішімдік жасайтын скифтер әділетті.<br />
Шынында да, біз скифтерді<br />
ең ақкөніл, айлакерліктен<br />
неғұрлым алыстау, сонымен<br />
қатар, неғұрлым үнемшіл<br />
және бізге қарағанда, неғұрлым<br />
тәуелсіз деп есептейміз»-<br />
дейді. Сол кезеңнен бері үзілмей<br />
келе жатқан ата-баба дәстүрін<br />
келер ұрпаққа жеткізу<br />
– бізге аманат. Қолөнер, ағаш<br />
өңдеу мен темірден түйін түю<br />
сынды ұлт шеберлерінің далалық<br />
мектебінен үйренеріміз<br />
көп. Оларға өз өнерлерін жас<br />
ұрпаққа жеткізуге мүмкіндіктер<br />
жасағанымыз абзал. Орта<br />
мектептер мен арнайы, жоғары<br />
оқу орындарының жанынан<br />
қолөнер мектептері мен ағаш,<br />
темір өңдеу шеберханаларын<br />
ұйымдастыру нәтижелі еңбекке<br />
қол жеткізеді. Бұл өз тәжірибемізден<br />
белгілі: университеттегі<br />
«Сәндік өнер» бөлімінің<br />
туындылары бүгінде әлем назарында.<br />
Алтай таулары – түркі дүниесінің<br />
ортақ үйі. Біздің<br />
дәуіріміздің І мыңжылдығының<br />
орта шенінде осы Алтайда<br />
Түркі дүниесі пайда болып, Ұлы<br />
дала тарихының жаңа кезеңі<br />
басталған. Адамзаттың ұстазы<br />
Әбу Насыр әл-Фарабиді өмірге<br />
әкелген орны бөлек Отырар мен<br />
Қожа Ахмет Яссауи ілім алған<br />
Түркістан қалаларының тарих<br />
сахнасында қайта жаңғыруы –<br />
руханияттың жандануы. Әл-Фарабидің<br />
қазақ екендігін мың<br />
жылдан соң дәлелдеген әрі зиратын<br />
тапқан, фарабитанудың<br />
атасы, атақты шығыстанушы,<br />
академик Ақжан Машани – аспан<br />
мен жер ғылымын жаңаша<br />
зерттеудің негізін салған<br />
аса терең ғұлама ғалым. Ұлы<br />
даланың ұлы есімі деуге лайық<br />
тұлға.<br />
Біздің еліміз алма мен қызғалдақтың<br />
отаны. Алманың сиверс<br />
аталатын сорты Қазақстан<br />
жерінде 165 млн жыл бұрын<br />
пайда болған екен. Әйгілі<br />
генетик Николай Вавилов 1929<br />
жылы Қазақстанды «әлем алмаларының<br />
генетикалық орталығы»<br />
деп жариялаған. Алманың<br />
атауын иеленген Алматы<br />
қаласының апортын әлем<br />
біледі. Еліміздің оңтүстігінде<br />
өсірілетін алманың түрлі<br />
сорттарын экспорттап, шетелге<br />
шығаруды одан әрі жалғастырып,<br />
жандандыру экономикамыз<br />
үшін де тиімді. Тек істің<br />
көзін тауып, алма өсіруді шындап<br />
қолға алсақ болғаны.<br />
Көктемде көк белді бар-жоғы<br />
15-20 күнге қызылды-жасыл<br />
ғажайып түске бөлейтін<br />
қызғалдақ гүлінің 120-дан аса<br />
түрі бар болса, оның 12-сі тек<br />
Қазақ жерінде ғана өседі екен.<br />
Қазақстанды «Қызғалдақтың<br />
отаны» деп қалай атамайсыз<br />
мұнан соң?! Алайда, Қазақстанда<br />
өсетін қызғалдақтың<br />
18 түрі «Қызыл кітапқа» еніп<br />
үлгерген. Кейбірін сату үшін,<br />
келесілерін хош иісті парфюмериялық<br />
заттарға, енді бірін<br />
дәрі-дәрмек жасауға пайдаланылатын<br />
қызғалдақтың сұлулығын<br />
ақындар өлеңге, сазгерлер<br />
әнге қосқан. Ел байлығын<br />
дәріптеп, қастерлеу соңғы<br />
жылдары қолға алына бастады.<br />
Түркістан облысы Түркібасы<br />
жеріндегі қызғалдақты алқап<br />
– Шұбайқызыл мемлекет<br />
қарауына өтіп, көздің қарашығындай<br />
сақталуда. Қызғалдақ<br />
өсіруді қолға алу жас ұрпақтың<br />
эстетикалық талғамын ғана қалыптастырып<br />
қоймай, Отанға,<br />
туған өлкенің әсемдігіне деген<br />
сүйіспеншілігін арттырары<br />
сөзсіз. Нидерландықтар сияқты<br />
табыс көзіне айналдыруды да<br />
йластырған жөн.<br />
«Қазақстан – күллі түркі<br />
халықтарының қасиетті «Қара<br />
шаңырағы». ...Жаңа облыс орталығы<br />
ретінде Түркістанды<br />
дамыту барысында оның халықаралық<br />
аренадағы беделін<br />
жүйелі түрде арттыру. Қазақстанның<br />
ежелгі астанасы халқымыздың<br />
рухани орталығы<br />
ғана емес, сондай-ақ, бүкіл<br />
түркі әлемі үшін киелі орын».<br />
Елбасы осылай деді. Түркістанды<br />
түлету – перзенттік парыз.<br />
«Түркі өркениеті: түп тамырынан<br />
қазіргі заманға дейін» атты<br />
жоба аясына өткізілер іс-шаралардың<br />
негізгі мақсаты – түркі<br />
халықтарының басын біріктіру,<br />
Түркістанды әлемдік деңгейге<br />
көтеру.<br />
Біз Елбасының «Ұлы дала»<br />
атты ежелгі өнер және технологиялар<br />
музейін ашу және<br />
оған Қазақстан жерінен табылған<br />
құнды археологиялық<br />
ескерткіштер мен археологиялық<br />
кешендердің экспозициясы<br />
қою туралы тапсырмасын<br />
жүзеге асырудамыз: Оңтүстік<br />
Қазақстан мемлекеттік педагогикалық<br />
университетінде «Ұлы<br />
Дала Елі – өркениеттер тоғысында<br />
(б.з.д. 100 мың жыл –<br />
ХІІ ғасыр)» атты археологиялық<br />
көрме орталығы бар. Көрмеде<br />
студенттік археологиялық<br />
жасақ материалдары қойылған.<br />
1964 жылы негізі қаланған<br />
ОҚМПУ археологиялық<br />
жасағы – ғылыми-тәжірибелік<br />
қызметін үзіліссіз жүргізіп келе<br />
жатқан Қазақстандағы жалғыз<br />
студенттік ұжым.<br />
Бас кезеңде қазба жұмыстарының<br />
алғашқы нысандары<br />
ерте IV ғасырдағы отырықшылар<br />
қоныстары – Қарауылтөбе,<br />
Наймантөбе, Төрткөлтөбе<br />
болды. ҚР орталық мемлекеттік<br />
мұражайында б. з. д. IV<br />
ғ. - б. з. IV ғ. Оңтүстік Қазақстандағы<br />
Арыс мәдениетінің<br />
негізін құрайтын ескерткіштердің<br />
атаулы қоры бар. ОҚМ-<br />
ПУ-дың археологиялық жасағының<br />
бүгінгі жетекшісі А.Н.Подушкин<br />
– б.з.д. І ғ. - б. з. IV ғ.<br />
керамикалық кірпіш-кестелердегі<br />
қаңлы жазбаларының үлгілерін<br />
тапқан бірегей ғалым.<br />
Университеттің «Ұлы Дала<br />
Елі – өркениеттер тоғысында<br />
(б.з.д. 100 мың жыл – ХІІ ғасыр)»<br />
атты археологиялық көрме<br />
орталығында Оңтүстік Қазақстанның<br />
ежелгі заманнан<br />
орта ғасырға дейінгі бай мәдени<br />
мұрасы мен тарихы бірегей артефактілер<br />
мен көрнекі жазықтық<br />
ақпараттар арқылы берілген.<br />
Материалдар оқу үрдісінде<br />
толық пайдаланылады. Орталықтың<br />
туған өлкенің тарихимәдени<br />
мұрасын насихаттауда,<br />
қазіргі қазақ этносы мен мемлекеттілігінің<br />
бастауында тұрған<br />
ежелгі көшпелі және отырықшы-егіншілік<br />
халықтардың<br />
дәстүрлерін бүгінгі ұрпаққа<br />
жеткізуде атқаратын рөлі зор.<br />
Көрмеде студенттердің археологиялық<br />
жасағының 54 жылдан<br />
бері жинаған далалық экспедицияларының<br />
нәтижелері<br />
– қорымдардан табылған қару-жарақ,<br />
керамикалық ыдыстар,<br />
тұрмыстық заттар, сүйектен,<br />
тастан, темірден жасалған<br />
бұйымдар көрсетілген.<br />
Қазба жұмыстарының нәтижесі:<br />
–Қаңлы мемлекеті кезеңіндегі<br />
Алтынтөбе, Көкмардан,<br />
Күлтөбе, Үшбастөбе қорымдары<br />
(б. з. д. ІІ ғ. – IV ғ.);<br />
–Оңтүстік Қазақстандағы<br />
тас дәуірінің ескерткіштері (б.<br />
з. д. 100 – III мыңжылд.);<br />
– орта палеолит дәуіріндегі<br />
Өгем шатқалы аймағындағы<br />
орман палеолит тұрағы (б.з.д.<br />
100 мыңжылд.);<br />
–Оңтүстік Қазақстандағы<br />
қола дәуірі (б.з. д. ІІ-І мыңжылд.);<br />
- Оңтүстік Қазақстан аумағындағы<br />
сақтар дәуірі (б.з. д.<br />
VII ғ.– II ғ.);<br />
– Оңтүстік Қазақстандағы<br />
Ғұн дәуірі (б.з. І ғ.);<br />
–– III ғ. Оңтүстік Қазақстандағы<br />
сарматтар дәуіріндегі<br />
ірі ыдыстың қабырғаларында<br />
шикі балшық бойынша өңделген<br />
сармат белгісі – иконографиясы<br />
Солтүстік Қара теңізіндегі<br />
сарматтар билеушілерінің<br />
патшалық белгілеріне тиесілі<br />
(б.з. д. II ғ.);<br />
–Қаңлы мемлекетінің Күлтөбе,<br />
Үштастөбе, Қылышжар,<br />
Күлтөбе қорымдары (б. д. II ғ.<br />
– б.з. IV ғ.);<br />
– Қаңлы мемлекеті кезеңіндегі<br />
хат, оның арамей алфавиті<br />
мен идеограммаларымен<br />
ежелгі иран тілінің Шығыс диалектілерінің<br />
бірін таңбалауы (б.<br />
д. II ғ. – б.з. IV ғ.);<br />
– Қараханидтер мемлекеті<br />
кезіндегі ою-өрнектелген ыдыстардардағы<br />
мөр секілді кескінделген<br />
кейбір үзінділерде араб<br />
тіліндегі жазулардың (эпиграфика)<br />
кездесуі (X-XII ғасыр).<br />
Көрмеге қойылған жәдігерлер<br />
мен табылған заттар<br />
біздің дәуірімізге дейінгі 100<br />
мың жылдан бастап және<br />
біздің дәуіріміздің XII ғасырына<br />
дейінгі кезеңді қамтиды.<br />
Ол қазіргі қазақ халқының этногенезі<br />
үдерісіне тікелей қатысатын<br />
ежелгі көшпелі және<br />
отырықшы-егіншілік этностарының<br />
материалдық, рухани<br />
мәдениеті мен өркениетінің<br />
жоғары деңгейін көрсетеді.<br />
Түркістан облысының Мақтарал<br />
ауданының орталығы<br />
Жетісай қаласынан 30 шақырым<br />
солтүстік-шығыста,<br />
«Үтірлі» ауылынан 12 шақырым<br />
солтүстік-батыста, Сырдария<br />
өзенінен 2 км оңтүстікте,<br />
Сырдарияға құятын Сорөзек<br />
саласының жағалауында<br />
ортағасырлық Ұтырлы (Үтіртөбе)<br />
қаласының орны бар. Ұтырлы<br />
(Үтіртөбе) қаласын Қазақстан<br />
археологтары зерттемеген.<br />
Ұтырлы (Үтіртөбе) қаласына археологиялық<br />
зерттеу жұмыстарын<br />
жүргізуді Жетісай қаласындағы<br />
мемлекеттік емес<br />
«Сырдария» университетінің<br />
профессор-оқытушылары қолға<br />
алды. Университеттің қаржыландыруымен<br />
2004 жылы<br />
белгілі археолог М.Қасенов бастаған<br />
«Сырдария» археологиялық<br />
экспедициясы, ал 2009-2017<br />
жылдары «Археолог» Халықаралық<br />
ғылыми-зерттеу орталығы»<br />
ЖШС директоры, т.ғ.д.,<br />
профессор М. Елеуов бастаған<br />
Сырдария университетінің профессор-оқытушылары<br />
мен студенттерінен<br />
құралған «Мырзашөл»<br />
археологиялық экспедициясы<br />
ортағасырлық Ұтырлы<br />
(Үтірлі) қаласына археологиялық<br />
зерттеу жұмыстарын<br />
жүргізді. Ұтырлы (Үтіртөбе) қаласына<br />
жүргізілген археологиялық<br />
қазбалар нәтижесінде қала<br />
құрылыстары, ондағы бөлмелер<br />
ашылып, баға жетпес тарихи<br />
жәдігерлер табылды.<br />
Ортағасырлық Ұтырлы<br />
(Үтіртөбе) қаласына жүргізілген<br />
археологиялық қазбалар:<br />
– Үтіртөбе қаласының өмір<br />
сүрген уақыты ҮІІІ-ХІІ ғғ. Қаланың<br />
салыну кезеңі оғыз дәуіріне<br />
сәйкес. Оған қаладан табылған<br />
жәдігерлер дәлел. Үтіртөбе<br />
өзінің жобасы жағынан өте<br />
ерекше құрылыс. Қала дамуының<br />
шарықтау шегі Х-ХІІ ғғ. Бұл<br />
кезең бүкіл Орта Азия мен Қазақстан<br />
қалаларына тән. Қала<br />
басқа қалалармен сауда және<br />
экономикалық байланыста<br />
болған. Қазбалардан табылған<br />
құмыра, металл, зергерлік<br />
бұйымдар басқа қалалардағы<br />
жәдігерлерге өте ұқсас.<br />
– Үтіртөбе қаласы геосаяси<br />
жағынан Ұлы жібек жолының<br />
Сырдың сол жағалауындағы<br />
тармағында, тоғыз жолдың<br />
торабында, қолайлы жерде<br />
орналасқан. Қаланың құрылыс<br />
жобасы да орта ғасырлық<br />
қалалардың жобасына сәйкес.<br />
Сонымен бірге бір ерекшелігі<br />
қала сыртында зираттың болғандығы.<br />
Ислам діні қала тұрғындары<br />
негізгі діні болғандығын<br />
көруге болады. Бұл қаланың<br />
құрылыстары шикі кірпіш<br />
пен қыш кірпіштен салынан.<br />
Бұл дәстүрлі құрылыс Сыр<br />
бойы қалаларына тән.<br />
– Үтіртөбеде сырттан келген<br />
заттардың (моншақ, шыны<br />
т.б.) табылуы оның жібек жолының<br />
бір тармағында жатқандығына<br />
дәлел болады. Ұлы Жібек<br />
жолының бір тармақшасы<br />
осы өңірден өткен деп есептеуге<br />
толық негіз бар.<br />
Ұлттық сана-сезімнің тірегі<br />
– тарихи сана-сезім. Оңтүстік<br />
Қазақстан мемлекеттік университеті<br />
және мемлекеттік емес<br />
«Сырдария» университетінің<br />
археологиялық студенттер жасағының<br />
осы тәуелсіздік жылдары<br />
жүргізген зерттеу жұмыстары<br />
нәтижесінде табылған ел<br />
тарихын шегелейтін, сирек кездесетін<br />
жәдігерлерді Ресей, Алмания,<br />
Корея, АҚШ, Франция,<br />
Испания, Португалия, Түркия,<br />
Египет елдерінен келген қонақтар<br />
көргенде бастарын шайқады.<br />
Бұған не дейсіз?! Дәлелге<br />
дәлелдің қажеті жоқ.<br />
Ғылымның түбі – тазалық.<br />
Олай болса абыройы асқақтаған<br />
біздің елге досты қуантатын,<br />
ала көздің мысын басатын<br />
ғылыми тұрғыдан дәлелденген,<br />
Ел мақтан тұтатын<br />
«Ұлт тарихы» керек. Елбасының<br />
«Ұлы даланың жеті<br />
қыры» осыны меңзейді. Бірге<br />
болайық. Түнде ұйықтамайық,<br />
күндіз отырмайық. Елбасының<br />
терең қозғауын мен осылай<br />
түсіндім.