Eurasian education №4 2019

¹7 (7) 2015 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық 

журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің 

түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық 

зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік, 

педагогикалық журнал. 

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық, 

жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу 

жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен 

бөлісулеріне ықпал ету. 

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге, 

сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный 

научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и 

эмпирические исследования представителей различных школ и направлений 

Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья. 

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации 

образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных, 

естественных наук, а также распространение передового 

опыта педагогов. 

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования, 

студентов и широкого круга читателей. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International 

journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan 

schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad. 

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of 

education and research works in the field of social sciences and humanities and natural 

sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue. 

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system, 

university students, and all those who interested in humanities. 

97

¹4 (29) 2019 

"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ" 

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал 

Международный научно-методический, педагогический журнал ¹4 (29) 2019 

Scientific, methodical, pedagogical international journal 

ШЫҒУ ЖИІЛІГІ 

ПЕРИОДИЧНОСТЬ 

PERIODICITY: 

айына бір рет 

один раз в месяц 

1 time per month 

МЕНШІК ИЕСІ 

СОБСТВЕННИК / OWNER: 

"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС 

БАС РЕДАКТОР 

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР 

EDITORIAL - IN CHIEF: 

Арафат Мамырбеков 

Arafat Mamyrbekov 

БАС РЕДАКТОРДЫҢ 

ОРЫНБАСАРЫ 

ЗАМЕСТИТЕЛЬ 

ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА 

ASSISTANT EDITOR: 

Азамат Азатов / Azamat Azatov 

Қазақстан Республикасы 

Инвестициялар және даму 

министрлігінің 

Байланыс, ақпараттандыру 

және ақпарат комитетінде 

24.11.2014 ж. есепке қойылып, 

№14770-Ж куәлігі берілген. 

Свидетельство о постановке 

на учет выдано Комитетом 

связи, информатизации и 

информации Министерства по 

инвестициям и развитию 

Республики Казахстан 

№14770-Ж от 24.11.2014 г. 

Registered in The Ministry of 

Investment and Development of 

the Republic of Kazakhstan, 

Communication and Information 

Committee 24.11.2014. 

Certificate No. 14770-Ж. 

РЕДАКЦИЯНЫҢ 

МЕКЕНЖАЙЫ / 

АДРЕС РЕДАКЦИИ / 

THE EDITORIAL OFFICE 

ADDRESS: 

0 7 1 4 0 0 

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 

2 қабат, 3 кеңсе. 

г. Семей, ул. Уранхаева, 

45, 2 этаж, офис 3. 

Semey, Uranhayev Street 45, 

2nd floor, office 3. 

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, 

e-mail: 

eruditgroup@gmail.com 

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: 

Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор. 

Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант. 

Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент. 

Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, 

профессор 

Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор 

Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы 

Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің 

профессоры (Түркия) 

Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің 

қауымдастырылған профессоры (АҚШ) 

Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы, 

қауымдастырылған профессор. 

Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор 

Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор. 

Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты. 

Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия) 

Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария) 

Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор 

(РФ) 

Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы 

Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры 

(АҚШ) 

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: 

Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор. 

Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант. 

Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент. 

Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор 

(Россия) 

Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор 

Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук. 

Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале 

(Турция) 

Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского 

государственного университета (США) 

Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный 

профессор. 

Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор 

Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор. 

Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук. 

Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция) 

Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария) 

Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ) 

Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей 

Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного 

университета (США) 

EDITORIAL BOARDERS: 

Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor 

Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university 

(Turkey) 

Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA) 

Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia) 

Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences 

Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor 

Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences 

Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA) 

Karlygash Aubakirova, PhD student. 

Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor 

Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor 

Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF) 

Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey. 

Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey) 

Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland) 

Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent. 

Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor. 1


МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS 

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY 

Мамырбеков А.М. Ұлты неміс, жаны қазақ жанұя: Яша және Роза Браукасттар ...........................................................................4 

Жұмағазинов Б.Қ. Шығыс Қазақстан қазақтарының сәндік-қолданбалы өнері (ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басы).......8 

Ибраева Б.О. ХІХ ғасырдың аяғындағы Семей өңіріндегі мерзімді баспасөздің қалыптасуы .......................................................11 

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMICS 

Асқатова Н. Қазақстан Республикасының экологиялық мәселелерге байланысты әлеуметтік жағдайы мен ахуалы.............13 

ГЕОГРАФИЯ ГЕОГРАФИЯ GEOGRAPHY 

Сембаев Е.Н., Исабекова К.С. Разработка методики геодезического обеспечения процесса строительства гидротехнических 

сооружений..............................................................................................................................................................................................17 

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS 

Бейбітова М.С. Филология ғылымындағы эвиденциалностьты зерттеудегі негізгі бағыттар.......................................................19 

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS 

Ваулин С.А..Урок "Adobe Page Maker 6.5 - Загрузка Page Maker и создание новой публикации" (Из авторского учебного пособия 

"Adobe Page Maker") ...............................................................................................................................................................................23 

Кульжанова А.О., Саниязова А.М., Кудайбергенова Ж.К. Мақсат қою - жаңартылған білім беру мазмұнын жүзеге асыру 

жағдайындағы заманауи сабақтардың басты кезеңі...........................................................................................................................27 

Волкогон Л.И. Нестандартные задания по математике...................................................................................................................29 

2


ОҚЫРМАНҒА СӨЗ 

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін 

экономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның 

сапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет. 

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері 

мен нарықтық экономикалық қатынастар, 

қарқынды дамып келе жатқан технологиялық 

жетістіктер күннен күнге педагогтар мен 

ғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсіби 

сауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағы 

мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар мен 

ұстаздардың бәсекелестік жағдайында өз 

орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін 

көрсететін маман болуға итермелейді. Сол 

себепті де ғылым мен білім беру саласы 

мамандарының кәсіби біліктілігінің жоғары 

болуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан 

шаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрі 

тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі 

тиіс. 

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен 

жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралық 

деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. 

Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететін 

құрал болатыны сөзсіз. 

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен 

педагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал 

беттерінде таратып отыруды жөн көрді. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің 

кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік 

береді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін. 

Бас редактор 

3


Òàðèõ 

Мақалада неміс ұлтының қазақ даласына депортациялану 

тарихына шолу жасалған. Шығыс Қазақстан Облысы Ақсуат 

ауданынан Германияның Золинген қаласына көшкен неміс 

әулетінің тарихы мен қазіргі тұрмысы сипатталады. 

Статья посвящена истории депортации немецкого 

народа в земли Казахстана. Описаны история и нынешняя 

жизнь немецкой семьи, переехавшей из Аксуатского района 

Восточно-Казахстанской области в город Золинген 

Германии. 

МАМЫРБЕКОВ 

АРАФАТ МАЖИТҰЛЫ 

Тарих ғылымдарының кандидаты, Семей 

қ. Шәкәрім атындағы мемлекеттік 

университетінің Философия және 

саясаттану кафедрасының доценті 

The article is devoted to the history of the deportation of the German 

people to the lands of Kazakhstan. The author describes the 

history and current life of a German family who moved from the 

Aksuat district of the East Kazakhstan region to the city of Solingen, 

Germany. 

4 

ҰЛТЫ НЕМІС, ЖАНЫ ҚАЗАҚ ЖАНҰЯ: 

ЯША ЖӘНЕ РОЗА БРАУКАСТТАР 

2016 жылы DAAD бағдарламасы бойынша 

ғалымдардың зерттеулерін қолдау грантына ие болып, 

Германиядағы Макс Планк атындағы Әлеуметтік 

антропология институтында зерттеу жұмысымды 

жүргіздім. Шығыс Қазақстаннан Еуропаға көшкен 

жанұяларды тауып, олардың қазіргі тұрмысымен 

танысып, Қазақстан жөнінде жадыларында қалған 

естеліктерін жинадым. Зерттеу барысында 

Германияның Гетингем, Золинген және Кассел 

қалаларында орналасқан Семей өңірінен көшкен 

қазақтарды аралап, олардың өмірлерімен танысып 

қайтқан едім. Сол зерттеу кезінде Золинген қаласында 

балконында құрты, дастарханында бауырсағы, 

кесесінде сүтті шайы қызарып тұрған жанұяға тап 

болдым. Бүгін мақаламды неміс халқының Қазақстан 

жеріне келу тарихына шолу жасай келе, Браукаст Яша 

ата мен Браукаст (өз тегі Фраш) Роза апамыз жайында 

сөз қозғамақпын. 

Шығыс Қазақстан жерлеріне неміс ұлтының табан 

тіреуі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басынан 

басталған болатын. Екінші дүниежүзілік соғыс 

немістердің жаппай Қазақстанға келуіне септігін тигізді. 

Содан бері "ұқыпты ұлттың" талай ұрпақтары қазақ 

даласында өсіп-өніп, үбірлі-шүбірлі болды. 

Жалпы, неміс ұлтының Семей өңіріне келу тарихына 

тоқталар болсақ, 1941 жылдың шілде айында Волга 

бойы немістері автономиясына В.М.Молотов пен 

Л.П.Берия іс-сапармен барып қайтады. Осыдан көп 

ұзамай, 1941 жылдың 28 тамызында "Волга бойы 

(Поволжья) ауданында тұратын немістерді көшіру 

жайында" КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының 

Жарлығы шығады [91, 114 б.]. Осы жарлық шығысымен 

Қазақстанның барлық территорияларына немістер 

жаппай жер аударыла бастады. 

Шығыс Қазақстан территориясына 1941 жылы 35000 

неміс қоныстандырылды. Немістерді Орта Азияға 

жеткізу Түркістан - Сібір және Томск теміржолы арқылы 

іске асырылды. Оның ішінде 18000 адамды Семей 

облысына, 17000 адамды Шығыс Қазақстан аймағына 

көшіру жоспарланды. Қазақстанның әртүрлі 

аймақтарына шамамен 350-400 мыңдай неміс жер 

аударылды 15,50 . Осы көштің бірінде бүгінгі 

Зерттеуді жүргізуге көмек көрсеткен 

Андрей Гартманға алғыс білдіремін! 

кейіпкерлерімнің жанұялары да болған еді. Бұл 

кезеңде көшірілген немістер жайында Шығыс Қазақстан 

облысының қазіргі заман тарихы құжаттары 

орталығында көптеген деректер сақталған. 

Мені тебіренткен, қазақтың иісін Германияда аңқытып 

отырған, өскен жерлерін ұмытпай, Германияда қазақша 

ән тыңдап, қазақ тілінде сөйлесетін әулеттің тарихы да - 

1941 жылы күрт өзгерген. 

Яша ата мен Роза апайымыздың әке-шешелері 

Ақсуат жеріне күштеп қоныс аударылады. Роза апамыз 

өз жанұясының тарихын анасынан естігенін айтып 

бөлісті: 

"1941 жылы аяқ астынан, елдің барлығын 

депортациялай бастады. Жолға талғажау етер тамақ 

алып, қолда барын жүкке салып, елмен бірге біздің де 

жанұя көшке қосылыпты. Жасы бар, кәрісі бар - 

барлығын эшелондарға тиеп, қайда бара жатқанын 

айтпастан, тиеп әкете берген. Жол ауыр болыпты, 

жолай ауырған бала, қиналған кәрілер, суықтан 

жаураған халық ұзақ уақыт жолда жүрген. Содан 

Қазақстан аумағына келіп бірақ тоқтаған. Бөліп-бөліп 

әр колхозға әкете бастаған, туысынан айырылған, 

бөлектеніп қалған да жанұялар көп болды. Біздің 

жанұя Семей облысы Ақсуат ауылының қасындағы 

Жданов ауылына келіп қоныстанған. Немістердің 

арасында жолшыбай ата-аналарынан айрылған 

немесе бөлек аудандарға, тіпті Қазақстанның басқа 

облыстарына бөлініп кетіп, туыстарынан жырақтап 

қалғандары да көп болды. Әсіресе, Кавказдағы 

немістерді асығыс-үсігіс, бейберекет көшіргендіктен, 

ет жақын туыстар бірін бірі жоғалтып алғандары көп 

екендігін анамыз айтып отыратын. Анамыздан 

естігенміз - алғашқыда келушілердің барлығының 

жағдайы жаман болған. Жергілікті халықтың да 

жағдайы мәз емес еді. Ешкімнің ешкімді асырауға күйі 

жоқ-ты. Жергілікті халықпен араласу да ауырлық еткен. 

Тіл білмеген, тек орыс, неміс тілдерінде ғана 

сөйлескен екен. Тіл білмеуіміз қазақ ауылындағы 

өмірімізді біраз қиындатыпты. Көп ұзамай жергілікті 

қазақтармен араласа келе, тілді меңгеріп алған. Әкешешеміз 

қазақ ауылына түскендеріне үнемі 

ризашылығын білдіріп, "өз қазағымыз" деп отыратын.

Òàðèõ 

Яша және Роза Браукасттар 

Әке-шешем бізді өсіріп жеткізді. Барлығымыз осы 

Ақсуат өңіріне үйренісіп, қазағының бір бөлшегі болып 

кете бардық. Бала-шағамызды Қазақстанда оқыттық, 

өсірдік, ер жеткіздік. Өзім оқу бітіргеннен кейін ауылда 

интернатта жұмыс істедім. Одан кейін тұрмыс құрдым, 

отағасына көмек қылып, балаларды жеткізіп үйде 

отырдым. 5 баланы өсіру, оларды жеткізу, тәрбиесіне 

қарау мойынымда болса, отағасы совхоздың дамуына 

атсалысып, үнемі жұмыста болды". 

Ал, Яша атамыздың әке-шешесі Ресейдің Краснодар 

өлкесінің Ладожское селосында тұрған. Яша атамыз 

өз ата-анасынан естіген естелігін былай бастады: 

"Жер аударылу тым ұзақ уақыт жүрген. Алғашқы көшті 

бастағаннан Ақсуат жеріне дейін 6 айға жуық жол 

жүрген. Жол азабын қатты тартқандығын әкем жиі 

айтатын еді". 

Қазақ даласына көшірілген немістердің жол азабын 

шеккендігін құжаттар да растайды. Мысалы, эшалондар 

белгіленген пункттерге жеткенге дейін талай адам көз 

жұмып, талай нәресте дүниеге келген. Көпшілігі елінен, 

жерінен кеткісі келмей, жолай қашқан, жастар өз 

сүйгендерін қайта іздеуге тырысқан, тіпті, қайда бара 

жатқандарынан хабарсыздары өлімнен қорқып, бас 

сауғалап кеткен. 

Яша атамыздың өз ата-анасынан естігені осы 

құжаттармен толық сәйкес келеді. Мысалы, 1941 

жылдың 14 қыркүйегінде Шығыс Қазақстанға бет алған 

№725 эшелон Семейге тоқтайды. Астрахан облысынан 

Семейге келгенге дейін тиелген 2 039 адамның 18-і 

Семейге жетпей жан тапсырған. Олардың біреуі жолда 

тұтқындалады, үшеуі денсаулығына орай жолдағы 

медициналық тірек пункттерге қалдырылады, біреуі қаза 

болып, қалғандары жолда қашып кеткендер есебіне 

енгізілді. Ал Аягөз арқылы Абыралыға жеткізілген №733 

эшелонда 2 адам ауырып жолда түсірілген және 5 адам 

дүние салып, 5 нәресте дүниеге келген. №734 

эшелонымен Көкпектіге аттанған 2177 адамның жолда 

үшеуі қайтыс болып, жолшыбай үш бала дүниеге келген. 

Ал 4 неміс белгісіз себептермен жолда түсірілген. Тура 

осындай жағдайлар Шарға әкелінген немістер 

арасында да болды. Новошульбаға жеткізілуі тиіс 1 692 

адамның біреуі денсаулығы жарамай жолда түсірілген, 

3 адам жолдағы бекеттерде белгісіз себептермен қалып 

қойған. Осы эшелонда үш сәби дүниеге келген екен. 

Яша ата әке-шешесінің естеліктеріне сүйене отырып, 

олардың көрген қиыншылықтарын еске түсірді: 

"Біз келгенде үй-жай дайын емес еді. Жазық дала, 

үрпиіскен халық, ерлері соғысқа кеткен. Жергілікті 

халықтың негізгі күн көрісі мал шаруашылығы екен. 

Жергілікті халықтың барлығы тынбай еңбек етуде. 

Өздерінің де жағдайлары ауыр болатын. Бізді 

бөтенсініп, жатсынып, өзгеше қарамады. Ауылдың 

үлкендері аяушылық білдіріп, бауырларына тартып, 

сыйластық танытты. Ал, уақыт өте тіптен елмен 

араласып, туыс болып кете бардық. Келген жылы үй 

берілмеді. Аудан облыс орталығынан тым шалғай 

орналасқан екен. Құрылыс материалдарының жеткізілуі 

ауыр. Қаржыландыру да кеш жүргізілді. Бізге қазақтың 


қасиетті киіз үйін берді. Оны қайдан алғанын, кім 

бергенін білмеймін, басқа аудандарға барғандар 

қиындық көріп, арбаның астында жатқандарын еске 

түсіреді, ал біздің жанұя киіз үйді еске алатын. Осы киіз 

үйде 1942 жылы мен дүниеге келіппін. Мектепті осы 

ауылдан оқыдым. Кросноярскіде армияда болдым. 

Армиядан келгеннен кейін Екпін ауылында тракторист 

болып қызмет атқардым. Өзім техникаға жақын болдым, 

Кеңестік кезеңдегі барлық қиыншылықтар мен ол 

кезеңнің жақсылықтарын басымнан кешірдім десем 

артық айтпаймын. 1969 жылы 20 шілдеде Роза 

апайыңмен бас қосып, шаңырақ көтердік. 5 бала сүйдік. 

Ауылдың барлық тойларына барып, қазақпен достасып, 

салт-дәстүріміз біте қайнасып кетті. 

Мен үнемі қазақ халқына деген ризашылығымды 

айтып отырамын. Бастапқыда балалар Германияға 

көшу құжаттарын дайындап, кетеміз деп жүргенде 

шешім қабылдау қиынырақ болды. Менің Отаным - осы 

қазақ елі, қазақ жері. Қуғын-сүргіннен көп зардап көрген 

ата-аналарымызға қазақ халқының қамқорлығы 

болмағанда, біз бұлайша, өсіп-өніп, аман қалып, 

тамырымызды тереңге жаймаушы едік. Соғыс 

жылдары қазақ өз басына түскен азабына қарамастан, 

өз отбасына қалай қараса, бізге солай қарады. 

Бауырмал, қонақжай, салты мен дәстүрін сыйлаған 

Ақсуат халқы жер аударылып келген барлық немісті 

бауырына басты, қалжыңдап, "әй немістер" деп ойнап 

жүріп, туыс қыла білді. Баспанасы жоқтарды өз үйлеріне 

кіргізіп, төрін ұсынды, балаларды жатсынбады, 

қариялар оларды құшақтарына қысып, мейірімдерін 

төкті. Ол кездері үйлер қазіргі кездегідей үлкен емес 

еді. Анам айтушы еді "Алақандай үйлерінің бір 

бұрышынан орын беріп, етін асып, құртын беріп, мал 

бақпаған халыққа мал бағудың жөн-жосығын үйретті" 

деп. 

Қоныс аударылған басқа ұлттың өкілдеріне қарағанда, 

немістер кез-келген кәсіпке бейімделіп кететін. Біздің 

ауылда, аудан орталығында неміс ұлтынан шыққан 

азаматтар ауыл шаруашылығынан бастап, білім беру 

саласында, ауыр өнеркәсіпте де қызмет етті. Үлгілі 

жұмысшылар, ұстаздар, техника мамандары қатарында 

неміс есімдері көптеп кездестіре аласыз. Себебі, олар 

тек ауылшаруашылығында ғана емес, басқа салаларда 

да белсенділік танытты. Осының барлығы бірліктің 

арқасында, қазақ ағайындарымыздың кеудемізден 

теппей тең ұстауының және неміс ұлтының қайда болса 

да еңбекқорлығының арқасында іске асты деп ойлаймын. 

Біз үшін көшуге шешім қабылдау ауыр болды. Өзіміз 

өскен орта, көрші қолаң, үйренген жер, туғаннан қазақша 

сөйлеп, қазақша ойланып, қазы жеп, құрт қайнатып, 

кешке кезектен қойыңды күтіп, сиырыңды сауып, 

кешкісін жанұямызбен шүйіркелесіп отырған үйіңді, 

отаныңды тастап кету өте ауыр болды. Қазақстан жаңа 

тәуелсіздік алған кез, ел қатарлы біздің де басымызға 

ауыртпашылық түсе бастады. Жерге қарап қалмадық, 

қолымызда малымыз, есігіміздің алдында жақсы 

бақшамыз болды. Жастарға жұмыс азая бастады, 

көпшілігі ірі қалаларға кетуге мәжбүр еді. Алғашқыда 

туыстарым мен жастар кете бастады. Біз көшіп кетуге 

елді қимадық. Малымызды бағып, огородымызды 

салып, арттарынан тілеулерін тілеп отыра бердік. Бірақ, 

туыстардың көпшілігі кетіп, балалардың барлығы тарихи 

отанға кеткен кезде жас келді. Өзімізге демеу болар 

аға, апайларымыз Германияға кеткенде, ойланып, 

ойланып немерелердің соңынан еріп кете бардық. Біз 

де қазақтай болып кеттік емес пе, немере баладан 

ыстық, немере бағып, балаларға болысып, ата-әжелік 

парызымды өтеу мақсатында осында табан тіредік. Бұл 

жақтағы немістер біздей балажан емес, біз қазақтар 

сияқты туыс үшін, бала үшін жанын бермейді. 

Германияға кетуді ұзақ ойланған жанұялардың бірі 

болық десем артық айтпаймын. Немістердің көбі кетіп, 

азы қалғанда ғана, 2003 жылы көшіп келдік". 

5


Браукаст отбасы 

"Германияға келе сала неміске айналып кете 

бермедік, ұлтым неміс болғанымен, жаным қазаққа 

жақын. Өзімнің өзге ұлттан екенімді яғни неміс екенін 

ұмытып та кете береміз. Ортамыз қазақ болғаннан кейін 

таза қазақша сөйледік. Тарихи отанымыз Германияға 

келгеннен кейін де отбасымызда қазақша сөйлеcеміз. 

Қазақ тілі біздің жанұямызда әлі тірі. Атаңыз екеуміз 

ұзақ шай ішіп, Қазақстандағы әр күнімізді, жастық 

шағымызды еске аламыз. Аталарымыз бен әкешешелерімізді 

қиындықтан алып қалған ұлттың тілінде 

әңгімелесіп, сағынышпен Ақсуатты еске түсіреміз. 

Мен үшін ауылдың үлгі-өнегесі санама сіңіп кетті. 

Қазақтың дархандығы мен тілін осы топырақта бойыма 

сіңірдім. Золинген қаласына келгеннен кейін, 

дастарханымыз немісше болып өзгеріп кетпеді. 

Басында тамақтан қатты қиналдық. Далада өскен 

малдың еті, қою айран, ып-ыстық үлкенді-кішілі 

бауырсақ пен шелпек, қоспа, қазы, қарта, құрт - айта 

берсем көп, бәрін қатты сағындық. Жанұямызбен құртты 

аңсадық, жылқының асылған еті, қазақтың сорпасын 

сағындық. Ауылда жүргенде көрші-қолаңға қазыны өзім 

айналдырысып, көмектесетін едім. Бұрыштап, 

сарымсақтап, жылқының ішегіне тілінген қазыларды 

жылдам айналдырып, соғым сойған үйге көмек қылатын 

көршілердің бірі өзім болатынмын" - дейді Роза апа. 

Òàðèõ 

жасап сарысуын ағызып кешке қойларға 

беретінмін. Қойлар сарысуды таласып 

ішетіні әлі көз алдымда. Содан, бөшкенің 

бетіне іркіт жинала береді, белгілі мөлшерге 

жеткенде, жаңа сауған бір шелек сүтті 

араластырып, аздап тұз салып 

қайнататынмын. Көбігін алып, жиі сапырып, 

қоюланғанда үлкен ақ мөшегім бар болатын, 

соған салып, үстінен тас басып қоятынмын. 

Сүзілген құртты қолмен дөңгелектеп, 

көлеңкеге өре жасап қойғанмын, сонда 

кептіріп, қысқа жинап алатынмын. 

Германияға келген соң, өз қазағымның құрты 

мен қоспасын сағындым, отағасы 

дастарханда ол тағамдар болмаса, іздеп 

тұрады. Қоспаны жасау, оңайлау болды. 

Тары қуырып, печение кептіріп, сары майға 

немесе тоң майға шылап, арасына мейіз қосып жасап 

алдық. Ал, құртсыз отыру мүмкін болмады. Балалар да, 

немерелер де қатты іздеді. Өзіміз де тұз қосылған 

құртты аңсадық. Айраннан қатық жасап, бұнда да бір ақ 

мөшегім бар, соған сорғызып қолмен дөңгелектеп, 

балконда кептіріп аламын. Осылайша, Золингенде де 

құрттан құдай айырмады. 

Балконда кептіріліп тұрған құрттар. Германия, 

Золинген қаласы. 

Біздің үйдің дастарханы - қазақи дастархан. Бауырсақ 

пен шелпекті үстелімнен айырған емеспін. Осында 

Ақcуаттан келген отбасылар той жасап, қуаныштарын 

атап өтер болса, бауырсақ пісіріп әкелсеңіз деп қолқа 

салады. Ешкімді ренжітпеймін, бәріне пісіріп алып 

барамын. 

Роза Браукаст құрт кептіруде. Германия, 2016 ж. 

"Соғым басына барып, сыбаға жеп, отағасының 

достары мен көршілердің есігін қақпай кіріп-шығып 

жүрген кездеріміз - ең бір ұмытылмас кезеңдер. Қазыны 

қатты аңсадық, бұл жерде жылқы етін таппайсың, күйеу 

балам Александр бір күні қазыны аңсап, шыдамай, өзі 

қазы жасауға кірісті. Жылқы етін таппады, қойдың етінің 

қабырға-сүбелерін майлы жерін бұрыштап, сарымсақтап, 

Қазақстанда қазыны қалай жасасақ, солай 

ішекке салып жасап көрдік. Қазыға жетпеді, дегенмен 

бір сорпа ішіп, жайма жеп, риза болдық. Ауылда құрт 

керемет жасайтынмын, тартқан сүттің айырмасын 

жинап, бөшкеге құйып отыратынмын, астынан шүмек 

Германиядағы қазақи дастархан 

Германияға да үйреніп қалдық, жағдайымыз жақсы, 

балаларымыз қасымызда. Тілді де аздап меңгеріп, 

қарым-қатынасқа түсе аламыз. Ақсуаттан келген туыстар, 

достар, ауылдастар араласып тұрамыз. Үлкен буында 

елді аңсау бар, жастар тез үйренісіп кетті. Қазақстанға 

барып тұрамыз. Қазақстаннан келген қонақтарымыз 

немесе өзіміз барған кездері алған естелік сувенирлер 

6

Òàðèõ 

мен үшін аса қымбат. Үйімнің ең қадірлі жеріне жинақтап 

қойғанмын. Сағынғанда осыларға, ескі альбомдарға 

қарап сағынышымызды басамыз. Қазақтың ауылынан 


кетсек те, қазақтың ауылы бізден кетер емес. Тегіміз 

неміс, жанымыз қазақ, жүрегіміз ауылда қалды" - деп 

түйді өз әңгімесін Роза апа. 

ӘДЕБИЕТТЕР. 

1. Алдажуманов К.С. Расселение депортированных немцев в Казахстан в 1941-1945 гг. // Материалы 

международной научной конференции "История немцев Центральной Азии". - Алматы,1998. -С.113-119 

2. Бургарт Л.А. Из истории немецких поселении в Восточном Казахстане (нач.ХХ веа-1941).-Усть-Каменогорск, 

1999.-125с. 

3. Материалы по выселению немцев // Ресей Федерациясының мемлекеттік мұрағаты. - Р-9479-қор, 

1-тізбе. - 83- іс. 

7


Òàðèõ 

Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басқы 

кезеңіндегі Шығыс Қазақстан жеріндегі сәндік-қолданбалы 

өнердің даму тарихын баяндайды. Автор сол кезеңнің 

қолданбалы өнер туындыларының негізінде халық 

тұрмысының дамуы туралы құнды ақпараттар береді. 

Статья посвящена истории развития прикладного 

искусства в конце ХІХ - начале XX веков в Восточно- 

Казахстанской области. На примере произведений 

прикладного искусства автор описывает развитие быта и 

культуры того времени. 

ЖҰМАҒАЗИНОВ 

БЕКЗАТ ҚАЙРАТҰЛЫ 

Семей қаласының Шәкәрім атындағы 

мемлекеттік университеті, магистрант 

The article is devoted to the history of the development of applied 

art in the late nineteenth and early twentieth centuries in the 

East Kazakhstan region. On the example of works of applied art, 

the author describes the development of life and culture of that 

time. 

8 

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ СӘНДІК- 

ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ (ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ - 

ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫ) 

Қазақ халқының сәндік-қолданбалы шығармашылығы 

ежелгі дәстүрлері мен өзіндік ерекшелігін сақтап, 

көптеген ұрпақтың мәдени тәжірибесін өркендете 

отырып, дамудың мыңдаған жылдық жолынан өтті. 

Өнердің бұл түрі бұдан бірнеше ғасыр бұрын діннің 

тиымына ұшырамаған Қазақстандағы бірден-бір 

көркемөнер саласы болды. Сондықтан XVII, XVIII, XIX 

ғасырларда және XX ғасырдың басында қазақ халқының 

таланты әсіресе өнердің осы түрінде керемет көрініс 

тапты. Металл өңдеуші шеберлердің абыройы асқақтап, 

беделге ие болды. Жоғарғы Ертіс бойында XIX ғасыр 

мен XX ғасырдың басында Нұрмамбет Өтеуов, 

Рақымғали Ошақпаев, Мұқан Елеукенов, Шал 

Мылтықбаев, Құрманғали Садықов, Мәсәлім Дүкенбаев, 

Айтжан Сүлейменов, Ырысбай Құмысқанов, Қайырбай 

Домбалов, Нәби Кәрібаев сынды шебер-зергерлердің 

есімі ел есінде қалды. Шығыс Қазақстан аумағында өмір 

сүрген шеберлер де металл табиғатын жете түсініп, 

жеткізе әшекейлей білді. Оны асыл бұйымға 

айналдырды. Әйел адамның әшекейлері мен бас киім 

және тері кеудешенің айылбастары, ат әбзелдері, 

сондай-ақ ыдыс-аяқ, жиһаз, металмен зерленген 

музыкалық аспаптардың барлығы да сондай асыл 

бұйымдар қатарына жатқызылды. 

Шеберлер әр металдың техникалық қасиетін жақсы 

түсініп, оны көркемдік жағынан өңдеудің сан қилы 

әдістерін қолданды. Атап айтқанда, шеку, өрнекті ойма 

жазу, қалыпқа салу, керту, ширату, түйірлеу, қарайту, алтын 

жалату, тағы басқа. Оған қолданған қалыптар мен 

төстердің, өздері қолдан жасап алған құрал-жабдық, 

саймандардың, басқа да шеберханалақ бұйымдардың 

түрлері бүгінге дейін сақталып келді. Көнекөз 

қариялардың айтуына қарағанда ол уақытта шебердің 

еңбегіне ақыны көбінесе малмен төлеген. Әшекейлі 

белдік үшін 8 қойға дейін берсе, ат әбзелдері үшін 

жабағы не тай берген. Ал әйелдер әшекейінің толық 

жиынтығы үшін шебер 40 қой алған.[1] 

Зергерлік бұйымдар үшін көбінесе күміс 

пайдаланылған. Өткен ғасырлардағы өнер иелері 

күмістің табиғи қасиетін терең түсініп, оларға асыл тастар 

мен алтын түйіршіктерін орналастыра отырып, асқан 

шеберлікпен пайдалана білген. Мұндай өнер 

туындыларының тарихы тым тереңде жатыр. Металл 

құюшылар мен зергерлердің жоғары деңгейде болғанын 

Шығыс Қазақстанда табылған археологиялық қазбалар 

дәлелдеп берді. Қола білезік (б.д.д. IX-VIII ғғ.) пен аңызертегілердегі 

жыртқыш құстардың басы бейнеленген 

қару-жарақ түрлері (б.д.д. VII- V ғғ.), қалыптау, өрнектеу, 

әсемдеу мәнерімен орындалған әйгілі шілікті 

бұйымдары (б.д.д. ХІІ-^І ғғ.), ежелгі берелдік шеберлердің 

ат әбзелдерін әшекейлеуге пайдаланған, алтын 

жапырақты қолдана отырып, аң стилінде жасаған 

қосымша бұйымдары (б.д.д. IV ғ.) және Құла жорға, 

Юпитер, Славянка, Пчела, Зевакино, Ахмирово орта 

ғасырлық обаларынан табылған жегін әбзелдері мен 

белдік жиынтықтары (б.д.д. ХІ-Х ғғ.) соның айқын 

айғағындай. 

Шығыс Қазақстанның ежелгі қорғандарында қазба 

жұмыстарын жүргізген археологтарды жай қарапайым 

обалардан табылған металл бұйымдарының көптігі таң 

қалдырды. Ондай олжалар арасынан күміс пен 

алтыннан жасалған бұйымдардың да табылуы көп 

нәрсені аңғартса керек. 23 обадан табылған 82 сырға 

қазақ халқының осы бір әшекейлік бұйымының шығу тегі 

мен түрлену, даму тарихынан хабардар еткендей.[2] 

Үйлену тойына киетін бас киім - сәукеленің 

салпыншақтары. Күміс, маржан, түрлі-түсті шыны: 

штампылау, керту, қарайтылған күміс. ХІХ ғасырдың ІІ 

жартысы.

Òàðèõ 

Осылайша қазақтар үшін сырға өмір бойы тағып өтетін 

ең қадірлі әшекей болды. Бір мен үш жас аралығында 

қыз баланың құлағын тесіп, алғашқы сырғасын таққан. 

Одан кейінгі сырға 12-13 жаста тағылған. Ал тұрмысқа 

шығар тойында ондай әшекейлердің толық жиынтығын 

сыйлаған. Қыз баланың әр жасында, әртүрлі салтанатқа 

байланысты сыйланатын сырғалардың да өз атаулары 

болған. Қазақ костюмінің ажырамас бір бөлігі болған 

сырғаның XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың 

басындағы жасалу тәсілдері де халық зергерлері 

шеберлігінің дами түскендігін көрсетеді. Шығыс 

Қазақстанның жалпақ сырғаларының ортасындағы 

өрнектер Орта жүз тайпаларының рулық таңбасына 

ұқсас келеді.[3] 

Тігінен пішілген қызыл түсті әйел костюмін күміс түсті 

салмақты өшекей өңдендіріп тұрған. Әртүрлі әшекей 

әйел адамның костюміне қарай жасалған. Сондықтан 

да олардың ажарын ашып, өңін келтіріп тұрған. 

Ертегілерде айтылатын жүздеген лағыл тасты өн 

бойына тағынып, көз жауын алған асыл киім киінген 

қазақ қызының бейнесі содан алынса керек. Әсіресе 

қазақ қызының той костюмі ерекше әшекейлі болған. 

Үстіне асыл матадан тігілген әшекейлі көйлек кисе, 

басындағы сәукелесінің биіктігі 70 см-ге дейін жеткен. 

Оның өзі көптеген асыл да жақұт тастармен көмкерілген. 

Сондай бас киімнің керемет бір үлгісі Шемонайха 

ауданы Первомай кентінде тұратын Рәзия Садықовада 

сақталып қалыпты. Сегіз бірдей күміс салпыншақтың 

өзі XIX ғасырдың екінші жартысындағы зергерлік 

өнердің қаншалықты жетілгендігінен хабардар 

еткендей. Әдетте шебер бір сәукелені жыл бойы 

жасаған. XIX ғасырда ондай қымбат сәукеле мың теңге 

мөлшерінде немесе таңдаулы жүз жылқымен 

бағаланған. 

Қыздардың бұрымдарына сылдырлақ шашбау 

тағылған. Қымбат метал мен асыл тастардан жасалып, 

зергердің қолынан шыққан шолпы да әшекейдің бірденбір 

бірегей түріне жатқан. Сондай шолпының бірі 1906 

жылы Өскемен уезінің Күршім болысында жасалғаны 

анықталды. 

Белдіктер де қазақ костюмінің ажырамас бір бөлігі 

болған. Әйелдердің теріден жасалған жалпақ 

белдіктеріне әртүрлі металл айылбас, түймеліктер 

тағылып, асыл тастармен өрнектелген. Бай әйелдер 

інжу-маржан, моншақ тастармен кестеленген барқыт, 

оқалы зерлі мата, шұғадан жасалған белдік тағынған. 

Сәнді киімге қажетті белдікке тапсырыс берушілер 

қымбат матадан ештеңесін аяп қалмаған, ал шеберлер 

болса, нағыз керемет өнер туындысын жасап шығаруға 

тырысқан. Ер адамдардың белдіктері де өзіндік жасалу, 

әшекейлену тәсілімен ерекшеленеді. 

Археологтар белдікті тек костюмнің бір бөлігі ғана 

емес, сонымен қатар қатаң әскери-әкімшілік басқару 

тәртібіне қарай берілетін билік пен даңқ, бедел белгісі 

болғанын да анықтады. Белдік ХУІІІ-ХІХ ғасырларда 

малшы мен жауынгер, аңшы қазақтың бір киер киімінің 

міндетті бір бөлігі болса, XIX ғасырдың екінші 

жартысынан бастап ол әсемдік пен әдемілік, бейнелеу 

өнерінің белгісі ролін атқарды. Белдікті қастерлеп, 

қадыр тұту біздің өлкенің қазақтары арасында бүгінгі 

күнге дейін желі тартып келеді. Ертеректе Ертістің 

жоғарғы сағасын мекендеген қазақтар ұлы 10-12 жасқа 

келгенде белдік сыйлаған. Белдік ат жарысында да көп 

ретте жүлде ретінде берілген. 

Ол өте қымбат сыйлық болып саналғандықтан тіпті ат 

беріп, белдік алған. Толғағы ауыр болған келіншекті 

қайын атасының белдігімен үш рет ораса. толғақ 

жеңілдейді деп сенген. Қайтыс болған адамның белдігін 

сырғауыл басына іліп қоятын дәстүр де болған. 

Мұражайлар қорларында сақталған XIX ғасырдың 

аяғындағы белдіктер коллекциясы сол дәуірдегі 

шеберлердің оларды жасау мәнері мен қолтаңбалары 

туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік беріп отыр. 


Көпшілік белдіктердің айылбастары құстардың басы, 

қанаты, құйрығы белгісімен кескінделген.[4] 

Қазақтарда "Өмірдің мәні - әдемі ер-тұрман мен әсем 

киімде" дегендей мағынада айтылатын нақыл сөз бар. 

Қазақ шеберлері ертеректе әсіресе ат әбзелдерін жасау 

мен әшекейлеуге баса көңіл бөлген. "Ер қанаты - ат" 

деп білген қазақтар жүйрік атқа қажетті ер-тұрман мен 

терлік, тоқым, жүген, шылбыр сияқты басқа да 

жарақтарын әсемдетіп жасатуды өзіне мақтан санаған. 

Қазақстаннын мұражайларында ердің көптеген түрлері 

сақтаулы. Мамандардың айтуына қарағанда ердің ең 

әдемісі - найман ері көрінеді. Оның ішінде Шығыс 

Қазақстанды мекендеген қазақтардың ерінің де өзіндік 

жасалу, құрастырылу түрі, айтарлықтай айшықты нақышы 

бар. 

Қазақ көркемөнерінің ішінде дәстүрлі де өзгеше бір 

түрі - ол сүйектен бұйым жасау. Мамандар 

археологиялық қазбалар арқылы Усть-Нарым және 

Мало-Красноярка ауылдарының маңында Ертістің 

жоғарғы сағасын мекендеген неолитикалық 

тайпалардың тұрмыс-тіршілігін зерттеген. 

Одан тапқан 16000 жәдігерліктің ішінде тек сүйектер 

ғана емес, сүйектен жасалған көзі бар инелер, шырша 

бедері салынған, ірі құс сүйегінен жасалған инеқап, 

сабында сопақша тесігі бар сүйек кездік табылды. 

Өнердің бұл ежелгі түрі ұрпақтан ұрпаққа жалғасып 

келді.[5] 

Қола дәуірінің (б.д.д. ХVIII-VІІІ ғғ.) төрт қонысы - 

Трушниково, Қанай, Мало-Красноярка, Усть-Нарымда 

сүйек өңдеудің қыр-сырын ұғып-білуге мүмкіндік беретін 

15000-нан астам сүйек табылған. Шеберлер бұл 

материалдан пышақтар, жебе ұштары, тескіштер, қыш 

құмыра бетіне өрнек салуға қажетті құралдар, 

жылтыратқыштар, жылқы мен өгіздің астыңғы жақ 

сүйегінен ожау іспетті құралдар, тоқуға қажетті тісті 

құралдар, сүйектен алқалар, жануарлар тістерінен 

сақтағыш алқалар жасаған. Тау-кен ісіне пайдаланған 

құралдары да өзгеше. Төсек, тамақ сақтайтын жәшік, 

сандықтар, ыдыс-аяқ шкафтары, киім ілгіштер, жүк 

аяқтар сияқты әртүрлі жиһаздарды, музыкалық 

аспаптарды сүйекпен көмкеру айрықша шеберлікпен 

орындалған. Аса қымбат дүниелер сүйекке күміс қосып 

әшекейленген. Сүйектен өрнек жасаған қолөнерші 

Темірғали Назаровтың бірегей төсектері XIX ғасырдағы 

сүйекші шеберлердің бейнелеу өнері мұрасынан 

хабардар еткендей. Сүйекші шеберлер Нұрғазы 

Оқышевтің Рахымжан Әділхановтың марал мен қой 

мүйізінен жасаған шетендері мен шақшалары жасалуы 

мен өрнектелуі жағынан ең көнелерге жатады.[6] 

Шығыс Қазақстан қазақтарының киіз басу шеберлігі 

де көркемөнердің шырқау шыңына шыққан деуге негіз 

бар. Киіз - бұл адамзат тарихында ертеден-ақ кеңінен 

тараған "тоқылмаған жүн мата". Ол сөзімізге дәлел де 

жетерлік. Берел обасындағы археологиялық қазбалар 

кезінде киіз калдықтары табылды. Соған қарағанда киіз 

басу өнерінің тарихы тым тереңде жатыр. Біздің өлкеде 

киіз басу біздің дәуірімізге дейінгі І-ші мыңжылдықтардаақ 

дамыған. 

Күзгі қырманнан кейін ауылдың бір топ әйелі жиналып 

алып, киіз басуға кіріскен. Бұл жұмыстың да өзіндік қырсыры 

мен құпиялары жетерлік. Олар жүннен киіз үйге 

қажетті үзік, туырлық, текемет, сырмақ, ыдыс-аяқ, басқа 

да дүние-мүлік салатын қаптар тіккен. Қазақтар 

тұрмысында көбірек тарағаны - текемет. Ұзындығы 

кейде алты метрге дейін жететін бұл "киіз кілемді" 

негізінен киіз үйдің табанына төсеген. 

Шеберлер ақ және қара қойлардың жүнін араластыра 

отырып ыстық су құйып пісіріп, шынтақтап, тізерлеп 

отырып жасаған бұл бұйым көшпенді қазақтың 

баспанасы болған киіз үйге суық та өткізбеген. Оның 

бетіндегі өрнектері де әрқилы болып келген. 

Текемет көбінесе екі-ақ түстен тұрса, сырмақ - соның 

негізінде сан түрлі жіптерді шебер қиюластырып, бетіне 

9


өсемдеп ою тігілетін соның шағын да өдемі түрі. Төр 

алдындағы сырмағына қарап, үй иесінің тұрмыс 

дәрежесін де байқауға болған. Шығыс Қазақстанның 

оюлы киіздеріне негізінен өсімдік бейнелі оюлар 

салынған. Бірақ әр өлке, өр ауданның өзіндік ерекшелігі 

де ою тілімен өрнектеліп отырған. 

Тұс киіз де қазақ халқының қастерлеп қадір тұтқан 

қасиетті бұйымы саналған. XIX ғасырдың соңыңда өмір 

сүрген Б. Тұмарбаева, Н. Талтақова, Ш. Қызлықова, Ш. 

Өтепенова, М. Аясбаева, М. Бейімбетова, А. Ысқақова, 

Н. Зайноллаева сынды шеберлер есімі көпке әйгілі 

болды. 

Әдетте киіз үй барлық жасау- жиһаздарымен бірге 

мұрагерлікке беріліп отырған. Оның құрамына кіретін 

әр жиһаз сол отбасының немесе әулеттің әке-шеше, 

ата-бабасының көзіндей болған. Себебі, мәселен, 

тұскиізді шешесі тігіп, кызына жасау ретінде берсе, 

текемет пен сырмақты үлкен әжелердің басшылығымен 

сол ауылдың қыз-келіншектері басқан, ал 

күмістелген ат әбзелдері - әкесінің не атасының бір 

кезде бәйгеден жеңіп алған жүлдесі болуы мүмкін. Киіз 

Òàðèõ 

үй ішіндегі бар бұйым тек сәндік заттар жиынтығы ғана 

емес, оларға киіз үйдің көркемдік келбетін келтіріп 

тұратын отбасы тарихына деген құрметпен қараған.[7] 

Ертістің ен жағасын жайлаған қазақтар көп ғасырлар 

бойы көшпенді тұрмыс кешкен. Көшпелі өмір салтында 

жеңіл де ыңғайлы және мықты болғандықтан өмірдің 

өзі оларды тері өңдеумен айналысуға машықтандырған. 

Тері өңдеумен әр отбасы шұғылданған. Теріден киімкешек 

пен ат әбзелдерін, қапшықтар тіккен. Әсіресе 

қымыз құятын көнектер мен торсықтардың әдемілігіне 

баса көңіл бөлген. Өрімші шеберлер жіңішке етіп 

тілінген, әбден өңделген мал терісінен төрт, алты, сегіз, 

тоғыз өрім қамшы өрген. А. Жеттікбаев, Қ. Атығаев, 

Құмысқанов, Чобаков сынды өрімшілер қолынан шыққан 

қамшылар сол өнердің жақсы бір үлгісіндей. 

Үнемі көші-қон үстінде жүрген қазақ елі табиғатты өз 

өмірінің мәні мен сәні деп ұғына отырып, қоршаған 

ортадан алған әсер-ұғымын өзінің халықтық 

шығармашылығында да терең түсінікпен бейнелей 

білген. Сол өнері арқылы кейінгі ұрпаққа нағыз мәйекті 

де мәңгілік шығармашылық рухын қалдырған. 


1. Щербик Г.А. Очерки народного искусства Восточного Казахстана (ХІХ - начало ХХ в.) Усть-Каменогорск, 2008 

год. 

2. Жаманбаев К.К. Зергер мұрасы. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ТҰРМЫС, 1974, №3. КПо1п-465. 

3. Фонд ШҚОМ, КПо11-2046 

4. Масанов Э.А. Условия труда и бытовой уклад казахских ремесленников. Известия АН КазССР, А-Ата, 1961, 

вып.1(15). 

5. Толеубаев А. Пережитки магии в традиционной Детской обрядности. Известия АН КазССР, А-Ата, 1978, с.38-43 

6. П. Обычаи киргиз Семипалатинской области, 1878, с.57; 

7. И.В. Захарова, Р.В. Ходжаева. Казахская национальная одежда ХІХ начало ХХ века. - Алматы: Наука, 

1964. - 66 б. 

8. И.В. Захарова, Р.В. Ходжаева. Казахская национальная одежда ХІХ начало ХХ века. - Алматы: Наука, 

1964. - 66 б. 

9. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған 

э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: ЭКО ҒӨФ, 2006. - 569 б. 

10. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруна Лтд. ЖШС, 2005. - 101 б. 

11. Dosh A. Arts and Crafts Materials and Processes // Encyclopedia of Toxicology (Second Edition), 2005, P. 176-178. 

12. Масанов Э.А. Казахское войлочное производство во 2-ой половине ХІХ-ХХ вв. Труды ИИАЭ АН Каз.ССР Т.6. - 

Алма-Ата, 1959. - С. 104-127. 

13. Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. - Алматы: Алматыкітап, 2007. - 12 б. 

10

Òàðèõ 


Мақала мерзімді баспасөздің Семей өңіріндегі қалыптасу 

тарихын зерделейді. Автор XIX ғасырдың аяғындағы 

баспасөз тарихына шолу жасайды. 

Статья посвящена истории становления периодической 

печати в Семейском регионе. Автор описывает историю 

становления печати в конце XIX века. 

The article is devoted to the history of the formation of the periodical 

press in the Semey region. The author describes the history 

of the formation of the press at the end of the XIX century. 

ИБРАЕВА 

БАЛЖАН ОРАЛБЕКҚЫЗЫ 

Семей қаласының 

Шәкәрім атындағы мемлекеттік 

университеті, магистрант 

ХІХ ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДАҒЫ СЕМЕЙ 

ӨҢІРІНДЕГІ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗДІҢ 

ҚАЛЫПТАСУЫ 

ХІХ ғасырдың аяғындағы Семейдегі өңіріндегі шыққан 

мерзімді баспасөз өз тұсындағы озық білімді тарату 

бағытында, идея жағынан әлеуметтік тұрмысының, тап 

күресінің, революция қозғалысының тарихына керек, 

саяси, шаруашылық, мәдени тіршілікті кеңінен қамтитын, 

солардың нақтылы деректері туралы мәліметтер береді. 

Семей өңірінің мерзімді баспасөзі әсіресе, жергілікті 

қоғамдық-саяси тарихты зерттеуде ерекше орын алады. 

ХІХ ғасырдың соңындағы Семей өңірінде көптеген 

газеттер шығып тұрды. Негізінде басым көпшілігі орыс 

тілінде шыққан болатын. Бұл мерзімді баспасөзге көз 

жіберіп сырын ашып, ақтарып көретін болсақ олар 

революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, 

мәдениетінен, шаруашылық жағдайларынан толып 

жатқан ақпарат береді. Семей қаласында 1871-1917 

жылдары арасында Далалық генерал-губернатордың 

шығаруымен күнделікті "Семипалатинские областные 

ведомости" - газеті шығарылып тұрды[1]. Далалық 

генерал-губернатор осы газетке ресми емес бөліммен 

1906 жылдан бастап, аптасын 2 рет "Семипалатинские 

ведомости" деген атпен қосымша басылып тұрған. 

Ресми бөлімде Далалық генерал-губернатордың 

бұйрықтары, Сібір казак әскерлерінің баянхаттамалары 

жарияланды. Ресми емес бөлімделерінде шетел және 

Ресей ақпараттары, телеграммалар мен жергілікті 

болған оқиғаларды қамтып, Семей қалалық думаның 

шешімдері, хабарландырулар мен сатылымдар жөнінде 

жарияланымдары басылды. 1889 - 1916 жылдары С. 

Селезнев, "Семипалатинские областные ведомости" 

газетінің редакторы қызметін атқарды. Сондай-ақ 

бейресми бөлімінде редакторлары: 1901-1910 

жылдары Ф. Ф. Трейеров, 1902-1903 жылдары 

Литвинюк, 1910-1913 жылдары П. А. Книзе, 1912 жылы 

Самойлов, 1913-1914 жылдары Смирнов, 1914 жылы 

С. Здродовский, 1915 жылы С. Селезнев, 1916 жылы А. 

Яковлев және Н. Я. Коншин болды. 1904-1906 жылдары 

Семей қаласында күнделікті "Семипалатинский листок" 

газеті П. Ф. Плещеевтің шығаруымен жарық көрді. 

Редакторлары: В. И. Маевский. Н. Я. Коншин, В. Д. 

Соколов, Н. И. Суторихин, С. А. Косарев. Кейіннен бұл 

газет 1906-1907 жылдан бастап, "Семипалатинская 

жизнь", "Прииртышский край" деген атпен өзгертілді. 

Сондай-ақ, 1913-1915 жылдары. П. Н. Коншиннің 

редакторлығымен күнделікті қоғамдық-саяси 

"Семипалатинский край" газеті жарық көріп, біраз 

уақыттан кейін материалдық қиындыққа байланысты 

тоқтатылды[2]. Бұл газеттер қазақ халқының қамын 

ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени - 

ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша 

үкіметінің отаршылдық саясатын күшейе түсу, оның 

бұйрық - жарлықтарын жергілікті халыққа сөзсіз 

орындаттыру, сондай-ақ оның ресми көзқарастарын 

халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз 

бағындырып ұстау мақсатын көздеді. 

Алайда патша үкіметінің осындай мақсатына 

қарамастан, Қазақстан мәдениетінің дамуына мерзімді 

баспасөздің пайда болуы елеулі әсер етті. Патша 

үкіметінің заңдарын, жарлықтарын жариялап, оның 

реакцияшыл, отаршылдық саясатын уағыздай отырып, 

сонымен қатар бұл газеттер өнеркәсіп пен ауыл 

шаруашылығы өндірісін дамыту мәселелерін көтеруге 

мүдделі болды. Бұл газеттерде мал шаруашылығы 

жайлы, мектептер, егіншілік туралы және сауда туралы 

жазылып тұрды, қазақ халқының тарихына, этнографиясына, 

Қазақстанның пайдалы кен байлықтарына 

арналған мақалалар басылып отырды. Аталмыш 

газеттер патша үкіметі қойған міндеттер мен 

мақсаттарға, оның отаршылдық саясатын жүзеге 

асыруға, Қазақстанда капиталистік қатынастарды 

орнықтыруға қызмет еткенімен, объективтілік тұрғыдан 

қарағанда қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен 

экономикасы тарихының дамуына белгілі дәрежеде 

айтарлықтай роль атқарды. Негізінен басылымдарда 

жергілікті стaтистикa оргaндaры өз өлкесінің тaрихы, 

хaлық шaруaшылығы, тaбиғaты және экономикaсын 

зертейтін ғылыми-зерттеу ортaлықтaрының есебі мен 

зерттеулері жөніндегі ғылыми мақалаларын 

жариялайтын. Соның бірі Семейде құрылғaн комитет 

белсенді жұмыс жүргізді. Оның aлғaшқы төрaғaсы 

Семей облысының губернaторы, генерaл-мaйор A. 

Кaрпов, aл хaтшысы Aбaйдың жaқын досы, сaяси 

көзқaрaсы үшін жер aудaрылғaн Е. Михaэлис болды. 

Комитет жұмысынa тиісті білімі бaр қызметкерлердің 

жетіспеушілігінен сaяси жер aудaрылғaн зиялылaрды 

11


тaртты. 1886 жылдың 4 мaмырындa Михaэлистің 

ұсынысымен Aбaй Құнaнбaйұлы осы комитеттің толық 

мүшесі болып сaйлaнды [3,7]. Ұлы aқын комитеттің 

жұмысынa белсене aрaлaсып, мәжілістеріне қaтысып, 

мәдени-aғaрту мекемелеріне, қоғaмдық ұйымдaстыру 

ісіне aтсaлысуымен бірге ғылыми-зерттеу жұмысымен 

де aйнaлысқaн. Ол орыс ғылымдaрынa қaзaқтaрдың 

тaрихы, этногрaфиясы, әдет-ғұрпы мен сaлт-дәстүрі 

турaлы құнды кеңестер мен мәліметтер беріп отырғaн. 

Комитеттің жұмысынa оның мүшелері В.Н.Филиппов, 

М.Н.Суворовцев, Н.В.Шмейсерден бaсқa Aбaйдың 

достaры С.С.Гросс, A.A.Блек, A.A.Леонтьев, Н.Я.Коншин 

және т.б. белсене қaтысты. Олaрдың күшімен 1883 

жылдың 1-қыркүйегінде облыстық стaтистикa комитеттің 

ғимaрaтындa тaрихи-өлкетaну музейі және қоғaмдық 

кітaпхaнa aшылды. Олaрды ұйымдaстыруғa әкімшілік 

тaрaпынaн 1500 сом aқшa бөлінді. Ұйымдaстырылғaн 

кезден бaстaп комитет мүшелері жүргізілген 

жұмыстaрдың нәтижелерін жaриялaуғa aйрықшa 

мaңыз берді. Сөйтіп, 1880 жылдaн бaстaп "Обзоры 

Семипaлaтинской облaсти" aтты бaсылым шығa 

бaстaды [4,115]. Ондa әр түрлі көрсеткіштер-облыстың 

әкімшілік бөлінісінен бaстaп, қaншa қылмыс жaсaлғaны, 

түрмеде қaншa қылмыскер отырғaны сияқты 

мәліметтерде қaмтылды. Ондa aуыл шaруaшылығы, 

өнеркәсіп, тaу-кен сaлaсы, сaудaның дaмуы, хaлықтың 

сaны, әртүрлі төлемдер, хaлық aғaрту және денсaулық 

сaқтaу ісі және т.с.с. көрсеткіштер жaриялaнды. Жыл 

сaйын шығaрылғaн бұл бaсылымдaғы мaтериaлдaр 

белгілі бір сaлaның жaғдaйынaн жеткілікті aқпaрaт 

беретін көптеген кестелермен толықтырылып отырды. 

Стaтистикaлық комитеттің бұдaн бaсқa мaңызды бір 

бaсылымы 1897 жылдaн шығa бaстaғaн "Пaмятнaя 

книжкa Семипaлaтинской области". Ондa күндізбелік, 

aнықтaмaлық және стaтистикaлық мәліметтерден бaсқa 

облыс бойыншa геогрaфиялық және экономикaлық 

шолу, тaу-кен өнеркәсібі бойыншa мaтериaлдaр және 

т.б. көптеген мәліметтер жaриялaнып тұрды. Бұл 

бaсылым 1902 жылғa дейін шықты[5]. Бұғaн қосa комитет 

"Aдрес-кaлендaрь Семипaлaтинской облости", 

"Семипaлaтинский кaлендaрь" шығaрды. Бұлaр 1897- 

1899, 1902, 1904, 1910-1912 жылдaр aрaлығындa жaрық 

көрді. Сол кезеңдегі стaтистикa комитеті мүшелерінің 

нaзaрынa көптеген мaңызды мәселелер болды. 

Комитет мүшелерін толғaндырғaн мәселенің бірі 

облысты мекендеген хaлықтың сaны, орнaлaсуы т.с.с. 

еді. Сондықтaн, осы комитеттің тікелей aтсaлысуымен 

1882 жылы Семейде хaлық сaнaғы өткізілді. 

Стaтистикaлық комитет өз бaсылымдaрындa Сібір 

aймaғындaғы темір жол мен кемелер қозғaлысының 

кестесін, олaрдың бaғaсын, облыстaғы жәрмеңкелер 

Òàðèõ 

турaлы, олaрдың aйнaлымы, қaлыптaсқaн климaт, 

өсімдік және жaнуaрлaр әлемі, егіншілік, өнеркәсіп, 

сaудa, aғaрту, денсaулық сaқтaу т.с.с. жaриялaп тұрды. 

Семейдегі сияқты жaн-жaқты қызметпен бaсқa 

облыстaр мен өлкелердегі стaтистикaлық комитеттерде 

aйнaлысты[6]. Зерттеулер бaрысындa жинaлып, 

тaлдaудaн өткен мaтериaлдaр тек зерттеушілер мен 

мaмaндaр ғaнa емес, көпшілікке де сол кезеңдегі 

Қaзaқстaнның әлеуметтік-экономикaлық және сaяси 

өмірі жaйындa біршaмa толық және дәл мәлімет 

aқпaрпaт көзіне aйнaлды. Газет-журналдардың қанша 

тиражбен шыққандығы, қалай таралғандығы, не 

себептен тоқталғандығы туралы нақты мәліметтер жоқ. 

Бұл соңғы екі баспа халық бұқарасының ой-санасын 

көтеріп, оларға білімнің әр саласынан мәлімет беру 

мақсатымен шығарған, прогрестік-демократиялық мәні 

бар органдар. Білім дүниесін кеңінен қоюдан басқа бұл 

газет-журналдардың бетінде ұлы орыс классиктері: 

А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, В.Г. Короленколардың 

шығармаларынан күншығысты зерттеуші ғалымдар: В.В. 

Радлов, Ш.Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Г.Н. Потанин, 

А.А. Диваев, А.Е.Алекторовтар мен орыс саяхатшылары 

Н.М. Пржевальский, В.А. Обручевтердің еңбектерінен 

байтақ үзінділер беріліп отырды. Сондықтан да 

революциядан бұрын шыққан газет-журналдарға қазіргі 

күнгі жетістіктер тұрғысынан қарамай, сол кездегі тарихи 

жағдайлардың өзгешеліктерін еске ала отырып қарау 

керек. Әрине бұл жағдайда басылған мақалахабарлардың 

көмескі жақтарын ажырата білу, оларды 

сын көзімен қарап пайдалану қажет. Тарихи айналымға 

түспеген құжаттар мен тарихи деректерді қолдану 

арқылы тарих ақтаңдақтарының ақиқатын көрсетуде 

мерзімді басылымдардың маңызы зор. Баспасөз 

бетінде шыққан мәліметтерді ғылыми маңыздылығы 

жағынан бірғана мұрағат деректерімен салыстыруға 

болады. Газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ойпікірін 

оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымын 

қалыптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саясиэкономикалық 

мәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің 

жай-күйі, өнер-білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің 

жетістіктері мен әлем ғалымдарының өмірі жайында 

бірқыдыру тарихи мақалалар, хабарлар жарияланды. 

Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың аяғында Семей 

өңірінің мерзімді баспасөзі - қазақ халқының қоғамдық 

- әлеуметтік ой - пікірін оятуға, мәдени - әдеби 

дүниетанымын қалыптастыру мен кеңейтуге едәуір әсер 

еткен рухани құрал қызметін атқарды. Жалпы баспасөз 

атаулыға тән төл ерекшелік үгіт - насихат қызметін атқару 

барысында салмақтанады. Сондықтан да болар әр 

жылдары жарық көрген басылымдар - еліміз тарихының 

әр күні, айы мен жылының жылнамасы іспетті. 


1. ҚРОММ 44-қор., 2-т., 7807-іс., 3-4-п. 

2.Семипалатинские областные ведомости за 1886,1890. №36.-С.435; №38.-С.342; 

3. Бекхожин Х Қазақ баспасөзінің тарихының очеркі-Алматы: Ғылым, 1981.- 239бет. 

4.Қозыбаев С., Рамазанова А., Аллаберген Қ. Әлем баспасөзі тарихынан. Алматы: Санат,-1998.-256-б. 

5.Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан (тарихи очерк).- Алматы, Қазмембас.- 1950. - 205б. 

6. Семипалатинские областные ведомости,1898,№7,С.14 

12

Ýêîíîìèêà 


Мақала Қазақстан экономикасының дамуы мен өркендеуінің 

экологиялық ахуалға байланыстылығын зерттейді. Автор 

экономикалық даму мен экологиялық ахуал арасындағы 

байланыс пен ерекшеліктерді зерделейді. 

Статья посвящена исследованию экологических 

особенностей роста и развития Казахстанской экономики. 

Проанализированы их взаимосвязь и различия. 

The article is devoted to the study of the ecological features of the 

growth and development of the Kazakhstan economy. Analyzed 

their relationship and differences. 

АСҚАТОВА НАЗЕРКЕ 

Семей қаласының 

Шәкәрім атындағы мемлекеттік 

университеті, магистрант 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ 

ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ МЕН АХУАЛЫ 

Қазіргі кезде Қазақстан - бүкіл дүниежүзі мойындаған 

дамушы елдердің бірі, біздің ел Тәуелсіз мемлекеттер 

достастығы кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық 

реформаларды лайықты жүргізе білген және оның 

жемісін көріп келе жатқан жалғыз ел десек артық 

айтқандық емес. Сондықтан біз енді-енді еңсемізді 

көтеріп, етегімізді жиып келе жатқан кезде еліміздің 

қол жеткізген осы жетістіктерін ұрпақтан-ұрпаққа аманат 

етіп, оның ары қарай жалғасын таба беруіне қолда бар 

мүмкіндіктің бәрін жасауымыз керек деп ойлаймыз. Бұл 

үшін қандай іс-шаралар атқарылуы керек? Біздің 

пікірімізше, бұл үшін ең алдымен еліміздің тәуелсіздігі 

сақталып, халықтар арасындағы достық пен 

ынтымақтастық нығаюы керек, еліміз әлеуметтікэкономикалық 

салада халықтың тұрмыс деңгейін 

жақсарта алатын реформалар жұргізілуі тиіс, сонымен 

бірге еліміздің барлық салада бәсекеге қабілетті болуы 

үшін білім және ғылым деңгейі әрқашан жоғары болуы 

керек, адамның шымыр да шыдамды, жинақы да жігерлі 

болуы үшін салауатты өмір салтының принциптері 

қалыптасып, дене тәрбиесі мен спорттың кеңірек 

насихатталғаны абзал. 

Біздің еліміздің келешегі - жастардың қолында, 

сондықтан Қазақстанның қарқынды дамып, оның 

әлеуетті мүмкіндігін арттыру үшін жоғарыда аты аталған 

іс-шаралармен бірге біз өскелең ұрпақтың тәрбиесіне, 

оның бойында отансүйгіштік сезімді қалыптастыруға 

баса назар аудара жұмыс істеуіміз керек. 

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 

өзінің "Сындарлы он жыл" атты еңбегінде былай 

деп жазады: "Сонымен біз тәуелсіз мемлекет құрдық. 

Өз тарихымызда тұңғыш рет осындай қалыпта, осындай 

аумақта құрдық. Біздің уақытымыздың бұлжымас фактісі, 

міне осы! Сонымен бір мезгілде біздің экономика 

негіздерінің өзін түбірінен өзгертуімізге тура келді. Дұрыс 

шешімін таппаған экономика терең дағдарысқа 

ұшырады. Инфляция шарықтады. Банк жүйесінің 

кембағалдығы сауданы тұқыртып, төлем 

тапсырмаларын орындау айларға созылып кетті. 

Шын мәнінде, 1990-жылдардың басында біз құздан 

құлауға шақ тұрдық. Қазақстанда 1990-1994-жылдары 

өнеркәсіп өнімі өндірісінің көлемі тең жартысына кеміп 

кетті. Ауыл шаруашылығында құлдырау үштің біріне 

дейін жетіп, ал көлік тасымалы тіпті үштен екіге кеміді. 

Өнеркәсіп алыптары тоқтап, жұмыссыздық өршіді, 

жаппай экономикалық қоныс аудару басталды. 

Мемлекеттің өз кәсіпорындарын басқаруға дәрмені 

жетпей, олар өнім сатуға емес, қоймаға жұмыс істеп 

жатты" [1]. 

Егемендікті жария еткен мемлекет социализмнен 

капитализмге өтуге мәжбүр болды. Дамудың нақты 

түзілген бағдарламаларының арқасында бұрынғы 

"кеңестік" мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстан 

бірінші қатарға шықты. Қазіргі таңда Қазақстанның алға 

шығуға арналған старттық алаңы бар. Тәуелсіз Қазақстан 

Республикасы осыған платформа жасады [2]. 

Бәсекеге барынша қабілетті 50 ел қатарына ену 

жөніндегі стратегияда мемлекет басшымыз: 

"Шетелдіктер қатысатын ғылыми орталықтарды дамыту 

жөн. Шетелдік мемлекеттерді, корпорациялар мен 

академиялық орталықтарды Қазақстанда жаңа ғылыми 

орталықтар құру үдерісіне тарту керек", - дейді. Бұл да 

уақыт талабы және еліміздің жаңа тынысын ашатын 

шара. 

"Адам оқып та жетіледі, тоқып та жетіледі" дейді 

халқымыз. Қоғамымыздың толық жаңаруы бізден 

ағымдағы өмір сұранысына икемді болуды талап етіп 

отыр. "Кеңес кезеңі керемет еді" деп артқа шегінудің 

реті жоқ, өйткені ол дәуірдің жетістігі өз өресіне сай 

болды. Ол жетістік қоғамды алға сүйреді деп тағы да 

айта алмаймыз. Сондықтан Елбасымыз айтқандай: 

"Қазақстан - тек қана алға!". Бұл бастама-ұранның 

астарында көп мән бар. Осы Стратегиядағы "кадрларды 

қайта даярлау" ұсынысы - алға жылжудың өзегі. Қоғамға, 

ортаға, отбасыңа, тіпті өзіңе керексіз болып қалған 

жаман. Сондықтан қоғам жақсылыққа қарай өзгергенде 

адам да жақсылыққа қарай өзгеруі тиіс. Тәуелсіздіктің 

арман-мүддесі, философиясы - тек қана жақсылық. Олай 

болса, мәселен, тәуелсіз мемлекеттің әр азаматы сол 

мемлекеттің қай ісіне жарай аламын деп өмір сүруі 

қажет. Азаттық жеңісінің мәні осында. 

Егер біз, Н.Ә. Назарбаев нұсқағандай, қоғамымыздың 

зерделі бөлігін аз уақытта жаңа қоғам қажетіне керек 

мамандықтарға қайта даярласақ, көп олжаны 

13


қанжығамызға байлар едік. Осы ретте жауапкершіліктің 

көп салмағы жоғары мектепке түсері сөзсіз. Біз сан 

қумауымыз керек, сапа қууымыз керек. Ойлы іс атқарып, 

орайлы қадам жасасақ, Қазақстанда да Үндістандағыдай 

инженерлік-технологиялық орталықтарға қол 

жеткізуге болады. Жаңа бағыт осыны нұсқап отыр. Бұл 

- әрі сенім, әрі жауапкершілік арту. Еліне, мемлекетіне 

әрқашан үміт артатын және ол үмітінің ақталатынына 

толық сенетін Нұрсұлтан Әбішұлы дәл осы жолы 

Үндістанның бүгінгі жетістігіне тоқталды. Бодан елден 

бостан елге айналып, 30-40 жылдың ішінде технология, 

инженерия саласында миллиардтан астам халқының 

ғана емес, әлемнің қажетіне жарар пайдалы ісімен 

көрінген Үнді мемлекетінің үлгісі өркендеуге бағыт алған 

Қазақстанға жат болмауы тиіс. Бұл мәселеде де 

еліміздің жоғары мектебі және ғылыми орталықтары 

көп ойлануы керек және батыл іс-әрекетке баруы қажет 

[4]. 

Сонымен, мемлекет басшысы еліміздің алдына 

Қазақстанды әлемге танытатын шараларға бағыттаған 

жаңа міндеттер қойды. Мол мүмкіндікті байыптатқызды, 

әлеуетімізді салмақтатқызды. Байқасақ, озық 50 елдің 

қатарына кіруге мүмкіндік те, әлеует те бар екен. Бас 

жоспар жасалды, атқарылуға тиіс жөн-жоба да 

көрсетілді. Ендеше ел болып жауапкершілікті сезініп, 

тізе қосып бірігіп, қойылған міндеттерді орындау - 

бәрімізге сын. 

Қай қоғамның болсын жедел жаңаруы сол қоғамның 

талап-тілегіне, арман-мүддесіне байланысты екені 

мәлім. Жедел жаңару, немесе халықаралық тілмен 

айтқанда модернизация - опық жегеннің құр дүрмекке 

еруі емес, бұл - мемлекеттің жаңа жағдайға сай дамуы 

мен өркендеуіне себепші кешенді іс-шаралардың 

жүйесі. 

Әлем жұртшылығы "амбициялық шешім деп айтып 

жататын ұғым бар. Бұл - талап пен жүректілікті аңғартатын 

тіркес. Бейнелі сөйлейтін халқымыз мұны 

"тәуекел түбі - жел қайық", "бар болсаң - нар бол" 

ұғымдарына сыйдырған. Ал енді осы сөздердің мәні 

тәуелсіздігіміздің 28 жыл ішінде толық ашылды дей 

аламыз. Қай өлшеммен қарасаңыз да бір ақиқат нәрсе: 

Қазақстан Республикасының барша табыстары Н.Ә. 

Назарбаевтың есімімен тығыз байланысты. Жеңістердің 

ұйытқысы да, дәнекері де - халық аманатын 

арқалаған Елбасы. Қазақстан үшін мәні айрықша осы 

бір құбылысты әлем бүгінде "Нұрсұлтан Назарбаев 

феномені" [5] дейтін болды. 

Мемлекет басшысы Қазақстан азаматтары үшін өмір 

сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің 

тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуға 

тиістілігін, мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге 

қабілетті болған жағдайда ғана істей алатынымызды 

атап көрсетіп, бәсекеге қабілеттілікке қалайша жетуге 


болатынын жүйелеп берген болатын. Атап айтқанда, 

олар: инновациялық экономика құру және шикізаттық 

емес секторды дамыту; шағын және орта бизнесті 

өркендету; аграрлық іс-шараларды жүйелеу; қаржылық 

секторды өрістету; жаңаша білім беру мен кәсіптік 

даярлауды жетілдіру; әлеуметтік қамсыздандыру мен 

мәдениетті барынша сапаландыру. Бұл ретте Елбасы 

саяси реформалар да экономикалық және әлеуметтік 

жаңарумен қатар жүру керектігін алға тартып отыр. 

Сөз бен істің бірлігі - жедел жаңаруға бет түзеген 

Қазақстанның бүгінгі шындығы. Өмір бір орында 

тұрмайды: заман да құбылмалы, әлемдік құбылыстар 

да өзгермелі. Бірақ әрбір мемлекет үшін жақсылық пен 

өркендеудің бастауы - халық. Олай болса, халықтың 

арман-тілегі, талғам-таразысы басты назарда болуы 

тиіс.Осы орайда білім және ғылым саласы өкілдеріне 

"Әлсіздерді қорғайтын және экономика мен елдің 

дамуын қолдайтын осы заманғы әлеуметтік саясат" 

аталынатын ІІІ басымдықтың төртінші және бесінші 

тармақтары, атап айтқанда, "Осы заманғы білім беру 

және білікті кадрларды дайындау жүйесін дамыту", 

"Кадрларды қайта даярлау" міндеттері тапсырма 

үдесінен шығуды аманаттайды [6]. 

Сабақтастық, мәмілегерлік, үйлесімділік қағидаттарын 

үнемі назарда ұстап келе жатқан Елбасы 2005-жылғы 

сайлау алды бағдарламасында тарихымыздағы елінің 

ертеңі үшін аянбай күрескен тұлғалар аманатына адал 

болуды айрықша айтып еді. Біз ешқашан тақыр жерде 

пайда болдық деп айтуға тиіс емеспіз: барды байытуға, 

жоқты өз дәстүрімізге сай орнықтыруға тиіспіз. 

Елбасымыз отандық білім мен ғылым бойына әлемдік 

тәжірибе негізінде қан жүгіртуді ойлағанда, сөзсіз 

мәселені тереңінен қарастырады, байыпты жөн-жоба 

сілтейді. 

Жаппай саяси қуғын-сүргіндерден, Семей ядролық 

сынақ полигонындағы ядролық сынақтардан зардап 

шеккен адамдарға біржолғы өтемақы төлеу 

жалғастырылуда. 2004-жылға арналған республикалық 

бюджетте ақталған азаматтарға өтемақы төлеуге 854,1 

млн. теңге, Семей ядролық сынақ полигонындағы 

ядролық сынақтардан зардап шеккен зейнеткерлер мен 

мүгедектерге біржолғы төлемге - 197,1 млн. теңге 

көзделген [7]. Белгілі тұратын жері жоқ адамдарды 

әлеуметтік қолдау шаралары қабылданды. "Белгілі 

тұратын жері жоқ адамдарды оңалту орталықтарын құру 

туралы" 2000-жылғы 16-наурыздағы Қазақстан 

Республикасы Үкіметінің №408 қаулысына сәйкес қазіргі 

кезде 20 Орталық жұмыс істейді. Осы Орталықтардың 

қызметін жетілдіру мақсатында Еңбек және халықты 

әлеуметтік қорғау министрі Орталықтың қызметін 

ұйымдастыру ережесіне, белгілі тұрағы жоқ адамдардың 

Орталықта болу мерзімін өзгерту бөлігінде өзгеріс енгізу 

туралы бұйрық шығарды. 

Кесте 1. Төленген атаулы әлеуметтік көмектің орта айлық мөлшері және алатындардың саны 

Қазақстан 

2003 2004 2005 2006 

алатын- орта алатын- Орта алатын- орта алатын- орта 

дардың айлық дардың Айлық дардың айлық дардың айлық 

саны, мөлшері саны, Мөлше- саны, мөлше- саны, Мөлшеадам 

теңге адам рі, теңге адам рі, теңге адам рі, теңге 

Республикасы 899538 706,0 634085 762,3 516876 827,4 349413 805,1 

Ақмола 35643 741,6 25865 802,9 20453 916,4 14964 852,4 

Ақтөбе 69221 664,8 30494 839,2 24167 991,6 16834 974,4 

Алматы 122024 586,2 58938 592,0 36164 756,7 26588 664,5 

Атырау 64648 1002,7 42028 972,9 29392 919,2 17968 952,2 

Батыс 

Қазақстан 40488 781,6 28811 849,3 27502 969,5 22038 811,6 

14



Жамбыл 70082 414,9 60308 425,1 56887 426,4 14782 360,5 

Қарағанды 63744 732,5 49576 770,3 38333 861,1 29842 855,6 

Қостанай 30457 506,2 26509 591,2 21192 723,3 17505 771,8 

Қызылорда 69491 750,9 49144 778,4 35128 736,0 21564 648,9 

Маңғыстау 26752 988,0 17909 1108,8 13766 1176,8 11255 1264,4 

Оңтүстік 

Қазақстан 120640 569,2 91783 623,0 76896 629,1 49950 453,9 

Павлодар 45512 879,6 29304 954,9 24556 1098,6 21590 1167,8 

Солтүстік 

Қазақстан 35199 599,9 32122 688,2 28238 770,9 21806 846,0 

Шығыс 

Қазақстан 89094 884,5 78984 973,3 72856 1066,4 54410 874,9 

Астана қаласы 2651 957,0 2763 1032,5 2315 1275,5 1758 1239,4 

Алматы қаласы 13892 985,5 9547 1271,0 9031 1271,5 6559 1644,9 

Сондай-ақ, 1-ші кестеде Қазақстан Республикасындағы 

төленген атаулы әлеуметтік көмектің орта 

айлық мөлшері және алатындардың саны бойынша 

негізгі көрсеткіштері көрсетілген [8].Кестеде көрсетілгендей, 

2003-жылы төленген атаулы әлеуметтік көмектің 

орта айлық мөлшері Қостанай облысында 506,2 теңгені 

құрады. Ал, кестеден байқағанымыздай, атаулы 

әлеуметтік көмекті алатын адамдардың аз бөлігін 

құрайтын Астана қаласының тұрғындары болып 

есептеледі. 

2004-жылы Министрлік Қазақстан Республикасының 

Статистика жөніндегі агенттігімен, "Қазақ тамақ 

академиясы" ЖАҚ-мен, БҰҰДБ, ХЕҰ, еңбек Ғылымизерттеу 

институтымен бірлесіп, азық-түлік және азықтүлік 

емес тауарлар мен қызметтер көрсетуге арналған 

нақты шығындарды ескере отырып,ең төмен күнкөріс 

деңгейінің деңгейі мен құрылымын талдады, ең төмен 

күнкөріс деңгейін анықтаудың халықаралық тәжірибесін 

зерттеді. 

Министр Қазақстан Республикасының Еңбек және 

халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен Денсаулық 

сақтау министрлігі және Америка халықаралық 

денсаулық сақтау одағы арасындағы өзара түсіністік 

туралы меморандумға қол қойды. 2005-жылғы 

қаңтардан бастап Орал және Семей қалаларында 

медициналық және әлеуметтік қызметтер көрсетудің 

пилоттық жобалары қолданылуда [8]. 

2005-жылдың 1-қаңтарынан бастап "Міндетті 

әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының 

Заңына сәйкес Қазақстанда міндетті 

әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілді. Міндетті 

әлеуметтік сақтандыру жүйесінің басты мақсаты - 

әлеуметтік қатерлердің, атап айтқанда еңбек ету 

қабілетінен, асыраушысынан және жұмысынан 

айырылу қатерлерінің туындауы нәтижесінде жоғалған 

табыстың бөлігін өтеу. 

Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау 

тұжырымдамасына сәйкес, әлеуметтік қорғау жүйесін 

одан әрі реформалаудың негізгі аспектілерінің бірі 

әлеуметтік қатерлердің туындауы кезінде әлеуметтік 

қорғау жүйесінің үш деңгейлі жүйесін енгізу болып 

табылады.Көрсетілген тұжырымдама шеңберінде 

әзірленген "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" Заң 

екінші деңгейді енгізуді көздейді және ол әлеуметтік 

қатерлер туындағанда заңды сектор қызметкерлерін 

қосымша қорғау жүйесін құруға бағытталған. Міндетті 

әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуі әрбір 

азаматтың өзінің болашағы мен өз отбасының әлауқатына 

деген жауапкершілігін ынталандыруға, заңды 

еңбек нарығының кеңеюіне және еңбек қатынастарының 

заңдастырылуына ықпал ететін болады. 

Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жұмыс 

берушілер өздерінің қызметкерлері үшін Мемлекеттік 

әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды 

есептеу нысанынан: 2005-жылы - 1,5 %, 2006- 

жылы - 2 %, 2007-жылы - 3 % мөлшерінде ай сайын [9] 

аударып отыратын аударымдардан қалыптасатын 

болады. Аударымдардың осы түрі жұмыс берушіге 

қосымша ауыртпалығын түсірмейді, себебі, жарналар 

әлеуметтік салық мөлшерлемесін төмендету есебінен 

жүргізіледі. 

1997-жылдың 15-шілдесіндегі № 160-1 "Қоршаған 

ортаны қорғау туралы" Қазақстан Республикасының 

Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының басқа да 

территорияларындағы экологиялық жағдай Үкіметпен 

жария етіледі. Экологиялық зардап аймағы Қазақстан 

Республикасы заңымен бекітіледі. Экологиялық зардап 

шекарасын анықтау қоршаған ортаны қорғау мен 

денсаулық сақтау, ғылым аясындағы арнайы өкілеттік 

органдардың жағымды қорытындысы болса Үкіметпен 

жүзеге асырылады [10]. 

Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы ядролық 

қаруларды сынақтан өткізудің соңы дені сау 

адамдардың орны толмас ауруға шалдығып, қоршаған 

ортаның бүлінуіне әкеп соқтырды, халықтың арасында 

өлім мен ауру көбейді. Семей полигоны территориясына 

жататын Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды 

облыстары экологиялық апат аймағына жатқызылды. 

Ядролық сынақтың салдарын жоюда, халықты емдеу, 

сауықтыру, қалпына келтіру мен территорияның 

әлеуметтік-экономикалық дамуын әлеуметтік қорғауда 

арнайы мемлекеттік бағдарлама жасалды. (1992- 

жылдың 18-желтоқсанындағы "Семей ядролық 

сынақтан өткізу аймағында сынақтан өткізу салдарынан 

зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы" 

Қазақстан Республикасының Заңын қараңыз). 

Әлеуметтік сақтандыру жүйесін басқаруға бірқатар 

мемлекеттік органдар, атап айтқанда, Еңбек және 

халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қаржы 

министрлігі, Ұлттық Банк қатысады. 

Ядролық сынақтар өткізілген аймақтарда тұратын 

әйелдерге жүктілігіне және тууына байланысты 

әлеуметтік жәрдемақылар тууына 170 күнтізбелік күн 

қалғанға дейін және босануы кезінде немесе екі немесе 

бірнеше баланы босану кезінде қиындықтар болса 

кейінгі 184 күнге де төленеді. 

"Әлеуметтік сала бойынша қосымша екі жаңа 

жәрдемақы жүйесі тағайындалды. Оның бірі бала 

күтіміне байланысты әмбебап жәрдемақы болса, ол 

бойынша шілденің 1-інен бастап, 3 немесе 4 айлық 

есептік көрсеткіш мөлшерінде жәрдемақы тағайындау 

қарастырылған. 2007-жылдың қаңтарынан аз қамтылған 

отбасы балаларына жәрдемақылар төленіп келеді. 

Бұдан былай да балалар жәрдемақысын тағайындау 

мен төлеу және атаулы әлеуметтік көмек министрліктің 

ерекше бақылауында болады" - деді министр. 

2005-жылдан бастап денсаулық сақтау саласын 

дамыту мен реформалау жөніндегі мемлекеттік 

15


бағдарламаның іске асырылуы саланың таңдап 

алынған стратегиялық даму бағытының негізінен дұрыс 

және тиімді екенін дәлелдеді.Қазақстанда ең жоғары 

деңгейдегі осы заманғы клиникалар құру мен оларды 

басқару үшін шетелдік жетекші компанияларды тарту 

ісі қолға алынды. 

Алғашқы куәландыру нәтижелері бойынша 2004- 

жылы мүгедек деп барлығы 36,6 мың (2003-жылы - 37,6 

мың адам) адам, олардың 7651 "мүгедек-бала" санаты 

бойынша (2003-жылы - 7081 бала). 2004-жылы 

республика бойынша 150,1 мың мүгедек (2003-жылы - 

152,2 мың мүгедек) қайта куәландырудан өтті, олардың 

ішінен 143,9 мың адам (2003-жылы - 145,4 мың адам) 

мүгедек деп танылды. Қайта куәландырудан өткен 

мүгедектер қатарынан 6903 адам немесе 4,6% (2003- 

жылы - 6815 адам немесе 4,5%) толық оңалды, яғни 

еңбекке жарамды деп танылды [9]. 

Мүгедектерді оңалту процесін одан әрі жетілдіру 

жөніндегі шаралардың арасында куәландыру тәртібін 

мүгедектерді медициналық-әлеуметтік сараптама 

саласындағы нормативтік-құқықтық актілермен 

сәйкестікке келтіру арқылы, мүгедектіктің себебін, 

тобын, еңбек ету қабілетінің дәрежесін белгілеуді 

жетілдіру ісі бүгінде толығымен жүзеге асуда. Ол үшін 

бір ғана 2004-жылы мемлекеттік бюджеттен 1921,8 млн. 

теңге бөлініп, ол толық көлемде игерілді (2003-жылы 

осы сома 1410,2 млн. теңге құраған)" [8]. 

Қазіргі кезде қолданылып жүрген "Қазақстан 

Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы 

туралы" Заң 1991-жылы қабылданған болатын. Онда 

ТМД елдерінде алғаш рет мүгедектердің тіршілік әрекеті 

үшін оларды тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін 


әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және ұйымдық 

жағдайлар туғызу ресми түрде мәлімделді. 

Сонымен қатар, көптеген жылдар бойында 

қалыптасқан әлеуметтік қорғау жүйесі жарияланған 

саяси парадигманы іске толық асыруға мүмкіндік 

бермеді. Осы уақытқа дейін Заңға 10 түзету, өзгерістер 

мен толықтырулар енгізілді, сөйте тұра оның жекелеген 

нормалары декларативті сипатта қалды. Сондықтан, 

Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты 

әлеуметтік қорғау министрлігі мүгедектер құқықтары 

туралы декларацияға, мүгедектерге қатысты дүниежүзілік 

іс-әрекет бағдарламасына, Біріккен Ұлттар 

Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған мүгедектерді 

тең мүмкіндіктермен қамтамасыз етудің стандарттық 

ережелеріне орай жаңа тұжырымдама "Қазақстан 

Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау 

туралы" заң жобасын әзірледі [9]. Соған сәйкес жұмыс 

істеуде. Барлық оқу орындарымен мекемелердің алдын 

мүгедектерге қажетті жедел саты, арнайы қоңырау және 

т.б. қамтылған. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер 

мен мүгедек балаларға 0,5 пайыздық кәсіби және 

жоғары білім алуларына берілетін квота қарастырылған 

[10]. 

Әлеуметтік-экономикалық және саяси ахуал шын 

мәнінде сын көтермес күйде еді. Қазақстанның 

экономикалық және саяси мүмкіндіктері сырттан 

осылай бағаланды: экономикасы әлжуаз, қазынасы бос, 

саяси жүйесі балаң, Кеңестер Одағы заманының 

Конституциясы бойынша өмір сүріп жатқан, одан бар 

болғаны белгілі бір әскери әлеует қана еншілеген ел 

саналдық. Тәуелсіздіктің туын жоғары көтеріп еліміз биік 

белестерден көрінетіне сенімдіміз. 


1 Экология мәселесі басты назарда // Ана тілі. - 1999. - № 24. - 17 маусым.3б. 

2 Нұғманұлы И., Шайхеслямова К. Адам, қоғам, табиғат жүйесінде // Биология, география және химия. - 1999. - 

№ 5. - 1 б. 

3 Бақытов Ж. Экологияны сөзбен емес, іспен қорғайық // Атамекен. - 1998. - 28 қаңтар. - 2 б. 

4 Экология және табиғат қорғау. - Алматы, 1990. - Б. 23. 

5 Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамұра, 2003. - 240 с.; Жүз жылға татитын он жыл / 

Десять лет, равные столетию: Н.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған 

салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі / Выступление Н. Назарбаева наТоржественном собрании, посвященном 

10-летию независимости Республики Казахстан. - Алматы: Атамұра, 2001. - 112 б. 

6 Данияров К.К. О новой истории Казахстана. - Алматы, 2004. - Б. 399. 

7 Ильяшина А.П. Экология и здоровье человека// Қоғам дамуындағы қазіргі жастардың рөлі: Халықаралық ғылымитәжірибелік 

конференцияның материалдары. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2007. - Ч.2. - С.113-117. 

8 131 Статистический ежегодник Казахстана за 2005 г. - Алма-Ата, 2005. - Б.35. 

9 История Казахстана: народы и культуры: Учеб. Пособие / Масанов Н.Э. и др. - Алматы: Дайк-Пресс, 2001. - Б. 

121. 

10 Ишмухамедов А. Проблемы становления и развития политической науки в Казахстане. - Алматы, 1999. - Б. 55. 

16

Ãåîãðàôèÿ 


СЕМБАЕВ ЕРКЕБУЛАН 

НИЯЗБЕКУЛЫ 

Сибирский 

государственный 

университет геосистем и 

технологий, 

г. Новосибирск 

ИСАБЕКОВА КАМИЛА 

САНИЯРБЕКОВНА 

Сибирский 

государственный 

университет геосистем и 

технологий, 

г. Новосибирск 

Мақалада гидротехникалық ғимараттардың 

құрылысы кезінде геодезиялық қызмет 

көрсетудің әдістемесі берілген. 

В статье представлены методики оказания 

геодезического сопровождения при строительстве 

гидротехнических сооружений. 

The article presents the methods of rendering 

geodetic support in the construction of hydraulic 

structures. 

РАЗРАБОТКА МЕТОДИКИ ГЕОДЕЗИЧЕСКОГО 

ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦЕССА СТРОИТЕЛЬСТВА 

ГИДРОТЕХНИЧЕСКИХ СООРУЖЕНИЙ 

Повышение точности исполнения проектов и 

увеличение производительности труда при 

строительстве волнозащитных сооружений могут быть 

обеспечены на основе использования современных 

геодезических технологий. 

При этом актуальными являются проблемы 

разработки оптимальной технологической схемы 

производства работ, совместного использования 

спутниковых и традиционных геодезических измерений, 

оценки точности положения определяемых точек. Для 

решения указанных проблем необходимо проведение 

соответствующих теоретических и экспериментальных 

исследований. 

Цель работы. Повышение эффективности геодезического 

обеспечения строительства гидротехничес- 

ких сооружений на основе спутниковых технологий. 

Идея работы. Повышение точности и надежности 

геодезического обеспечения строительства гидротехнических 

сооружений путем совместного использования 

спутниковых и традиционных геодезических измерений. 

Задачи исследований: 

- разработка технологической схемы геодезического 

обеспечения строительства гидротехнических 

сооружений с использованием спутниковых технологий; 

- проведение исследований по оценке точности 

положения точек, определяемых с помощью GPSизмерений; 

Гидротехнические сооружения предназначаются для 

использования водных ресурсов и для борьбы с водной 

стихией. 

Рисунок 1. Строительство дамбы на месторождении Бозшаколь. 

17


В зависимости от вида используемого естественного 

потока или водоема различают речные, озерные и 

морские гидротехнические сооружения. 

Группа различных гидротехнических сооружений, 

связанных общей водохозяйственной целью и 

местоположением, составляет узел гидротехнических 

сооружений или гидроузел . 

При проектировании большинства гидротехнических 

сооружений геодезические работы выполняют для 

составления топографических и гидрографических 

планов, продольных профилей рек, а также для 

обслуживания геологических, гидрологических и других 

специальных работ. 

Для этих целей развивают исходное и съемочное 

планово-высотные геодезические обоснования, 

создающие единую систему плановых координат и 

высот на всю территорию строительства. Съемки, в том 

числе и русловые, выполняют в различных масштабах в 

зависимости от стадии проектирования. 

Ãåîãðàôèÿ 

При возведении гидротехнических сооружений 

выполняют разнообразные по составу и большие по 

объему геодезические измерения, связанные с 

выносом в натуру проекта сооружения. Исходными 

данными для них служат рабочие чертежи проекта. Для 

выполнения разбивочных работ в качестве основы 

частично используют пункты осей обоснования, 

созданных для целей изысканий, а также строят 

специальные разбивочные сети. 

Разбивочные работы выполняют на всех стадиях 

строительства: при выносе осей сооружений, 

выполнении земляных и бетонных работ, монтаже 

металлоконструкций и гидроагрегатов и т. д. Кроме того, 

при выполнении монтажных работ производят 

геодезические измерения, связанные с установкой 

технологического оборудования в проектное 

положение. 

В процессе строительства гидросооружений ведут 

наблюдения за их деформациями. 

18

Ò³ë á³ë³ì³ 


Бұл мақалада эвиденциалдылық категориясының түрлі 

тілдердегі белгіленуі және зерттеудегі негізгі бағыттары 

көрсетілген. Сонымен қатар әр тілдердегі грамматикалық, 

лексикалық, семантикалық, функциональды-семантикалық, 

когнитивті және прагматикалық әдістері берілген. 

В этой статье выявляется категория эвиденциальности 

на разных языках и дается основные направления 

исследований, а также предоставляются грамматические, 

лексические, семантические, функционально-семанти - 

ческие, когнитивные и прагматические подходы к этой 

категории на разных языках. 

БЕЙБІТОВА МӘДИНА СЫМБАТҚЫЗЫ 

магситрант, КазУМОиМЯ, Алматы, 

Казахстан 

This article is devoted to the category of evidentially in different 

languages and the basics of research of this phenomenon, as well 

as there is given grammatical, lexical, semantic, functional-semantic, 

cognitive and pragmatically approaches to this category in different 

languages. 

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ 

ЭВИДЕНЦИАЛНОСТЬТЫ ЗЕРТТЕУДЕГІ НЕГІЗГІ 

БАҒЫТТАР 

Эвиденциальность деген атаққа ие болған категория 

ең бірінші XX ғасырда американдық лингвист Франц 

Боаспен сипатталған болатын. Ол оны әртүрлі тілдер 

жүйесінде кездесетін универсиалды грамматикалық 

категория деп атаған болатын. Ал, орыс тілі біліміне 

"эвиденциальность" Р.О. Якобсонның "Шифтеры, 

глагольные категории и русский глагол" еңбегінің 

нәтижесінде енді. 

Ең алдымен, осы категорияны түсіндіру критерийлерін 

нақты анықтау талап етіледі. Әдебиеттерден әрбір тілде 

даму мен қалыптасудың өзіндік жолы бар екені анық. 

Бұл құбылыстың даму тарихы 1981 жылы түрлі үндістер 

тілдерін зерттейтін, американдық ғалымдар Берклиде 

симпозиумға жиналған кезде басталды, ол симпозиум 

тұтастай алғанда филология проблемаларына 

арналды. У. Чейф және Дж. Николе осы кездесудің 

шабыттандырушыларының бірі болып саналады. Бұл 

конференцияға қатысушылардың әртүрлі тілдердегі 

эвиденциальностьты салыстырған алғашқы 

конференциясында эпистемология (бiлiм туралы iлiм) 

және эвиденциальностың әртүрлі белгілерін, олардың 

сипаты мен қолданылу аясын қарастырды. 

Конференцияға Р. Джекобсон, Р.Освальт, Л. Гордон, М. 

Митун, М.Хардман, Д. Вебер, А. Аксу-Кос, Д. Слобин, В. 

Фридман, А. Вудбери, С. Делансей және басқалар 

қатысты [1]. 

Конференцияның қорытындысы, ең жалпы түрде 

зерттеу құбылысы арнайы маркерлерді (белгілеулер) 

пайдалана отырып, ақпарат көзін түсіндірудің кез келген 

әдісі ретінде қалыптастырудың орынды екендігін 

білдіреді делінген Дж. Байби еңбектерінде. Басқаша 

айтқанда, бұл ақпарат көзінің болуын яғни(+)белгісі 

және (-) ақпарат көзінің болмауы немесе оның 

анықталмағаны белгісі бар ақпарат көзі туралы 

категория. 

Эвиденциальность терминіне түрлі анықтамалар 

беріледі. Н.А. Козинцеваның пікірінше, эвиденциальность 

ақпарат көзін анықтау қызметін атқаратын 

мағыналар аймағы.Ал, Б.Эйюп өзінің "Категория 

эвиденциальности в турецком языке в функциональносемантическом 

аспекте: В сопоставлении с алтайским 

языком" атты диссертациялық жұмысында, "эвиденциальностьтың" 

ең кең тараған анықтамасы - берілген 

оқиғаға қатысты ақпарат көзінің тілдік кодтауы (яғни, 

белгілеу)делінген. Эвиденциальность категориясын 

модальдық шеңберіндегі белгілі бір категория ретінде 

қарастыратын жұмыстарда бұл анықтама ақпарат 

көзінің тілдік кодтауы дегеннен бастап, ақпараттың 

сенімділік дәрежесі дегенге дейін кеңейеді. 

Эвиденциальность категориясы "бұл оқиға туралы сіз 

қайдан білесіз?" деген сұраққа нақты жауап береді. 

Тілдерде әртүрлі әдістермен ақпарат көзін көрсетуге 

мүмкіндік беретін түрлі құралдар бар екеніне 

қарамастан, әр тілде грамматикалық (морфологиялық), 

лексикалық, семантикалық және т.б әдістер арқылы 

көрсетуге болатыны анық. 

О.А. Кобринаның "Категория эвиденциальности: ее 

статус и формы выражения в разных языках" еңбегінде 

"эвиденциальность" термині"evidence" сөзінен алынған 

(лат. "evidentia") және спикердің немесе басқа тұлғаның 

айтылған ойдың (высказывания) авторы (куәгері) екенін 

белгілеудің арнайы әдісін ұсынады деп анықталған. 

Т.В. Жеребилоның лингвистикалық терминдер 

сөздігінде, баяндаушының (сөйлеушінің)айтылған не 

хабарланған ақпаратқа қатысты ақпарат көзінің 

эксплицитті көрсеткіші деп анықталады. Орыс тілінде 

мұндай ақпарат лексикалық құралдар арқылы беріледі. 

Мысалға: я видел, говорят, у меня на глазах және т.б. 

Көптеген тілдер жүйесінде бұл ақпарат грамматизацияланған, 

яғни етістіктің формаларына 

енгізілген. Эвиденциальность жүйесі екі сипатта 

ақпарат көздерін айқындайды: 

1. Баяндаушының (сөйлеушінің) ол оқиғаға тікелей 

қатысының болуы; 

2. Баяндаушының (сөйлеушінің) ол оқиғаға жеке 

қатысының болуы; [13] 

М.М. Макарцев "Эвиденциальность в пространстве 

балканского текста" жұмысында былай деп анықтама 

береді: эвиденциальность - баяндаушының (сөйлеушінің) 

қандай да бір оқиғаны баяндау барысында, өзінің 

сол оқиғаға қатысын, яғни, тікелей куәгер немесе өзге 

ақпаратты баяндаушы екенін айқындайтын ерекше 

лингвистикалық категория. Тіл жүйесінде эвиденциальность 

грамматикалық, лексикалық және басқа да 

әдістермен белгіленуі мүмкін[2]. 

19


Эвиденциальность категориясының белгіленуінің 

түрлі әдістеріне, грамматикалық, лексикалық және 

прагматикалық деңгейлерде ақпарат көзін дәлелдейтін 

және берілген хабарға қатысты эпистемалық 

қашықтықты білдіретін тілдің қабілеті ретінде 

лингвистердің назарын аударды, деген Л.Поповичтың 

анықтамасында, осыдан, прагматикалық әдістің де 

зерттелгенін байқаймыз.[3]. 

Эвиденциальность категориясының әдістерін 

жүйелейтін болсақ: семантикалық, грамматикалық, 

лексикалық, функционально-семантикалық және 

когнитивтік әдістер кездеседі. 

Семантикалық әдістен бастасақ, семантикалық әдісте 

кез келген тілдік интерпретациясының мағыналық 

мазмұн элементтері және экстралингвистикалық 

шындықпен байланысы жатады. 

Эвиденциалды құралдар, баяндамашы жеткізген 

ақпараттың көзін көрсетіп қана қоймай, айтылған 

нәрсеге өзінің субъективті көзқарасын білдіруге де 

көмектеседі. Осылайша, бір жағынан, эвиденциальность 

баяндап тұрған адамның сана-сезіміне 

байланысты, ал екінші жағынан, эвиденциальность 

ақпаратты қайта өндірудегі жеке емес модусты 

білдіреді. 

Дәстүрлі грамматикалық әдісті алатын болсақ, онда 

морфология және синтаксис деңгейінде сипаттайды. Әр 

деңгейдің өзіндік суб-жүйелері бар. Мысалы: 

морфологияда сөз таптарының жүйесі және олардың 

формаларының класстары, синтаксис түрлі конструкциялар 

(сөйлемдер мен сөз тіркестері) жүйесін 

қамтиды. 

Ал, функционалды грамматика қырынан қарастыратын 

болсақ, осы аталған жүйелердің функцияларының, 

яғни дұрыс қолданылуын, сөйлеудегі (в речи) 

мақсаттың орындалуын қарастырады. Сондықтан, 

эвиденциальность категориясын функционалды 

грамматика негізінде зерттеген жөн. Себебі, бұл салада 

негізгі зерттеу көзі - оның атқаратын қызметі. 

Эвиденциальность грамматикалық категория деген 

көзқарасты иемденетіндер ол Р. Якобсон, К.Хенгвельд, 

И.Мельчук , В. Недялков және т.б. 

К.Хенгвельд және В. Недялков егер эвиденциальность 

тұлғааралық деңгейдегі операторлар түрінде 

көрсетілсе (морфологиялық-синтаксистік категорияның 

жіктелуі) онда ол грамматикалық категория деген, ал 

Р.Якобсон егер бұл категория ақпараттың көзін 

көрсетумен байланысты болса- грамматикалық деп 

санайды [1]. 

Басқа авторлар, мысалы И. Мельчук сөйлеуші мен 

пропозиция арасындағы қарым-қатынасты білдіретін 

сапалы грамматикалық категорияны (семантикалықпрагматикалық 

жіктеудің түрі) эвиденциальность 

білдіреді. Сол топқа И. Мельчук модальдылықты, 

бағалауды және т.б. қамтуды ұсынады[10]. 

Сонымен, бұл құбылыс Т. Уиллеттің философиялық 

тұжырымдамасында, бұрынғысынша грамматикалық 

категория болып саналады[12]. 

Эвиденциальностьты грамматикалық деп қарастырудың 

бірден-бір себебі, етістіктер арқылы белгіленуі. 

Яғни, етістіктің жақ пен шақтарына байланысты өзгерісі 

осы категорияны белгілей алады. Мұнда етістік жіктеу 

есімдігімен байланыса келеді. Мысалға: I hear, you say. 

Сонымен қатар, сөйлеу және ойлау етістіктері арқылы 

белгіленеді. Яғни, to say, to tell, to inform, to remark, to 

claim, to infer, to predict, to rumor, to declare, to comment, 

to emphasize, to notify, to report, to mention, to utter, to 

forecast, to mumble және т.б. Оның ішінде ең көп 

қоладаныстағылары: to say, to tell, to inform, to rumor, to 

report болып табылады. Ойлау етістіктеріне келетін 

болсақ to think, to believe, to consider, to conclude, to 

suppose, to learn, to reflect, to suspect, to assume, to realize, 

to discover, to remember, to predict, to decide, to know 

және т.б. 

Бірінші жақтан ақпараты хабарлау кезіндегі етістіктер 

тізімі шектелмейді; үшінші жақтан - тек сөйлеу (глаголы 


речи), хабарлау, ақпараттандыру етістіктері қолданылады. 

Екі жағдайда да, бұл ақпараттың кімге 

жіберілгенін түсіндіреді. 

Эвиденциальностьты лексикалық деп қарастыру ол 

сөйлемдердегі етістіктердің лексикалық мағыналары 

немесе түбірлес зат есімдердің болуы. Мысалы: conclude 

- conclusion, inform - information, know - knowledge, 

awareness және т.б. Олар түрлі эвиденциальды 

статустарды көрсетеді. 

Әрбір тілде лексикалық ақпарат көзіне сілтеме бар, 

мысалы, ағылшын тілінде: reportedly,allegedly, evidently 

және т.б. Мұндай лексикалық бірліктер эвиденциальность 

белгілеушілері ретінде қарастырылады. 

Яғни, бұл үстеулердің мақсаты спикердің баяндап 

отырған ақпаратқа қатысын, оған тиесілі ме , жоқ, әлде 

басқа адамға немесе адамдарға ма екенін, сонымен 

қоса, бұл ақпаратқа жауаптылығын айқындайды. 

Функционально-семантикалық әдіс- грамматикалық 

және лексикалық, және басқа да комбинациялы 

(лексико-синтактикалық) бірліктердің топтастырылуы, 

яғни семантикалық категорияға негізделген және олар 

ортақ семантикалық функция атқарады. 

А.В. Бондарконың пікірінше, функционалдысемантикалық 

өрісті зерттеу - зерттелетін бірліктер 

құрылымын және олардың өзара әрекеттесуін, сондайақ 

олардың сөйлеудегі (речь) көрсетілуін (репрезентация) 

білдіреді. 

Жалпы, өріс терминіне тоқталып кететін болсақ, 

кеңістік идеясымен байланысты метафораға негізделген 

"өріс" термині жалпы сипатта біріктірілген 

элементтердің өзара әрекеттесуінің белгілі бір саласы 

туралы, біртіндеп өтпелі және ішінара қиылыстарды 

қамтитын белгілі бір құрылымдық ұйымның болуы 

туралы айтады [16]. 

А.В. Бондарконың айтуынша, "тілдің көп функционалды 

құралдарының жүйесі (морфологиялық, синтаксистік, 

сөздік-лингвистикалық, лексикалық, сондай-ақ 

аралас-лексико-синтаксистік және т.б.) тілде 

функционалды-семантикалық өріс деп аталатын екі 

жақты құрылым қалыптастырады ). Тұжырымдамалық 

өріс экспрессиялық жоспардан абстракцияда 

қарастырылады (тұжырымдамалық өрістің элементтері 

семантикалық ерекшеліктер болып табылады). 

Функционалды-семантикалық өріс - бұл түрлі тілдер 

мазмұнында инвариантты негізгі ерекшеліктерді 

жалпылау нәтижесінде тұжырымдамалық өрістер (яғни, 

әмбебап тұжырымдамалық аймақтар) туралы идея. 

Функционалды-семантикалық өріс өз ядросы мен 

перифериясы бар иерархиялық жүйе ретінде пайда 

болады. 

Бұл зерттеуде зерттеу ядросы- категориялар (тілге 

қарамастан) келесідей болады: 

а) баяндамашы ақпаратының дереккөзі; 

б) пресуппозиция. 

Ал, периферияны бірінші деңгейінде осы категорияны 

білдіретін алдын-ала ойластырылған әдістері : 

граммема (инферентив; презумптив; реннаратив) және 

лексикалық-семантикалық құралдар. Екінші деңгей 

тұрақты емес және осы категорияны жүзеге асыру үшін 

аса қажетті емес компоненттерді қамтиды, бірақ 

эпистемикалық әдіс және таңдану ( адмиративность) 

сияқты эвиденциальность категориясына ішінара 

сәйкес келетін компоненттер. 

Эвиденциальностьты тек тұжырымдамалық 

(понятийная) категория ретінде ғана емес, 

коммуникативтік ретінде де қарастыруға болатыны 

туралы пікір бар, өйткені кез келген айтылуда 

(выражения) белгілі бір коммуникативтік әсерді 

білдіретін автор, сөйлеуші мен адресат қатысады. 

Когнитивтік тұрғыда тілдің негізгі функциялары 

сөйлесудің динамикасында қарастырылады. Ең 

бастысы, бұл предикаттар тілдің коммуникативтік 

функциясын іске асырады. Байланыс функциясы ең 

төменгі байланыс бірлігінде - сөйлеу актісінде тікелей 

көрсетіледі. Сөйлеу әрекеттері коммуникативтік 

20


мақсаттар мен интенционлады өрістердің негізі ретінде 

қарастырылады. "Айту-сөйлеу" ядролық компоненттері 

функционалдық және танымдық мазмұнды сөйлеу 

саласының негізгі компоненттері. 

Тілдің функциялары және сөз сөйлеудің функциясы , 

олардың "айту" жаһандық концептісін нақтылаудың 

барлық аспектілерін көрсететін олардың күрделі 

құрылымын алдын ала анықтайды. Сөздің етістіктерінің 

кең функционалды-танымдық потенциалы тілдің 

функциялары мен сөйлеу әрекеттерінің функциялары 

өзара байланысып, өзара әрекеттесуімен байланысты. 

Прагматикалық әдіс И.Ю.Шестухина ның "Категория 

эвиденциальности в русском нарративном тексте: 

коммуникативно-прагматический аспект" жұмысында 

қарастырылған. Сондай-ақ Т.А., Майсак, С.Г.Татевосов 

еңбектерінен табуға болады. [5] 

И.Ю. Шестухина эвиденциальность категориясының 

прагматикамен байланысын былайша түсіндіреді: 

эвиденциальность категориясын білдірудің мамандандырылған 

құралдары "мол, де, дескать" бөлшектері 

(частицы) және олардың жоғары коммуникативті және 

прагматикалық потенциалы бар, себебі олар 

эмоционалды бағалау функцияларын біріктіреді және 

оқырманның, мәтін авторы ұсынатын эвиденциальность 

семантикасы бар ақпаратқа оң, бейтарап немесе теріс 

көзқарасын қалыптастырады. [5] 

Бөлшектер (частицы) көбіне нарративті мәтінінде 

жұмыс істейді және айтылатын мәтіннің құрылымдық 

бөлімшесін, яғни эвиденциалды ситуациялық- сөйлеу 

блогын ұйымдастырады. Нарративті мәтінінің 

эвиденциалды ситуациялық- сөйлеу блогы автор - мәтін 

- оқырман арасында болады. Мұнда эвиденциалды 

ситуациялық- сөйлеу блогының құрылымымен 

анықталған оқырман реакция бағдарламасы 

байқалады. Нарративті мәтін әлеуетті эвиденциалды 

ресурсына ие, себебі онда баяндау функциясы бар. 

Нарративті мәтінінің эвиденциалды ресурсы мынадай 

жағдайларда көрінеді: эвиденциалды ситуациялықсөйлеу 

блогы шеңберінде жүзеге асырылатын 

эвиденциалды семантиканың болуы және мәтіннің 

коммуникативтік стратегиясының болуы [5]. 

Бұл категорияларының прагматикалық потенциалыкоммуникативтік 

жағдайларда функциясы, яғни 

баяндаушылық. Мысалы: 

Директор: "Оқымайды дейді ғой, тәртібі нашар дейді." 

Репрезентация: Бұл толық сөйлем емес, сен деген 

толықтауыш имплицитті түрде тұр, және баяндауыш та 

ақпарат көзін толығымен нұсқап тұрған жоқ. Ақпарат көзіанонимді. 

Семантика: Баяндамашы кім айтқанын түсіндіруден 

әдейі бас тартады, оның жеке сипаттамасынан 

ауытқып, бастауышсыз сөйлемді пайдаланады. Бұл 

мәлімдеме бір адам емес, бірнеше адамдар тобына 

жататын теріс пікір (Закамулина, Лутфуллина, 2015) деп 

білуге болады. Сондай-ақ, ақпараттың әр бөліктері 

"оқымайды / тәртібі нашар" әртүрлі адамдармен 

хабарланды деп болжауға болады. 

Прагматика: Бұл жағдайда студенттің мінез-құлқы 

мектептің директорымен талқылануда, ол анонимді 

ақпарат көзіне сілтеме жасай отырып, студентті дұрыс 

емес мінез-құлқын айыптайды. Директор студенттің 

айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын 

нашарлағысы келмейді, ақпаратты тасушыны ашқысы 

келмейді және оларды студенттің көзіне алаяқтар 

ретінде ұсынғысы келмейді. Үшінші тұлғалардың 

ақпараттарына сілтеме, айыпты өндіріп алудың сылтауы 

болып табылады. Баяндамашының мектептің 

директоры ретінде көбірек құзірет (авторитет) бар. Бұл 

жағдайда, информаторлардың құзыретінің "әсіреленуі" 

байқалады, яғни, басқалардың берген ақпараттың 

шынайлығын тексермей, құзірет бойынша шешу[6]. 

Прагматикалық әдіс тікелей коммуникациямен 

байланысты, демек, эвиденциальностьтың коммуникациядағы 

рөлін қарастыру керек. Кез-келген тілспикердің 

өз коммуникативтік мақсаттарын жүзеге 


асыру үшін құрал. Ал, ол мақсаттарына қол жеткізу 

жолдары қандай болуы мүмкін екені туралы 

прагмалингвистик айналысады. Яғни, "тыңдаушыға 

немесе оқырманға ең тиімді әсер ету үшін тілде 

барынша оңтайлы құралдарды табу, нақты сөйлеу 

қарым-қатынас жағдайында мақсатқа жетуді тиімді ету". 

Жалпы, эвиденциальность құбылысы әртүрлі типтегі 

және топтағы тілдерде байқалады. 

Н.А. Козинцева әртүрлі типтегі заманауи тілдердерде 

түрлі категориядағы эвиденциальностьты атап 

көрсетеді: мысалы, африка, түрік, кавказ, финно-грузин, 

американдық үндістердің тілдерінде эвиденциальность 

грамматикалық ретінде көрінеді, яғни, оның 

белгілеулері (маркерлері) етістіктің парадигмасына 

кіреді және бұл көрсеткіштер сөйлеу үшін міндетті 

болып табылады. Басқа тілдерде, атап айтқанда, орыс, 

ағылшын, неміс, француз және т.б. сияқты үндіеуропалық 

тілдерде бұл мағыналар лексикалық түрде 

немесе басқа әдістер арқылы беріледі және олар 

әрқашан етістіктер емес дейді [9]. 

Балқан-славян және итальян тілдерінде, Ф. Джусти- 

Фичи айтуынша, эвиденциальность категориясы 

айтылған тілдерде арнайы етістіктің нысаны 

(наклонения) арқылы жүзеге асырылады. Сонымен 

қатар, баяндамашының жоспары мен "басқа" (үшінші 

адам) жоспары бір мезгілде қатысады, осылайша 

спикердің және "басқа" адамның сөзі нәтижесінде 

"ерекше коктейль" пайда болады [8]. Бұл құбылыс 

журналистика тілінде және баспасөзде жеткілікті, 

себебі бұл индикативте мүмкін емес нәрсені білдіруге 

мүмкіндік береді. Жартылай ұқсас құбылыс орыс тілінде, 

әсіресе сот құжаттарында кездеседі. 

Болгар және македон тілдерінде "баяндаушылық 

форма" (пересказывательное наклонение) деп 

аталатын форма белгіленеді, бұл әдетте эвиденциальность 

білдіру үшін қолданылатын әдіс. Болгар тілінде 

бұл категория морфологиялық болып табылады: ол 

аналитикалық жолмен қалыптасады және морфемммен 

қосылуға көмектесетін қосалқы етістіктің 

біріктірілген формасынан тұрады. Бұл құбылыс болгар 

тілінде кеңінен таралған және қазіргі уақытта жақсы 

зерттелген. E.И. Демина болгар тілінің әртүрлі 

контексттерінде баяндаушылық формаларын 

(пересказывательное наклонение) қолдану әдістерін 

талдады және осы талдау негізінде өздерінің 

категориялық мағынасын анықтады - оқиғалар туралы 

ақпараттың қайталама сипаты, олар болжалмаған 

нысандармен ерекшеленеді [4]. 

Македон тілінде эвиденциальность категориясы 

ерекше етістік формалары ретінде көрсетіледі, мысалы, 

біреудің сөзін баяндау үшін перфект түрінде[13]. 

В.А. Алпатов қазіргі жапон тілінде эвиденциальностьты 

білдіретін құралдарының бар екендігін атап 

көрсетеді, және бұл категория етістіктің семантикасында 

көрінеді және арнайы бөлшектер (n, no, yoo, soo, 

mitai және т.б.) арқылы беріледі. В.А. Алпатов, жапон 

тілінде "rashii" ерекше сапалық-қызмет көрсету етістік 

бар және оның мағынасы 'көрінеді' етістігіне (кажется) 

жақын. Бұл етістіктер, инференциалды және баяндаушылық 

мағыналарға ие болуы мүмкін. Бұл нысандар 

ақпараттың дереккөзі белгісіз болған жағдайларда 

көбіне қолданылатын [14].Жапон тілінде эвиденциальность 

категориясын қарастыратын Х.Аоки бұл 

категорияның грамматикалық емес екенін және әртүрлі 

сөздермен немесе морфемдермен белгіленуі мүмкін 

екенін атап өтті [15]. 

Тибет тілінде С. Де Ланси және А. Вежбицкая мәліметтері 

бойынша, эвиденциальность жүйесі сілтемеетістігінің 

парадигмасы 'болу' (yin және red) және иеленуетістігімен 

'have' (yod и 'dug) көрсетілген. Осылайша, осы 

тілдегі эвиденциальность категориясы морфологиялық 

және аналитикалық түрде жүзеге асады[1]. 

Түркі тілдерінде (мысалы, шор тілі, түрік тілі), 

эвиденциальность категориясының болуы да жазылған. 

И.А. Невскаяның айтуынша, осы тілдерде эвиден- 

21


циальность категориясы етістіктің парадигмасымен 

тығыз байланысты, дегенмен "ақпарат көзін көрсететін 

функция әртүрлі әдісдермен орындалады: морфологиялық 

- көбінесе сөздік аффикс, лексикалық немесе синтаксистік, 

бірақ арнайы морфологиялық категория жоқ"[1]. 

Қазақ тілінде бұл категорияны әлі толық зерттемегенімен, 

ақпарат көзіне сілтеу жасайтын грамматикалық, 

лексикалық, семантикалық, тіпті когнитивті әдістер де бар. 

Қазақ тілінде бұл ұғым әлі толығымен зерттелмеген 

себепті, оған ұқсас тілдерді қарастырдық. Оның ішіндетүрік 

тілі. Түрік және қазақ тілдері-түркі тілдер, оның 

ішінде Алтай тіл семьясына жататыны анық. Ал, бұл 

салада Б. Эйюп пен Н.Н. Ефремовтың диссертациялық 

еңбегі бағыт -бағдар береді [11]. 

Жалпы, қазақ тілінде эвиденциальность етістіктер 

арқылы белгіленеді, яғни оның шақтары мен 

жақтарының өзгеруі. Қазақ тілінде етістікті үш шаққа: осы, 

өткен және келер деп қарастырады. Жақтар да 1-ші 

(мен,біз),2-ші (сен, сендер/сіз, сіздер) 3-ші (ол, олар) деп 

үшке бөлінеді. Енді, эвиденциальность категориясын 

көрсететін етістіктерді алайық. Мысалы: есту. Менің 

естуімше, ол келді. Мұнда есту сенсорлы етістігіне "-ше" 

жалғауы жалғанып, спикердің ақпарат көзін нақты 

айқындай алмайтыны көрінеді. 

Сонымен қатар, позиция етістіктері де эвиденциальность 

категориясын айқындайды, мысалы: Бала тамақ 

ішіп отыр. Ол ұйықтап жатыр. "Отыр, жатыр" деген позиция 

етістіктері нақ осы шақты және спикер іс-әрекетті нақты 

бақылаушысы ретінде баяндап тұрғанын анықтайды. Яғни, 

тікелей эвиденциальность категорясын байқай аламыз. 

Ал, өткен шақта, мысалы: Менің әкем келіпті. "-іп" 

жұрнағы тікелей емес эвиденциальность категорясын 

көрсетіп тұр. Спикер оқиғаны дәл сол уақытта көрмеді, 

бірақ іс-әрекет аяқталғаннан кейін көріп, кейіннен 

баяндап тұр. 

Сонымен қоса, тікелей емес, жанама эвиденциальность 

категориясын 3-ші жақтағы етістікке " -ша,-ше" 


жалғауы жалғанып көрсете алады. Мысалы: "айтуынша", 

оның/олардың - 3 жақ, +"-ша", естуінше, көруінше, 

байқағанынша және т.б. 

Осылайша, баяндамашыға ұсынылған ақпарат көзі 

осы құралдардың бірі ретінде қарастырылуы мүмкін. 

Бірнеше мақсаттар болуы мүмкін: сөйлейтін адамның 

жағдайды жеке бақылап отырғанын әдейі көрсете 

отырып, оның көзқарасының шындық туралы мәлімдемесі; 

спикердің адресатқа немесе өзіне немесе оған 

бұрын берілген ақпаратқа қатысты жаңа ақпараттың 

белгісіздігіне сенімін/сенімсіздігін білдіру. Адамдар 

мұндай ақпарат көзіне мұқтаж болуының себептері: 

адамдар жиі бір-біріне, тіпті кейде өздеріне, сезіміне 

және түйсіктеріне сенім арта алмайды. Сондықтан, осы 

категория арқылы ақпарат көзін анықтап коммуникация 

барысында өз мақсаттарына жете алады. 

Сонымен, эвиденциальность категориясы мыналар 

арқылы белгіленеді: 

- Грамматикалық көрсеткіштер 

- Басқа категориядағы грамматикалық көрсеткіштер 

(наклонения, аспект) 

- Лексемалар: етістік, үстеу, сын есімдер 

- Түрлі сөйлем конструкциялары 

М.Ю. Григоренко эвиденциальностьты "мағыналардың 

құрылымдық ауқымы мен баяндамашының 

ақпарат көзінің негізіндегі түсініктер" деп анықтайды. 

[7] Бұл ұғым осы категорияны толық түсіндіреді және 

осы зерттеудің мақсаттарын жүзеге асыруға 

көмектеседі деп ойлаймын, өйткені ол "evidence" сөзінің 

семантикасының негізгі ережелерін қамтиды және 

кейінірек әмбебап грамматикалық жиынтығының бір 

бөлігі ретінде қарастырылуы мүмкін, тілге енгізілген 

кейбір мағыналы доменді ұсынады . 

Эвиденциальностьтың түрі және оны бір немесе 

басқа тілде іске асыру әдістері тікелей көздің түріне 

байланысты болады, сондықтан ақпарат көздерін 

типологиялық түрде анықтау және оларды сипаттау 

қажет деп санаймын. 


1. Кобрина О.А. Вариативность средств категории эвиденциальности в зависимости от вида языка // Аспекты 

изучения и преподавания родного и иностранного языков. - Мурманск, 2001a. 

2. Макарцев.M.M. Категория эвиденциальности в балканскихязыках: современный взгляд на проблему // 

Славяноведение, № 2, 2009. С. 74-90. 

3. Попович Л. Лексические и грамматические показатели эвиденциальности в сербском и других славянских 

языках "// Сборник Матице српске за славистику 77, 2012. С. 17-47 

4. Демина Е.И. Пересказательные формы в современном болгарском литературном языке // Вопросы грамматики 

болгарского литературного языка. - М., 1959. 

5. Шестухина И.Ю. Коммуникативный аспект категории эвиденциальности в русском языке // Актуальные4 

проблемы русистики. Барнаул: Изд-во БГПУ, 2008. С. 62 64. 

6. Лутфуллина Г.Ф.,ПРАГМАТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ КАТЕГОРИИ ПЕРЕСКАЗЫВАТЕЛЬНОСТИ КАК КОМПОНЕНТА 

ПОЛЯ КОСВЕННОЙ ЭВИДЕНЦИАЛЬНОСТИ// Вопросы теоретической и прикладной лингвистики, №1,2018 , 

7. Григоренко М.Ю. Функционально-семантическое поле эвиденциальности в современном русском языке. 

Белгород, 2011.- 211 с 

8. Джусти-Фичи Ф. Чужая речь (пересказы-вание) в балкано-славянских языках // Логический анализ языка. 

Язык речевых действий. - М., 1994. 

9. Козинцева Н.А. Категория эвиденциально-сти (проблема типологического анализа) // Вопро-сы языкознания. 

- 1994. - № 3. 

10. Мельчук И.А. Курс общей морфологии. Т. II. Ч. II: морфологические значения / Пер. с фр. Н.Н. Перцовой, Е.Н. 

Савиной; Общ. ред. Н.Н. Пер-цовой. - М., 1998. 

11. Эйюп Б. Категория эвиденциальности в турецком языке в функционально-семантическом аспекте: В 

сопоставлении с алтайским языком.-2005 

12. Willett Th. A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality // Studies in language. - Amsterdam, 

1988. - Vol. 12. - № 1. 

13. Усикова Р.П. Македонский язык: Грамма-тический очерк, тексты для чтения с коммента-риями и словарем. 

- Скопjе, 1985. 

14. Алпатов В.М. Категория эвиденциальности в японском языке // Междунар. конф. "Категории глагола и структура 

предложения". Тезисы док-ладов. 28-30 мая, 2001. - СПб., 2001. 

15. Evidentiality: the linguistic coding of epistemology in language. - Norwood, N.Y.: ablex from Chafe and Nichols, ed., 1986. 

16. Бондарко А. В. О грамматике функционально-семантических полей // Изв.АН СССР. Сер. лит-ры и яз. 1984б. 

Т. 43, № 6. С. 492.503. 

22

Ïåäàãîãèêà 


Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің жоғарғы 

сыныптарында информатика пәнін оқытудың үлгісі ретінде 

ұсынылған. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздарының, 

әдіскерлердің, педагогикалық мамандықтарда білім алатын 

студенттер мен магистранттардың назарына ұсынылады. 

Данная методическая работа представляет собой пример 

преподавания информатики в старших классах средней 

школы. Методическая разработка будет интересна 

учителям средней школы, методистам, студентам и 

магистрантам педагогических специальностей. 

ВАУЛИН СЕРГЕЙ АЛЬБЕРТОВИЧ 

учитель информатики КГУ "СОШ № 10" 

г. Семей 

This methodological work represents an example of teaching a 

computer science for pupils of high school. The study manual might 

be useful to the secondary school teachers, methodologists, students 

and students in the master's programs of pedagogics. 

УРОК "ADOBE PAGE MAKER 6.5 - ЗАГРУЗКА PAGE MAKER И 

СОЗДАНИЕ НОВОЙ ПУБЛИКАЦИИ" 

(ИЗ АВТОРСКОГО УЧЕБНОГО ПОСОБИЯ "ADOBE PAGE MAKER") 

1. Создание новой публикации. 

Для создания новой публикации выполните команду 

Файл Новый. Откроется диалоговое окно установки 

параметров страниц новой публикации. Ознакомьтесь 

с возможностями настроек в этом окне: 

- Задайте формат (выбрав из списка Формат) и 

ориентацию страниц (Книжная - вертикальная, 

Альбомная - горизонтальная, выберите Книжная). 

- Если публикация односторонняя (печать только с 

одной стороны листа), то опцию Двусторонняя надо 

выключить. Сделайте новую публикацию двусторонней. 

- Для двусторонней публикации удобно задать показ 

разворота страниц (Разворот). 

- Опция Новая нумерация страниц задается в том 

случае, когда хотят начать независимую нумерацию 

страниц для публикации, являющейся частью книги со 

сквозной нумерацией. 

- Установите количество страниц 20. 

- По кнопке Номера открывается окно для выбора 

варианта нумерации страниц (если она будет 

впоследствии установлена). 

- В поле Разрешение надо установить разрешение 

печатающего устройства, на котором будет произведена 

печать конечного оригинал-макета, а в поле 

Скомпоновать для принтера - наименование 

самого этого устройства. Эти параметры в 

дальнейшем будут использоваться программой 

автоматически, например, для определения 

разрешения графики. Это не исключает 

возможности печатать промежуточные 

результаты на принтерах с более низким 

разрешением. 

- После подтверждения Да откроется окно со 

страницами новой публикации. 

- Изменить недавно заданные для этой 

публикации настройки (кроме количества 

страниц) можно, воспользовавшись командой 

Файл Параметры документа. Убедитесь в этом. 

Для изменения количества страниц можно 

пользоваться командами Макет Удалить 

страницы (Вставить страницы). 

Листать страницы можно при помощи 

команды Макет Перейти к странице, а также 

щелчком на соответствующей пиктограмме с 

номером страницы внизу экрана. 

→ 

→ → → 

Программа загружается стандартным образом Пуск Программы Adobe Page Maker 6.5 Аdоbе Page 

Maker 6.5. 

2. Управление масштабами изображения страниц. 

Контекстное меню содержит 

команды выбора масштаба 

изображения 

- Увеличить, 

- Уменьшить, 

- Реальный размер, 

- Целая страница, 

- Монтажный стол, 

- Масштаб... 

Наиболее часто приходится 

переключаться между масштабами 

Реальный размер и 

Целая страница, поэтому 

полезно запомнить клавиатурные 

эквиваленты этих команд 

- Ctrl+1 и Ctrl+0 соответственно. 

Кроме того, можно выполнять 

двойной щелчок по 

инструменту с изображением 

руки - это дает масштаб Целая 

страница и двойной щелчок по инструменту с 

изображением лупы - переключение на масштаб 1:1 

(Реальный размер). Можно 

использовать инструмент с 

изображением лупы для 

многократного увеличения 

мелких деталей. 

З. Знакомство с командами 

настройки экрана. 

Пункт меню Просмотр содержит 

также команды управления 

некоторыми элементами 

экрана. 

Команда Показать линейки/ 

Спрятать линейки включает/ 

выключает линейки на экране. 

Режим Выровнять по 

линейкам позволяет разместить 

направляющие Точно по 

делениям линеек. Включите 

этот режим и убедитесь, что 

направляющие, которые можно 

"вытащить" из линеек, "липнут" 

к делениям линеек. 

23


Команда Закрепить ноль позволяет закрепить 

положение начала координат (чтобы случайно не сбить, 

установка - как в CorelDraw!). 

Команда Показать Направляющие/Спрятать 

направляющие включает/выключает отображение 

направляющих на экране. 

Команда Выровнять по направляющим включает/ 

выключает режим выравнивания ("прилипания") 

объектов по направляющим. 

По команде Закрепить направляющие их положение 

становиться фиксированным (чтобы случайно не 

сдвинуть). 

4. Настройка границ колонок. 

По команде Макет - Границы колонок можно задать 

многоколонный режим текста на текущей странице. 

Если страница двойная, то доступна опция Раздельная 

установка левой и правой страниц. Когда она активна, 

то программа позволяет задать различное количество 

колонок для левой и правой частей разворота 

двусторонней страницы. 

Опция Настройка макета позволяет уже размещенный 

текст (если он есть на момент выполнения 

команды) разместить по новым созданным колонкам. 

Полученные границы колонок можно смещать при 

помощи мыши (как и направляющие), это дает 

возможность получить неодинаковые колонки. 

Задание. 

Установите режим, когда на экране видны линейки и 

задано выравнивание по линейкам, начало координат 

не закреплено, видны направляющие и они не 

закреплены, режим выравнивания по направляющим 

отменен. 

Удалите страницы, оставив 15 страниц. 

5. Страницы - шаблоны. 

Страницы - шаблоны должны содержать те элементы 

публикации, которые должны быть на всех или 

большинстве страниц. Это позволит не создавать такие 

объекты отдельно для каждой страницы, а создать один 

раз на страницах-шаблонах. Чтобы перейти на 

страницы-шаблоны, щелкните на символах Л,П в левом 

нижнем углу экрана. Откроются страницы-шаблоны. 


На страницах-шаблонах установите начало координат 

(например, в точке пересечения линии разреза страниц 

с линией верхнего поля) и закрепите начало координат. 

Для этого лучше всего использовать режим 

выравнивания по направляющим, тогда начало 

координат "липнет" к линиям полей и краев страницы. 

Разместите горизонтальные и вертикальные 

направляющие (2-3 горизонтальные и вертикальные). 

Установите многоколонный режим: задайте 2 колонки 

на правом шаблоне и З на левом. 

На шаблонах можно поместить любые графические 

и текстовые элементы, если они должны быть на всех 

страницах публикации. 

Например, разместим маркеры нумерации страниц: 

- активизируйте инструмент "буква (Т) из меню 

инструментов и выполните щелчок в том месте 

страницы, где должен находиться ее номер (отдельно 

для правого и левого шаблонов). Когда увидите курсор, 

нажмите комбинацию клавиш Сtrl+Shift+3. На шаблонах 

появятся маркеры нумерации ЛШ и ПШ. На обычных 

страницах вы здесь впоследствии увидите номера 

страниц, выполненные активным на момент их 

проставления стилем шрифта. Закрепите направляющие 

и начало отсчета. 

Нарисуйте маленький прямоугольник в правом 

верхнем углу правого шаблона. 

Просмотрите обычные страницы публикации. Вы 

должны видеть на них элементы шаблонов. 

Если на некоторых страницах (например, на первой) 

элементы шаблона не нужны, то шаблон можно 

отключить именно на конкретных страницах. Для этого 


надо открыть ту страницу, где шаблон не нужен 

(перейдите на стр.!), вызвать палитру шаблонов 

командой Окно → Показать страницы-шаблоны, и 

щелкнуть по строке Без шаблона (Просмотр → Показать 

элементы шаблонов). 

Чтобы вернуть элементы шаблона, достаточно 

щелкнуть по строке Основной шаблон. Здесь же можно 

создать новые шаблоны (кроме основного). 

Для создания нового шаблона щелкните по значку 

переворачиваемой страницы внизу слева в палитре 

Шаблоны. В появившемся окне введите имя шаблона и 

можно изменить поля и количество колонок (установите 

1 колонка). Нажмите Да. Программа автоматически 

переключается на создание нового шаблона. 

Например, нарисуйте на правой странице в правом 

верхнем углу небольшой эллипс. Закончив создание 

шаблона, перейдите к той странице (перейдите к 15), 

где вы хотите применить новый шаблон. Теперь 

щелкните по строке с именем нового шаблона. Он будет 

применен к текущей странице. Можно применить 

шаблон и к целому диапазону страниц. 

Для этого щелкните по кнопке управляющего меню 

палитры Шаблоны и выберите команду Применить, 

назначьте в диалоговом окне диапазон страниц, 

например, 12-15. Да. Перейдите на стр.13 и убедитесь, 

что к ней был применен указанный подсветкой шаблон. 

На отдельных страницах можно также удалять или 

перемещать нечитаемые элементы шаблона 

(направляющие, границы колонок, начало координат) 

инструментом Стрелка Перемещение или изменение 

других (печатаемых) элементов шаблона возможно 

только на страницах-шаблонах. Убедитесь в этом, 

изменив положения направляющих на отдельных 

страницах (перед этим надо временно отключить 

режим их закрепления). На странице 4 установите 

одноколонный режим (командой Макет → Границы 

колонок, выполнив ее, находясь именно на этой 

странице). Восстановить ошибочно измененные 

(удаленные) элементы шаблона можно по команде 

Макет → Скопировать направляющие шаблона. 

Выполните восстановление колонок на стр.4. 

Размещение на страницах-шаблонах направляющих, 

границ колонок начала координат и т.д. называется 

созданием модульной сетки публикации. 

6. Размещение текста. 

- Перед началом упражнения проверьте, чтобы 

команда Макет → Автозаполнение не была активна 

(если она активна, т.е. с "птичкой", то выполните ее, если 

"птички" нет, щелкните на пустом месте страницы). 

- Откройте страницу публикации, на которой вы будете 

начинать размещение текста. 

- Размещаемый текст будет иметь тот шрифт, который 

активен во время его размещения. Поэтому вы полните 

команду Текст → Шрифт и выберите русифицированный 

шрифт (иначе текст на русском языке будет 

неправильно кодироваться) в списке Гарнитура. 

- Для размещения текста следует выполнить команду 

Файл → Поместить. Открывается окно для выбора файла, 

содержащего нужный текст. Здесь надо открыть нужный 

диск и каталог, а затем щелчком указать файл. Выберите 

Wdreadme.txt из папки МSОftice\Winword на диске С. 

Внизу этого же окна имеются следующие опции: 

Как новый материал - следует выбирать в том случае, 

если текст размещается впервые; 

Вместо целого материала - следует включить, если 

вы хотите заменить уже размещенный материал его 

обновленной версией; 

В существующий текст - применяется для вставки 

нового "куска" в уже размещенный текст; чтобы опция 

была доступна в размещенном тексте должна быть 

отмечена точка вставки (курсором); 

Импортировать формат - сохранить исходный формат 

текста; Изменить кавычки - прямые кавычки изменить 

24


на наклонные; 

Читать стилевую разметку - сохранять исходные стили 

размещаемого текста. 

Сохранить кодирование - сохранить размещение 

текста в кадрах. 

После нажатия Открыть, если формат выбранного 

файла отличается от формата Page Maker, открывается 

окно импорта текста. 

Оно содержит опции: 

- Удалить лишние возвраты каретки. 

- В конце каждой строки - эта опция полезна для 

текстов, которые были созданы в редакторах, где для 

перевода на новую строку используется Enter, (то есть 

создаются ненужные символы перехода на новую 

строку, которые желательно убрать). 

Между абзацами - опция позволяет удалить пустые 

абзацы импортируемого текста Оставить таблицы, 

списки и отступы без изменений. 

- Заменить 3 или более пробелов табулятором - 

вместо указанного количества пробелов везде по тексту 

будет вставлен символ табуляции 

Важно проверить, правильно ли активизирован тип 

кодировки - для текстов, созданных редакторами в 

среде Windows (кроме Блокнота) должен быть выбран 

Текстовый файл Windows, а для текстов, созданных в 

среде DOS - Текстовый файл DOS. После нажатия Да в 

этом окне вновь открывается окно публикации. 

Теперь вы имеете возможность перейти на ту 

страницу, где должен размещаться текст, если вы еще 

не сделали этого. Перейдите на страницу 2. Курсор 

имеет вид пиктограммы размещения текста. Щелкните 

в месте начала размещения текста (либо при нажатой 

кнопке мыши "нарисуйте" прямоугольный текстовый 

блок). 

Если текст поместился не полностью, то об этом 

свидетельствует нижний маркер текстового блока, 

имеющий вид красного треугольника. Щелкните на этом 

маркере, курсор вновь имеет вид пиктограммы 

загрузки. Продолжите размещение текста, 

последовательно заполняя колонки страниц 

публикации. Когда текст будет полностью размещен, то 

его нижний маркер примет вид пустого "ушка". 

Размещение текста может осуществляться в одном 

из трех режимов: 

автоматическом (задан режим Макет → Автозаполнение), 

ручном (при нажатой клавише мыши текстовые 

блоки "рисуются" вручную; имеет место, когда режим 

Автозаполнение отключен) или полуавтоматическом 

(текст размещается автоматически до конца колонки, 

а затем надо вручную переместить курсор в место 

размещения следующего блока; имеет место, когда 

режим Автозаполнение отключен и нажата клавиша 

Shift). Переключение с автоматического или ручного 

режима на полуавтоматический достигается нажатием 

клавиши и последующим щелчком мышью в месте 

дальнейшего размещения текста. Переключение с 

автоматического режима на ручной и обратно 

достигается при нажатой клавише Ctrl. 


Отключите режим автозаполнение и начните 

размещение текста, содержащегося в файле 

c:\Windows\readme.txt в полуавтоматическом режиме, 

начиная со свободной колонки 

Заполните 2-3 колонки. Затем включите автоматический 

режим заполнения. 

Продолжите размещение текста. Обратите внимание, 

что в этом режиме программа добавляет недостающие 

страницы, пока не разместит весь текст. Этот режим 

доступен только на страницах публикации, но не на 

монтажном столе и не на страницах-шаблонах. 

7. Размещение графических изображений. 

Размещение графических изображений так же как 

и размещение текста, начинается с команды Файл 

→ 


Поместить. 

В окне для выбора файла следует указать файл, 

содержащий требуемый рисунок и дать подтверждение 

на его размещение. В зависимости от того, в какой 

ситуации выполняется команда Поместить, 

графическое изображение может быть свободным или 

вложенным. Если эта команда выполняется в тот 

момент, когда не отмечена точка вставки (курсор) ни в 

одном текстовом блоке, то изображение помещается 

как свободное, то есть его можно перемещать при 

помощи мыши независимо от других материалов. В этом 

случае после подтверждения на размещение на 

странице публикации курсор будет иметь форму 

размещения графического изображения; и надо 

щелкнуть им в месте желательного размещения 

рисунка. 

Если отмечена точка вставки в каком-либо текстовом 

блоке на момент выполнения команды Поместить, то 

изображение помещается как вложенное. Оно 

становится своеобразным символом указанного текста 

и перемещается по строке при вводе и удалении 

символов текста. Оба типа изображений можно 

масштабировать при активном инструменте "стрелка" 

при помощи мыши, используя маркеры изображения. 

Если при этом требуется сохранить исходные 

пропорции изображения, то надо нажать клавишу Shift 

и не отпускать ее до конца масштабирования. Если 

пропорции уже искажены, то, нажав и слегка изменив 

размер, можно; восстановить исходные пропорции. 

Чтобы масштабирование происходило с учетом 

разрешающей способности принтера, следует также 

держать нажатой клавишу Ctrl. 

Для свободных изображений можно выполнить 

процедуру обтекания их текстом. Для этого надо 

отмаркировать изображение, которое предварительно 

можно поместить над текстом, при активном 

инструменте а затем выполнить команду Элемент 

Обтекание текстом и в диалоговом окне выбрать тип 

обтекания и нажать Да. Можно также использовать 

команды Элемент → Монтаж → На передний план, На 

задний план, Сдвинуть вперед, Сдвинуть назад для 

размещения изображений по слоям. 


Разместите в публикации в качестве свободного 

изображения файл c\Pm65\Extrs\TLesson1\Logo/tif. 

Поместите его в любом тексте с использованием 

функции обтекания. Разместите тот же рисунок в 

качестве вложенного изображения в другом месте 

текста. Изучите возможности перемещения и 

изменения размеров обоих типов изображений. 

Разместите изображения из файлов c:\Pm65\Extrs\ 

Lesson2\Flowers/tif и c:\Pm65\Extrs\Tutorifl\Ltsson2\ 

E&wtext/tif. 

Разместите одно из этих изображений поверх другого. 

Одно из изображений поместите под текстом. 

8. Связанные файлы. 

При добавлении в публикацию текста или 

иллюстраций программа автоматически устанавливает 

для новых элементов связи с их исходными внешними 

файлами. Связи позволяют автоматически переносить 

изменения, сделанные во внешнем файле, в связанный 

с ним элемент публикации. Копии всех текстовых файлов 

хранятся в публикации. В случае с графическими 

файлами в публикации копируются файлы размером 

менее 256К. 

Если размер файла больше, то вам предоставляется 

выбор: хранить в публикации полную копию (занимает 

очень много места), либо только экранную версию (она 

занимает меньше места, а информация для печати 

берется из внешнего файла). Обычно выбирают второй 

вариант. При этом для обновления или переопределения 

связей между элементом публикации и его 

внешним файлом либо для получения информации о 

25


связанном файле надо выполнить команду Файл 

→ Связанные файлы. 

- Откройте это окно и изучите его. Здесь перечислены 

все внешние файлы, размещенные в данной 

публикации. По кнопке Режим открывается окно, где 

можно установить опцию Обновлять автоматически. В 

этом случае изменения в исходных файлах будут 

автоматически переноситься в публикацию. При выборе 

варианта Предупреждать перед обновлением при 

внесении изменений программа будет оповещать вас 

об этом, чтобы вы могли подтвердить изменения или 

отказаться от них. 

- Щелкните по имени любого внешнего файла. Теперь 

доступна кнопка Информация, нажав на которую вы 

получите информацию о выбранном файле (из какой 

папки и когда взят, размер, изменялся ли внешний файл 

и произведено ли обновление). 

- Кнопка Исключить для выделенного файла 

позволяет исключить его из числа связанных, после 

этого программа перестает следить за его 

обновлением. 

Если в публикации выделить элемент, связи которого 

вас интересуют, то из меню Элемент следует выбрать 

команду Информация о связях или Режим связи (для 

изменения режима связей конкретного выбранного 

элемента). 

9. Сохранение публикации. 

→ 

Сохранить публикацию можно по команде Файл 

Сохранить или Сохранить как… 

Команда Сохранить как применяется, если 

необходимо изменить имя, формат или другие опции 

сохранения уже сохранявшейся ранее публикации. 

Выполнение этой команды позволяет также уменьшить 

размер публикации в байтах на диске. 

Если вы внесли изменения в публикацию уже 

имеющую имя и хотите их сохранить, то можно 

воспользоваться командой Сохранить. При этом окно 

для сохранения уже не будет выдаваться, а публикация 

будет сохранена в том виде, в каком она имеется на 


экране. 

Команда Восстановить возвращает публикацию к 

состоянию последнего сохранения по команде 

Сохранить или Сохранить как. Кроме этого выполнение 

команды Восстановить при нажатой клавише Shift 

позволяет вернуть публикацию к последнему из 

промежуточных состояний. 

- По команде Сохранить как или Сохранить (при 

первом сохранении) открывается окно, в котором 

следует в имя новой публикации, открыть диск и папку 

предназначенную для сохранения а также правильно 

настроить имеющиеся опции. В области Тип файла 

можно выбрать вариант обычной публикации - 

Публикацию (получится файл с расширением Р65) или 

Шаблон (получится с расширением Т65). 

В последнем случае будет создан шаблон, который 

можно будет использовать, как и другие шаблоны (при 

открытии шаблонов выдается не сам файл, а его копия, 

которую можно использовать как заготовку для 

дальнейшей работы). Если вы намерены в дальнейшем 

работать с публикацией в версии 6.0 программы, то 

можно выбрать вариант Копия в формате 6.0. 

В области Копировать вы можете выбрать один из 

следующих вариантов: 

Без дополнительных файлов - сохраняется только 

публикация (если в ней были связанные файлы, и вы 

переносите ее в другой каталог, то связанные файлы 

останутся на прежнем месте); 

Файлы для удаленной печати - в этом случае все 

файлы, необходимые для печати (в том числе 

связанные и специальные) помещаются в один каталог; 

Все связанные файлы - все связанные файлы 

помещаются в один каталог с публикацией. 


Сохраните публикацию. Закройте ее (Файл → Закрыть). 

Откройте публикацию, которую вы сохранили (для 

этого сделайте Файл → Открыть). При этом вы можете 

открыть либо копию, либо оригинал, указан 

соответствующую опцию. 

26



КУЛЬЖАНОВА АЙЖАН 

ОРАЛХАНОВНА 

"№38 Жалпы білім беретін 

мектеп-лицей" КММ 

САНИЯЗОВА АЙНАШ 

МАМЫРХАНОВНА 



КУДАЙБЕРГЕНОВА ЖАНАР 

КАЛИЕВНА 



Мақала білім мазмұнын жаңарту мәселелеріне арналған. Мақалада Қазақстан Республикасындағы орта 

білім мазмұнын жаңартудың жағдайында оқыту ісін жүйелі жүргізудің жолдары қарастырылған. 

Статья посвящена вопросам модернизации и обновления содержания образования. Показана системность 

организации учебного процесса в условиях обновления содержания среднего образования в Республике 

Казахстан. 

The article is devoted to the issues of modernization and renewal of the content of education. The article shows the 

systematic character of the organization of the educational process in terms of updating the content of secondary education 

in the Republic of Kazakhstan 

МАҚСАТ ҚОЮ - ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ 

МАЗМҰНЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ 

ЗАМАНАУИ САБАҚТАРДЫҢ БАСТЫ КЕЗЕҢІ 

Сөз басын Стронгтың "Мектеп жұмысы мен оқушы 

жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға мұғалім" деген 

сөздерінен бастаймын. Осы орайда мұғалімнің жұмыс 

дұрыс мақсат қоюдан басталатынын айтқым келеді. 

Мақсат дегеніміз не, ол не үшін қажет? Көптеген 

ғалымдардың берген анықтамалары бойынша мақсат 

дегеніміз: 

болашақ нәтижені суреттеу; 

неге қол жеткізу керектігінің бейнесі; 

белгілі бір анықталған күш қайрат жұмсалатын және 

ұйымдастырылған 

іс әрекет талап етілетін күтілетін нәтижелер 

жиынтығы 

бұл индивидумның өз күштерімен қол жеткізе 

алатын 

келешектегі шындықты суреттеуі. 

Сондықтан да сабақтағы ең маңызды мәселе мақсат 

шығар. Сабақ бойы барлық әрекеттерді мақсатпен 

өлшеу керек: әр тапсырма, сұрақ пен дидактикалық тәсіл 

тек мақсатқа жетелейтіндіктен қолданатын құралдар 

деп танылады. Барлық тапсырма, сұрақ пен 

тәсілдерді не үшін қолданамыз? Әрине, мақсатқа жеиту 

үшін ғана. Сабақтың мақсатын құрастырғанда "мақсат = 

нәтиже" формуласын қолданған дұрыс. Яғни дұрыс 

қойған мақсат сіз күткен нәтиже әкеледі. Және де 

мақсатта оқушы сабақ барысында (не сабақ 

нәтижесінде), яғни 40 минутта не үйренетіндігін, не 

жасай алатындығын көрсеткен орынды. Сонда мақсат 

құрастырудың қысқаша анықтамасы мынандай болар: 

"Оқушылар сабақта не үйренеді (немесе не жасай 

алады)?". 

Демек мақсатқа негізделген сабақтың реті 

төмендегідей болмақ: 

1. Мақсатты айқындау ? 

2. Мақсатты жүзеге асыратын әрекеттер, амалдар ? 

3. Мақсатқа жеткен-жетпегенді талқылау. 

Сабақ мақсатын бөлек қағазға жазып (немесе тақтаға), 

оны қабырғаға іліп қойған орынды және де сабақ 

барысында анда-санда оқушылармен мақсатқа қандай 

дәрежеде жетіп қалғандығын қысқа талқылап отырған 

орынды. Ал сабақ соңында оқушылармен мақсатқа 

жеткен-жетпегенімізді талқылау керек. 

Мақсат қоюда жіберілетін кемшіліктерге тоқтала 

кетсек: 

1) Мақсаттардың диагностикалық тұрғыдан 

қойылмауы. Бұл жағдайда мақсатты тұжырымдау 

мақсатқа қол жеткендігін дәл анықтауға мүмкіндік 

бермейді. 

2) Жаһандандыру - оқушыларда адамгершілік 

қасиеттерлді тәрбиелеу. Мұндай жағдайда мақсаттың 

нақты болмайтыны белгілі, себебі бір сабақта оған қол 

жеткізу мүмкін емес. 

3) Мақсат қою деңгейін төмендету немесе аясын 

тарылту. Мұндай жағдайда әлеуеттік мүмкіндіктер бола 

тұра, әлсіз мақсаттар қойылады. 

4) Оқушыларға қызықсыз мақсаттар қойылуы. Мұндай 

жағдайда қойылған мақсат бүгінгі шынайы өмірмен 

байланыссыз, оқушылар қызығушылығы аысынан тыс, 

тәжірибелік мәні мен маңызы түсініксіз болады. 

5) Мақсат қоюдағы жалпыламалылық. Мақсатты жалаң 

ұранмен алмастыру, мақсатты тілекке айналдыру да 

үлкен қателіктердің бірі болып табылады. 

27


6) Мақсатты міндеттермен немесе тақырыппен 

алмастыру. Мұндай жағдайда мақсат күтілетін нәтиже 

емес, үдеріс немесе оның белгілі бір бөлігі ретінде 

беріледі. 

Мұғалімдер үшін сабақта мақсатты дұрыс қоюдың бір 

жолы мақсатты СМАРТ талаптары бойынша қою болып 

табылады. СМАРТ сөзі ағылшын тілінен аударғанда 

"ақылды" дегенді білдіреді. 

SMART оқыту мақсаты мен міндеттерін анықтауда 

қолданылатын, 1981 жылы Джордж Доран енгізген 

ұғым. Автордың айтуынша, SMART аббревиатурасының 

құрамында оқыту мақсаты мен міндеттерін сипаттауға 

тиіс сын есімдер қамтылған. 

Мақсатқа қойылатын СМАРТ талаптары 

төмендегідей: 

1) айқын, дәл, нақты болуы; 

2) өлшенетін болуы; 

3) қолжетімді болуы; 

4) шынайы болуы; 

5) уақытпен шектеулі болуы керек. 

Мақсат құрастыруды "Оқушылар" деп бастап әрі қарай 

олардың не үйренетіндігін немесе не жасай 

алатындығын, оқушы жұмысының қандай да бір 

нәтижесін келтірген дұрыс. Мұнда етістік 3-жақта болуы 

керек: Оқушылар түсіндіре алады (немесе бөледі, 

жіктейді, атайды, сипаттайды, шығарады, таңдайды, 

тізімін жасайды, сәйкестендіреді, анықтайды, т.б.). 

Мақсатта тұйық етістікті қолданбаймыз: түсіндіру (немесе 

бөлу, жіктеу, атау, т.б.). 

Енді дәстүрлі сабақ беру жүйесіндегі сабақтың 

мақсаты мен SMART мақсат бойынша құрылған сабақ 

мақсатын салыстырып көрейік: 

Сабақтың тақырыбы : Қазақтың ұлттық аспаптары. 

Мақсаты: 

1.Білімділік: Оқушыларға қазақ халқының ұлттық 

аспаптары жөнінде мағұлмат беру. 

2.Дамытушылық: Тақырыпқа байланысты тіл 

байлықтарын , сөздік қорларын дамыту, танымдық 

қызығушылықтарын арттыру. 

3.Тәрбиелік: Бабаларымыздан қалған мәдени 

мұраларымызды қадірлеуге, дәріптей білуге үйрету. 

Тақырыбы: Қазақтың ұлттық аспаптары. Оқу мақсаты: 

Қазақтың ұлттық аспаптарымен, шығу тарихымен 

танысады. Күтілетін нәтижесі: 

S (нақты) - Ұлттық аспаптар түрін біледі. 

M (өлшенетін) - Өздігінен және уақытты үнемдей 

отыра, берілген тапсырмаларды талқылап бірлесе 


жұмыс атқарады. 

A (қолжетімді) - Түрткі сауалдар арқылы диалог - 

сұхбатқа қатысады. 

R (маңызды) - Тақырыптың өмірге қажеттілігін түсінеді. 

T (уақытқа сай) - Тақырыпқа сай жаңа сөздерді 10 

минутта жаттап үйренеді. 

СМАРТ бойынша мақсат қою үлгілері: 

1. Қазақ тілінен "Етістік" тақырыбы бойынша: 

1.1. СМАРТ бойынша қойылған бүкіл сыныпқа арналған 

жалпылама сабақ мақсаты: Сыныптағы оқушылардың 

кем дегенде 80 пайызы (орта) 10 минут ішінде берілген 

он қарапайым сөйлемнің (шарт), ең кемі сегіз 

сөйлемінен ешбір қатесіз (деңгей) етістіктерді анықтай 

алуы керек (әрекет). 

1.2. Әр оқушыға арналған сабақ мақсаты: 10 минут 

ішінде он қарапайым сөйлемнің ең кемі сегіз 

сөйлемінен ешбір қатесіз етістіктерді тауып жаза 

алу. 

СМАРТ мақсат: 20 минут ішінде сынып оқушыларының 

100 %-ы "Ойлан-жұптас-бөліс" әдісі арқылы әңгіменің 

мазмұнымен танысады және "Мені түсін" ойыны арқылы 

әңгіменің мазмұнын түсінеді, 80%-ы әңгіменің 

мазмұнына құрылған тапсырмаларды орындау арқылы 

ойларын жүйелей, дәлелдей отырып жинақтай алады, 

60%-ы алған мәліметтерін өмірмен байланыстыра 

алады. 

Сабақтың мақсаты: 

1. Сәбит Мұқановтың "Жылқы" әңгімесінің мазмұнымен 

танысу; 

2. Әңгіменің мазмұнын ашу және түсіну; 

3. Әңгіменің мазмұны бойынша өз ойларын жүйелеу, 

дәлелдей отырып жинақтау, алған мәліметтерін 

өмірмен байланыстыру. 

Қорытынды. Оқыту нәтижесіне бізді SMART мақсатқа 

сай құрылған сабақтар жеткізеді деп ойлауға негіз бар. 

Әр жұмысты аяқтаған соң, қойған мақсатымызға қайта 

оралып, нәтижені сараптаймыз. Ғалымдар рефлексияны 

сананың "өткенге жүгінуі" деп сипаттайды. Ал өткенге 

жүгіну арқылы біз жаңа мақсат қойып, жаңа іске 

кірісеміз. 

Мақсатты дұрыс қою - адам өміріндегі маңызды үдеріс, 

сол үшін оған күш те, уақыт та жұмсалуы керек. Егер де 

қойылған мақсатқа жеңіл түрде қолжетімділік болса, 

онда оның маңыздылығы басымдыққа жатпайды. 

Себебі оған оңай қол жеткізгеннен соң, тағы да жаңа 

мақсатты іздеу қажеттігі тұрады. Сондықтан мақсатқа 

деген талап өте күшті болуы керек. 

28



ВОЛКОГОН ЛАРИСА ИВАНОВНА 

учитель начальных классов КГУ 

"СОШ№10" г. Семей 

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 3 сыныбында 

математика пәнінен орындалатын есептердің үлгісі 

ретінде ұсынылған. Әдістемелік жұмыс орта мектеп 

ұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалық мамандықтарда 

білім алатын студенттер мен магистранттардың 

назарына ұсынылады. 

Данная методическая работа представляет собой пример 

заданий по математике выполняемых учениками в 3 классе 

средней школы. Методическая разработка будет интересна 

учителям средней школы, методистам, студентам и 

магистрантам педагогических специальностей. 

This methodical work is an example of tasks in mathematics 

performed by students in the 3rd grade of secondary school. The 

study manual might be useful to the secondary school teachers, 

methodologists and students in the master's programs of pedagogics. 

НЕСТАНДАРТНЫЕ ЗАДАНИЯ ПО МАТЕМАТИКЕ 

В связи с концепцией образования РК, требованиями 

ГОСО и Учебной Программы РК, огромное значение 

приобретает проблема совершенствования учебновоспитательного 

процесса с целью формирования 

всесторонне развитой и творчески мыслящей личности, 

которая будет способна на основе полученных знаний 

свободно ориентироваться, самореализовываться, 

саморазвиваться и самостоятельно принимать 

решения, в условиях быстроизменяющегося мира. 

В связи с этим подобрала и внедрила в практику 

систему нестандартных заданий, развивающих 

математическое мышление, составила сборник с 

нестандартными заданиями по математике. 

Решение нестандартных задач формирует у учащихся 

умения высказывать предположения, проверять их 

достоверность, логически обосновывать. Проговаривание 

с целью доказательства, способствует развитию 

речи учащихся, выработке умения делать выводы из 

посылок, строить умозаключения. Выполняя 

нестандартные задания, учащиеся анализируют 

условия, выделяют существенное в предложенной 

ситуации, соотносят данные и искомое, выделяют связи 

между ними. В процессе использования этих 

упражнений на уроках и во внеклассных занятиях по 

математике выявилась положительная динамика 

влияния этих упражнений на уровень развития 

логического мышления учеников и повышения качества 

знаний по математике. 

Данная методика легко адаптируема и применима в 

начальной школе. Несомненным достоинством работы 

является её практическая значимость для учителей 

начальных классов, для студентов колледжей и вузов. 

Преимущества предлагаемой технологии состоят в 

следующем: 

- обучение математике с использованием 

нестандартных заданий способствует развитию 

математического мышления младших школьников; 

- программные знания усваиваются прочнее, 

системно и на качественно более высоком уровне; 

- развиваются такие мыслительные операции как 

анализ, синтез, сравнение, аналогия, обобщение; 

- обучение с применением нестандартных заданий, 

способствует опережающему развитию детей. 

Предлагаю первые два раздела с творческими 

заданиями 3 класса для коллективной и 

индивидуальной самостоятельной работы с целью 

развития математических способностей и подготовки к 

олимпиаде. 

Каждый из нас сталкивается с проблемой подготовки 

учащихся к олимпиаде, предлагаю карточки с 

творческими заданиями 3 класса для коллективной и 

индивидуальной самостоятельной работы с целью 

развития математических способностей и подготовки к 

олимпиаде. 

Ф. И__________ Дата________ С-1 № 1 

Поставь знаки действий между некоторыми цифрами 

так, чтобы равенства стали верными: 

а) 3 3 3 = 30 

б) 3 3 3 3 =30 

в) 3 3 3 3 3 = 30 

г) 3 3 3 3 3 3 = 30 

Пометка учителя _________ 

Ф. И___________ Дата_________ С-1 № 2 

Расставь знаки так, чтобы получились верные 

равенства. 

а) 9 9 9 = 2 

б) 9 9 9 = 90 

в) 9 9 9 = 10 

г) 9 9 9 = 9 

Пометка учителя____________ 

Ф. И_________ Дата__________ С-1 № 3 

Догадайся! ЭВМ выполняет все четыре 

арифметических действия. На табло появилось число 

36. Какое число было заложено в ЭВМ? 

29

¹4 (29) 2019 Ïåäàãîãèêà 

Пометка учителя____________ 

Ф. И___________ Дата________ С-1 № 4 

Какие это числа? 

а) Сумма цифр двузначного числа равна наибольшему 

однозначному числу, а число десятков на два меньше 

этой суммы. Какое это число?_ 

..................................................................................................... 

Её периметр равен 84 см. Найди, чему равна площадь 

данной фигуры. 

б) Сумма цифр двузначного числа равна 

наименьшему 

двузначному числу, а цифра десятков в 4 раза меньше 

цифры единиц. Какое это число? 

……………………………………………………………………. 

Пометка учителя___ 

Ф. И_____________ Дата___________ С-1 № 5 

Пометка учителя_________ 

Ф. И____________ Дата__________ С-2 № 2 

Фигура состоит из 12 равных квадратов. Раздели эту 

фигуру на четыре равные части. 

Вместо звездочек поставь соответствующие цифры: 


Ф. И_____________ Дата___________ С-1 №6 


Пометка учителя__________ 

Ф. И____________ Дата__________ С-2 № 3 


Ф. И_____________ Дата___________ С-1 № 7 

Сколько в этой фигуре треугольников? 



Ф. И_____________ Дата___________ С-1 №8 

Поставь между цифрами знаки действий так, чтобы 

равенства стали верными. Можно использовать скобки. 

а) 1 2 3 = 5 

б) 1 2 3 4 = 5 

в) 1 2 3 4 5 = 5 

г) 1 2 3 4 5 6 = 5 

д) 1 2 3 4 5 6 7 = 5 

е) 1 2 3 4 5 6 7 8 = 5 

Пометка учителя___________ 

Ф. И_______________ Дата________ С-2 № 4 

Раздели фигуру на 4 равные части так, чтобы из них 

можно было сложить прямоугольник. 

Пометка учителя__________ 

Ф. И_____________ Дата___________ С-2 №1 

Данная фигура состоит из 6 одинаковых квадратов. 

30


Пометка учителя_____________ 

С-2 №8 

Решение: 

В периметр прямоугольника AМND входят длины двух 

сторон квадрата AВCD и длины сторон АМ и DN 

прямоугольника AМND. В периметр прямоугольника 

MBCN входят длины двух сторон квaдpaтa AВCD и 


длины сторон МВ и NC прямоугольника MBCN . 

Сумма длин каждой пары отрезков АМ и МВ, DN и NC 

равна длине стороны квадрата AВCD. Таким образом, 

сумма периметров прямоугольников АМ N D и 

MBCN равна сумме шести длин сторон квадрата AВCD, 

то есть 10 + 14 = 24 см - сумма длин шести сторон 

квадрата. Длина стороны квадрата AВCD равна 24 : 6 = 

4 см, а его пери метр равен 4.4 = 16 см. 

31


Д Л Я 

З А М Е Т О К 

32

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р ! 


"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education. 

Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан 

Республикасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз 

басылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады. 

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал 

жарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім 

беру мекемелері үшін). 

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері. 

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және 

Евроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен 

оқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, 

мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады. 

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, 

сабақ жоспарлары қабылданады: 

Жаратылыстану ғылымдары; 

Гуманитарлық ғылымдар; 

Әлеуметтік ғылымдар; 

Техникалық ғылымдар; 

Экономикалық ғылымдар; 

Педагогикалық ғылымдар; 

Білім беру мәселелері. 

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған 

жұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс. 

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР: 

Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft 

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын 

А4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір 

абзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою 

шрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақдәрежесі 

жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін 

жаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, 

мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі 

нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі 

(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер 

компьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс 

және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған 

қысқаша аннотация берілуі керек. 

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және 

мазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды 

қабылдамауға құқылы. 

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете 

отырып, eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі. 

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы 

сканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде 

түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық 

фотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды. 

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы 

сертификат береді. 

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық 

сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына 

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков) 

e-mail: eruditgroup@gmail.com 

Редакцияның мекенжайы: 

071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3 

33


D E A R C O L L E A G U E S ! 

Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication 

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on 

registration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment 

and Development of the Republic of Kazakhstan) 

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications 

is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions). 

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad. 

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, 

doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of 

Kazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union. 

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, 

written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas: 

Natural Sciences; 

Humanitarian sciences; 

Social Sciences; 

Technical sciences; 

Economic sciences; 

Pedagogical sciences; 

Issues of The Education. 

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted 

together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people. 

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL: 

The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New 

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right 

- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the 

author's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the 

page in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in 

the end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in 

square brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, 

other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they are 

mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a brief 

abstract, written in English or Russian (Kazakh) language. 

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of 

the journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation 

of the Republic of Kazakhstan. 

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian 

education. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e- 

mail eruditgroup@gmail.com. 

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is 

allowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, 

if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. 

Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication. 

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" 

On all matters concerning the publication of papers in the journal 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" 

please contact the Educational Research Centre 

" ERUDIT "by phone: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov) 


Editorial Office Address: 

45/3 Uranhayev St., Semey, 071400 

34


У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И ! 

Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации 

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское 

образование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 

14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан) 

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая 

направленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для 

учреждений образования и науки). 

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье. 

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, 

докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников 

учреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, 

Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза. 

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки 

уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям: 

Естественные науки; 

Гуманитарные науки; 

Социальные науки; 

Технические науки; 

Экономические науки; 

Педагогические науки; 

Вопросы образования. 

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, 

принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек. 

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ: 

Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft 

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице 

формата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными 

отступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования 

его места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. 

После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список 

использованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае 

использования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: 

[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется 

выполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если 

работа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация, 

написанная на английском или русском (казахском) языке. 

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике 

журнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему 

законодательству Республики Казахстан. 

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian 

education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных 

автора(-ов) на электронный адрес eruditgroup@gmail.com. 

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается 

сканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, 

выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается 

одна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также 

те, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются. 

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научнометодическом 

журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование". 

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. 

Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков) 


Адрес редакции: 

071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3 

35


Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor 

Azamat Azatov 

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка / 

Design and Desktop Publishing 

Didar Kambarova 

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print: 

18.06.2019 

Пішіні / Формат / Format 

60х84 1/8 

Тираж / Copies 

100 дана / экземпляров / number 

Тапсырыс / Заказ / Order No 

5456 

554 

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. 

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала. 

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher. 

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті. 

При использовании материалов ссылка на журнал обязательна. 

While using materials reference to the journal is obligatory. 

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address 

0 7 1 4 0 0 

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе. 

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3. 

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3. 

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25 


Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс, 

ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып, 

№14770-Ж куәлігі берілген 

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи, 

информатизации и информации Министерства по инвестициям 

и развитию Республики Казахстан 

№14770-Ж от 24.11.2014 г. 

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan, 

Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж 

Басылды / Напечатано в / Journal is published 

"ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress" 

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офис 

г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2 

Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2 

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56 

36

98 

¹7 (7) 2015

Eurasian education №4 2019

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?