Eurasian education №2 2020

¹7 (7) 2015
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық
журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің
түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық
зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық журнал.
Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық,
жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу
жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен
бөлісулеріне ықпал ету.
Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,
сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный
научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и
эмпирические исследования представителей различных школ и направлений
Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.
Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации
образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных,
естественных наук, а также распространение передового
опыта педагогов.
Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,
студентов и широкого круга читателей.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International
journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan
schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.
One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of
education and research works in the field of social sciences and humanities and natural
sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.
The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,
university students, and all those who interested in humanities.
97

«ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ»
Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал
Международный научно-методический, педагогический журнал
Scientific, methodical, pedagogical international journal
№
2 (33) 2020
ШЫҒУ ЖИІЛІГІ
ПЕРИОДИЧНОСТЬ
PERIODICITY:
айына бір рет
один раз в месяц
1 time per month
МЕНШІК ИЕСІ
СОБСТВЕННИК / OWNER:
«Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС
БАС РЕДАКТОР
ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР
EDITORIAL - IN CHIEF:
Арафат Мамырбеков
Arafat Mamyrbekov
БАС РЕДАКТОРДЫҢ
ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ
ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА
ASSISTANT EDITOR:
Азамат Азатов / Azamat Azatov
Қазақстан Республикасы
Инвестициялар және даму
министрлігінің
Байланыс, ақпараттандыру
және ақпарат комитетінде
24.11.2014 ж. есепке қойылып,
№14770-Ж куәлігі берілген.
Свидетельство о постановке на
учет выдано Комитетом связи,
информатизации и информации
Министерства по инвестициям
и развитию Республики
Казахстан
№14770-Ж от 24.11.2014 г.
Registered in The Ministry of
Investment and Development
of the Republic of Kazakhstan,
Communication and Information
Committee 24.11.2014.
Certificate No. 14770-Ж.
РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ /
АДРЕС РЕДАКЦИИ /
THE EDITORIAL OFFICE
ADDRESS:
0 7 1 4 0 0
Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2
қабат, 3 кеңсе.
г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2
этаж, офис 3.
Semey, Uranhayev Street 45, 2nd
floor, office 3.
Tel: + 7 (7222) 56 25 25,
e-mail:
eruditgroup@gmail.com
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:
Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.
Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.
Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.
Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор
Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор
Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы
Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің
профессоры (Түркия)
Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің
қауымдастырылған профессоры (АҚШ)
Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,
қауымдастырылған профессор.
Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор
Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.
Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.
Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)
Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)
Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор
(РФ)
Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы
Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры
(АҚШ)
РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:
Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.
Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.
Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.
Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор
(Россия)
Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор
Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.
Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале
(Турция)
Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского
государственного университета (США)
Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный
профессор.
Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор
Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.
Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.
Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)
Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)
Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ)
Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей
Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного
университета (США)
EDITORIAL BOARDERS:
Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor
Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university
(Turkey)
Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)
Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)
Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences
Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor
Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences
Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)
Karlygash Aubakirova, PhD student.
Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor
Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor
Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF)
Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.
Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)
Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)
Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.
Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS
ИНФОРМАТИКА ИНФОРМАТИКА COMPUTER SCIENCE
Аман Ж.Б., Махмуткалиева М.Е., Иманбекова Т.Д. Шумоочистка сигнала с помощью вейвлет преобразования...4
ҚОЛДАНБАЛЫ ҒЫЛЫМ ПРИКЛАДНАЯ НАУКА APPLIED SCIENCE
Жумабеков А.С., Насымхан Д.А. Аnalysis of thermophysical characteristics of various food products...........................8
БИОЛОГИЯ БИОЛОГИЯ BIOLOGY
Бағдатова А.Б., Мукаева А.М., Абдыкаримова-Нурслямова Д.С. Семей қаласы аумағында интродукцияланған
шренк шыршасы...............................................................................................................................................................11
Бағдатова А.Б., Тұрдымұрат Ұ.А. Катальпа ағашын (catalpa bignonioides) Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы
аумағына интродукциялау.................................................................................................................................................14
ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОВЕДЕНИЕ LINGUISTICS
Тоқтамыс Қ.Қ. Рәсімдік тілдік бірліктердің зерттелуі......................................................................................................16
АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА СПЕЦИАЛЬНАЯ ПЕДАГОГИКА SPECIAL PEDAGOGICS
Марине М., Мариам М. Исследование уровня информированности педагогов в вопросе восприятия сказок детьми
с нарушениями зрения..................................................................................................................................................18
ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS
Salykbayeva A.K., Nurzhanova J.J. Using case-study as an effective method in training a highly qualified specialist.........20
Жаксыбаев Н.М. Дене шынықтыру сабағына “Lesson study” технологиясын қолдану................................................22
Рақымғалиева Ә.Т., Гизатуллина А.Г. Бейнелеу өнерінен үйірме сабақтарында оқушылардың эстетикалық
санасын қалыптастыру...............................................................................................................................................23
Уашева А.А., Нуканова З.Н. Мероприятие «Зимние забавы»......................................................................................26
2

№
2 (33) 2020
ОҚЫРМАНҒА СӨЗ
Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы
дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын
арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.
Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен
нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды
дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер
күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары
білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде.
Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар
мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында
өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін
маман болуға итермелейді. Сол себепті де
ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби
біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында
әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы
шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі
тиіс.
Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар
түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де
жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе
алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз.
Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың
ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде
таратып отыруды жөн көрді.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің
кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді
әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.
Бас редактор
3

№
2 (33) 2020
Информатика
АМАН ЖАНЕРКЕ
БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ
Магистрант Международного
Университета Информационных
Технологий
МАХМУТКАЛИЕВА
МЕРУЕРТ ЕРҒАЛИҚЫЗЫ
Магистрант Международного
Университета Информационных
Технологий
ИМАНБЕКОВА ТОХТАБУБИ
ДЖУМАДИЛОВНА
Ассоциированный профессор
Международного Университета
Информационных Технологий,
Кандидат технических наук
Бұл жұмыста сигналды өңдеу барысындағы вейвлет түрлендіру арқылы шуды басу жұмыстары көрсетілген..
Шу ретінде Гаусс шуы негізгі сигналға қосылған және оның төмендету тактикалық мысалы MATLAB прогарммалық
жүйесінде көрсетілген. Графикалық моделін түсінікті болуы үшін GUIDE графикалық ортасында
жинақталған программалық жүйесі көрсетілген.
В этой работе изучена обработка сигнала с шудоподавлением по принципу теории вейвлетов. Представлен
практический пример уменьшения шума в синусоидальном сигнале, который был сгенерирован в MATLAB, показана
графическая модель шумоподавления с использованием графической среды GUIDE.
In this paper, we studied signal processing with noise reduction according to the principle of wavelet theory. Then provide
a practical example of noise reduction in a sinusoidal signal that was generated in MATLAB, and a graphical noise reduction
model using the GUIDE graphical environment is shown.
4
ШУМООЧИСТКА СИГНАЛА С ПОМОЩЬЮ ВЕЙВЛЕТ
ПРЕОБРАЗОВАНИЯ
Введение: Шум и искажение являются основными
факторами, которые ограничивают пропускную способность
передачи данных в телекоммуникациях .Они
также влияют на точность результатов в системах измерения
сигналов. Моделирование и устранение шумов и
искажений являются основой теоретического и практического
этапа обработки сигналов в области связи . Еще
одна важная проблема заключается в том, что уменьшение
шума и искажение являются основными проблемами
в таких приложениях: сотовая мобильная связь,
распознавание речи, обработка изображений, обработка
медицинских сигналов, радар, гидролокатор и любые
другие приложения, где основные сигналы сигналы не
могут быть изолированы от шума и искажений.
Использование вейвлетов в области шумоподавления
аудиосигналов является относительно новым, использование
этой техники расширяется в течение последних
20 лет. Вейвлетное преобразование сигналов является
обобщением спектрального анализа, типичный представитель
которого – классическое преобразование Фурье.
Термин «вейвлет» (wavelet) в переводе с английского
означает «маленькая (короткая) волна». Вейвлеты – это
обобщенное название семейств математических функций
определенной формы, которые локальны во времени
и по частоте, и в которых все функции получаются из
одной базовой (порождающей) посредством ее сдвигов
и растяжений по оси времени. Вейвлет- преобразования
рассматривают анализируемые временные функции в
терминах колебаний, локализованных по времени и частоте.
Как правило, вейвлет-преобразования (WT) подразделяют
на дискретное (DWT) и непрерывное (CWT).
DWT используется для преобразований и кодирования
сигналов, CWT — для анализа сигналов. Вейвлет- преобразования
в настоящее время принимаются на вооружение
для огромного числа разнообразных применений,
нередко заменяя обычное преобразование Фурье.
Преимущество вейвлет-преобразования над Фурье
преобразованием обуславливается большой информативностью
первого из них, за счет свойства локальности
вейвлетов. Что непосредственно дает исследователям
только глобальные сведения о частотах (масштабах)
анализируемого речевого сигнала, так как большинство
вейвлетов представлено вещественными функциями,
так что отсутствует необходимость привлечения для их
вычисления аппарата комплексных чисел, затрудняющих
вычисления.
В отличие от традиционного Фурье преобразования,
вейвлет-анализ хорошо описывает локальные особенности
исследуемой функции, в частности быстрые изменения
спектра речевого сигнала. Следует заметить, что
многие теоремы вейвлет- анализа доказываются с помощью
разложения Фурье, таким образом, эти два типа
анализа являются скорее дополнительными друг другу,
нежели соревнующимися в приложениях.
Использование вейвлетов для шумоподавление сигнала
в программной среде MATLAB
Дискретное вейвлет-преобразование может использоваться
для анализа или разложения сигналов и изображений
в процессе, называемом разложением или анализом.
Реконструкция или синтез - это процесс сборки
компонентов передаваемого сигнала обратно в исходный
сигнал без потери информации. Эта методология
следует рассуждениям в противоположном направлении,
то есть из коэффициентов, в то же время в зависимости
от количества уровней и с учетом высокочастотных
(H ') и низких (L') полос, которые должны быть
получены из восстановленного сигнала S, показанного
на рисунке 1. Математическая манипуляция, которая
влияет на синтез, называется: обратные дискретные
вейвлет-преобразования (IDWT). Чтобы синтезировать

Информатика
сигнал с помощью программного обеспечения Wavelet
Toolbox, восстанавливать его можно по вейвлет-коэффициентам(ВК).
№
2 (33) 2020
Рисунок 1. Восстановление сигнала с помощью
вейвлетов
Ниже описывается простой метод вейвлет-преобразование
синусоидального сигнала, где можно выбрать
вейвлет-функцию, которая является материнским вейвлетом,
а также определить значение вейвлет-масштаб
сигнала, используя команду wname. В этом примере использован
вейвлет с коэффицентом 5 уровня 10.
Синусоидальная форма волны представляет сигнал, к
которому добавляется белый гауссовcкий шум; впоследствии
он будет уменьшен для восстановления синусоиды.
Процесс шумоподавление сигнала с помощью Матлаб.
Для шумоподавления сигнала с помощью семейств вейвлет
преобазование Coiflet5, Daubechies9, Daubechies10
были представлены следующие коды:
k = 0:3.0703e-005:0.2;
w=500*pi;
h=w.*k;
x = sin(h) %добавление синусоидального сигнала
y = awgn(x,10,'measured'); % Добавление Гауссовского
шума синусоидальный сигнал.
wname = 'coif5'; % Использование разных видов вейвлета
осуществляется на этом этапе, для Добеши 9 –
db9, для Добеши 10 – db10
lev = 10; %c 10 уровнем вейвлета
tree = wpdec(y,lev,wname); % команда для назначение
использовать тот или иной вейвлет для y сигнала
det1 = wpcoef(tree,2014);
sigma = median(abs(det1))/0.6745;
alpha = 1.8;
thr = wpbmpen(tree,sigma,alpha)
keepapp = 1;
xd = wpdencmp(tree,'s','nobest',thr,keepapp);
D=crosscorr(x,y);
z=-20:1:20;
figure(1)
subplot(311)
plot(k,x)
xlabel('time')
ylabel('Amplitude')
title('original signal');
subplot(312)
plot(k,y,'k')
xlabel('time')
ylabel('Amplitude')
title('signal with noise');
subplot(313)
plot(k,xd,'g')
xlabel('time')
ylabel('Amplitude')
title('signal denoise');
figure(2)
plot(z,D)
title('coif5')
legend('Correlation @ 0');
wavwrite(xd,Fs,'voice5')
В сигналах в низкочастотных компонентах, содержится
информация, а высокочастотные компоненты отвечают
за включение определенных функций. Поэтому компоненты
сигнала подразделяется на две категории: сближения
(низкие частоты) и детали (высокие частоты). Для выполнения
этой декомпозиции используется команда wpdec,
которая отвечает за создание порога (tree), состоящего
из вектора, в этом случае это сигнал для разбиения "y"
на уровень, который нужно декомпозировать, уровень декомпозиции
lev = 10 и тип используемого вейвлета:
tree = wpdec (y, lev, wname);
Генерируется коэффициенты разложения сигнала, используя
команду wpcoef, где это необходимо, в качестве
переменной информации и номер узла порога, который
имеет лучшую производительность в сгенерированном
tree, которое в этом случае равно двум.
det1 = wpcoef (tree, 2);
Определяя порог шума с помощью команды wpbmpen,
которая возвращает глобальный порог THR для подавления
шума. THR, полученный с помощью правила выбора
коэффициентов вейвлет-пакета с помощью метода
штрафов, предоставленного Birge-Massart. T - это порог
вейвлет-пакетов, соответствующее разложению вейвлет-пакетов
сигнала или изображения, которое должно
быть отключено. SIGMA - стандартное отклонение гауссовского
белого шума с нулевым средним в модели подавления
шума. альфа является параметром настройки
для штрафного члена, который должен быть действительным
числом, большим 1. Разреженность представления
вейвлет-пакета об отсутствующем сигнале или
изображении увеличивается с увеличением альфа.
Использовано wpdencmp, которая выполняет процесс
подавления шума или сжатия сигнала при использовании
вейвлет-пакета. Идеи и процедуры удаления шума и
сжатия с использованием вейвлет-разложения пакетов
те же, что и в структуре вейвлетов. Wpdencmp (TREE,
SORH, CRIT, PAR, KEEPAPP) имеет те же выходные
аргументы, используя те же параметры, что и выше,
но которые были получены непосредственно из TREE
порога разложения входного вейвлет-пакета для сигнала,
который должен быть отключен или сжат. SORH
('s' или 'h') обозначает мягкий или жесткий порог. Наилучшая
декомпозиция выполняется с использованием
критерия энтропии, определенного строкой CRIT и параметром
PAR. Пороговым параметром также является
PAR. Кроме того, если CRIT = 'nobest', оптимизация не
выполняется, и текущая декомпозиция имеет пороговое
значение. Если KEEPAPP = 1, коэффициенты аппроксимации
не могут быть пороговыми; в противном случае
они могут быть:
keepapp = 1;
xd = wpdencmp (дерево, 's', 'nobest', thr, keepapp);
Все эти параметры помогают нам снизить уровень
шума с помощью вейвлетов.
Были оценены три семейства вейвлетов, Symlets 2-8,
Daubechies 2-10 и Coiflet 1-5. Используя программу,
представленную выше. Результаты показывают, что
Coiflet 5 и Daubechies 9 и 10 являются лучшими вариантами
для лучшего подавления шума в сигналах. На рисунках
2(а-в) представлены сигнал , обработанный тремя
семействами: а- сигнал, обработанный через Coiflet5,
б- сигнал, обработанный через Daubechies9, в- сигнал,
обработанный через Daubechies10.На рисунке рядом с
сигналом указан коэффицент взаимной корреляции.
5

№
2 (33) 2020
Информатика
Рисунок 3. Пример взаимной корреляции в Coiflet2,
Daubechies5
На рисунке 4 показано устранение шума синуса с шумом,
используя AWGN = 10, используя Daubechies 9 и
10, Coiflet 5 эти вейвлеты показывают лучшую производительность,
чем любые другие. На рисунке 4 показано
поведение Coiflet 5 и Daubechies 9 и 10 с использованием
AWGN 10, добавляющего к сигналу в графическом
интерфейсе.
Рисунок 2 Сигналы, обработанные через тремя
семействами вейвлетов
а) сигнал, обработанный через Coiflet5
б) сигнал, обработанный через Daubechies9
в) сигнал, обработанный через Daubechies10.
Для оценки лучшую производительность; число взаимной
корреляции, должен быть максимумом в нуле.
При Coiflet5, Daubechies9, Daubechies10 число взаимной
корреляции имеет макисмальное прииблежение к
нулю.Ниже в рисунке 3 приведены примеры Coiflet2,
Daubechies5 где коэффицент корреляции равны 1.
Рисунок 4- Создание графического интерфейса с
выбором вида вейвлетов для синусоидального сигнала
Для лучшего понимания разработан графический интерфейс,
случае синусоидальной волны. Использован GUIDE
MATLAB для создания этого интерфейса, где нужно всплывающее
меню, ползунок(slider), текст редактирования, четыре
кнопки и четыре графика (оси). После того, как все,
что помещено в интерфейс, необходимо запрограммировать
каждый элемент. Рисунок 4 показывает, общее представление
этого интерфейса.
Этот интерфейс помогает визуализировать результаты,
полученные в этой главе, а также сделать его доступным
для пользователя.
Выводы: В этой работе представлен код MATLAB для
уменьшения гауссовского белого шума в периодических
сигналах (функция синуса) с использованием вейвлет-анализа.Рассмотрены
разные семейства вейвлетов: Symlets,
Daubechies и Coiflets, также использованы взаимную корреляцию
для определения наилучшего соответствия между
исходным сигналом и обработанным. Используя Coiflet
5, Daubechies 9 и 10, получены лучший результат, потому
что они имеют более высокую корреляцию в нуле. Данная
технология обработки сигналов восстанавливает сигнал с
6

Информатика
№
2 (33) 2020
корреляцией выше 99%. При анализе синуса с добавленным гауссовским белым шумом при использовании методики
получены восстановленный сигнал с корреляцией 95%. Этот анализ очень полезен, чтобы помочь читателю понять
ноу-хау в удалении шума из сигнала с помощью вейвлетов. Поэтому, когда сигнал показывает периодическое извлечение
сигнала из шума, он будет удовлетворительным. Графический интерфейс, представленный в последнем разделе,
был выполнен при использовании GUIDE, который дает читателям руководство по разработке собственных проектов в
MATLAB.
Литература:
1. Abbate A, Decusatis C.M., Das P.K. (2002). Вейвлеты и подзоны: основы и приложения, ISBN 0-8176-4136-X,
Биркхаузер, Бостон, США.
2. Bahoura M & Rouat J, (2006). Вейвлет-речевое улучшение на основе временной шкалы, Speech Communication,
Vol. 48, № 12, с .: 1620-1637. ISSN: 0167-6393.
3. Davis, G, M, (2002). Redu Шумоподавление в речевых приложениях, CRC Press LLC, ISBN 0-8493-949-2, США.
4. Dong E & Pu X. (2008). Шум речи, основанный на взвешенном фильтре восприятия, Материалы 9-й Международной
конференции IEE по обработке сигналов, стр. 705-708, 26-29 октября, Пекин. Печать ISBN: 978-1-4244-2178-7.
5. Gold, B. & Morgan, N. (1999). Обработка речевых и звуковых сигналов: обработка и восприятие речи и музыки,
John Wiley & Sons, INC., ISBN: 0-471-35154-7, Нью-Йорк, США.
6. Джонсон М. Т, Юань X и Рен Y, (2007). Улучшение речевого сигнала с помощью адаптивного вейвлет-порога,
Speech Communications, Vol. 49, № 2, стр .: 123-133, ISSN: 0167-6393.
7. Képesia M & Weruaga L. (2006). Адаптивный частотно-временной анализ речевых сигналов на основе чириканья,
Speech Communication, Vol. 48, № 5, с .: 474-492. ISSN: 0167-6393
7

№
2 (33) 2020
ЖУМАБЕКОВ АСХАТ
СОВЕТХАНОВИЧ
Назарбаев
Интеллектуальная школа
физико-математического
направления г. Семей,
Казахстан, руководитель
методического
объединения учителей
физики, учитель
физики, докторант PhD в
области Образования,
Университет Йювяскюля,
Финляндия
НАСЫМХАН ДАМИР
АБАЕВИЧ
Назарбаев
Интеллектуальная
школа физикоматематического
направления
г. Семей, Казахстан,
учитель физики
Applied Science
Мақалада әр түрлі азық-түлік өнімдерінің жылуфизикалық
сипаттамаларының сапалық талдауы берілген. Азық-түлік
өнімдеріне әсер ететін температура, ылғалдылық, оның
құрамы, меншікті жылу сыйымдылығы, жылу өткізгіштігі
мен температура өткізгіштігі сияқты бірқатар параметрлер
мен ерекшеліктер бар. Азық-түлік тағамдарында
жылуды алуға немесе жоғалтуға байланысты әртүрлі өзгерістер
орын алады, оның оң әрі теріс салдары болуы мүмкін.
Сондықтан өңдеудің оңтайлы режимдерін таңдау және
процестердің энергия сыйымдылығын төмендету үшін тамақ
өнімдерінің жылу-физикалық сипаттамаларын білу өте
маңызды. Мұндай шамаларды анықтау жылу физикасының
негізгі міндеті болып табылады.
В данной статье представлен качественный анализ теплофизических
характеристик различных пищевых продуктов.
Существует ряд параметров и свойств, таких
как температура, влажность, состав, удельная теплоемкость,
теплопроводность и температуропроводность, которые
влияют на пищевые продукты. В продуктах питания
происходят различные изменения, связанные с получением
или потерей тепла, что может иметь как положительные,
так и отрицательные последствия. Поэтому очень важно
знать ряд теплофизических характеристик пищевых продуктов,
чтобы выбирать оптимальные режимы обработки
и снижать энергоемкость процессов. Определение таких
величин является основной задачей теплофизики.
This paper presents a qualitative analysis of the thermophysical characteristics of various food products. There are
number of parameters and properties, such as temperature, humidity, composition, specific heat capacity, thermal
conductivity and thermal diffusivity are affected on food products. Various changes occur in food products with heat gain or
loss, which can have both positive and negative effects. Therefore, it is very important to know a number of thermophysical
characteristics of food products in order to choose the optimal processing modes and reduce the energy intensity of
processes. Determination of such quantities is the main objective of thermal physics.
ANALYSIS OF THERMOPHYSICAL CHARACTERISTICS OF VARIOUS
FOOD PRODUCTS
Introduction
Currently, the food market is full of a variety of products and quality of them must comply with all standards. The processes
of production and storage of products are quite energy-intensive processes. In recent years, the perception of the nutritional
value of potatoes as one of the main products in the human diet has changed markedly [1].
For human health, it has become extremely important not only the fullness of food, but also its preventive and detoxifying
functions. The main purpose of this paper is scientific and practical justification and improvement of the methodological
complex of rational design of food systems, and forecasting their quality by studying, analyzing and modeling the physical
and chemical properties of products and processes of heat and mass transfer. This largely determines the current
requirements for the structure of rational nutrition. It is almost impossible to meet these requirements using traditional food
products, so for modern food production both in our Republic and abroad, it is very important to develop a new range of
combined products of high biological value based on a combination of raw meat with various additives of plant origin. In
general, the solution to this problem can be associated with an increase in the role of quick-frozen foods and semi-finished
products in the diet of the population. [2].
Methodology
To identify the factors that affect the raw materials and semi-finished products, we use data on thermal physical
characteristics (TPC), namely, the specific heat capacity, the thermal conductivity coefficient and the thermal conductivity
coefficient obtained during their thermal and mechanical processing [3].
In table 1, using the example of three varieties of potatoes, a comparative analysis of the TPC was conducted and
identified what is the significant spread of data on the TPC [4].
Table 1 – Thermophysical characteristics of potatoes.
Sort
Humidity,
W, %
Thermal
conductivity,
Heat
capacity,
Thermal
diffusivity,
Humidity,
W, %
Thermal
conductivity,
Heat
capacity,
Thermal
diffusivity,
8
Purified
Untreated
Berlichingen 79,2 0,60 3500 15,3 79,3 0,65 3500 16,2
Lorch 80,0 0,58 3600 15,2 81,2 0,61 3600 16,3
Peredovik 80,1 0,62 3600 15,8 79,8 0,64 3500 16,3
Priekulskaya 81,6 0,62 3600 15,7 80,0 0,66 3600 16,7

Applied Science
№
2 (33) 2020
The initial characteristics of raw materials often depend on various factors, such as humidity, temperature, chemical
composition of the product, etc. vegetables have a significant spread of data on thermophysical characteristics [5, 6]. This
is due to the fact that the initial moisture content of the product is different in various production cases, that is, the growing
conditions, the influence of the variety, seasonality, storage conditions, etc. can be changed [1].
Examining the data in table 1, it can be concluded that the specific heat capacity fresh food is almost
independent of its type and is determined by the main indicator – humidity [1]. In the temperature range from 273 K to 293
K the specific heat capacity is calculated from the expression
It should be noted that this formula is used when converting units of measurement from ° C в К. And it is recommended
for determining the specific heat capacity of fresh potatoes, as well as other vegetables, fruits, and berries in the humidity
range W from 62% to 97%.
Density of fresh products
when T is from 278 K to 293 K, calculate based on and expressions:
where
– dry matter content,
Average physical density of products
less than true and is defined as:
where
– degree of porosity.
The characteristics of fresh potatoes are shown in the table2.
Table 2 – Characteristics of fresh potatoes.
Product
Potato 20,2 1080 650 40 -
Results and discussion
Experimental values of the specific heat capacity of cooked vegetables was calculated using the formula:
practically do not differ, so this formula is recommended to be used to determine the specific heat capacity of cooked
vegetables. As the temperature of vegetables increases, their coefficient of thermal conductivity increases [7, 8]. The
specific heat capacity of fresh and heated vegetables (from 273 K to 373 K) is approximately the same [9]. To do this, refer
to the data in table 3.
Table 3 – Specific heat capacity of potatoes.
Degree of readiness Humidity, W, % Heat capacity,
fresh 75 3515
cooked 80 3643
In case of a comparative analysis of the specific heat capacity of potatoes in fresh and cooked form, based on the data
in tables 1 and 2, it can be noticed that the equivalent coefficients of thermal conductivity and temperature conductivity
of potatoes are approximately the same as in fresh root crops, since heating is not accompanied by a noticeable mass
exchange.
It was found that the thermal characteristics of potatoes differ with different methods of cooking. These data are presented
in tables 4 and 5.
Table 4 – Thermophysical characteristics of potatoes in different cooking methods.
W, %
In heated water In boiling water In wet saturated steam
77,5-80 1060-1098 0,67 17,5 0,64 16,0 0,59 15,4
Table 5 – Coefficient of thermal conductivity of potatoes.
T, K 300 313 323 333 343 353 363
10,3 10,8 12,9 15,0 22,2 16,3 15,0
The established nature of the dependence is explained by changes in the thermal characteristics of starch during
gelatinization. The values of the constants included in the formulas are given in the works of A. S. Ginzburg, M. A. Gromov,
and others [5, 6].
Thermophysical characteristics of combined meat-growing minced meat at different temperature ranges are given in
tables 6 and 7.
Table 6 – Thermophysical characteristics of minced meat in the temperature range from 70 оС to 15 оС [10].
9

№
2 (33) 2020
Minced meat
Applied Science
Thermal diffusivity, Thermal conductivity, Heat capacity,
beef 12,00 0,44 3,522
pork 11,00 0,41 3,473
pork with sauerkraut 11,5 0,42 3,497
As a result of data analysis of thermo-physical characteristics of meat and meat and cereal stuffing can be seen that with
the increase of moisture diffusivity increases, and with increase of fat content is the thermal diffusivity decreases.
Table 7 – Thermophysical characteristics of meat-growing minced meat [2].
Characteristic
Dumpling “Lidiya”
Dumpling “Grigoryevskiye”
Temperature
263 К 258 К 253 К 243 К 263 К 258 К 253 К 243 К
24,23 34,59 36,86 52,76 26,23 35,59 38,88 54,86
0,491 0,696 0,732 1,034 0,546 0,734 0,788 1,095
2,027 2,013 1,989 1,962 2,084 2,065 2,028 1,998
Conclusion
The dependence on the humidity of products is visible (the higher the humidity, the greater the value of the indicators)
in analyzing of the thermophysical characteristics of meat-growing minced meat in the area of negative temperatures. In
addition, with a decrease in temperature, there is a decrease in heat capacity and an increase in the coefficients of thermal
conductivity and thermal conductivity.
A general analysis of the data showed that the value of the thermophysical characteristics of products can reveal what
conditions are necessary to preserve the properties of this product. This is especially important when developing multicomponent
food systems, in terms of stabilizing and improving their consumer properties.
Bibliography
1. Nugmanov A. Kh. - Kh. Scientific and practical approaches to the design of multicomponent food systems in public
catering technology. Monograph. - Astrakhan: Publisher: Roman Sorokin, 2016. - 96 p.
2. Yermolenko M. V. Optimization of modes of refrigerating processing of dumplings with vegetable additives: Cand.
Diss. Techn. science: 05.18.04 . - Semey, 2007. - 181 p.
3. Chubik, I. A., Maslov, A. M., Handbook on thermophysical characteristics of food and materials. - Moscow: Book on
demand, 2012. - 185 p.
4. Aleksanyan I. Y. Automated forecasting of properties of complex multicomponent food products when their calorage
changes / I. Y. Aleksanyan, L. M. Titova, A. H. Nugmanov, [Electronic resource]: TEZ. docl. Astrakhan: Publishing
house of ASTU, 2014.
5. Ginzburg A. S. Gromov M. A., Krasovskaya G. I. Thermophysical characteristics of food products (reference Book). -
Moscow: Agropromizdat, 1990. - P. 288.
6. Ginzburg A. S. Mass-exchange characteristics of food products [Text] / A. S. Ginzburg, I. M. Savina. - Moscow: Light
and food industry, 1982. – 280 p.
7. Osipov A. I. Thermodynamics yesterday, today and tomorrow / Soros Educational journal. - 1999. - No. 4. - P. 79.
8. Osipov A. I., Uvarov A.V. Entropy and its role in science. Popular science article / Soros educational journal. - 2004.
- No. 1. - Pp. 70-79.
9. Murin G. A. Thermal measurements. - Moscow, Energia, 1979. – 424 p.
10. O. A. Development of the process of heat treatment of cooked sausages with vegetable additives, taking into account
the kinetic and thermodynamic quality indicators: dis. Cand. Techn. Sciences: 05.18.12 . - Semey, 2002. - 186 p.
10

Биология
№
2 (33) 2020
БАҒДАТОВА АЙНҰР
БАҒДАТҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім
атындағы мемлекеттік
университетінің оқытушысы
МУКАЕВА АЙЖАН
МАРАТҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім
атындағы мемлекеттік
университетінің магистранты
АБДЫКАРИМОВА-
НУРСЛЯМОВА ДАРИЯ
САГИДОЛЛАЕВНА
Семей қаласының Шәкәрім
атындағы мемлекеттік
университетінің оқытушысы
Мақалада шренка шыршасының негізгі таксациялық және морфологиялық көрсеткіштері (ағаштың биіктігі,
1,3м биіктіктегі ағаштардың диаметрі, бөрік басына дейінгі биіктігі, бөрікбасының диаметрі мен ұзындығы)
қарастырылған Жұмыс барысында зерттелген белгілердің өзгеру дәрежесі анықталды. Қарастырылған таксациялық
мәліметтер бойынша шрекна шыршасын Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы аумағына интродукциялау
жүргізілді.
В статье рассмотрены основные таксационные и морфологические показатели (высота деревьев, диаметр
ствола на высоте 1,3 м, высота до начала кроны, диаметр и протяженность кроны) у рода ель шренка (Picea
Dietr). Была определена степень варьирования изучаемых признаков. Рассматриваемые таксоны елей были
интродуцированны и выращены в Семее Восточно-Казахстанской области.
The article considers the main taxonomic and morphological indicators (tree height, trunk diameter at a height of 1.3
m, height to the beginning of the crown, diameter and elongation of the crown) in the genus Phecea Dietr. The degree
of variation of the studied symptoms was determined. Considered taxa were introduced and raised in Semey in the East
Kazakhstan region
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНДА ИНТРОДУКЦИЯЛАНҒАН
ШРЕНК ШЫРШАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Кез келген ағаш түрін интродукциялау нәтижесінде түрдің ареалы кеңейеді, кейбір
түрлердің өздері шыққан табиғи орталықтарымен байланысы үзіледі. Қазіргі таңда Қазақстанда әсемдік өсімдіктердің
формасы және сорты интродукцияланған 2000-нан астам түрі. Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы
аумағын көгалдандыру мақсатында елді мекенде кездеспейтін Шренк шыршасын интродукциялау арқылы көбейтіп,
түрдің ареалын кеңейту қазіргі замандағы негізгі мәселенің бірі деп ойлаймын. Интродукциялық мәліметтер ғылыми
экспедициялар арқылы, сондай-ақ түрдің биологиялық ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу нәтижесінде
жинақталып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласы аумағында көгалдандыру мақсатында
шренк шыршасын интродукциялау.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Көгалдандыру мақсатында интродукцияланатын Шренк шыршасына климаттық фактордың әсерін зерттеу;
Шренк шыршасының Семей қаласы аумағы бойынша топырақ құнарлылығына қоятын талаптарын зерттеу;
Жерсіндірілген Шренк шыршасының өсуі мен дамуының ерекшеліктерін зерттеу;
Зерттеу жүргізілген аймақ: Зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстан облысы аумағындағы «Семей орманы» МОТР
РММ-де және «Лаукар» шаруақожалығында жүргізілді. «Семей орманы» МОТР РММ Шығыс Қазақстан облысы
Семей қаласы аумағында орналасқан.
Көгалдандыру мақсатында интродукцияланатын шренк шыршасына (Picea Schrenkiana) климаттық фактордың
әсері.
Зерттеу жұмысын біз 2017 – 2019 жылдар аралығында жүргіздік. Зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстан облысы
Семей қаласындағы «Лаукар» шаура қожалығында өтті. Зерттеу жұмысын Семей қаласы бойынша климаттық
фактордың шренк шыршасына әсерін зерттеуден батадық.
Жерсіндіру мақсатында климаттық фактордың ерекшеліктерін зерттей келе төмендегідей нәтижелер алынды.
1 Жарықты режим әсері: тозаңдану және түтіндеу салдарынан күн радиациясының төмендеуі, жарық сапасының
өзгеруі және ультракүлгін сәулелер мен фотосинтетикалық белсенді радиация құрамдарының аздығы, өсімдіктердің
фотокезеңдік процестеріне әсер етті.
2 Температуралық режим әсері: температуралардың тәуліктік жолы айқындалмаған; аяздардың әлсіреуі; оң ауа
температурасы кезеңінің ұзаруы.
3 Топырақты факторларының әсері: қаланың көп территориясының асфальтпен және жабылуы; тамырлы жүйелердің
дамуына теріс әсер ететін топырақтың (сулы, газды және жылу режимінің өзгеруі) желдетуінің нашарлауы;
жапырақтарды жинап жағу кезінде (подстилки) өсімдік табиғи құнарлы заттардан айырылады, сонымен қатар топырақтың
үсіп кету теңедігін жоғарылатады; қаланың техногенді ортасының ауыр металдармен, тұздармен, газдар-
11

№
2 (33) 2020
Биология
мен, тозаңмен және т.б. ластануы түрінде әсер етуін анықтадық.
Зерттеу нәтижесі бойынша ауаның жылдық орташа температурасы нольден жоғары 4.7ºС. Орташа тәуліктік жылы
ауа температурасы ұзақтығы 0ºС жоғары 193 күн құраса, ал 5ºС жоғары температура 167 күнді құрайды. Вегетациялық
(өсімдіктердің өсіп-өну және даму кезеңі) және аязсыз кезеңдердің арасындағы үзіліс жылу сүйгіш өсімдіктердің
дамуына теріс әсерін тигізіп отыр, өйткені, олар вегетациялық кезеңнің бастапқы және соңғы қауіпті суықтарына
кезігеді. Орташа жылдық жоғарғы абсолюттік минимум -16,6ºС, ал абсалюттік максимум – 28,9ºС.
Климаттық зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша Семей қаласының жер қабығы өте күрделі, әртекті және көгалдандыру
жүргізуге қиын.
Экологиялық климаттық мәліметтердің анализі зоналар бойынша табиғи өсімдіктер ауданның климаттық ерекшеліктеріне
сәйкес екендігін көрсетеді. Қала жерлері сулы физикалық қасиеттермен және ағаш және бұталы
өсімдіктердің өсуіне жарамдылығымен сипатталады.
Семей қаласы аумағы бойынша шренк шыршасының топырақ құнарлылығына қоятын талаптары.
Шренк шыршасының көшеттерін питомникте өсіру жұмысын «Лаукар» шаруа қожалығындағы жылыжайда жүргізідім.
Жылыжайға шренк шыршасының 100 көшетін отырғызу арқылы зерттеу жұмысын бастадым. Зерттеу жұмысын
бастамас бұрын төмендегідей іс-шаралар жүргіздім:
- Біріншіден, питомникте шренк шыршасының көшеттерін өсіру үшін сапалы өңделген жер таңдап алдым.
- Екіншіден, таңдап алынған жердің топырағына биогеохимиялық лаборатория негізінде топырақ құнарлылығын
анықтау мақстаында зерттеу жүргіздім.
Көшеттерді питомникте отырғызбас бұрын топырақтың құнарлылығын анықтау ең негізгі кезеңдердің бірі болып
табылды. Сондықтанда біз ең алдымен топырақ құрамын, ылғалдылығын анықтауды жөн көрдік. Топырақ құрамын
анықтау арнайы лабораторияда жүргізідік.
Зерттеу жұмысы барысында аралас орман аймағындағы топырақ қышқылдылығын бірнеше класқа бөліп көруге
болатынын білдім.Олар төменде көрсетілген.
1 Қышқылды топырақ (pH мөлшері 3,5-4,5 тең), күшті қышқыл топырақтың оптимальды дамуын (pH4,5-5,5)
2 Орташа қышқыл топырақ (pH4,5-5,5) индикаторлары экологиялық ареалды ацидофилдер жатады, нейтралды
топырақ маңында тараған.
3 Әлсіз қышқыл топырақтың индикаторы (рН 5,5-6,5) - кең экологиялық амплитулалы мезофиттер (Deschampsia
caespitosa, Digraphis arundinacea, Ranunculus acer, Rhinanthus major, Geum rivale, Galium palustre, Antennaria dioica).
4 Қалыпты сілтілі топырақтың индикаторы (рН 7,3-8,0) - мезофиттер.
Олар нейтральды топырақта да, сондай ақ қалыпты сілтілі топырақта да тарайды (Carex hirta, Phleum pratenseт.б.)
5 Сілтілі топырақтың индикаторы (рН 7,5-8,0) сол немесе басқа бай негіздегі топырақта тараған базифилдер,
қышқыл және нейтрал ортада кездеспейді
Біз зерттеу жұмысы кезінде топырақ қышқылдылығын анықтауда универсальды индикаторды пайдаландық.
Зерттеу нәтижесі бойынша топырақ қышқылдылығының нәтижесі (рН мөлшері 7,5-8,0) ке тең болды.
Зерттеу жұмысы бойынша топырақ құрамын, құнарлылығын анықтағаннан кейін өңделген топыраққа тұқым себу
жұмысын бастадым. Төмендегі кестеде егілген тұқымның өнгіштік дәрежесі көрсетілген.
Егілген шренк шыршасы тұқымының өнгіштік дәрежесі
Шығу Масса, г
14 күн
Тұқымның
Түрі
дәрежесі,
егілген күні
Бүрдегі 100 дана ішінде өнген
% тұқым тұқым тұқымдар, %
1 2 3 4 5 6 7 8
Р/с
№
21 күн ішінде
шыққан тұқымдар,
%
1 Шренк шыршасы (1) 05.04.14 6 5-6 7-8 71 85
2 Шренк шыршасы (2) 10.04.14 7 6-7 8-9 76 87
3 Шренк шыршасы (3) 15.04.14 4 4-5 5-6 55 68
Зерттеу жұмысы барысында питомникте отырғызылған көшеттердің өсу деңгейін анықтау барысында арнайы
органикалық, минералды тыңайтқыштар қолданып салыстыру жұмысын жасадым. Құнарландыру тамыр арқылы
және тамырдан тыс болып келеді. Тамырды құнарландыру құрғақ және сұйық болады.
Органикалық, минералды тыңайтқыш қолдану нәтижесі төмендегі кестеде көрсетілген.
Үш жылдық шренк шыршасы көшеттеріне тыңайтқыш қолдану нәтижесі
Р/с № Атауы Биіктігі, см, М m Тамырының ұзындығы, см
1 2 3 4
Органикалық тыңайтқыш
1 Шренк шыршасы 37,8 1,0 20,6 0,4
41,8 0,9 20,7 0,5
34,5 1,0 20,6 0,4
Минералды тыңайтқыш
2 Шренк шыршасы 34,5 0,8 21,0 0,5
36,7 0,8 21,1 0,6
30,1 0,8 20,4 0,5
Тыңайтқышсыз
3 Шренк шыршасы 12,9 0,6 15,4 0,4
14,3 0,9 15,8 0,4
12,4 0,7 16,0 0,5
12

Биология
Жерсіндірілген шренк шыршасының өсу және даму
динамикасының ерекшеліктерін зерттеу. Зерттеу жұмысы
барысында жерсіндірілген шренк шыршасы көшеттерінің
өсу және даму динамикасын анықтадым. Шренк
шыршасының көшеттері 2017 жылы Алматы облысы
«Орман тұқымбағынан» әкелініп Семей қаласы аумағында,
«Лаукар» шаруақожалығына отырғызылды. Алғашқы
жылы көшеттер жақсы қыстап шықты (2017-2019ж).
Көшет өсіру есебі 2017 жылы, 2018 және 2019 жылдары
жүргізілді. 2017 жылы жерсіндіру мақстаныда отырғызылған
көшеттерден 25 үлгі таңдалынып алынды. 2018
жылы отырғызылған көшеттердің өсуі жылдан жылға өзгеріп
отырды. Көшеттердің орташа биіктігі 2018 жылы 43,9
см болды. Ал 2017 жылы биіктік өсімі орта есеппен 5,1
см құрады, 2018 жылы (5,5 см), 2019 жылы 6.1 см жетті
(слайд).
Жерсіндірілген шренк шыршасының (3 жылдық) биіктігі
2018 жыл.
Биіктігі,
Р/с
№ Жыл Көрсеткіш см
Жоғары
өсуі,
см
Қалыңдығы
бойынша
өсу, см
№
2 (33) 2020
1 2 3 4 5
Максималды 34,0 ±2.0 2
1 2017
Орташа 33,9 ±1.4 1,1
Максималды 45,0 ±2.5 2,5
2 2018
Орташа 34,3 ±1.5 1,3
Максималды 47,0 ±2.7 5
3 2019
Орташа 37,7 ±2.5 2,5
Жерсіндірілген шренк шыршасының максималды өсімі
алғашқы жылдары 34 см, ал 2-ші жылы көшетті отырғызудан
кейін 48 см-ге жетті, 3-ші жылы – 47 см. Қалыңдығының
орташа өсімі он бір жылда біртіндеп өзгерді (1,1-3,5), азды
көпті максималды өсу өзгерді (2-2,5).
Зерттеу нәтижесі бойынша шренк шыршасының орман
екпелерін қалыптастыруда қатар аралықтарының мөлшерін
2-4 м, ал отырғызу тереңдігін 1-1,5м деп алу тиімді
болды.Тұқымның себу тереңдігін 0,5-1,5см деп алдық.
Балқарағайдың орман екпелеріне арнайы тыңайтқыштар
қолдануда көшеттің өсуі (орташа 75%) жоғарлады, қылқанның
фотосинтетикалық пигменттерінің құрамы 40% болса,
балқарағайдың жойылу қаупі 10-15% азайды.
Жерсіндірілген шренк шыршасының өсі даму динамикасы
бойынша, көшет өсіру есебі 2017 жылы, 2018
және 2019 жылдары жүргізілді. 2017 жылы жерсіндіру
мақстаныда отырғызылған көшеттерден 25 үлгі таңдалынып
алынды. 2018 жылы отырғызылған көшеттердің өсуі
жылдан жылға өзгеріп отырды. Көшеттердің орташа биіктігі
2018 жылы 43,9 см болды. Ал 2017 жылы биіктік өсімі
орта есеппен 5,1 см құрады, 2018 жылы (5,5 см), 2019
жылы 6.1 см жетті.
Шренк шыршасының таксациялық мінездемесі
(салыстыру)
Осы аталған зерттеу жұмысын орындай келе алдыға қойған
мақсатқа жету үшін міндеттер толығымен орындалды.
Біз осы аталған зерттеу жұмысын толығымен қарастыра
келе шренк шыршасын Семей қаласы аумағында жерсіндіруді
ұсынып отырмыз.
Әдебиеттер:
1 Савич, Е. И. Выращивание и применение посадочного материала хвойных пород с не обнаженной корневой
системой в Крыму: Метод. указания / Е.И. Савич. — Харьков, -2001.
2 Цветков, В.Ф. Лесной биогеценоз / В.Ф.Цветков. – Архангельск.2004. –102с.
3 Мерзленко, М.Д. Лесные культуры в борах / М.Д. Мерзленко – М. : МГУЛ, - -2001. -40 с.
4 Белов, С.В. Лесоводство / С.В. Белов. – М.: - 2000. – 321 с.
13

№
2 (33) 2020
Биология
БАҒДАТОВА АЙНҰР
БАҒДАТҚЫЗЫ
Семей қаласының
Шәкәрім атындағы
мемлекеттік
университетінің
оқытушысы
ТҰРДЫМҰРАТ ҰЛМЕКЕН
АЛДИЯРҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім
атындағы мемлекеттік
университетінің, аграрлық
факультетінің 3-курс студенті
Мақалада Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы аумағында
Катальпа ағашы бұрын соңды зерттелмегендіктен
көгалдандыру мақсатында жерсіндірілетін катальпа
ағашының түрлік қасиеттері қарастырылған.
В статье рассмотрены видовая особенность дерева
катальпа, привезенного для посадки на территории
города Семей Восточно-Казахстанской области, поскольку
дерево катальпа никогда ранее не изучалось.
The article considers the species characteristics of catalpa
trees, which are introduced into the territory of Semey, East
Kazakhstan region, for the purpose of landscaping, as the
catalpa tree has never been studied before.
КАТАЛЬПА АҒАШЫН (CATALPA BIGNONIOIDES) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН
ОБЛЫСЫ, СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНА ИНТРОДУКЦИЯЛАУ
Кесте – 1. Катальпа ағашының тұқымының өнгіштік
дәрежесі (жылыжай жағдайында)
Шыққан
күні, айы
Жалпы
саны
Өнген
саны
Өнбеген
саны
Тақырыптың өзектілігі. Елді мекендерді көгалдандыру
- өзекті мәселелердің бірі. Көгалдандыру мақсатында
жерсіндіру үшін, негізінен, ұқсас климаттық жағдайлардағы
аймақтардан мәдениеттерді енгізуді қарастырамыз.
Катальпа - өте сәнді ағаш өсімдіктерінің бірі. Катальпа
ағашы аз зерттелгендіктен осы тақырыпты зерттеу бізді
қызықтырды. Қазақстан Республикасында ол оңтүстік
аймақтарда кең таралған. Шығыс Қазақстанда катальпа
сирек өседі. Сонымен қатар, катальпаны өсіру тәжірибелері
бұл мәдениеттің Шығыс Қазақстанның климаттық
жағдайларына тұрақты төзімді екендігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты бигнониев катальпа
ағашын өсірудің биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін
зерттеу, сонымен қатар Семей қаласында катальпаны
интродукциялау болып табылады.
Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді қойдық:
• Бигнониев катальпасының ботаникалық және биологиялық
сипаттамаларын зерттеу.
• Бигнониев катальпасының өсіру әдістерін зерттеу.
• Бигнониев катальпасын интродукциялау.
Зерттеу жұмыстары Семей қаласының Шәкәрім атындағы
мемлекеттік университетінің аграрлық факультетіндегі
агротехнопарк аумағында жүргізілді. Жұмыстың
зерттеу материалдары – тұқымнан өсірілген бигнониев
катальпа ағашы. Отырғызу материалы 2018 жылдың
күзінде аграрлық факультеттің аумағында жиналды.
Тұқым себу қыс мезгілінде жылыжай жағдайында жүргізілді.
Көшеттердің өсуі мен дамуы туралы бақылаулар
жасадық. Тұқымның өнуі де анықталды. Вегетациялық
кезеңде көшеттер келесі параметрлермен өлшенді: сабақтың
биіктігі; тамыр мойнындағы диаметр. Орташа
мәндер жазылып, жинақталған, төмендегі кестеде көрсетілген.
Отырғызылған
күні, айы
Өнгіштігі
1 2 3 4 5 6
28.01.19 05.02.19
55 48 7 87%
ж. ж
Зерттей келе 2 апта ішінде 1-ші жапырақ пайда болды.
Бұл көріністен катальпа (catalpa) ағашының тез өсетіндігін
байқаймыз. Одан әрі 3-ші және 4-ші тұқымдар пайда
болды. Зерттеу барысында бигнониев катальпасын көбіне
фитильді әдісімен отырғыздық.
Катальпа ағашының тұқымын фитильді әдіспен егіп,
күтім жасап өсірдік. Фитильді әдіс дегеніміз тамшылату
әдісі арқылы арнайы ыдыстағы топырақты ылғалдандыру.
Жасанды талшықтан жасалған ылғал өткізгіштің
бір ұшын суы бар ыдысқа, екінші ұшын тұқым немесе
көшет отырғызылған топырақтың ішіне салынады. Сұйықтық
немесе су фитильдің бойымен жоғары көтеріліп,
субстратты ылғалдандырады. Субстрат құрғап қалғанда,
су қайтадан капилляр бойымен көтеріліп топырақты
ылғалдандырады. Топырақтан қанша су жоғалтты, яғни
өсімдік суды буландырды, сонша су капиллярмен түседі.
Мұндай жүйе сыртқы орта факторларының өзгерістерін
– температураның өзгеруі, өсімдіктің өсуі, ауа қысымының
көтерілуі немесе төмендеуі, су мөлшерін жақсы
реттейді. Тұқымдарды 8 -12 сағат суға салып қойдық.
Фитильді суғару әдісі бойынша дайындалған ыдыстарға
катальпаның 55 тұқымын ектік.48 тұқымнан өскін шықты.
Бөлменің температурасы 20 – 22 градус болуы шарт. Тікелей
түскен күн сәулесінен сақтау қажет.
Катальпаның жақсы өсуіне корнестим тыңайтқышын
қолдандық. Тамырға нәр беріп тез өсуіне ықпал жасайды.
Зерттеу нысанына байланысты катальпа ағашының
жапырақ тақтасы мен сабағының өсу қарқындылығын
зерттедік. Бұл тәжірибеге 4 катальпа өскінін алдық.
Зерттеуге
алынған
Катальпа
саны
Кесте – 2. Жапырақ тақтасының өсу
қарқындылығының көрсеткіштері
Жапырақ
ұз.(см)
Жапырақ ені
(см)
Тақта көлемі
(cм²)
1 5,8 4 1,4
2 5 3,5 1,4
3 6,5 4,5 1,4
4 6,5 5 1,3
Кесте - 3. Сабақтың өсу қарқындылығы
Күні 1 (см) 2 (см) 3 (см) 4 (см)
18.02.19ж 2,8 3 4,8 5,4
28.02.19ж 4 4,2 5,5 6,5
15.03.19ж 5,5 6 7,5 8
27.03.19ж 7 8 8,2 9,5
05.04.19ж 8,2 8,5 9,3 10
Жалпы өсімі 2,6 2,4 2,5 2,5
Сабақтың өсу қарқындылығын график түрінде
төмендегі суретте көрсетілген. Әрбір ағашқа S тәрізді
өсу тән. Графикте сол көрсетілген.
14

Биология
Сурет 1. Катальпа ағашының өсу динамикасы
Бигнониев катальпасын интродукциялау. Аграрлық
факультеттің аумағында осы түрдің 2 данасы өсіріледі.
Қазіргі уақытта олар келесідей сипаттамаларға ие: орташа
биіктігі 2,5 м және тәжінің диаметрі 1,2 м Орташа
алғанда, бүршіктердің ашылуы 12 мамырда басталады,
жапырақтардың түсуі 13 қазанда байқалады. Вегетациялық
кезеңнің ұзақтығы - 154 күн. Гүлдену 1 шілдеде
басталып, 21 шілдеде аяқталады, фазаның ұзақтығы -
20 күн. Салмағы 1000 дана. тұқым - 11,5 г I-II нүктенің
қысқы қаттылығы, қатты қыста жыл сайынғы қашу олар-
№
2 (33) 2020
дың ұзындығының 50% -на дейін қатып кетуі мүмкін. Зиянкестер
мен аурулардан зардап шеккен жоқ.
Алынған мәліметтерге талдау жасай отырып, төмендегідей
қорытынды жасадық:
1. Көшеттердің биіктігі туралы деректерді талдау орташа
40,5 см жақсы көрсеткіштерді көрсетті.
2. Вегетациялық кезеңнің соңында тамыр мойнының
түбіндегі сабақтың қалыңдығын талдау орташа 2,9 см,
Осылайша, біздің болжамымыз расталды: бигнониев
катальпасының көшеттері Шығыс Қазақстан облысының
жағдайында жақсы өсіп, ұзындығы және диаметрі
бойынша жақсы нәтиже көрсетті. Олар стандартты
параметрлерге тез жетеді және зиянкестермен
зақымдалмайды. Механикаландырылған күтім көшет
өсіруге жағымды әсер етеді және қысқа мерзімде жақсы
нәтижеге әкеледі.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынысымыз: Шағын
бақшаны немесе үй алаңын безендіру үшін катальпа
ағашын ұсынуға болады. Бұл ландшафтқа әсем көрініс
беріп жарқын назар аудартады.
Әдебиеттер.
1 Оспанғалиев А.С., Абжанов Т.С. Елді мекенді көгалдандыру. Астана 2014
2 Арыстангалиев С.А, Рамазанова Е.Р. Растения Казахстана, «Наука», Алма – Ата, 1977г.
3 Байтенов М.С. Флора Казахстана т.ІІ, «Ғылым», Алматы, 2001г.
4 Мелехов, И. С. Интродукция хвойных в лесном хозяйстве // Лесоведение. - 1984 - № 6;
5 Дроздов, И. И., Дроздов, Ю. И. Лесная интродукция - М., 2002.
15

№
2 (33) 2020
Тіл білімі
Мақалада рәсімдік тілдік бірліктердің зерттелуі, аудару барысында қолданылатын
тиімді әдіс-тәсілдері талданған. Шетелдік және отандық ғалымдардың
аталған тілдік бірліктердің тіл білімі және аударма салаларында зерттелуіне қатысты
ұсынған тұжырымдары қарастырылған. Қазақ тіліндегі танымал әдеби
шығармаларда кездесетін рәсімге қатысты сөздер мен сөз тіркестері анықталып,
олардың аударылу амалдары, белгілі бір әдістердің тиімді қолданылуы талданған.
ТОҚТАМЫС ҚҰРАЛАЙ
ҚҰМАРБЕКҚЫЗЫ
Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық
университеті
В статье рассматривается исследование обрядовых языковых единиц и эффективные
способы их перевода. Рассмотрены выводы зарубежных и отечественных
ученых по изучению обрядовых языковых единиц в области лингвистики и перевода.
Были выявлены слова и фразы, относящиеся к обрядам, которые встречаются
в популярных казахских литературных произведениях, а также проанализированы
такие вопросы, как методы их перевода, эффективное использование определенных
методов.
The article deals with the study of ritual language units and effective methods of translation.
The conclusions on the ritual language units study in the field of linguistics and translation
made by foreign and domestic scientists are considered. Therefore, the objectives of this
study are to identify the cultural words in the novel written in Kazakh language and map the
types of translation procedure applied in translating those words using qualitative method.
16
РӘСІМДІК ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Әр елдің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын сипаттайтын сөздерді
рәсімдік тілдік бірліктер деп атаймыз. Рәсімдік
тілдік бірліктер көркем әдебиетте жиі кездеседі. Аталған
тілдік бірліктер этностың тарихымен, менталитетімен,
тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты.
Т.Жанұзақов редакциялаған түсіндірме сөздікте
«рәсім» сөзіне келесідей анықтамалар берілген: а) салт,
әдет-ғұрып, дәстүр; ә) белгіленген тәртіп бойынша өтетін
салтанатты ресми акт [1, 688б.]. Қазақ әдебиетінің түсіндірме
сөздігінде «рәсім – белгілі бір әрекетті жария етіп
жасаудың қалыптасқан, қоғам түзген тәртібі» делінген [2,
501б.]. Осы берілген анықтамаларға сәйкес рәсімдік тілдік
бірліктерді реалия сөздердің бір тармағы деп айтуымызға
болады. Себебі, реалия дегеніміз - көбінесе басқа
тілде лексикалық баламасы жоқ материалдық мәдениеттің
құбылысы, этностың ерекшелігі, әдет-ғұрпы, рәсімі
және тарихи фактілері мен оқиғалары [3, 678б.].
Тіл білімі тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы
қауымның мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрыпымен
байланыстыра зерттеу жөнінде алғашқы пікір
XVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс
жазушысы және әдебиетшісі И.Гердердің поэзияға байланысты
зерттеулерінде, одан кейінгі кезде В.Гумбольдт
еңбегінде кездеседі. Реалия сөздердің аударма саласында
алғаш зерттелуі шетел лингвисттері мен аудармашылары
Н.Соболев, С.Влахов, С.Флорин, Е.Супрун
есімдерімен байланысты. Одан кейінгі уақытта реалия
термині лингводидактика, елтану, мәдениеттану және
мәдениетаралық қарым-қатынас салаларына қатысты
зерттеулерде қолданыла бастады. Осы бағытта
алғашқылардың бірі болып зерттеу жүргізгендер қатарына
Л.Вайсбурд, М.Верещагин, Г.Костомаров, Д.Томахин,
Г.Тер-Минасова және Л.Новикова сынды ғалымдарды
жатқызамыз.
Рәсімдік тілдік бірліктердің зерттелу тарихына көз жүгіртетін
болсақ, оны жекелей алып зерттеген ғалымдар
көп кездеспейді. Рәсімдік тілдік бірліктер көбінесе реалия
сөздерді топтастыру барысында белгілі бір тармағы
ретінде қарастырылған. Мысалы, С.Влахов пен С.Флориннің
«Непереводимое в переводе» еңбегінде реалия
сөздер келесідей жіктелген:
1. Географиялық
2. Этнографиялық
3. Саяси-әлеуметтік
Осының ішінде этнографиялық реалиялардың түрлері:
1. Тұрмыс
2. Еңбек
3. Өнер және мәдениет
Осы жіктеменің ішінде рәсімдік тілдік бірліктер «өнер
және мәдениет» тобына жатқызылған. Берілген мысалдар:
мартеница, проштапалник, коляда, конфирмация,
баннз, вендетта, церемония ця-но-ю (шай церемониясы),
сурвакар, кукер, ряженые, тамада, заговезни, масленица,
маттанца, задушница, рамазан [4, 54б.].
Ағылшын ғалымы П.Ньюмарк аударма саласындағы өз
еңбегінде реалия сөздерді «cultural words», яғни мәдени
сөздер деп атаған. Мәдени сөздер белгілі бір тілге тән
және сөзбе-сөз аударылмайды [5, 95б.]. М.Бэйкер оның
идеясын қолдап, «түпнұсқа тілде берілген концепт аударылатын
тілде болмауы мүмкін» дейді [6, 21б.].
П. Ньюмарк ұсынған реалия сөздердің жіктемесі:
1. Экологиялық (географиялық атаулар);
2. Заттық мәдениет (тағам, киім, үй, көлік атаулары);
3. Әлеуметтік мәдениет (жұмыс және көңіл көтеру);
4. Салт-дәстүрлер, концепт;
5. Ым-ишара, әдеп.
Рәсімдік тілдік бірліктер әртүрлі тақырыптық топтарға
бөлініп зерттеліп келеді. Орыс зерттеушілерінің ішінде
К.Байбурин орыс, қазақ, татар, украин, неміс тілдеріндегі
бесік жырларын салғастыра зерттеген. Ал келесі
ғалымдар, атап айтқанда, В.Марков, А.Мельникова, Н.
Мурзин, М.Толстая, А.Хренов орыс және ағылшын менталитетінің
өзгешелігін той рәсіміне қатысты тілдік бірліктер
арқылы зерттеген.
Рәсімдік тілдік бірліктер салғастырмалы тіл білімінде
және аударматану тұрғысынан арнайы зерттелмегенімен,
отандық этнолингвист және лексиколог ғалымдар
этностың мәдениетін, салт-дәстүрін тіл арқылы
зерттеу мәселесіне барынша назар аударған. Мысалы,
өткен ғасырдың 80-жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
М.Копыленко, Е.Жанпеисов еңбектерінен бастау алған
зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б ғалымдардың
зерттеулерінде нақты жалғасын тапты.
Отандық зерттеушілер арасынан Е. Жанпеисовтың «Қазақ
тіл білімінің антологиясы» атты еңбегін атап өтуге болады.
Автор бұл еңбегінде М.Әуезовтің шығармаларында
кездесетін этнолексемалардың мағыналарын ашып
көрсеткен. Жоқтау, кит, айттыру, қалың мал, шоқ беру,
қалжа, бастаңғы, тас алу тәрізді қазақ халқының мәдениетіне
ғана тән рәсімдердің анықтамалары беріліп, тарихи-лингвистикалық
талдау жасалған [7, 107б.].
«Екі ұлттың мәдениеті ешқашан бір-біріне толығымен
сәйкес келмейді және бұл құбылыстың басты себебі әр
ұлттың өзіне ғана тән тілдік бірліктерінің болуында», -

Тіл білімі
дейді М.Верещагин мен Г.Костомаров [8, 84б.]. Рәсімдік
тілдік бірліктердің аударма тілінде сәйкес эквиваленттері
кездеспеуі салдарынан бірқатар қиындықтар туындайды.
Бұл қиындықтар есебінен аударма жасау барысында
қателіктердің орын алуы әбден мүмкін. Мысалы:
Қос қолы қызыл қанға боялғанына қарамай, он жеті
жасар Әбілқайырды азулы тілектестері Дешті
Қыпшаққа хан етіп, ақ киізге көтерді.
At seventeen Abulkhair was lifted up on a white felt mat to
be proclaimed khan.
Аударма сәтті орындалған, дегенмен сілтеме жасап,
was lifted on a white felt mat – it is Kazakh national custom
дегенді, яғни хан сайлау дәстүрі бар екендігін ашып айту
керек еді.
Ал кей жау жүрек батыр ұлдары, қастарына саяқ
жинап, кейде хан тұқымының мыңдаған жылқысын барымталап
әкететін.
It ended up in some great warriors assembling horsemen
to drive away the khan’s horses.
Барымта – қазақтың ескі салт-дәстүрі бойынша кінәлі
жақ белгіленген құнды өтей алмаған жағдайда билер
шешімімен барымта жасауға рұқсат берілетін. Аударма
барысында сілтеме жасау дұрыс болар еді деп есептейміз.
Себебі аударма нұсқада барымтаның аттарды жай
ғана ұрлау емес екендігі, ежелгі салт-дәстүрге тән мазмұн,
көне бірлік астарындағы ұлттық нышан сақталмаған.
«Абай жолы» романының аудармасынан мысал келтірер
болсақ, этномәдени сипатқа ие шашу сөзі транскрипция
тәсілімен аударылған және сілтеме арқылы
мағынасы нақтыланған: Shashoo – sweetmeats. Алай-
№
2 (33) 2020
да бұл аударманы толыққанды аударма деп есептей
алмаймыз, себебі, бұл рәсімнің неліктен жасалатыны
жайында нақты мәлімет берілмеген. Шашу – той-думанның
басталғандығын білдіреді және байлық пен молшылықтың
белгісі деп толықтыруға болар еді. Shashoo
– a wedding rite. Usually shashoo is performed by the
authoritative, elderly woman who is happy in marriage life.
Throwing sweetmeals and coins has always been usual at
weddings, shildekhana (a feast given by the birth of a child),
any festive occasions and it signifies wealth and fertility.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарды қорыта айтар болсақ,
зерттеу нысанын талдау барысында қазақ халқының
салт-дәстүріне байланысты сөздердің басым көпшілігі,
өкінішке орай, ұлттық нышанын, мәдени сипатын сақтай,
нақты аударылмайтындығы анықталды. Бұл зерттеу
тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығын көрсетеді
деп есептейміз.
Ағылшын және орыс ғалымдарының аударма саласына
қатысты зерттеу жұмыстарында рәсімдік тілдік бірліктердің
реалия сөздердің құрамына жатқызылғандығы
нақтыланды. Сондай-ақ қазақ тіліндегі рәсімдік тілдік
бірліктердің салғастырмалы негізде және аударматанымдық
тұрғыдан арнайы зерттелмегендігі анықталды.
Қазақ көркем әдебиеті туындыларын ағылшын тіліне
аудару барысында қателердің орын алуының басты себебін
аудармашының тілді жетік білмеуі, аялық білімінің
жеткіліксіздігі және ұлттың мәдениетіне, тарихына,
салт-дәстүріне байланысты кейбір көне тілдік бірліктердің
мәнін жете түсінбеуі тәрізді мәселелермен байланыстырамыз.
Әдебиеттер:
1. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008, 968 б.
2. Үдербаев А., Нақысбеков О., Қоңыратбаева Ж. және т.б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том. –
Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2010, 752 б.
3. Ефремова Т. Толковый словарь служебных частей речи русского языка. - М.: Астрель : АСТ, 2004, 814 с.
4. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – Москва: Международные отношения, 1980, 328 с.
5. Newmark P. A Textbook of Translation. - London: Prentice Hall International, 1988, 292 p.
6. Baker M. In other words: A course book on translation. – England: Clays ltd, 1992, 301 p.
7. Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М. Ауезова). – Алма-Ата:
Наука, 1989, 288с.
8. Верещагин Е., Костомаров В. Язык и культура. Лингвострановедение в преподавании русского языка как
иностранного. Методическое руководство, издание 4 переработанное и дополненное. – Москва: Русский язык,
1990, 251с.
17

№
2 (33) 2020
Специальная педагогика
МАРИНЕ МАРУТЯН
преподаватель, кандидат
педагогических наук, доцент,
Армянский государственный
педагогический университет
имени Хачатура Абовяна,
г. Ереван
МАРИАМ МЕЛКОНЯН
Магистр, Армянский
государственный
педагогический
университет имени
Хачатура Абовяна,
г. Ереван
Мақалада көз жанары нашар балалардың ертегілерді
қабылдау ерекшеліктері туралы зерттеу
нәтижелері берілген. Зерттеу жұмыстары Арменияның
Ереван қаласындағы Тигранян атындағы №
14 көз жанарына ақаулары бар оқушыларға арналған
мектепте жүргізілген.
В статье представлена характеристика особенностей
восприятия сказок для детей с нарушениями
зрения, результаты опроса учителей о
проблеме, а также ряд обоснованных, продуманных
подходов. Исследование проводилось в Ереване, Армения,
в специальной школе для детей с нарушениями
зрения № 14 им. Тиграняна.
The article presents the characteristic of features
of perception of fairy tales for children with visual
impairments, the results of the teacher awareness survey
on the problem, and a number of well-grounded, welldesigned
approaches as well. The study was carried out
in Yerevan, Armenia, at the special school for children
with visual impairments n.14 after Tigranyan.
Исследование уровня информированности педагогов в вопросе
восприятия сказок детьми с нарушениями зрения.
Известно, что у детей с нарушениями зрения в виде
вторичных отклонений могут быть различные нарушения
высших психических функций, таких как: речь, восприятие,
воображение и др. Все это отражается на восприятии
ребенком сказки в целом. Цель работы заключается в
исследовании особенностей восприятия сюжета, смысла
сказки детьми младшего школьного возраста.
В процессе исследования применялись следующие
методы: изучение научно- методической литературы,
анализ и сравнение передового педагогического опыта,
наблюдение, беседа, опрос, анкетирование. Исследование
проводилось в 2018-2020 гг., участвовало 20 педагогов
специальной школы N 14 для детей с нарушениями
зрения им. Н. Тиграняна города Ереван.
Опрос проводился по специально разработанному
нами опроснику. В результате были получены различного
рода ответы.
Большинство опрошенных признают значение развития
целостного восприятия сказки, однако не используют
специально разработанные методы, игры и различные
игровые упражнения.
При анкетировании был использован ряд вопросов,
сгруппированных по следующим направлениям:
1. Статистические данные (возраст, рабочий стаж, профессиональное
образование и др. данные исследуемых).
2. Вопросы, связанные с развитием восприятия сказок
(какие методы, средства используются, какие условия
необходимы для развития восприятия сказок и др.)
Результаты проведенного исследования показали, что
большинство педагогов и воспитателей имеют большой педагогический
опыт. 50% опрошенных имеют от 10 до 30 лет
педагогического стажа, 90% имеют высшее образование.
Отметим, что анкета состояла из 13 вопросов, которые
имели как теоретический, так и практический смысл, и
значение. Результаты исследования показали, что большинство
педагогов многоопытны. Нас, в первую очередь,
интересовало как педагоги относятся к данной проблеме,
какое место отводят развитию восприятия сказок и
какие методы, и средства применяют для достижения
данной цели. Полученные результаты свидетельствуют,
что большинство опрошенных педагогов и воспитателей
(80% - 16 чел.) отдают должное развитию восприятия
сказок детьми, однако 20% (4 чел.) не придают особого
значения развитию восприятия сказок в процессе обучения
детей.
18
На вопрос какие же условия необходимы для достижения
данной цели, опрошенные дали ответы разного
рода, как-то:
1. “Специальные оптические средство” 50%-10 чел.;
2. “Соответствующие рабочие материалы и инструменты”
20%- 4 чел.;
3. “Профессиональные навыки” 10%-2чел.
4. “Хорошие, удовлетворительные условия” 10%-2чел.
5. “Благоустроенная среда” 10%-2чел.
6. “Соответствующие, адаптированные книги, аудиокниги”
10%-2чел.
На вопрос используются ли соответствующие средства
для развития целостного восприятия сказки у детей с нарушениями
зрения часть специалистов (30%-6 чел.) ответила
-“да”, другие - (30%-6 чел.) - “нет”, а часть (40%-
8чел.) предпочла ответ “от случая к случаю”.
На чем фокусируется внимание в процессе обучения
детей с нарушениями зрения для целостного восприятия
сказки педагоги и воспитатели ответили по-разному:
1. На слух - 45% - 9чел.
2. На сенсорику - 25% - 5чел.
3. На оптимальное использование отведенного учебного
времени - 5% - 1чел.
4. На сотрудничество с родителями - 10% - 2чел.
5. На всем этом вместе взятом - 15% - 3 чел.
Для процесса обучения детей с нарушениями зрения
для целостного восприятия сказки, согласно опрашиваемым,
необходимы благоприятные условия:
• постановки - 10% - 2 чел.
• адаптированные аудиокниги - 30% - 6 чел.
• педагогические навыки - 5% - 1 чел.
• доступная благоустроенная среда - 30% - 6 чел.
• доброжелательная атмосфера – 5% 1 чел., (рис. 1):

Специальная педагогика
№
2 (33) 2020
Рис1. Анализ мнений опрошенных относительно
благоприятных условий для развития целостного
восприятия сказок в процессе обучения детей с
нарушениями зрения.
Таким образом, исходя из ответов участников опроса,
становится очевидным, что опрашиваемые во главу угла
ставят физическую среду.
Для развития целостного восприятия сказки как таковой,
для приобретения соответствующих навыков очень
важна профессиональная литература.
Полученные нами показатели свидетельствуют о том,
что большинство опрошенных ни во время обучения, ни
в практической деятельности не уделяли должного внимания,
глубоко не изучали данную проблему.
Нас также интересовало какие средства и методы для
развития целостного восприятия сказок в процессе обучения
могут предложить участники исследования. Исследование
привело к выводу, что педагоги признают
важность задачи, однако не используют соответствующие
средства и методы, и не могут указать какую-либо
литературу по данной проблеме.
Таким образом, проведенные нами исследования, а также
средства и методы, обобщенные нами в результате изучения
научно методической литературы, свидетельствуют
о результативности и положительном эффекте.
ЛИТЕРАТУРА
3. Давтян, С.Р. Пространственная ориентировка у дошколъников с нарушением зрения в условияхсемъи. Проблемы
и перспективы развития образования, II Всероссийская научно-практическаяконференция (с международным участием),
г.о. Орехово-Зуево, (2018)․ с. 21-23
4. Денискина, В. З. Особенности зрительного восприятия у слепых, имеющих остаточное зрение / В. З. Денискина //
Дефектология. — 2011. — № 5. — С. 56–65.
5. Sapp, W., &Hatlen, P. (2010) The expanded core curriculum: Where we have been, where we are going,and how we can
get there. Journal of Visual Impairment & Blindness, 104, 338-348
19

№
2 (33) 2020
Pedagogics
SALYKBAYEVA AYAULYM
KUANYSHKYZY
Postgraduate, L.N.Gumilyov
Eurasian National University,
department of theory and
practice of foreign languages
NURZHANOVA JAINASH
JUMAKHMETOVNA
Supervisor, L.N.Gumilyov
Eurasian National
University
Мақалада белсенді проблемалық-ситуациялық
талдау әдісін қолдану қарастырылған - кейс-стади,
пәнді оқу барысында «Дәрілік заттардың сапасын
бақылау», сондай-ақ осы әдістің артықшылықтары
көрсетілген. Мысалдары келтірілген.
В статье обсуждается применение метода активного
проблемно-ситуационного анализа-Case-study,
при изучении дисциплины «Контроль качества лекарственных
средств», отмечены преимущества
данного метода. Приведены примеры кейсов.
This article about the application of the method of
active problem-situational analysis - Case-study, in the
study of the discipline «Quality control of medicines», the
advantages of this method are noted. Examples of cases
are given.
20
USING CASE-STUDY AS AN EFFECTIVE METHOD IN TRAINING A
HIGHLY QUALIFIED SPECIALIST
Innovative methods and technologies are introduced
into the modern education system on a daily basis, which
strengthens the practical direction of vocational education,
establishes feedback between the theoretical principles and
professional activities of specialists in this field, increases
the intellectual and creative activity of students. One of
the new forms of effective learning technology is problemsituational
training with the use of Case Study conditions.
The essence of this method is the acquisition of knowledge
and skills through the active independent action of students
to resolve conflicts, resulting in the creative acquisition
of professional knowledge, skills and abilities and the
development of intellectual abilities.
The casу-study was developed at Harvard University
(USA) in the 1920s and 1930s and became widespread in
the field of business education in the second half of the last
century, when famous reformers called active education
developed [1].
The case-study method or the case-by-case method is
a method of active problem-situational analysis based
on learning by solving specific problems - situations
(situations). Students are encouraged to understand the
real-life situation, the description of which at that time not
only reflects any practical problem, but also implements a
certain set of knowledge that must be mastered in solving
this problem. In addition, there are no uniform solutions to
the problem. The solutions proposed by students can be
evaluated by the degree of effectiveness, risk, correctness
of the solution, the cost of resources, but at the same time
different solutions are correct, appropriate to the task. Thus,
the educational material is presented to students in the form
of situations, and knowledge is obtained as a result of active
and creative work: goal setting, gathering the necessary
information, its analysis from different angles, hypotheses,
conclusions, conclusions, self-monitoring of the learning
process and its results.
Depending on the didactic purposes and features of the
material in the learning process, the case method can be
used in different situations.
1. Situation-illustration. Experience has shown the
regularity or mechanism of phenomena, the effectiveness
of the use of certain methods, techniques and methods of
analysis, using a specific example.
2. Situation - assessment. Students are encouraged to
describe specific events and actions taken. Their task is to
assess the sources, mechanisms, values and consequences
of the situation and the actions or actions of the official,
team. For example, students are encouraged to analyze the
description of a particular case and the appropriate action
taken by officials. Students should evaluate the correctness
(incorrectness) of their actions on the basis of a comprehensive
study of the situation and suggest their options.
3. Situation-exercise. In this case, the analysis of the
situation requires students to refer to special sources
of information, literature, reference books and conduct
research. Students are divided into groups of 3-5 people
and study the situation. They prepare a list of issues related
to the situation and submit it to the teacher. After receiving
the answers, after reading the information, students predict
the action plan, draft decisions, the final result.
4. Situation-problem. With the right choice of material
and the right organization of lessons, the problem can be
a tool for illustration, practice and practice. Situation - the
problem is presented to students in the form of a problem
task that is in practice.
The main objectives of the study of the case method:
• training in analysis and evaluation;
• practical application of theoretical material;
• presentation of solutions and their consequences;
• formation of professional skills.
There are several sample steps to create a case:
1. Identify of topics and research question;
2. Choosing the object of study;
3. Identify of context;
4. Case-study planning, material collection and material
analysis;
5. finding solutions, discussing possible scenarios for
further development of the situation;
6. Description and editing of the case;
7. Formulation of questions for further discussion of the
situation [3].
If we compare the case-study method with traditional
methods used in higher education pedagogy, we can find
a number of advantages. As a result of using this method,
the student acquires not only certain knowledge, but also
professional skills. The end result of training is not the
acquisition of ready-made knowledge, but its acquisition.
The main difference between the case study method and
traditional methods is the equality between students and the
teacher in the discussion of the problem. Using this method,
students have the opportunity to demonstrate and improve
analytical and evaluative skills, learn to work in a team and
find the best solution to the problem.
The use of case studies in the teaching of bachelors
in pharmacy has a qualitative impact on the training of
competitive professionals. This method, along with other
active teaching methods, we use in the teaching of the
subject «Drug Quality Control». We develop small study
buildings for students and questions for them, which we
distribute directly in practical classes. Students are divided
into small groups of 5-6 people, work with cases, suggest
other options for solving the problem. Each student offers
options based on their knowledge, practical experience and
intuition. Thus, the team makes several decisions, each of
which is further analyzed and checked for reliability. Cases
are very popular among students, and to solve them it is
necessary to conduct a chemical examination. There is an
example for case-study:
Case 1. The pharmaceutical plant acquired a substance
of tartaric acid for the manufacture of effervescent tablets,

Pedagogics
however, in the production of a test batch of tablets, it was
found that the tablets exhibit weak hissing properties and
low solubility in water. The substance of tartaric acid was
sent to examination.
Сase questions:
1. Where did the mistake make?
2. Does the quality of the item match what is published in
the ND?
3. Suggest a way out of the situation.
In this case, students are given the opportunity to feel
like specialists in control and analysis laboratories. This
situation encourages students not only to think analytically,
to work in groups, to present their opinions in a convincing
way, but also to perform laboratory work, thereby conducting
№
2 (33) 2020
qualitative and quantitative analysis, working with devices,
develops practical skills, etc.
After conducting classes using this method, we conducted
a survey of students, which showed the following results:
98% of students liked working with case studies, 100%
agreed that the cases proposed for solving were accessible
and clear in content.
To sum up, we were once again convinced that the use of
such methods increases the students’ interest in classes,
activates their activities, leaving no students passive, and
also increases students’ motivation to study the discipline
of drug quality control. In addition, we can say that the
development of a model of practical action is an effective
means of forming the professional qualities of students.
References:
1. Temina S.Yu. Case-method: active training in making professional decisions // Secondary vocational education .- 2010.-
No. 1.- p.44-46.
2. Arystanova T.A., Ordabaeva S.K. Methodological recommendations for conducting SRSP and midterm control in
pharmaceutical chemistry by the method of “Case Study” .- Shymkent. -2010 .- p. 34.
3. Yanova E.P. The use of the “case method” in the school course of geography // Psychology and Pedagogy: methodology
and problems of practical application.- 2016.- No. 49-1.- P.170-177.
21

№
2 (33) 2020
Педагогика
Осы мақалада дене шынықтыру пәні мұғалімдерінің сабақты
бірлесіп жоспарлаудың тиімділігі туралы жазылған. Мектептің
мұғалімдері осы мақаланың көмегі арқылы өздеріне керекті
мағлұматтарды ала алады.
В этой статье написано про совместное планирование урока
физкультуры. А также в этой статье можно узнать особенности,
пользы совместного планирования урока.
ЖАКСЫБАЕВ НУРЖАН МЫРЗАБЕКОВИЧ
Семей қаласындағы физика-математикалық
бағыттағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің
дене шынықтыру пәні мұғалімі.
In this article it is written about joint planning of physical education
lesson. And also in this article it is possible to learn features, benefits
of joint planning of a lesson.
Дене шынықтыру сабағына “Lesson study” технологиясын қолдану
Мен Семей қаласындағы физика-математикалық
бағыттағы Назарбаев Зияткерлік мектебінде дене шынықтыру
пәні мұғалімі қызметін атқарып келемін. Пәнді
оқытуда “Lesson study” технологиясын қолдану туралы
ой бөліскім келеді. “Lesson study” ол сабақтың зерттеуі
болып саналады. Зерттеу барысында мұғалім өзінің сабағын
тиімді өткізу үшін жоспарлауды жүзеге асырады.
Ерекшелігі сабақты өзінің әріптестерімен жоспарлайды.
Жоспарлауды жұппен немесе 3-4 мұғаліммен жоспарлауға
болады. Одан бөлек ұстаздың өз пәні және басқа
пәннің мұғалімдерімен жоспарлауға болады. Жоспарлаудың
түрі мұғалімнің сабақтағы орын алған проблемаға
байланысты тандалады.
Мен “Lesson study” технологиясының тиімді екенідігіне
көз жеткізу мақсатында осы оқу жылында сегізінші
сыныптағы қыздар тобын тандадым. Өйткені осы сыныптағы
қыз балаларда дене шынықтыру сабағына командалық
ойында, тактикалық тұрғыда біраз қиындықтар
болды. Командалық спорт ойында қыз балалармен ұл
балаларды салыстырғанда айырмашылықтар бар. Қыз
балаларға тапсырмалардың өзгеше жүктемелері талап
етіледі. Осы сыныпқа сабақты бірлесіп жоспарлауға
тәжірибелі дене шынықтыру пәні мұғалімі - Мырзахметов
Айдын Садыбекұлына ұсындым. Әріптесім жоспарлау
барысында өзінің тәжірибесімен де бөлісті. Біз бірлесіп
жоспарлау барысында тактикалық дайындыққа көңіл
бөлдік. Спорт ойындары бөлімінде “Әр түрлі амал-тәсілдер”
тақырыбына баскетбол спорттық ойын түріне тиісті
сабақ мақсатын, критерилерді құрдық. Сабақты жоспарлау
барысында әріптесім баскетбол спорт түріне арналған
бірнеше тактикалық сызбаларды көрсетті. Осы
сызбада ойыншылардың орналасу жерін, қорғаныс аймағын,
қозғалыс әрекеттерін қолдануды ұсынды. Одан
бөлек қорғаныстан шабуылға, шабуылдан қорғанысқа
көшудің амал-тәсілдерін түсіндірді. Осы атап өткен амал
– тәсілдерге байланысты ең алдымен қозғалмалы ойындардың
түрлері және тактикалық дағдыларға арналған
тиісті тапсырмаладың түрлерін енгіздік. Осы сыныптағы
әр түрлі деңгейдегі үш оқушыны анықтадық. Олар физикалық
дайындығы бойынша жоғары, орташа, төменгі
деңгейлі оқушылар.
Жоспарлау бөлімінен
кейін іс-тәжірибе
бөліміне көштік. Бірінші
сабақты өткізген
кезде әріптесім бақылаушының
міндетін
атқарды. Бақылаушы
мұғалім жалпы оқушылар
тобынан бөлек,
тандалған үш оқушыны қадағалады. Осы үш оқушының
даму деңгейі немесе өсу деңгейінің статистикасын
анықтадық. Оқушының физикалық мүмкіншіліктерінің
төменнен орта деңгейге, сәйкесінше ортадан жоғары
деңгейге өсу жолына өтуіне қолайлы жағдай жасайтын
міндеттер қойдық. Осыдан соң біз рөлдерімізбен ауыстық.
Енді керісінше Айдын Садыбекұлы өзінің сыныбына
сабақ өткізді. Мен бақылаушы ретінде сабаққа
қатыстым. Осыдан кейін бақылаушы мұғаліммен бірге
сабақты талдап, салыстырмалы жұмысты өткіздік.
Сабақты талдау барысында қай жері сәтті, қай жерде
кемшіліктер болғандығын анықтадық. Бақылаушы
мұғалімнің сыныбы тактикалық тұрғыда біраз басым
болды. Осындай жағдайда мұғалімнің ойында Неге? Не
себептен? Нені өзгерту қажет? сынды сұрақтар туындайды.
Ал мұғалімнің осы және тағыда басқа сұрақтарға
байланысты сабақты зерттеуіне қажеттілік туындайтынын
көрдім.
Әріптес мұғаліммен ақылдаса келе ортақ ойымыз мынадай
болды: келесі сабақтарда оқушыларға күнделікті
орындалатын жеңіл жаттығуларды, тапсырмаларды
бере беру тиімсіз. Оларға қызықты, онай түрінен қиын
түріне өзгеретін, ойын жағдайына жақын тапсырмаларды
беру қажет. Өйткені осы кезде оқушылардың өсу
деңгейі болады. Біріншіден, олардың тиісті немесе қолайлы
тактикалық сызбаларды іске асыруда уақытты
үнемдеуі көрінеді. Екіншіден, осындай сапалы әрекеттің
көмегі арқылы оқушылар командалық спорт ойындарда
күрделі сатылап өсу жолы бағытында табысты болады.
Сонымен, тобықтай сөздің түйініне келсек, әріптес
мұғаліммен сабақты бірге жоспарлаудың тиімділігі
оқушылардың дамуына өз үлесін қосты.
22

Педагогика
№
2 (33) 2020
РАҚЫМҒАЛИЕВА
ӘЛИЯ
ТӨЛЕГЕНҚЫЗЫ
Семей қаласының
Шәкәрім атындағы
мемлекеттік
университеті,
«Бейнелеу өнері
және сызу»
мамандығының
магистранты
ГИЗАТУЛЛИНА
АЙГУЛЬ
ГАБИДЕНОВНА
педагогика
ғылымдарының
кандидаты, Семей
қаласының Шәкәрім
атындағы мемелекеттік
университетінің
психология
кафедрасының доценті
Мақалада бейнелеу өнері арқылы эстетикалық сананың бір
біріне тәуелді «көркемдік сана», «эстетикалық сана», «этникалық
сана», «рухани адамгершілік санасы» сияқты құрамдас
бөліктері айналып өте алмайтындығымыз айтылып, эстетикалық
сана қарастырылады. Жұмысымызда эстетикалық сана
оның әлеуметтік-рухани өмірде болған өзгерістеріне байланысты
білім беру үдерісіндегі рөлі қарастырылған. Қазақстан
бейнелеу өнері шеберлерінің туындыларының көркемдік келбеті
мен мазмұны талданып, болашақ бейнелеу өнері мамандарының
бойында эстетикалық санасын, мәдениетін қалыптастырудағы
мңыздылығына тоқталды. Болашақ бейнелеу өнері
мамандарына эстеикалық сананы қалыптастыруда әлемдік
және ұлттық бейнелеу өнерін барынша тиімді пайдалана білу
олардың көркем эстетикалық және кеңістіктік ой-өрісін, санасын
дамытуда қолайлы жағдай жасайтындығы айтылады.
В статье утверждается, что эстетическое сознание не может
быть обойдено с помощью визуальных искусств, таких как
смежное художественное сознание, эстетическое сознание,
духовно-нравственное сознание. Наша работа посвящена роли
эстетического сознания в образовательном процессе в связи
с его изменениями в социальной и духовной жизни. Был проанализирован
художественный облик и содержание произведений
мастеров изобразительного искусства Казахстана, и они подчеркнули важность формирования эстетического
сознания и культуры будущих профессионалов изобразительного искусства. Говорят, что будущие профессионалы
изобразительного искусства смогут более эффективно использовать мировое и национальное изобразительное
искусство в формировании эстетического сознания, что создаст благоприятные условия для
развития их художественно эстетического и пространственного мышления.
The article states that aesthetic consciousness cannot be circumvented with the help of visual arts, such as related artistic
consciousness, aesthetic consciousness, ethnic consciousness, spiritual and moral consciousness. Our work is devoted to
the role of aesthetic awareness in the educational process in connection with its changes in social and spiritual life. The artistic
appearance and content of the works of masters of fine art of Kazakhstan was analyzed, and they emphasized the importance
of shaping the aesthetic consciousness and culture of future professionals of fine art. They say that future professionals in the
visual arts will be able to more effectively use the world and national visual arts in the formation of aesthetic consciousness,
which will create favorable conditions for the development of their artistic aesthetic and spatial thinking.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН ҮЙІРМЕ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ САНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Табиғат – дүниедегі тіршілік атаулының анасы. Табиғатты
аялау әр адамның парызы. Халқымыз ұрпақтарына
табиғатты аялауды әрқашанда әдеппен аңғартып
отырған. Осы жарық дүниедегі әсерлі әсемдіктер мен
қыруар қызықтар, рухани рахаттар, таңғажайп тамашалар
Жер-ананың жүзінде өтіп жатады. Табиғатты
аялап, оның қызығын көре білген халқымыз табиғат
заңдылықтары мен оның сиқырлы сырларын да жықсы
білген. Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектері
«жақсылықтың негізі, адамгершіліктің негізі». Яғни,
эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу – ұлттық өнерге
мұқият зейін салуды талап ету оқушылардың ақыл-ойын,
дүниетанымын дамытады. Ата-бабамыздың аялап
келген, кереметтерге толы туған жердің топырағын
тынайтып, суын тұнықтап, өсімдігін өркендету, жалпа
табиғатын қорғау – әрбір адамның қастерлі борышы.[4].
Туған жер табиғаттың әсем келбеті мен нәзік сырларын
танытып, оқушы бойына эстетикалық сезім рухани
қуат беруде табиғат көріністеріне жазылған пейзаждық
шығармалардың маңызы ерекше. «Ақсақ киік» (С. Сейфулин)
өлеңі тікелей оқушыларға эстетикалық тәрбие
беруге арналған шығарма. Өлең шұмағы киіктің шөп
дала сәні, тұла бойын тұнып тұрған сұлулыққа оқ атқан
мейірімсіз мергендерге деген ақын лағынеті, осы үш
нәрсеге назар аударылады. Ақынның мақсат етіп қойған
осы ойларын, оның тәрбиелік қуатын оқушы бойына
дарытуға болады. Бұл жерде оқушылардың ойы ақын
суреттеген дала кербезінің сыртқы сұлулығына аударылады.
Нәзік әрі әсем көрініс. Мінсіз жаратылым. Бөкеннің
бойындағы ақын суреттеген сұлулық оқушыны,
сөз жоқ, терең сезімге жетелейді. Әдептілікті бағалау
қабілетін дамытады. Эстетикалық сезімнің пәрменділігі:
ол тек сұлулықты сезіндіріп қана қоймай, оның жаманшылдыққа,
көріксіздікке ұшырауына, қарсылық әрекетіне
жұмылдыруында. Ұстаздың міндеті өз шәкірттерін
табиғатымыздың сұлулығына тамсандырып, еліктіріп,
сезіндіре отырып тәрбиелеу.
Эстетикалық сана – адамның эстетикалық көзқарас,
сезім, таным, қабылдау, баға беру, белсенділік қаситеттерінің
жиынтығын құрайды. Эстетикалық тәрбие беруде
көзқарас пен таңым ынтымақтыққа, бірлікке, адамгершілікке,
шыншылдыққа, патриоттыққа, меірімділікке
тәрбиелейді.
Бүгінде мектептерде бастуыш және жоғарғы сынып
оқушыларының ақыл-ойы, сана-сезімін жетілдіруде
эстетикалық тәрбие берудің мүмкіндігін еркшелей келе,
ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше талаптар қойып,
оның психологиялық және педагогикалық жолдарын
зерттеуді жөн көрдік.[2].
Эстетикалық тәрбие тек қана көркемдік деңгейді
жетілдіру, оқыған кітап, көрген кинолар мен музыкалық
шығармалар санын жетілдіру емес. Ең бастысы,
адамгершілік, эстетикалық сананы, жеке бастың рухани
деңгейін кеңейту, міңез-құлқын түзету, әсемдікті түсіне
білу. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ ұстап, өз
әрекеттерінің әдемілігін, қажеттігін түсініп, еңбек нәтижесінен
көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық
санасының, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерінің
жоғары жетіле бастағаның көрсетеді.
Мектепте оқушылар мен ұстаздар арасындағы таза
адамгершілік қатынастардан өзіндік эстетиканы байқауға
болады. Қарым-қатынас кезінде олар өзара бір-
23

№
2 (33) 2020
бірін түсінуге тез дағдыланады, ортақ тіл табысады,
өмірге өздерінің көзқарастарын қалыптастырады,
Сократ дана айтқандай «әдемілікті бірлесіп іздеуде»
таптырмайтын мүмкіншіліктер алады. Қатынас – ол
тек қана оймен ғана алмасу емес, сезім және әсерленушілікпен
де алмасу. Қатынас неден құралады немесе,
басқаша айтқанда, қатынас әдістері қандай?
Олар: - көзқарас, сөз, дауыс ырғағы, ым, ишарат дене
қимылы.[7]. Бұл амалдар жеке түрде болсын, біріккен
түрде болсын, көп мағынаны түсіндіреді. Кіші мектеп
жасында баланың алғаш мектепке баруы, оның алған
әсері, оның көркемдік әрекеттері, дұрыс түсініп, ұғынуға
түрткі болады. Алайда бұл жаста баланың ықыластылығы
тұрақсыз болады, ұзақ мерзім өнер шығармаларымен
танысу, тіпті өнермен айналысу оны тез
жаналықтарды, эстетикалық құбылыстарды бағалауы
белгілі бір жағдайларда ғана байқалады.
Ал өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде мектеп
орасан, зор міндет атқаратыны белгілі. Нақ осы мектепте
адамның эстетикалық мәдениетінің негіздері қалыптасады,
сондықтан да эстетикалық тәрбие мәселелері біздің
елімізге әрдайым жан-жақты тәрбиенің, жалпы проблемаларымен
байланыстыра қарастырып келеді.[1].
Әрбір адамның өнер қабілетінің кең қанат жаюы оның
еңбек саласының артуына әсер етеді. Эстетикалық санасын
қалыптастырады. Сонда ғана адамның жалпы
эстетикалық маңызды бөлігі – адам өмірінің барлық саласына
өз ықпалын тигізеді.
Эстетикалық сана – жан-жақты тәрбиенің, бүкіл жүйесінің
табиғи бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие – болмыстағы және өнердегі
сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдауға, эстетикалық
түсінікті, сезім мен жоғарғы талғамға тәрбиелейді. Өнерде
және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін,
қажетсінуін қалыптастырады.
Оқушының жан-жақты жеке тұлға болып қалыптастыруына,
әсемдікті сезінуіне ықпал ететін пәндердің бірі
– бейнелеу өнері. Бейнелеу өнерінің кереметтілігі – өмірдегі
барша бояу түрлерінің байлығын ашып, өзіне деген
ерекшеліктерін айқындайтынығында. Бейнелеу өнеріндегі
көркемдегіш күштің жоғары деңгейде болуы, көрушіге
өте зор ықпал етеді. Сонымен оның эстетикалық тәрбие
берудегі әсер етуші мүмкіндіктердің шексіз екендігін
айта кетуге болады.[6].
«1-сурет» Бейнелеу өнерінің эстетиклық сананың
қалыптасуына әсері.
Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделі проблемалар
туады. Оқушы өнер арқылы өзінің көңіл күйін
тереңірек түсіне білуі қажет. Сондай-ақ айқын ойлап,
терең сезіне білуі тиіс. Эстетикалық санаға тәрбиелеген
кезде оқушының өлең, ырғақ, музыка, би, сурет арқылы
өз ойын жеткізуіне, оның табиғи түрде ілгері дамуына
кедергі жасамауымыз қажет. Осы тұрғыдан алғанда
мектептерде эстетикалық тәрбие беру іс-шарасында
атқарылып жатқан жұмыстар мен әлі де болса шешімін
таппай келе жатқан проблемалар жеткілікті.[3]. Эстетикалық
әсер көбіне оқыту процестері арқылы беріледі.
Педагогика
Қазіргі танда мектептерде оқушылар мен ұстаздар арасында
эстетикалық қарым-қатынас, үйлесім және эстетикалық
сана сезім мәдениетінің төмендігін білдіреді.
Суретші Б. М. Неменскийдің эстетикалық тәрбие туралы
айтқан ойларына сүйенсек: «Эстетикалық тәрбие
кең мағынады – бұл үлкендерді тәрбиелеу және терең
сезіну, бұл адамның саналы және адамгершіліе тәрбиесі
ең алдымен адамның тәрбиесі мен адамгершілігінде.
Бұл бірінші кезекте адам жүрегіндегі тамаша тәрбиені,
тамаша ақылымен жетекшілік еткен және адамның
жүріс-тұрысы, оның адамдарға деген қарым-қатынасы.
Біз сондай сеніммен эстетикалық тәрбиені кең мағынада,
адамның жалғыз және аса қажетті тәрбие құралы
деп атадық».
Осы орайда Б. М. Неменский өз ойын былайша білдіреді:«Адамды
эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу, оның
ойлау және сезіну эстетикасын қалыптастыру, оның
өмірге деген ерекше көңіл бөлуі, өнерге, отбасына,
достыққа, деген жалпы күресте. Бұл өмірлік ұсыныс
әсемдікті заң бойынша қалыптастыру. Ұсыныс және әрекет,»
- деп адам өміріндегі эстетикалық тәрбиенің маңызды
екенін түсіндіреді.[5].
Демек, ұстаздың өзі эстетикалық тұрғыда тәрбиеленген
болуы керек. Себебі ол өзінің дүниетанымы, өнерге деген
көзқарасы, сезінуі, түйсінуі, эстетикалық тәрбие туралы
түсінігі арқылы, өзінің бойындағы білімін оқушыға
кең түрде жеткізіп түсіндіре алады. Оқушыларға бейнелеу
өнері пәнін оқытуда көзделетін мақсат – өмір шындығының
сұлулығын көре, дұрыс таный білуге, талғамын
дамытуға және білімі мен көркемдігін түйсіну және
үйлесімді ұштастыра білуге үйрету. Бейнелеу өнеріне
деген ынтасын, қызығушылығын арттырып, дүниетанымына
жағымды ықпал етумен қатар, оқушыларды еңбек
сүйгіштікке баулып, тәрбиелеу, күнделікті кездесетін қарапайым
және өндірістік заттарға жоғары талғам тұрғысынан
қарауға, табиғат пен адам өміріндегі сұлулықты
қорғай білуге тәрбиелеп үйрету.[8].
Бұл айтылып отырған бейнелеу өнері пәні бойынша
жүргізілетін әрбір жеке сабақтың өзінде тәрбиелік мүмкіндіктің
мол екендігі байқалады. Сонымен ұстаздың
эстетикалық тәрбие туралы түсінігінің жоғары деңгейде
қалыптасуының негізінде, табиғат сұлулығын терең
сезіну арқылы оқушыларына мәнді етіп жеткізілуінде.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы әлеуметтік және
рухани өмірдегі жаңа бетбұрыстарға сәйкес жаңа талаптар
қойып отырған кезде, бейнелеу өнері мамандарын
дайындайтын жоғары оқу орындары заман талап-тілектері
тудырған мәселелерге сай қайта қаралып, жаңаша
жасақталуға тиіс.
Қоғамның рухани өміріндегі өзгерістер біз үшін екі
мәселеге өз көз қарасымызды білдіруді қажет етеді. Біз
бұрын-соңды көркем фильмдерге, әдебиетке, көркем
өнер шығармаларына қойылған цензураға үйренгеніміз
соншалық жаманды сірә да шығармайтындығы белгілі,
ал біздің назарымызға ұсынылған нәрседен тәрбиелік
қортынды шығару көп қиындық тудырмайтын. Енді біз
күнделікті көрмелерден бойымыз үйренген реалистік
шығармаларды ғана емес, әр түрлі бағыттағы, түрлі
стильдегі жұмыстарды байқаймыз. Бұл айналып өтуге
болмайтын шындық.[3].
Сайып келгенде халықтың мәдени құндылықтары
мен синтезде жасалған өнер туындылары ерекше құндылықтар
қатарына жатады. Бейнелеу өнері негізінде
эстетикалық тәрбие мәселесін педагогикалық проблема
ретінде қойған кезде біз әрине алдымен осы түсініктің
өзіне анықтама жасап аламыз. Қазіргі кезде “эстетикалық
тәрбие” дегеннің орнына “эстетикалық сана” деген
сөз тіркесі көп қолданылады. Ол түсінікті де. Себебі
“эстетикалық сана” – бағытталған, нақты проблема.
Біздің жағдайымызда ол бейнелеу өнері арқылы оқушының
біліктілігін арттырып, іскерлігін жетілдіреді. Сондықтан
“эстетикалық сана” мағынасы спецификалық
24

Педагогика
өрісі бағытында тарайды. Шын мәнінде “эстетикалық
тәрбиенің” мағынасы кеңірек.[7]. Ол көркемөнер шығармасын
неғұрлым терең түсініп, оған баға берумен бірге
өзіндік ұстаным қалыптастыруды көздейді. Сондықтан
мұнда көркемдік тәрбие компонент ретінде ғана орын
алады. Тәрбиенің педагогикалық мәселелері психологиялық
эстетикалық, этникалық, дүниетанымдық , дала
даналығы, философиялық проблемаларды да қамтиды.
№
2 (33) 2020
Ол өнер тарихы мен теориясын, сонымен бірге талғам,
сезім, эмоция, рационалды және иррационалды ой-сана,
мазмұн мен форма секілді философиялық категориялармен
тығыз байланысты. Бұл бейнелеу өнері шығармаларын
көркем-эстетикалық пайымдау, қабылдау,
бағалау, талдау мәселелеріне қатысты түсінік. Осыған
байланысты эстетикалық сананың, тәрбиенің ауқымы
кеңіп, мазмұны тереңдей түседі.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» Алматы. 2007.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 26 желтоқсан.
2003.
3. Эстетикалық мәдениет «Қазақстан мектебі» журналы 10, 2002ж.
4. Н. Нұрмұхаметова. Эстетикалық тәрбие берудегі табиғаттың маңызы «Бастауыш мектеп» журналы №11 2004ж.
5. М.Ф.Овсянников, А.Я.Зись, В.В.Ваислов. история эстетической мысли, 3 т., М., 1986ж.
6. Мурадова Э.Х. Подготовка студентов художественно-графических факультетов к осуществлению эстетического
воспитания школьников
// Оптимизация процесса художественного воспитания учащихся на основе новых программ по изобразительному
искусству для школ Казахстана.-А.: Казахский педагогический институт имени Абая, 1986.- 90 с.- С. 50-55.- (53-54).
7. Г. Ширашева. Оқушыларға көркемдік-эстетикалық тәрбие беру. М., 2001.
8. С. Дюйсебаева Жаңа педагогикалық технология - бастауыш мектеп. №2, 2003.
25

№
2 (33) 2020
Педагогика
УАШЕВА АСЕМ
АЛЬКЕНОВНА
КГУ «Специальная
школа – интернат №6»
УО ВКО
НУКАНОВА ЗАУРЕ
НУРТАЕВНА
КГУ «Специальная
школа – интернат №6»
УО ВКО
Берілген әдістемелік оқушылармен сыныптан тыс
шара өткізудің үлгісі ретінде ұсынылады. Сабақ жоспары
орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалық
мамандықтарда білім алатын студенттер
мен магистранттардың назарына ұсынылады.
Данная методическая работа представляет собой
пример проведения внеклассного занятия с учениками.
Методическая разработка будет интересна учителям
средней школы, методистам, студентам и магистрантам
педагогических специальностей.
This methodological work represents the example of an
extra-curricular activity for secondary school students. The
study manual might be useful to the secondary school
teachers, methodologists and students in the master’s
programs of pedagogics.
26
МЕРОПРИЯТИЕ «ЗИМНИЕ ЗАБАВЫ»
Цель мероприятия: развитие коммуникативных навыков
в процессе зимних игр и развлечений на свежем
воздухе.
Задачи:
1. Образовательные: укрепить здоровье детей с помощью
подвижных игр на свежем зимнем воздухе;
2. Коррекционно-развивающие: развить коммуникативные
навыки, быстроту реакции,память,воображение.
3. Воспитательные: воспитание чувства коллективизма,
укрепление доверительных отношений между детьми.
Зима - волшебное время года, наступления которого с
нетерпением ждут десятки тысяч детишек. Пожалуй, никакое
другое время года не может их порадовать таким
большим разнообразием игр и развлечений на свежем
воздухе
Участники: 5 «Б», 6 «Б» , 7 «Б» классы.
Оборудование: 2 санок, 2 пластиковых бутылки с подкрашенной
водой в синий и зелёный цвет (в крышках бутылок
проделаны отверстия), верёвка 3 метра.
Ход мероприятия:
І. Орг момент.
1. Разделить детей на две команды (игроки каждой команды
должны быть распределены равномерно по возрастам),
каждая команда придумывает название. Далее
ведущий проводит конкурсные игры, за победу команде
присуждается 1 балл.
Ведущий: Дети, а вы знаете, как в лесу передвигаются
волки в стае, идя друг за другом, след в след. Давайте
мы тоже с вами поиграем в веселые догонялки.
1. Игра "След в след": догоняющий должен гнаться
за убегающим, наступая точно след в след. После посмотреть
получившиеся следы, оценивается насколько
точно команда пробежала по следам.
2. Игра "Быстрые санки". Один ребенок садится на
санки, а другой берет их за веревку и перевозит пассажира
на финиш, затем с пустыми санками бежит к своей
команде и сам садится на санки, его перевозит следующий
игрок. Игра продолжается до тех пор, пока все дети
не окажутся на финише.
3. Эстафета на санках. Играют две команды. Участники
строятся параллельными рядами перед стартовой
чертой. По сигналу ведущего два игрока от каждой команды
– один в санках, второй везет его – бегут к финишу.
Длина дистанции 30–40 м. На финише игроки меняются
местами (в санки пересаживается тот, кто вез, а
тот, кого везли, становится в упряжку) – и возвращаются
к команде. Их сменяет другая пара участников. Побеждает
команда, все игроки которой раньше успели прокатиться
на санках.
4. Игра "Втяни в круг». Двое санок привязывают к концам
прочной веревки длиной 3–4 м. На утоптанной снежной
площадке очерчивают круг диаметром 1,5–2 м. Санки
размещают напротив, по обеим сторонам круга на
одинаковом расстоянии от его центра. Веревка, должна
проходить через центр круга.
5. Конкурс "Лепим снеговика". Для того, чтобы слепить
снеговика можно предложить ребятам соревнование:
«Кто за 10 минут слепит самый большой ком».
Когда время прошло, оцениваем результаты и сооружаем
снеговика.
Ведущий: У кого получился самый большой шар?
Вот он победитель, молодец! Ставим твой большой
шар в самый низ снеговика, у кого поменьше – посередине,
еще меньше – голова. А самые маленькие шарики
– ручки. Получившегося снеговика можно назвать в
честь победителя.
6. Игра "Рисунки на снегу". Командам выдаются бутылки,
одной с зелёной водой и задание нарисовать на
снегу ёлку, а другой с синей водой и задание нарисовать
на снегу снежинку. Площадку для рисунка нужно выбрать
с немного утрамбованным снегом, чтобы вода не
протекала глубоко в снег. Командам даётся время примерно
5 минут, оценивается красота исполнения.
7. Игра "Двое на снегу». Обозначьте круг диаметром
три шага. Двое соперников, заложив руки за спину, стараются
вытолкнуть один другого из круга. В этой игре проигрываешь
не только тогда, когда тебя вытолкнули, но и в
том случае, если ты упадешь, поскользнувшись, или, стараясь
удержать равновесие, уберешь руки из-за спины.
Ведущий: А вы знаете что снегом можно рисовать.
Рисовать можно на стене дома, на заборе и даже на
дереве. Рисование киданием снежков с очерчиванием
контура рисунка.
Ровная поверхность выпавшего снега - все равно, что
огромный белый лист, на котором можно писать и рисовать.
Можно написать большими буквами своё имя, а
затем протоптать их ножками.
8. Игра "Попади в цель". Зимняя игра в снежки - любимая
забава для всех мальчишек. Но необязательно кидать
снежки друг в друга. Можно обозначить цель и стрелять
снежками в неё, развивая меткость и глазомер. Цель можно
обозначить на дереве или стене. Для самых маленьких
можно играть в упрощенный вариант: обозначить цель на
снегу, очертив круг, и кидать снежки в центр круга.
9. Игра "Гонки снежных комков". Участвуют две команды.
Каждая команда выстраивается в колонну по
одному на расстоянии 5-10 шагов один от другого. У
последних игроков каждой команды имеется по одному

Педагогика
№
2 (33) 2020
хорошо скатанному снежному кому.
По сигналу они катят ком до следующих игроков, стоящих
перед ними, те, в свою очередь, катят ком до самого
первого игрока в колонне, он должен докатить его до
конечной черты, находящейся в 10–20 шагах впереди.
Выигравшей считается та команда, которая раньше доставит
ком к финишу. Игру начинают по сигналу.
Игрок, докативший ком до впереди стоящего, остается
на месте. Скатанные комья можно использовать для построения
снежной крепости.
10. Игра "Два мороза". Выбирается площадка для
игры. На противоположных сторонах площадки чертятся
(или выкладываются снежками) два «дома». В одном
находятся все играющие, кроме двух «морозов»,
которые стоят посередине площадки.
Морозы говорят: «Мы два брата молодые, два мороза
удалые:
я – Мороз Красный Нос, я – Мороз Синий Нос.
Кто из вас решится в путь-дороженьку пуститься?»
Играющие хором отвечают: «Не боимся мы угроз, и
не страшен нам мороз».
После этого они перебегают в противоположный дом.
Морозы настигают их, касаясь рукой. Игроки, до которых
морозы коснулись рукой, останавливаются на месте до
следующей перебежки. Затем, в таком же порядке совершаются
и последующие перебежки.
Перебегающие игроки могут выручать остановленных
морозами товарищей, касаясь их рукой. Вырученные
убегают за черту вместе со всеми.
Через каждую перебежку назначаются новые морозы.
Лучшими морозами признаются те, которые сумели
остановить большее количество игроков. Дети, ни разу
не остановленные морозами (или осаленные меньшее
кол-во раз по сравнению с другими), выигрывают.
11. Игра "Зайцы в лесу". Для игры выбирают зайцев
и лису, остальные играющие — деревья. На противоположных
сторонах площадки проводят линии (или, опять
же, выкладывают снежками) — это поля. На одном из
них перед началом игры собираются зайцы.
«Деревья» встают друг от друга на расстоянии, позволяющим
им взяться за руки. Лиса «живет» в норе на
краю леса (нору обозначают кружком снежками).
Зайцы вбегают в лес, им нужно перейти с одного поля
на другое, но за ними охотится лиса. Она старается поймать
зайцев, пойманных уводит в свой дом.
Лисе по лесу мешают бежать деревья: они берут друг
друга за руки, приседают, наклоняются, машут руками.
Зайцы между деревьями проходят свободно.
Игра заканчивается, когда все зайцы перейдут на противоположную
сторону. Начиная игру повторно, выбираются
новые зайцы и лиса.
Правило игры: Пойманные зайцы до конца игры находятся
в норе у лисы.
В этой игре количество зайцев и лис может быть разное,
в зависимости от числа играющих. Чем больше лис, тем
труднее зайцам пробежать по лесу. Весь ход игры зависит
от деревьев. Дети, исполняющие роль деревьев, должны
внимательно наблюдать за действиями хитрой лисы и постоянно
менять положение рук, перестраиваться
Ведущий: Ну что ж мы с вами наигрались, устали, но
у нас ещё осталось много снежного оружия - снежков.
Надо нам разоружиться! Давайте соберём последние
силы и уничтожим наше оружие.
12. Игра "Разоружение». Собранные у всех нерастраченные
снежки делят поровну между командами. Обе
команды построены по росту так, чтобы соперники стояли
через одного. Игроки одной команды поворачиваются
на 180 градусов и продевают руки под локти соседей
справа и слева. С обеих сторон параллельно строю в
двух метрах от него тянется черта, на которой равномерно
расположены склады оружия – снежков. По сигналу
каждая команда начинает тянуться вперед к черте. Побеждает
та команда, которая сумеет перетащить противников
и, дотянувшись ногой до черты, раздавить все
склады оружия.
Ведущий: Наигрались? Весело вам было? Ну а теперь
можно пойти погреться, попить горячего чая с вареньем!
Ожидаемые результаты:
Дети познакомились с различными видами зимних игр;
У детей появилось желание играть вместе с воспитателем
в подвижные игры;
Развивались активность и творчество детей в процессе
двигательной деятельности;
Сформировалось желание вести здоровый образ жизни;
Развились навыки сотрудничества с ребятами с других
классов в играх;
Активизировался словарный запас детей
27

№
2 (33) 2020
ДЛЯ ЗАМЕТОК
28

№
2 (33) 2020
ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР!
"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education.
Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар
мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы
№14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.
Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының
тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері
үшін).
Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.
Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ
елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың,
әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ
жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.
Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ
жоспарлары қабылданады:
Жаратылыстану ғылымдары;
Гуманитарлық ғылымдар;
Әлеуметтік ғылымдар;
Техникалық ғылымдар;
Экономикалық ғылымдар;
Педагогикалық ғылымдар;
Білім беру мәселелері.
Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар
жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.
ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:
Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft
Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4
форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы
жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен
жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады.
Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала
мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады.
Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме
(цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер,
таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып,
мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде
жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек.
Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны
жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға
құқылы.
Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып,
eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.
Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден
өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде
түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет
қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.
Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат
береді.
Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық
сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына
келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Редакцияның мекенжайы:
071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3
29

D E A R C O L L E A G U E S !
Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication
in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on
registration of a periodical printed publication„ 14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment and
Development of the Republic of Kazakhstan)
Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications is
scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).
Area of journal’s distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.
The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, doctoral,
masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of Kazakhstan, the
Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.
Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, written
in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:
Natural Sciences;
Humanitarian sciences;
Social Sciences;
Technical sciences;
Economic sciences;
Pedagogical sciences;
Issues of The Education.
Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted
together with the author’s works. The number of authors should not exceed 5 people.
REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:
The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New Roman
12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right - 1,5 cm, top
and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the author’s name (in full), the
name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the page in bold. The text of the work is
written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in the end. Literature is specified in the order
mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in square brackets indicate the source page (example:
[1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, other Illustrations and inserts are recommended to perform
using computer editors and post the article as they are mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian
and English, the work should include a brief abstract, written in English or Russian (Kazakh) language.
The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of the
journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation of the
Republic of Kazakhstan.
Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian education.
Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by email eruditgroup@
gmail.com.
Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is allowed in the
format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, if the authors of three
(3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. Low quality photos, as
well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication.
All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal "Еуразия
білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
On all matters concerning the publication of papers in the journal
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
please contact the Educational Research Centre
"ERUDIT" by phone:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Editorial Office Address:
45/3 Uranhayev St., Semey, 071400
30

УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!
Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации в
международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
(свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 14.11.2014 г.
выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)
Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая направленность
публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для учреждений
образования и науки).
Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.
Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, докторантов,
магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников учреждений образования
и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, Грузии, Турции, Китая и стран
Евросоюза.
К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки
уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:
Естественные науки;
Гуманитарные науки;
Социальные науки;
Технические науки;
Экономические науки;
Педагогические науки;
Вопросы образования.
От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, принимаются
наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.
ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:
Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft Word
шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице формата А4
с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными отступами в 1 см. С
середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования его места работы (учебы),
должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. После заголовка через один
интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список использованной литературы. Литература
указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае использования цитат, в обязательном порядке в
прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: [1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы,
диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется выполнять с помощью компьютерных редакторов и
размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если работа написана на ином языке, кроме казахского, русского
и английского, к работе прилагается краткая аннотация, написанная на английском или русском (казахском) языке.
Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике журнала
и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему законодательству Республики
Казахстан.
Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian
education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных автора(-ов) на
электронный адрес eruditgroup@gmail.com.
Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается сканированная
копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, выполненной в виде портретной
фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается одна коллективная фотография,
сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также те, на которых нельзя различить лица
авторов, к публикации не принимаются.
Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом
журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".
По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" обращайтесь в
Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Адрес редакции:
071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3
31

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor
Azamat Azatov
Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /
Design and Desktop Publishing
Indira Akhmadiyeva
Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:
26.05.2020
Пішіні / Формат / Format
60х84 1/8
Тираж / Copies
100 дана / экземпляров / number
Тапсырыс / Заказ / Order No
1130
Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.
Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.
Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.
Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.
При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.
While using materials reference to the journal is obligatory.
Редакция мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address
071400
Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.
г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.
Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.
Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,
ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,
№14770-Ж куәлігі берілген
Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,
информатизации и информации Министерства по инвестициям
и развитию Республики Казахстан
№14770-Ж от 24.11.2014 г.
Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,
Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж
Басылды / Напечатано в / Journal is published
«ImPress» баспасы / Издательство «ImPress» / Publishing house «ImPress»
071400 Семей қаласы, Найманбаева к-сі 163, 2 офис
г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2
Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2
Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56
32

98
¹7 (7) 2015