Eurasian education №3 2021

¹7 (7) 2015
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық
журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің
түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық
зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық журнал.
Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық,
жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу
жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен
бөлісулеріне ықпал ету.
Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,
сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный
научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и
эмпирические исследования представителей различных школ и направлений
Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.
Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации
образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных,
естественных наук, а также распространение передового
опыта педагогов.
Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,
студентов и широкого круга читателей.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International
journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan
schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.
One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of
education and research works in the field of social sciences and humanities and natural
sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.
The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,
university students, and all those who interested in humanities.
97

«ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ»
Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал
Международный научно-методический, педагогический журнал
Scientific, methodical, pedagogical international journal
№
3 (40) 2021
ШЫҒУ ЖИІЛІГІ
ПЕРИОДИЧНОСТЬ
PERIODICITY:
айына бір рет
один раз в месяц
1 time per month
МЕНШІК ИЕСІ
СОБСТВЕННИК / OWNER:
«Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС
БАС РЕДАКТОР
ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР
EDITORIAL - IN CHIEF:
Арафат Мамырбеков
Arafat Mamyrbekov
БАС РЕДАКТОРДЫҢ
ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ
ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА
ASSISTANT EDITOR:
Азамат Азатов / Azamat Azatov
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:
Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.
Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD доктор.
Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.
Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор
Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор
Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы
Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің
профессоры (Түркия)
Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің
қауымдастырылған профессоры (АҚШ)
Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор
Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.
Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.
Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)
Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)
Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор
(РФ)
Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы
Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры
(АҚШ)
Қазақстан Республикасы
Инвестициялар және даму
министрлігінің
Байланыс, ақпараттандыру
және ақпарат комитетінде
24.11.2014 ж. есепке қойылып,
№14770-Ж куәлігі берілген.
Свидетельство о постановке на
учет выдано Комитетом связи,
информатизации и информации
Министерства по инвестициям
и развитию Республики
Казахстан
№14770-Ж от 24.11.2014 г.
Registered in The Ministry of
Investment and Development
of the Republic of Kazakhstan,
Communication and Information
Committee 24.11.2014.
Certificate No. 14770-Ж.
РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ /
АДРЕС РЕДАКЦИИ /
THE EDITORIAL OFFICE
ADDRESS:
0 7 1 4 0 0
Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2
қабат, 3 кеңсе.
г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2
этаж, офис 3.
Semey, Uranhayev Street 45, 2nd
floor, office 3.
Tel: + 7 (7222) 56 25 25,
e-mail:
eruditgroup@gmail.com
РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:
Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.
Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD доктор.
Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.
Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор
(Россия)
Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор
Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.
Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале
(Турция)
Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского
государственного университета (США)
Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор
Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.
Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.
Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)
Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)
Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ)
Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей
Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного
университета (США)
EDITORIAL BOARDERS:
Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor
Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university
(Turkey)
Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)
Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)
Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences
Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor
Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences
Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)
Karlygash Aubakirova, PhD.
Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor
Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor
Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF)
Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.
Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)
Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)
Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS
ҚОЛДАНБАЛЫ ҒЫЛЫМ ПРИКЛАДНАЯ НАУКА APPLIED SCIENCE
Алтынбекова Ә.Ғ., Мұхамедиярова Т.Д. Геодезические работы при землеустройстве.............................................4
ТІЛ БІЛІМІ ЯЗКОЗНАНИЕ LINGUISTICS
Қабжапарова Л.Т. Түркі тілдеріндегі топонимдердің тарихи-лингвистикалық сипаты..................................................7
Көбелдесова А.О. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АЛҒЫС ҚАРҒЫС МӘНДІ ҚАЛЫП СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ..............................11
Нүрәлина А.Т. ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ СИПАТЫ................................................................................14
ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS
Zhakizhanova Z. USING OF PODCASTS IN AN ENGLISH LANGUAGE CLASSROOM......................................................17
Abdullina G., Doskina A. Causes of maladjustment in children and adolescents.............................................................19
Сапарова Г.С., Гульманова Ж.Б. БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ LESSON STUDY–ДІҢ РӨЛІ......................................................................................21
Молдажанова А.М. Қaзaқ тілін ғылыми-ізденушілік бaғыттa оқыту және психология ғылымы..................................23
Уашева А.А., Лоу Е.Н. СЕМИНАР – ПРАКТИКУМ «ОРГАНИЗАЦИЯ НАБЛЮДЕНИЙ НА ПРОГУЛКАХ В МЛАДШЕМ
ЗВЕНЕ И В СРЕДНЕМ ЗВЕНЕ».........................................................................................................................................25
2

№
3 (40) 2021
ОҚЫРМАНҒА СӨЗ
Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы
дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын
арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.
Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен
нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды
дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер
күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары
білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде.
Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар
мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында
өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін
маман болуға итермелейді. Сол себепті де
ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби
біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында
әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы
шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі
тиіс.
Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар
түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де
жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе
алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз.
Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың
ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде
таратып отыруды жөн көрді.
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің
кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді
әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.
Бас редактор
3

№
3 (40) 2021
Прикладная наука
АЛТЫНБЕКОВА ӘСЕМ
ҒАБИТҚЫЗЫ
Преподаватель, НАО
Университета имени
Шакарима г.Семей
МҰХАМЕДИЯРОВА
ТОҒЖАН ДАРХАНҚЫЗЫ
Преподаватель, НАО
Университета имени
Шакарима г.Семей
«Жерге орналастыру кезіндегі геодезиялық
жұмыстар» тақырыбындағы мақалада
жылжымайтын мүліктің мемлекеттік кадастрының
геодезиялық және картографиялық
негізін, жер учаскесінің ауданын есептеуді, геодезиялық
өлшемдерді бақылауды қамтитын
жер учаскелерін межелеу қарастырылған.
В статье на тему «Геодезические работы
при землеустройстве» рассмотрена межевания
земельных участков, включающая в себя
геодезическую и картографическую основу
Государственного кадастра недвижимости,
вычисление площади земельного участка,
контроль геодезических измерений.
In the article on the topic «Geodetic works in
land management», land surveying is considered,
which includes the geodetic and cartographic basis
of the State Real Estate Cadastre, the calculation
of the area of the land plot, the control of geodetic
measurements.
Геодезические работы при землеустройстве
Государственный земельный кадастр − это специальная
система различных сведений о техногенном, природном
и хозяйственном состоянии земель различного
назначения Республики Казахстан, их местоположении,
существующим целевым применением, площади и
границах отдельных земельных участков, их характеристиках.
Государственный земельный кадастр также
включает в себя необходимые сведения о каждом субъекте
прав на данный земельный участок. Важной неотъемлемой
частью существующего земельного кадастра
является их мелиорация и орошение земель. Это
представляет собой систему необходимых сведений о
мелиоративном состоянии конкретных орошаемых земельных
участков, оценке их качественных и количественных
характеристик с учетом техногенных, природных
и ирригационных условий и характере учета при их
использовании.
Организация производства земельного кадастра в
Республике Казахстан производится уполномоченным
государством соответствующим органом. Государственный
земельный кадастр Республики Казахстан
состоит из областей (ил городов областного значения)
и является неотъемлемой частью общей кадастровой
системы Республики Казахстан, Он составлен и ведется
в разработанной единой системе координат на всей
территорию РК. Государственный земельный кадастр
РК непрерывно ведется соответствующими специализированными
республиканскими государственными органами,
в обязанность которых входит непрерывны мониторинг
состояния земельных участков.
Единый государственный земельный кадастр содержит
в себя следующие основные сведения о каждом земельном
участке:
- специальный кадастровый номер (уникальный номер,
присвоенный данному земельному участку);
- область расположения участка;
- адрес местоположения в конкретном регионе;
- категория используемых земель;
- стоимость на данный момент времени;
- необходимая и достоверная информация о правах
собственности на данный участок земли;
- вид и характер разрешенного использования;
- плановые координаты точек, характеризующих характерные
точки данного земельного участка;
- необходимую информацию об правовых ограничениях,
установленных для данного участка.
Государственный земельный кадастр существует и ведется
для решения следующих задач:
- для своевременного предоставления полной и правильной
информации о государственных земельных
ресурсах, а также отдельных физических и юридических
лиц;
- защиты прав на земельный участок отдельных землевладельцев,
арендаторов и акционерных обществ;
- обеспечения непрерывного рационального использования
земель и их охраны от загрязнений;
- установления на данный момент времени кадастровой
стоимости каждого земельного участка или земельного
налога.
Важные сведения о земельном участке, к которым
относится его площадь, плановые координаты характерных
точек и местоположение в территориальном образовании,
как правило, вносятся в документы кадастр
после проведения землеустроительных работ. Соответствующие
сведения о правах и важных юридических
ограничениях на конкретный земельный участок вносятся
в межевой план после его регистрации в регистрационной
палате.
Кадастровая стоимость каждого отдельного земельного
участка устанавливается после выполнения соответствующими
органами его государственной кадастровой
оценки. Вся необходимая информация, содержащаяся в
межевом плане, она постоянно обновляется, и это значит,
что она достоверной и подлежит применению.
Существующий в РК государственный земельный кадастр
представляет собой систему необходимых сведений
о состоянии земельного участка, его границах и
размерах, качественных почвенных характеристиках,
характере землепользования и на данный момент времени
кадастровой стоимости земельных участков, а также
других важных сведений.
Принятая в РК организация ведения земельного кадастра
осуществляется уполномоченным центральным
соответствующим органом.
Приняты в РК государственный земельный кадастр является
важной составляющей для долгосрочного планирования
использования и охраны земельных участков,
регулярного ведения различного землеустройства, ка-
4

Прикладная наука
№
3 (40) 2021
чественной оценки эффективности управления земельными
ресурсами, связанных с использованием и охраной
земель. Важным фактором формирования единого
земельного кадастра РК, определения стоимости земли,
а также отдельных земельных участков в составе
недвижимого имущества и цены земельных участков в
составе природных ресурсов является межевой план. В
это плане производится учет и сохранения различных, в
том числе и геодезических данных.
Земельные участки, которые расположены на территории
РК, подлежат обязательному государственному кадастровому
учету независимо от формы собственности
на данный земельный участок, его целевого назначения
и разрешенного на данный момент времени использования
земельных участков. Создание необходимых важных
сведений о государственном земельном кадастре
производится путем выполнения соответствующих топографо-геодезических,
картографических, аэрокосмических
и землеустроительных изысканий и различного
рода съемок. Также важным моментом является ведение
мониторинга земельных участков учету по качества
и количества земельных участков, а также составлением
земельного кадастрового дела на определенный
земельный участок. И, наконец, следующим этапом
является создание земельных кадастровых карт и документа,
удостоверяющего личность на данный земельный
участок. Создание картографической системы для
ведения правительственного земляного кадастра (ГЗК)
заключается в уточнении утверждений и дополнений к
существующим положениям. Для этого необходимо понять
реальность создания ГЗК, описанную в различных
литературных источниках [1 ̶3]. Объектом ГЗК является
существующий земельный фонд Республики Казахстан.
ГЗК создается и поддерживается для решения следующих
задач:
- национальная кадастровая критика вселенных и
оценка почв;
- накопления, переработки и руководство о земляных
филиалах и их субъектах, и не который земельно-кадастровой
информации на бумажном носителе и в электронном
виде;
- руководства ведения земельного кадастра и единственного
правительственного реестра земель;
- создания и ведение автоматизированной информативной
системы правительственного земляного
кадастра;
- производство и ведение земляных и кадастровых
карт, в том количестве цифровых;
- изготовление правоустанавливающих документов на
конкретный земельный участок.
В соответствии с Земельным кодексом Республики
Казахстан основная Земельная кадастровая документация
включает в себя:
- земельная кадастровая книга ̶ это документ, учитывающий
земельные участки и содержащий достоверную
информацию о пространственном, природном и хозяйственном
состоянии земель;
- единый государственный реестр земельных участков,
который содержит сведения о кадастровых номерах земельных
участков, их расположении, площади, а также
описание границ земельных участков, их отдельных частей,
качественных характеристик, которые хорошо связаны
с земельными участками, и еще другие сведения;
- земельные и кадастровые карты, воспроизводящие
информацию о расположении земельных участков
и территориальных зон в графической и текстовых
формах.
В ходе проведения подготовительных работ для последующего
проведения межевания границ земельного
участка нами были собраны и проанализированы следующие
основные исходные топографо-геодезические
материалы:
– выписка о местоположении земельного участка в
черте города;
– постановление городской администрации данного
района, в котором содержится решение о предоставлении
юридическому лицу данного земельного участка
под строительство;
– заверенный нотариусом оригинал договора купли ̶
продажи на данный земельный участок, а также необходимая
информация о смежных объектах;
– данные о границах земельного участка и наличия (отсутствия)
судебных межевых споров на данном объекте;
– имеющиеся на данную территорию крупномасштабные
топографические планы и карты;
– крупномасштабный чертеж существующих границ
смежных участков или кадастровые карты (планы) с границами
данного земельного участка;
– утвержденные сведения о наличии или отсутствия межевых
споров по границам данного земельного участка;
– имеющиеся снимки с беспилотников и фотоснимки,
относящие к данной территории и приведенные к масштабу
1:500;
– схема существующей сети ОМС и значения координат
пунктов ее пунктов;
– схема расположения пунктов сети ГГС и значения координат
этих пунктов;
– значения координат существующих межевых знаков,
находящихся на данной территории, а также проектные
координаты образуемого или проектируемого земельного
участка;
– сведения об особом режиме использования проектируемого
земельного участка.
При установлении проектных границ данного земельного
участка на территории дополнительно может быть
затребован общий проект территориального землеустройства
и расположения объектов недвижимости.
Рекогносцировка местности, где производится образование
земельного участка, должна включать в
себя анализ состояния пунктов ОМС, границ смежных
участков, пунктов другой геодезической сети сгущения.
На основании результатов рекогносцировки сохранности
пунктов опорной межевой сети, а также и
других геодезических сетей делается заключение в
прилагаемом техническом проекте. Также по результатам
проведения рекогносцировки составляется проект
сгущения или восстановления сети ОМС, определяется
наиболее выгодная технологии проведения
полевых геодезических работ. Результаты рекогносцировки
отображаются приложениях межевого плана,
или на ранее выполненной схеме границ нового земельного
участка.
Также, по результатам рекогносцировки определяется
возможность использования различных способов закрепления
границ межевого участка, а также пунктов ОМС,
смежных знаков. Особое внимание уделяется выбору
способа определения координат пунктов ОМС. По итогам
рекогносцировки пунктов ОМС и межевых знаков земельного
участка составляется акт.
Образование земельного участка осуществляется в
соответствии с конкретным техническим проектом, в
котором указывается содержание работ, их объем, трудовые
затраты, необходимые приборы и материалы,
сметная стоимость работ, сроки их выполнения. Расположение
земельного участка, для ведения загородного
хозяйства, садоводства и огородничества, а также личного
строительства, проходит согласование с утвержденным
технологическим заданием, основанным для
основания технологического проекта.
Технический проект на образование земельного участка
включает в себя:
– составленные графические материалы по результа-
5

№
3 (40) 2021
Прикладная наука
там рекогносцировки;
– краткую пояснительную текстовую часть;
- смету предполагаемых затрат, расчеты необходимых
материалов и применяемые геодезические приборы.
В текстовой части технического проекта также отражаются
следующие позиции:
– основание и цель выполнения геодезических и межевых
работ;
– сведения о пунктах и координатах геодезической основы
ГГС и ОМС;
– сведения об объеме и сроках, ранее выполненных
геодезической и межевых работах;
- рекомендации по обеспечению на данной территории
техники безопасности и охране труда при проведении
полевых работ;
- применяемые способы, приборы и технологию топографо-геодезических
работ, способах и местах закрепления
новых или восстановления ранее утраченных
границ земельного участка;
- необходимый перечень полевых и камеральных материалов,
которые необходимо подготовить для сдачи в
отдел по земельным ресурсам и землеустройству;
- название организации выполняющую межевание
участка, и сроки выполнения этого.
К каждому техническому проекту прилагается также
схема (чертеж), составленный, как правило, в масштабе
1:500, на котором отображаются геодезические пункты,
а также проектируемые и существующие объекты недвижимости:
– имеющиеся и проектируемые пункты ОМС и ГГС;
– конструкция и количество, а также места закрепления
межевых знаков;
– виды геодезических измерений и перечень применяемых
приборов;
– номера образуемого земельного участка, а также номера
смежных участков.
В прилагаемой схеме указываются существующие и
проектируемые пункты ОМС и межевые знаки, их наименование
(принятая нумерация) и количество. Схема
разбивочного чертежа данного земельного участка может
быть составлена на основании существующей копии
границ смежных участков или существующей кадастровой
карты (плана).
На разбивочном чертеже данного земельного участка
все проектные геодезические элементы (длина границы
участка и площадь) показываются красным цветом и после
этого он утверждается заказчиком. Подписи юридических
лиц на чертеже заверяются печатью.
Для выполнения полевых топографо-геодезических
измерений на строительной площадке строящегося
дома нами было создано планово-высотное геодезическое
обоснование.
Нами производились полевые измерения разных объектов
недвижимости:
– линейные (теплотрасса);
– площадные (здания и сооружения).
Точки планово-высотного обоснования и межевые знаки
границ населенного пункта закрепляются центрами и
марками в бетоне, которые в дальнейшем используются
как твердые (исходные) пункты точной полигонометрии
для сгущения съемочной сети.
Плановое и высотное обоснование создавалась с применением
ГНСС технологий. Для этого один приемник
мы разместили на точке, координаты которой были
определены от базовой станции, а другой приемник – ровер,
размещаем на точках, координаты которых необходимо
вычислить. Приемник базовой станции, используя
точные координаты, определяет дифференциальные
поправки, которыми ровер исправляет собственные
измеренные параметры, в результате чего получается
уравненные координаты [10]. Оба приемника работают
в режиме статической съемки на рисунке 4.
Рисунок 4 – Схема расположения приемников GPS
Литература
1. Аврунев, Е. И. Геодезическое обеспечение государственного кадастра недвижимости [Текст] / Е. И. Аврунев.
– Новосибирск: СГГА, 2011. – 143 с.
2. Аврунев, Е.И. К вопросу об оценке качества межевания земельных участков [Текст] / Е. И. Аврунев, И. А.
Гиниятов, М. В. Метелева // Интерэкспо ГЕО ̶ Сибирь ̶ 2013: IХ Междунар. науч. конгр.: Междунар. науч. конф.
«Экономическое развитие Сибири и Дальнего Востока. Экономика природопользования, землеустройство,
лесоустройство, управление недвижимостью»: сб. материалов в 4 т., 15-26 апр. 2013 г. - Новосибирск: СГГА, 2013.
-Т. 3. - С. 43–50
3. Земельный кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 года № 442-II (с изменениями и дополнениями по
состоянию на 15.06.2015 г.).
6

Тіл білімі
№
3 (40) 2021
Мақалада түркі тілдеріндегі топонимдерге салыстырмалы
талдау жасалған. Автор жиі қолданылатын
атаулардың жасалу жолдары мен дыбысталу
ерекшеліктерін салыстырады.
В статье дается сравнительный анализ топонимов
в тюркских языках. Автор статьи сравнивает особенности
образования и звучания часто употребляемых
названий.
ҚАБЖАПАРОВА ЛАЗАТ ТОҚТАҒАЗЫҚЫЗЫ
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті
Филология мамандығының магистранты
The article gives a comparative analysis of the place
names in the Turkish languages. The author compares the
features of the formation and sounding of frequently used
names.
Түркі тілдеріндегі топонимдердің тарихи-лингвистикалық сипаты
Қазіргі әлемдік жаһандану заманында ұлттық бірегейлік
пен бірлікті кейінгі ұрпаққа жеткізу – әрбір қазақтың
азаматтық парызы. Ұлттық бірегейлік дегеніміз – ортақ
құндылықтар. Ортақ құндылық дегеніміз – ең алдымен
әрбір адамға ананың сүтімен даритын ана тілі, ұлттық
тілі. Ұттық тіл – бүкіл халықтың ғасырлар бойынша басынан
кешкен тарихы, салт-дәстүрі мен мәдениетін ұрпақтан
ұрпаққа жеткеретін құрал. Олай болса, кез келген
халықтың ұлттық болмысы, ерекшелігі тілінде сақталады.
Яғни, ана тілі – елдігімізді білдіретін ұлттық кодымыз
болып табылады. Ұлттық кодымыздың сақталуын,
ұрпақтан ұрпаққа бұрмаланбай, сол қалпында жетуін
қадағалау, сыртқы себептердің салдарынан халық жадынан
сөніп бара жатқан ұлттық белгілерімізді жаңғырту
алға қойған үлкен мақсатымыз болып табылады.
Осы мақсатты негізге ала отырып, Қазақстан өңірінің,
соның ішінде Алтаймен астасып жатқан Шығыс Қазақстан
облысының ономастикалық кеңістігін ғылыми
негізде қарастырып, әрбір атауға сонау көне түркі заманынан
бүгінгі күнге дейінгі ерекшеліктеріне этимологиялық
тұрғыдан сипаттама бере отырып, өңір топонимиясының
ерекшеліктерін анықтауды жөн көрдік.
Зерттеу барысында Шығыс Қазақстан аймағы бойынша
қол жеткізген тілдік материалдарды саралау барысында,
салыстырмалы-тарихи зерттеу әдісін жүзеге асыру
үшін Ресей Федерациясының қарамағындағы Тыва Республикасының
топонимикалық жүйесін негізе алуды
жөн көрдік. Себебі Тыва тілі көне түркі дәуірінен бері
көптеген тарихи кезеңдерді басынан кешірген көне диалектілердің
бірі. Зерттеуді жүзеге асыру үшін Б. Ондардың
«Тываның топонимикалық сөздігі» еңбегіндегі
топонимдер қолданылды (2007). Талдау нәтижесі бойынша
түркілік ортақ түбірлер анықталды, монғол тілінен
енген кейбір топонимдердің лексика-семантикалық
белгілері ажыратылды, жалпы алтай тіліне тән ономастикалық
белгілер мен түркі тілінің ономастикалық белгілері
салыстырылды.
Аймақтың ономастикалық кеңістігі дегеніміз өңірдің
географиялық атауларының құрылымы, аймақтың топонимиясының
жалпы құрылымдық типологиясы, топонимикалық
сөзжасам құралдары, топонимдердің лексика-семантикалық
құрамы, топонимикалық семантиканың
номинация тәсілдері мен белгілері бойынша зерттелуі,
топонимдердің басқа тілден ену тәсілдері, топонимдердің
этимологиялық тұрғыдан талдануы және т.б.
Ономастиканың ғылым ретінде дамуындағы мұндай индуктивті
кезең өте маңызды болып табылады. Өйткені,
жоғарыда аталған зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
әдістемелік тұрғыдан жинақталып зерттелген, пысықталған
кең көлемді аймақтың тіл материалдарын
түгел қамтитын деректер шеңберінің бассейіні пайда
болады. Ертеректе ономастика тарих, география, археология
сынды ғылым салаларының қолданбалы көмекші
саласы қызмет атқарса, бүгінгі таңда тіл ғылымының
жеке саласына айналып, басқа ғылым салаларымен
тығыз байланыс орнатуда. Бұл жайында қазақ топонимиясының
этномәдени ерекшеліктері мен когнитивтік
сипатын зерттеген ғалым Қ. Рысберген «Топонимика
қоғамдық жаратылыстану бағыттарының әдіс-тәсілдеріне,
деректік-ақпараттық базасына сүйенетін мынадай
бірнеше саланы қамтиды: лингвомәдениеттану, лингвогеография,
лингвоэтнозоология, лингвофольклористика,
полеолингвистика нейролингвистика, лингвофилософия,
психолингвистика, компьютерлік лингвистика және
т.б.» - деп (2010), топонимиканың басқа ғылым салаларымен
байланысын айқын көрсетеді.
Қазақ тіл ғылымында ономастикалық зерттеулер ХХ
ғасырдың 40-жылдарынан басталады. Бұл ретте, Ғ.
Қоңқашбаев, А. Әбдірахманов, Т. Жанұзақов, Ә. Қайдар,
А. Ысқақов, кейін келе, А. Жартыбаев, Қ. Рысберген, Ж.
Бұғыбаева, М. Алімбаев, С. Иманбердиева, Б. Бияровтардың
есімдерін атай аламыз. ХХ ғасырдың 60-жылдарында
қазақ топонимикасы бойынша жарық көрген
екі жұмысты атай аламыз. Бірі – география саласының
маманы Ғ.Қоңқашбаевтың 1951 жылы жарық көрген
«Қазақтың халықтық географиялық терминдері» атты
еңбегі. Ал екінші – Қазақстан географиялық атауларын
тарихи-лингвистикалық бағытта зерттеген А.Әбдірахмановтың
1954 жылы қорғалған «Некоторые вопросы топонимики
Казахстана» атты кандидаттық диссертациясы.
1959 жылы А. Әбдірахманов диссертациялық еңбегін
толықтырып, «Қазақстанның жер-су аттары» атты монографиясын
жариялайды. Сондай-ақ, Тіл білімі институтының
ономастика бөлімі де 1961 жылдан бастап, бүгінгі
күнге дейін қазақ жер-су атаулары бойынша тұрақты
түрде аса маңызды еңбектер жариялап келеді. Тіл білімі
институты қызметкерлерінің жариялаған еңбектері тілші
ғалымдар тарапынан кеңестік кезең (1961-1991 жж.)
және тәуелсіздік кезең (1991жылдан бастап бүгінгі күнге
дейін) деген екі үлкен топта қарастырылады.
7

№
3 (40) 2021
Тіл білімі
Түркі тілдерінің ономастикалық кеңістігі сонау М.
Қашқаридан бастап, бертін келе, В. Бартольд, В. Радлов,
П. Мелиоранский тарапынан қолға алынады. Тыва
өңіріндегі топонимия бойынша аймақтық зерттеулер
жүргізген ғалымдар қатарына Б.Ондар, Надеажда Д. Суванджи,
М.В. Бавуу-Сюрюн, Л.С. Кара-оол, А.Д. Каксин
және т.б. жатқызуға болады.
Шығыс Қазақстан өңірі топонимдері мен Тыва Республикасының
топонимдері арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды саралау барысында алдымен негізгі
ұқсастықтар жайында айтуға болады.
Топоним жасаудағы басты белгі топонимдердің жасалу
жолы болып табылады. Ең алдымен топонимдер
сол жердің физикалық-географиялық ерекшелігін немесе,
сол ерекшеліктің бір белгісін сипаттау мақсатында
туындайды. Мәселен, Тыва аймағындағы «Көк Тей»
жер атауы, «Кызыл чул» өзен атауы, «Ак Хем» өзен атауы,
«Кара Хөл» көл атауы, «Кара Тайга» жер атауы «Ак
Өдек» жер атауы және т.б. топонимдер жердің, өзеннің
түсіне, ерекше белгілеріне байланысты спонтанды түрде
берілген атаулар деп ойлаймыз. Сондай-ақ, Шығыс
Қазақстан өңірінде де «Мұзды бұлақ» бұлақ атауы,
«Ойқұдық» жайлау атауы, «Өгіз тау» тау атауы және
т.б. жер-су аттары да сол аймақтың немесе сол жердің
ерекше бір белгісіне сәйкес берілген деген пікірдеміз.
Яғни, географиялық атауларды дұрыс саралау үшін топонимнің
қандай объектімен сәйкес келетінін міндетті
түрде білу қажет. Сондай-ақ, кез-келген географиялық
объект әртүрлі қасиеттерге мен белгілерге ие болады,
ал топоним жасауда тек бір ғана белгі аталады. Атаулардың
көпшілігі ең алдымен сол жерді қоршаған ортаның
табиғи белгілерін сипаттаумен, бір ғана белгіні
атаумен ерекшеленеді. Топонимдер индикатор тәрізді
географиялық объектінің негізгі ерекшеліктерін нақты
сипаттайды. Географиялық объектілердің көптеген атауларының
пайда болуына, көбінесе қолдан жасалған,
шаруашылық қызмет салаларына қатысты жалпы сөздер
қатысады. Алдымен олар географиялық терминология
саласына өтеді, содан кейін өз мәнін алады және
топонимдерге айналады.
Аймақтар арасындағы тағы бір ұқсастық – ортақ қатарларға
жіктелуі. Мысалы, өзен-көл атаулары көбінесе,
су-суг, гол, кол, нур, хөл, арык, кудук, өзен булак
сөздерінің қатысумен жасалады. Сондай-ақ, Тыва топонимикасында
өзен-су атауларын қалыптастыруда
«хем» гидронимі жиі қызмет атқарады. Бұлардың ішінде
монғол тілінен енген атаулар да топоним жасауға
қатысады. Монғол тілінен аударғанда гол – өзен, нур –
көл деген мағына береді. Тыва Республикасы Монғол
мемлекетімен шекаралас болғандықтан, оның жер-су
атауларында монғол тектес сөздер көптеп кездеседі.
Мысалы, Кара Суг, Кöк Хөл және т.б. Сонымен қатар,
аймақ топонимикасында «үстүү – үстіңгі», «ортаа-орта»,
«алдыы – төменгі» сөздерінің кең орын алуы көптеп
кездеседі. Бұл Шығыс Қазақстан топонимикасына
да тән қасиет. Мәселен, Тыва өңірінде «Ортаа Адыр»,
«Ортаа Даш», «Үстүү-Ак-Адыр», «Үстүү-Ак-Чурт»,
«Үстүү-Бай-Даг», «Үстүү-Булуң», «Алдыы-Демирлиг»
деген атауларды кездестіруге болады. Ал Шығыс Қазақстан
жер-су атауларында Усть-Каменогорск (Үст
Кемен), «Орта», «Орта Күнгей», «Орта Қарауыл» деген
топонимдер сөзімізге дәлел бола алады.
Тіл ғылымында топонимдерді қалыптастырудың өзіндік
факторлары болады. Ғалым Н. Подольскаяның
пікір бойынша бұл факторларға лингвистикалық, физикалық-географиялық
және тарихи факторлар жатады
(1972). Жер-су атауларының пайда болуының басты
себебі, адам баласының өзі мекендеген аймақты белгілеу
қажеттілігінен туындайды. Ең ірі географиялық аймақтың
атаулары бірінші кезекте аталады, өйткені олар
өте белгілі және кеңінен танымал болып келеді. Сондай-ақ,
Үлкен өзендердің бассейндері халықтың шоғырлануында
белгілі бір рөл атқарғанын атап өткен жөн.
Көптеген өзендердің атаулары жағалауын мекендеген
халықтың ерекше белгілерімен, қасиетімен аталғаны да
белгілі. Сондай-ақ, топонимдерге қарағанда гидроним
атаулары ұзағырақ сақталатынын атап өткіміз келеді.
Мәселен, бүгінгі таңдағы кейбір ірі өзендердің атаулары
сонау көне түркі заманынан сақталған. Атап айтқанда,
«Ертіс өзені» көк түрік ескерткіштерінде «Ертис өгүз» деген
нұсқада орын алады. Сондай-ақ, Тыва өңірінде кездесетін
«Бадар-Өөс», «Аныяк-Кадыр-Өөс» өзендерінің
де этимологиясы тереңде жатыр деп ойлаймыз. Өзеннің
қалыптасуына негіз болған атау – «өөс/өзен». Яғни, өгуз/
өөс/өзен сөзінің көне түркіден бүгінге дейінгі фонологиялық
ассимиляциясын зерттеуші ғалымдар пікірлерінен
анық көруге болады. Мәселен, Малов, Н. Доможаков,
Жевлов сынды ғалымдар «өөс» гидронимінің шығу
төркінін көне түркі тіліндегі öguz/ogus/ogis сөзімен байланыстырады.
Бұл пікірді Б.Татаринцев те қолдайды.
Сондай-ақ, Қазақстан аймағында да «Аягөз» өзенінің
құрамындағы (Ай+өгуз) көне гидронимдік термин фонетикалық
өгеріске ұшырағанымен, тілімізде көненің белгісі
ретінде топоимикалық жүйемізде сақталып келеді.
Бұл белгі бізге екі тілдегі, соның ішінде топонимикалық
жүйедегі түркілік кодымызды, бірегейлігімізді көрсетеді.
Сондай-ақ, топоним жасаудағы гидронимдік терминдер
жайлы сөз еткенде, тыва және қазақ тілдеріндегі ортақ
өзен/өзен, арык/арық, булак/бұлақ, кудук/құдық су/суг
тәрізді көне түбірлердің де ортақ, әрі жиі қолданысы
көнетүркілік ортақ тарихи жадыға қарай бағыт сілтейді.
Мәселен, тыва тілінде Ала-Суг, Ары-Булак, Кызыл-Кудук,
Кудуктук-Хем, т.б. топонимдерді кездестірсек, қазақ
тілінде Ақсу, Қарасу, Қарақұдық, Суықбұлақ, Ақбұлақ
тәрізді ұқсас топонимдер де жоқ емес.
Жоғарыда аталған өңір топонимдерін салыстыруда қол
жеткізген тағы бір ұқсастық – жер-су атауларының құрамындағы
сын есімдердің, соның ішіндегі түстердің қолданысы.
Топонимдерді тілдік тұрғыдан, этимологиялық
тұрғыдан талдауда осы сын есімдер мол мағлұмат береді.
Мәселен, Тыва Республикасы топонимдерінің құрамында
ак, кара, кызыл, бора, көк, ногаан(жасыл) түстері
жиін орын алады. Жер-су атауларының құрамындағы
«Ак» сөзі көп жағдайда түс атауын ғана емес, сонымен
қоса, егер бір гидроним атауында кездессе, мұздай
суық, тұнық, таза, мағыналарын береді. Егер «Ақ» сөзі
антротопоним құрамында орын алса, жақсы, ақжарқын,
текті, адал, кең, мол деген мағыналарда қолданылады.
Мәселен Тыва өңірі бойынша бойынша Ак-Даш, Ак-Өдек,
Ак-Суг, Ак-Хем атаулары сөзімізге негіз бола алады.
Шығыс Қазақстан өңірі бойынша осы Ақбұлақ, Ақжайлау,
Ақшатау, Ақтүбек, Ақши атауларының құрамындағы ақ
түсі сол елді мекеннің географиялық ерекшелігін сипаттайды.
Бұнымен бірге Қазақстан аймағының топонимдері
қатарында ақ мағынасында шаған сөзі кездеседі.
Бұл сөз монғол тіліндегі цаган – ақ дегенді білдіреді.
Мәселен, Шаған, Шаған тау атауларының құрамындағы
шаған сөзі – монғол тіліндегі түс атауының дыбыстық өзгеріске
ұшыраған формасы.
Тыва аймағында «ала» түсімен қолданылатын топонимдердің
көбі хайуанаттармен байланысты болып келеді.
Сондай-ақ, «ала» түсі сонау көне түркі тілінен келе
жатқан көне түркілік сөз болып табылады. Монғол тілінде
бұл сөз «алаг» түрінде қолданылады. Ғалым А.М.Шербактың
пікірінше, монғол тіліндегі «алаг» түс атауы көне
түркі тілінен енген кірме сөз болып табылады (2005). Бүгінгі
қазақ тілінде де «ала» түрінде қолданылады. Бұдан
басқа да түстерді кеңінен сипаттауға болады.
Сондай-ақ, «Кызыл» түсі топоним жасаудағы ең жасампаз
түс деуге болады. Себебі құрамында «қызыл» сөзі
орын алған Тыва және Қазақстан өңірінің топонимдері
аз емес. «Қызыл» түс атауы ретінде сонау көне түркі тілі-
8

Тіл білімі
№
3 (40) 2021
нен бері қолданылып келеді. Кейбір көне түркі этнонимдерінде
де қызыл түс орын алады. Топоним құрамында
келіп қызыл түс сол жердің реңін, шексіздінін, гидроним
құрамында келіп судың тазалығын, тұнықтығын сипаттайды.
Қызыл деп аталатын су көп жағдайда лас, лай,
таза емес суларды сипаттауда қолданылады. Мысалы,
Кызыл-Даш, Кызыл-Тайга, Кызыл-Дыт атаулары Тыва
аймағында жиі кездеседі. Шығыс Қазақстан өңірінде Қызылтас,
Қызылту, Қызылсу және т.т.
Ең көп қолданысқа түсетін тағы бір түс атауы - «қара».
Тыва өңірінде бұл сөз «кара» деп қолданылады. «Қара»
көне түркілік негізді түс атауы. Бір ғана Қосағаш өңірінде
бір сыңары «кара» сөзмен берілген 23 атау бар: Кара-Дыт,
Кара-Суг, Кара-Хая, Кара-Хөл, Кара-Шөл және
т.б. да «қара» сөзімен берілетін атаулар көптеп кездеседі.
Көріп отырғанымыздай, дәл осы атаулардың кейбірі
Шығыс Қазақстан топонимикасынан да орын алады.
Бұдан аймақтардың ономастикасында орын алған ұқсас
атаулар бір тілден екінші тілге көшкендіктен емес, сол
аймақтың физикалық ерекшелігіне байланысты берілсе
керек деп ойлаймыз.
«Көк» деген түс атауымен берілетін топонимдер барлық
аймақтарда кездеседі. Көк түсі көне түркі тілінен
келе жатқан атау. «Көк» түсі көне түркі тілінде 1) көк,
2) көгілдір, 3) жасыл (шөпке қатысты), 4) сұр, 5) боз, 6)
аспан, 7) тәңір, 8) жасыл шөп, 9) піспеген, 10) шексіздік
ұғымдарын білдіреді. Осы ұғымдар тілдегі топоним
жүйесінің жасалуына жеке-жеке негіз бола білген.
Мәселен, Көк-Суг, Көк-Хая, Көк-Шөл, Көк-Хөл, т.т. Баян
Өлгей аймағында Көктұмсық, Көкқошын тәрізді атаулар
орын алады. Шығыс Қазақстан өңірі бойынша Көкбаасту,
Көкбұқа, Көкащы т.б. атаулардың жасалуына «көк»
сөзі негіз болған.
Қазақстан аймағында да, Твы Республикасы аймағында
болмасын топонимдердің жасалуына көптеген ортақ
физикалық-географиялық терминдер қатысады. Мәселен,
Тыва өңірінің жер-су атауларының құрамында суг
(өзен), гоол (өзен), хем (өзен), сала (өзеннің сағасы) нур
(көл), хөл (көл), булак (бұлақ), өөс (өзен), өзен, кыр, сор,
адыр, арык, мугур (қысқа жер), ой, ош (сел), ула (тау
мағынасында), даг (тау), дөң, шөл (шөл), тей (тау), жазы
(жазық), баш (бас), камр (монғол тілінен қысқа жартасты
жер деген мағына береді), даш (тас), дош (мұз), тобрак
(шаң), ойык (ой), кайа (жартас), арка (жота), жар, айры
(өзен сағасы), ачык (жазық) болчок (кішкентай төбе),
тöн (төбе), айан (жазық), межелик (төбе, төбешік), боом
(жартас шығыңқысы), жыраа, белдир (өзеннің бастамасы),
болчок (кішкене төбе) және т.б. көптеген жалпы
алтай, көне түркі, монғол, тыва, қазіргі алтай тілдерінен
алынған географиялық терминдер орын алған. Яғни,
бұл аймақтың топо жүйесінің тарихын сонау ең көне
алтай заманы, көне түркі кезеңінен бүгінгі күнге дейін
жетелейді. Шығыс Қазақстан өңірінде кездесетін жер су
атауларының құрамында орын алатын географиялық
терминдер тас, төбе, қыр, ой, тау және т.т. топоним жасауда
маңызды бірліктер болып табылады. Екі өңірдің
де атауларында кездесетін географиялық терминдер
қатары өте кең. Қолданыстарында дыбыстық тек дыбыстық
айырмашылықтар бар.
Сондай-ақ, екі өңірге де тән ортақ ерекшелік - топоним
жасауда екінші сыңар ретінде дене мүше атауларының
қатысуы. Мысалы, баш (бас), бут (аяқ), чүрек (жүрек), ич
(іш), кабак (кірпік), кабырга (қабырға) және т.б.
«Баш» көне түркі тілінен бері қолданыстағы сөз болып
саналады. Географиялық атаулар құрамындағы «баш/
бас» сөзі таудың басығ биік шың мағынасын береді.
Мәселен, бұл сөзге байланысты Тыва өңірінде Ак-Баш-
Даг, Ат Башы, Қазақстан өңірінде Омар басы, Сарыбас
тәрізді атаулар кездеседі.
«Бел» сөзі де көне түркі тіліне тән сөз. Негізгі мағына
адамның белі географиялық атауларда тау жотасы,
жердің ортасы деген мағына береді. Монғол тілінде
«бэл» формасында қолданыла отырып, топонимдер
құрамында орын алады. Тыва өңірінде бұл сөзге байланысты
Бел-Орук, Арга-Бели, Иштии-Бел деген топонимдерді
кездестірдік. Шығыс Қазақстан өңірі бойынша
Белтерек, Сарыбел атаулары жоғарыда аталған атаулардың
жасалуымен ұқсас келеді.
«Бут» аяқ мағынасында қолданылатын сөз, географиялық
атауларда өзеннің төменгі жағы, таудың етегі
мағынасында қолданылады. Бұл қолданыс Тыва өңірі
бойынша кең тараған, Шығыс Қазақстан аймағында
орын алмайды. Мәселен, Узун-Бут өзені, Адыр-Бут
өзені, Азалык-Бут тауы және т.б.
Сонымен қатар Тыва өңірінің топонимдері құрамында
«чүрек» сөзі кең қолданыс тапқан. Бұл сөз көп жағдайда
кішкене төбешік мағынасын береді. Атап айтқанда,
Остуг-Чүрек, Чүрек-Даг, Чүрек-Тей, Шаңгыр-Чүрек атауларын
көрсетуге болады.
Тыва өңірінің географиялық атауларын қалыптастыруда
кабак (қабақ), көс (көз), төс (төс), мөн (мойын), кулак
(құлақ), киндик (кіндік) және т.б. дене мүше атаулары
көптеп қатысады. Бұған Төрт Көс, Кабакты, Кулагаш,
Анг Кулак, ө Мөн Булак, Киндикту хөл атаулары дәлел
бола алады. Шығыс Қазақстан аймағы бойынша Кіндікті,
Мойынбұлақ тәрізді жер атаулары сәл дыбыстық
айырмашылықтарды ескермегенде жоғарыда аталған
атаулармен ұқсас келеді. Бұл бір атаудың екінші жерге
берілуі емес, топоним жасауда бір әдістің қолданылғандығын
және тілдердің туыстастығын көрсетеді.
Тыва өңірінің топонимдерінің жасалуында тува тілінің
төл сөзі болып табылатын «дыт» - ағаш сөзі ерекше орын
алады. Мәселен, Кызыл-Дыт, Кара-Дыт, т.б. Шығыс Қазақстан
өңірінде тыт сөзінің қатысуымен жасалған атаулар
кездеспейді.
Салыстыру жасалған өңірлер бойынша ұқсастықтармен
бірге айтарлықтай айырмашылықтар да жоқ емес.
Мәселен, Қазіргі аймағындағы атаулардың көбі жасалу
үлгісі, дыбысталуы, компоненттік құрамы қазақ тіліе ұқсас
болып келеді. Сондай-ақ, екі тілде де географиялық
термин ретінде де қолданылмайтын атаулар да бар.
Сонымен қорыта келе, зерттеу жүргізілген өңірлерде
жер-су атауларының өзіндік айырмашылықтары мен ұқсастықтары
ажыратылды. Атап айтқанда, топонимдер
құрамындағы көне түркі тілінен бері қолданылып жүрген
сөздер барлық өңірлерде орын алады. Ол сөздердің
топонимикалық атауларда кездесуі бізге ортақ түркілік,
жалпы алтайлық топонимика саласынан мол мағлұмат
береді. Сонымен қатар, түс атауларының, өсімдік атауларының,
адамның дене мүше атауларының жер-су
атаулары құрамында өз мағынасында немесе ауыспалы
мағынасында көрініс табуы ортақ түбір мағынасын тудырады.
Яғни, уақыт сынына қарамастан жалпы алтайлық,
көне түркілік белгілерімізді топонимикамыздан табу
және көпшілік қауымға таныту арқылы біз өткенімізді
танимыз, баға жетпес тамыры тереңде жатқан тарихымызды
тіліміз арқылы танимыз. Осылайша, ұлттық кодымызды
бекіте түсеміз.
9

№
3 (40) 2021
Тіл білімі
Әдебиеттер:
Рысберген, Қ.Қ. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік және этномәдени негіздері: филолог.ғыл.д-ры ... дисс.
Алматы 2010 ж., 300 б.
Подольская, Н.В. Программы и инструкции для сбора топонимического материала на восточнославянской территории
// Восточнославянская ономастика. М., 1972. С. 166-175c.
Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы, г. Кызыл. Тувинское книжное издательство. 2007 г.
Щербак, А.М. Тюркско-монгольские языковые контакты в истории монгольских языков / Ин-т лингвист, исслед. РАН;
Ин-т гуманитар, исслед. АН Республика Саха (Якутия). — СПб.: Наука, 2005. — 195 с.: ил. - ISBN 5-02-027002-4
10

Тіл білімі
№
3 (40) 2021
Мақалада қазақ тіліндегі қарғыс мәнді қалып сөздердің
зерттелуіне шолу жасалды. Сөйлеу мәдениетіндегі
қалып сөздердің компоненттері мен
белгілері жан-жақты қарастырылды. Тілдік бірліктердің
граматикалық категорияларына да сипаттама
берілген.
Статья посвящена истории изучения слов-клише
cо значениями злословия в казахском и языке.
Автор статьи подробно описывает характеристики
слов-клише, их грамматические категории
и особенности формирования.
КӨБЕЛДЕСОВА АЛТЫНАЙ ОРАЗБАЕВНА
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті
Филология мамандығының магистранты
The article is devoted to the history of studying cliches
in Kazakh languages. The author of the article describes
in detail the characteristics of word-cliches, their
grammatical categories and the features of formation.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АЛҒЫС ҚАРҒЫС МӘНДІ ҚАЛЫП СӨЗДЕРДІҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
Қазіргі кезде ұлттық сөздердің табиғатын лингвомәдениеттану
сияқты ғылыми бағыттың аясында зерттеудің
кең тараған бағыт болып отырғаны белгілі. Бұл сияқты
мәдениеттану мен тілтану ғылымдарының басын қоса
пайда болған ғылымның бір ерекшелігі - тілді ұлттык
мәдениеттің көрінісі ретінде қарастыру. Бүгінде мұндай
ғылымның қазақтың төл мәдениетінде зерттейтін саласы
кең деуге болады. Олай деуге себеп қазақ дәстүрлі
мәдениетінің вербальдық табиғатына байланысты
сөздің ерекше магиялық күшке ие болғаны белгілі. Бұны
«сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді» сияқты мақалдар
да дәлелдейді. Сондай сүйектен өтетін, адамға ерекше
әсер ететін сөздер тобының бірі - алғыс пен қарғыс
сөздері болып келеді. Әрине, алғыс пен қарғыс сөздері
әрбір халықта бар, бірақ әрбіреуінің өзіндік лингвомәдени
мағынасы әр түрлі. Оның үстіне қоғамдық прогресспен
бірге көп халықтарда олар өздерінің мәнін жоғалтқан
деуге де болады. Соның өзінде қарғыстың күші
жайлы қазіргі кезде зерттеулер, болжамдар мол екенін
көре аламыз.
Қазақ халқының лексика қорына келетін болсақ, алғыс
пен қарғыс қосарлана айтылатын, тіпті өзара ұйқасты
сөздер болып табылады және олар бір-біріне қарама-қарсы
ұғым ретінде қабылданады. Бұған зерттеуші
С.Бизақов мынандай анықтама береді: «Біреудің екінші
адамға немесе адамдар тобына ықылас білдіріп, рақмет
айтуын алғыс дейміз. Алғысты білдіретін арнайы сөздер,
сөйлем түрлері бар». Одан әрі автор қарғыс мәнді сөздерге
де былайша анықтама беріп кетеді. «Қарғыс тек
қорлық көрген, азапталған кезде ғана емес, көңіл-күйі
болмай, қатты кейігенде, керегінен айрылып өкінгенде
т.б. жағдайда да айтылып қалады. Мән-мағынасы алғыс
пен бата-тілекке керісінше болып келетін қарғыс пен
лағынетті білдіретін сөздер адамшылыққа жатпайтын
оғаш, жан түршігерлік қиянатты қылмысты қылық көрсеткендерге
қарата айтылады» [1;193]. Ал энциклопедиялық
сөздікте алғыс пен қарғыс сөздеріне мынандай
анықтама берілген:
«Алғысқа қарама-қарсы ұғым қарғыс деп аталады. Демек
қарғыс - зәбір-жапа шегіп, адамның жәбірлеушісіне
ашынып айтқан зілді, кейіс сөзі, лағынеті. Қарғыс - парапсихологияда
тіршілік иесінің жәбірлеушіге қарсы кері
әсерлі қуат күші» [2;633]. Ал Ж.Кейкін: «Алғыс – жеке
адамның еліне сіңірген игі еңбегіне, халыққа көрсеткен
құрметіне, ерлігі мен парасаттылығына, қандастарына
жасаған жақсылық істеріне ризашылық, ізгі ниет, ықылас.
Алғыс, көбіне, ақ тілеу, қысқа қайырымды ақ бата
яғни оң бата ретінде айтылады. Мысалы: «Қуанышың
қойныңа сыймасын!» , «Қазаның орта болмасын, оттан
түспесін!», «Жапырағың жайылсын!», «Екі дүниенің қызығын
көр!», «Қатарыңның алды бол!» , «Ақ сақалды,
сары тісті бол!» , «Біреуің екеу болсын!» , «Жасаған жақсылығың
алдыңнан шықсын!» т.б; Ал қарғыс – кейбіреулердің
елге, халыққа жағымсыз қылықтарын, адамға
көрсеткен зорлығы мен зомбылығын, ұрлығы мен қылмысын,
өтірігі мен өсегін, жаласы мен пәлесін, жалпы
адамгершілік қағидасын бұзған ерсі әрекеттерін айыптау,
кесірлі істеріне қарай кінәлілерге жаманшылық
тілеу, нәлет айту. Мысалы: «Құдай қарғасын немесе
Құдай атсын!», «Әулиенің киесіне ұрсын!», «Қарғыс
атсын!», «Шаңырағың ортаңа түссін!», «Туырлығың
тілінсін!», «Ошағың өшіп, қазаның қирасын!» және т.б.
Халықта «қарғыс жібермейді, қарғыс алған адам түбі оңбайды»
деген ұғым қалыптасып қалған. [3;328-331].
Осы анықтамалардан көретініміз алғыс пен қарғыс
ерекше бір көңіл-күй жағдайымен байланысты екен.
Сондықтан белгілі ғалым С.Бизақов оның екеуін де
көңіл-күй лебіздеріне жатқызады. Ол алғысты жағымды,
көңіл раймен байланысты айтылатын сөзге жатқызса,
қарғысты жағымсыз көңіл күй лебізіне жатқызады [1;308].
Алғыс ризашылық сезімнен, толқудан, қуаныштан туады,
ал қарғыстың табиғаты қарама-қарсы, ол реніштен,
жек көруден, ызадан және дәрменсіздіктен туады.
Бұл екі құбылыстың да тілдік сипатқа, психологиялық
себепке ие екенін айта кеткен жөн. Бірақ оның психологиялық
табиғаты адамзатқа ортақ болғанымен, тілдік
және мәдени, яғни лингвомәдени табиғаты жеке. Осыдан
туатын қорытынды алғыс пен қарғыс мәндегі сөздер
- этнолингвистикалық болмысқа ие болып, әрбір
халықта белгілі бір салт-дәстүрден, ырым-жоралғыдан,
наным-сенімнен тұратын қайталанбас табиғаты бар
ұғымдар. Оны алғыс пен қарғыстың «этнолингвомәдени
өрісі» деуге әбден болады.
Қарғыстың негізгі мақсаты - адамға жамандық тілеу.
Зерттеушілер сонымен қатар қарғыстың адамнан басқа
«малға айтылатын зілсіз қарғыс», «өтірік қарғау», «ант-
11

№
3 (40) 2021
Тіл білімі
су ішіп қарғану» (Қар.: Бизақов С.) сияқты түрлерін айтады.
Осы жағынан алғанда алғыстың тек адамға бағыттала
айтылатынын айта кеткен жөн сияқты.
Алғыс сөзі қоғамдағы, ұлттың ішіндегі жақсылық деген
нәрселерді тілеумен айқындалады. Сондықтан оның
айтылуының, шығуының өзі ұлтгың түсінігімен байланысты.
«Қазақ халқының ұғымында адамдарға жақсылық
жасап, көп алғыс алған адам бақытты болады» - дейді
зерттеуші С.Бизақов. Бұл алғыстың этнолингвомәдени
табиғатын көрсетеді. Енді осы алғыс пен қарғыс сияқты
ұлттық мәдениет пен сөз өнерінде өте ертеден келе
жатқан, тілдік тұрғыдан кең мағынаға ие құбылысты
зерттеудің қандай әдістемелік жағынан тиімді бағыттары
бар деген мәселеге келіп, соны зерттеудің жолдарына
біраз тоқтала кетсек. Бұл сияқты сөздердің қашанда
фразеологизимдерге жататыны белгілі. Соңғы жылдары
қазақ тіл білімінде фразеология теориясын толыққанды
зерттеген ғалымдардың бірі Р.Авакова фразеологияға
мынандай анықтама береді: «Фразеологизмдер - халықтың
тұрмыс- салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының,
өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық
жэне саяси көзқарастары мен өзгерістерінің жэне
т.б. айнасы» [4;15]. Автордың өзі осы сөздеріне мысал
ретінде көптеген фраземаларды талдай отырып, біз қарастырып
отырған алғыс пен қарғысты да атап өтеді.
Ол бұл сөздердің шығу тарихына шолу жасай отырып,
оларды ежелгі сенім-нанымдармен байланыстырады
және объектілеріне қарай оларды бірнеше түрге бөледі.
Сондықтан бұл сөздерді міндетті түрде этнолингвистикалық
фразеологизмдер сапында қарап, оларды үлттык
дүниетаным мен наным-сенім жүйесінен туындаған
сөз түбірлері ретінде қараған жөн. Бүл жағынан біздің
үстанатын қағидамыз - ұлттық тілдегі фраземалар қашанда
ұлттық мәдени сипатқа ие болады, сол себепті
қазақ тіліндегі алғыс пен қарғыс та ұлттық нақышқа ие
болатыны сөзсіз. Сонымен бірге алғыс мәнді фразеологизмдердің
этнолингвистикалық мәнімен қатар лексика-семантикалық
құрылымын зерттеу де тілдік таным
жағынан маңызды деуге болады. Сондай-ақ қазіргі тіл
білімінде кең тарап отырған концептологиялық зерттеулер
аясында «қарғыс» сөзін концепт ретінде қарап,
оның әртүрлі тілдік-мәдени өрісін анықтау да толымды
нәтижелер беретіні сөзсіз. Қарғыс сөздердің тілтаным
тұрғысынан актив жэне пассив қолданысы да этнолингвистикалық,
лингвомэдени мәнге ие. Ғалымдар Ғ.Қалиев
пен Ә.Болғанбаевтің айтуынша «сөздік құрамдағы
сөздер қолданысы жиілігіне қарап, екі үлкен салаға бөлінеді:
бірінші, жаппай қолданылатын актив қабаттағы
сөздер, екінші, сирек қолданылатын пассив қабаттағы
сөздер» [5; 174]. Мысалы, «ит жеккенге айдалғыр»,
«қарасан келгір», «топалаң тигір» деген қарғыс, болмаса
С.Төлекова, С.Бизақов «малға қатысты айтылатын
зілсіз қарғыстар» деп бөліп көрсеткен қарғыстар тобы
қазір мал шаруашылығының құлдырауына байланысты
жойылу, қолданыстан шығу үстінде, бүлар эрине, пассив
сөздер түріне жатады деп санайды. Ал мысалы, осы
автор бөліп бар көрсететін «ант-су ішіп қарғану» тіпті
ерекше сипатқа ие, себебі адам ант ете отырып өзіне
жамандық тілеуге дейін барады. Мысалы, «айтсам
аузыма құм құйылсын», «қара қан толсын», «атым өшсін»,
«өліп кетейін» сияқты қарғанулар тек адамның ісін
немесе сөзін дәлелдеуге тырысуынан туған нәрселер.
Егер бір қарғаулар адамнан-адамға, адамнан аң-жануарға
бағышталса, соңғысы адамның өзіне қаратылып
айтылып тұр және бір кезде болған салт-дәстүрден
хабар береді. Арнайы қарастыруды қажет ететін нәрсе
алғыс, қарғыс сөздердің эмоциональдық табиғаты болып
табылады. Жоғарыда атап көрсетіп кеткеніміздей,
бұл сөздердің негізгі мәні олардың эмоция білдіруден
туғаны, соның ішінде жағымсыз (негативтік) табиғаты
бірден көзге түсіп тұрғаны талас тудырмайды. Олардың
осы айтылған эмоциональдық сипатынан туындайтын
тағы бір қыры бұл фразеологизмдердің гендерлік сипаты
екені даусыз. Қазіргі лингвомәдениеттану сияқты
ғылыми зерттеу бағытында сөздердің гендерлік сипаты
кеңінен қаралып жүргенін көп зерттеулерден байқауға
болады. Гендерлік мағына сөз қолданушылардың
жыныстық ерекшеліктерінен туатыны белгілі. Басқасын
айтпағанда алғыс сөздер эр адамның атынан айтыла
берсе, қарғыс айту көбіне әйел жынысына тән сияқты,
себебі, біріншіден, әйел адам - эмоциональды халық,
екіншіден, қарғау арқылы олар өздері істей алмайтын
нәрсені өзінің объектісіне тілейді. Сондықтан алғыс пен
қарғыс сөздердің гендерлік нысаналық айырмашылығы,
тілдік қолданыс мазмүны, гендерлік тілек-бата мен гендерлік
қарғау мән-мағынасы мен этномэдени мазмүны
сияқты сұрақтар міндетті түрде қарауды қажет етеді.
Мысалы, «марту басқыр, қиналып босаңғыр» деген
қарғыс әйелге арналса, «қатын-балаң шулап қалгыр»,
«қойныңдағы қатының сұржылан болғыр» дегендер ер
адамныц басына арналган жаман тілектер екені сөзсіз.
Аталып отырған фразеологизмдерді зерттеуге түпнұсқа
материал көзі ретінде фольклорлық туындыларды,
көркем әдебиетті, күнделікті тілдік қолданысты алуға
әбден болады. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі алғыс-қарғыс
мағыналы сөздерді басқа тілдердегі осы тектес фразеологизмдермен
салыстыра қарастыру да тілдік және мәдени
зерттеулердің осы заманғы талаптарға сай келетін
әдістері деп санаймыз. [6] Қазақ тіліндегі алғыс-қарғыс
мәнді сөздерді зерттеу барысында біраз ғалымдар оларды
суырып салма дәстүріміздің бір бұтағы, яғни шешендік
өнеріміздің бір тармағы деп есептегенді жөн санайды
екен. Оған мысал: «Тілге тиек еткелі отырған “Алғыс”,
“Қарғыс” аталатын осынау егіз ұғымдарымыздың
мағыналары бір-біріне мүлдем қарама-қарсы. Алғыс ақ
батасын ақтарып, бал сөзден мерей төксе, қарғыс нәлет
жаудырьш, у сөзбен өлтіре арбайды. Қазақ тілдің осы
сипаттарына қарай отырып, бір жүректің екінші жүрекке
ыстық ықыласын арнап, адам рухының мерейін жоғары
көтеріп, өміргежігерлендіре, болашаққа үміттендіре айтылатын
тәтті тілек сөздерді “алғыс” деп атады да, адам
рухына соққы беретін, өмірден түңілдіретін, жағымсыз
қылықтарға қарсы айтылған ащы сөздерді “қарғыс” деп
атады. Сөйтіп, қазақ жақсылық істеген адамдарға алғыс
айтып мадақтайтын, опасыз, жауыз адамдарға қарғыс
жаудыратын болған. Мұнда алғыс болсын, мейлі, қарғыс
болсын, жай сөзбен емес, шешен тілмен айтуды шарт
еткен. Алғыс та, қарғыс та белгілі адамға, табиғатқа,
әртүрлі шаруашылыққа, тіпті, өмірдегі нәрселердің бәріне
арнайы айтылады. Осы тұрғыдан келеміз де, алғыс
пен қарғысты шешендік сөздердің бір саласы — шешендік
арнауға жатқызамыз. Неге? Ауыз әдебиетіміздің
шұрайлы саласы шешендік сөздердің кенже зерттелгені
былай тұрсын, ел аузынан жиыла бастағанына да тым
ұзақ болған жоқ. “Мұра”, “Шалғын” журналдары жариялаған
бата, тілек, алғыс сөздері болмаса, қарғыс сөздер
атымен жазба бетін көрген емес. Әуелі шешеңдік сөздерді
арнайы зерттеп, осы саладан кітап шығарып үлгерген
мамандарымыздың еңбектерін ақтарсақ та “қарғыс”
туралы ештеңе айтылмайды. Олар шешендік сөздердің
түрлерін былай бөліп зертгейді: шешендік арнау (сәлем,
әзіл, бата, елге, жерге, малға айтылатын сын); шешендік
толғау (аманат, ақыл, өсиет-насихат); шешендік дау
(ар-намыс, есе-тендік, алашақ-ақы, жер, жесір, мал, құн
дауы) деп бөлсе, енді бірде шешендік толғау, шешендік
арнау, шешендік дау деп үлкен жақтан топтастырады.
Алғыс пен қарғысты ауызға да алмайды. Соңдықтан
бұл еңбегіміз шешендік өнерді терендей зертгеуді негізгі
мақсат етіп, алғыс пен қарғысты шешендік арнаудың екі
түрі деген атпен дәлелдеуге тырысады.
12

Тіл білімі
№
3 (40) 2021
Бұдан бұрын біздің елде шешендікке қатысты сөздерді
жинау барысында алғыстарды “асыл мұра” деп, азды-көпті
жинап, журналдарға немесе айырым кітаптарда
жарияладық. Ал қарғыстарды “жексұрын сөз” деп ілікке
алмадық. Нәтижеде қарғыс та шешендік арнаудың бір
бұтағы екенін ескермедік.
Сан ғасыр сарабынан өтіп, бізге ауызша сақталып
жеткен шешендік өнердің баршасы бірдей әлеуметтік
мүддені көздеп, қорғап, қолдап, қоғам, халық тағдырына
әсер ететін сұлу-сымбатты сөздер бола бермеуі
мүмкін ғой. Кейбір шешендердің сөздері жеке адамға,
жеке оқиғаға, жеке мәселеге, жеке іс-әрекетке, жеке шаруашылыққа
қатысты айтылуы ықтимал. Сол себептен
шешендік сөздердің көп бөлімі «зерттеліп, жазба бетіне
түссе де, кейбір жеке адам, жеке іс-әрекетке, жеке
шаруашылыкқа арнап айтқан түрі, күні бүгін де жазба
бетін көрмей, әлі де ауызша айтылып, көкірекке жатталып
келеді. Әсіресе алғыс пен қарғыс сияқты түрлері
жазба бетін көрмегендіктен, бабалардан қалған не бір
ғажайып алғыстар мен қарғыстар ұмыт болып барады.
Шешендік өнерді тұтастай алып, зер сала зерттеп өткен
Қазақ ғалымы Балтабай Адамбаевша айтсақ: “Шешеңцік
өнер қай жерде, қай елде сөзғе бостандық, еркіндік
болса, жүйелі сөзге жұртшылық құлақ асса, міне, сол
жерде, сол елде ғана дамыды. Керісінше ақыл-ойға,
сөзбен тілғе қысым жасаған, шек қойған жерде, елде
дамымайды. Бір тәуір жері біздің қазақ елінде, ақындық
пен шешендікті қасиетті өнер санап, “өнер алды қызыл
тіл” деп орақ ауыз, от тілді адамдарды қолдап-қуаттап
отырған. Әуелі кезекті сөзін айта алмаған адамға “ауызға
келген түкірік, қайта жұтса мәкүрік”, “сөзбен сөзге
жауап қайырмаса, сөздің атасы өледі” деп кімнен болса
да тартынбай-тайсалмайсөйлеудідәріптепотырған. Сөз
еркіндігі күллі қазақ елінде алғыс пен қарғыстың небір
кереметтері айтылған екен-ау! Алдымен алғысқатоқтайық.
Жаңалық пен жақсылыққа “құтты болсын айту”, қаза
мен қайғыға “арты қайырлы болсын” деп көңіл айту – қазақтың
ежелден келе жатқан әдет-ғұрпы. Жолаушыны
келгенде “қош келдіңіз, аман жеттіңіз” деп қарсы алу,
кеткеңде “жолыңыз болсын, аман жетіңіз” деп, ақжол айтып
шығарып салу жаңа салтымызға да жат емес. “Жақсы
сөз – жарым ырыс” деп, тілектестік сөзге бөлек орын
берген. Халқымызда мұндай бата, алғысты бейнелейтін
шешендік сөздің сан алуан түрі бар. Мәселен, қазақ
халқы “ас адамның арқауы”, “астан ешкім үлкен емес”
деп заттық игіліктің адам өміріңдегі шешуші мәнін дұрыс
танып, астың алды-артында жақсы тілек, игі
Ниеттерін білдіретін болған: Дастарқаннан ас кетпесін,
Бастарыңнан бақ кетпесін, Кетпес ырыс, кең пейіл
берсін. Балаларың көп болсын! Бақыттары баянды
болсын!.. деп келетін қазақтың бата, тілек, алғыстары
– сонау ескі дәуірден қазірге дейін құнын жоймай келе
жатқан, халықтың үміті мен келешекке сенімін білдіретін
жарқын ниет, игі тілектерінің куәсі. “Алғыспенен ел көгереді,
жаңбырмен жер көгереді” деп елдің алғысын, үлкеннің
батасын алуды қазақ жоғары бағалаған. [7].
Әдебиеттер:
1. Көңіл-күй лебіздерін білдіретін сөз орамдары / Құраст. Бизақов С. - Алматы: ТОО «Самара- Принт», 2007.-308 б.
2. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 5 том. Алматы, 1998.
3. «Қазақы атаулар мен байламдар» /Құраст. Кейкін Ж. - Алматы: «Өлке» баспасы – 2006 жыл – 456б
4. Авакова Р. Фразеология теориясы. - Алматы: Қазан университеті, 2009. - 2926
5. Қалиев Ғ , Болганбаев Ә. Қазіргі цазац тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. - Алматы, 2646.
6. Тулекова С. Қазақтіліндегі алгыс және қаргысмәнді фразеологизмдер. Канд.диссер. Алматы, 1974ж.
7. «Қазақтың алғыстары мен қарғыстары», Болат Бопайұлы Жота Қажы. Жалағаш жаршысы.
13

№
3 (40) 2021
Тіл білімі
Мақалада түркі тілдеріндегі бейнесін беретін сөздерге
салыстырмалы талдау жасалған. Автор жиі
қолданылатын асөздердің жасалу жолдары мен дыбысталу
ерекшеліктерін салыстырады.
В статье дается сравнительный анализ слов-образов,
связанных с женщиной в тюркских языках. Автор
статьи сравнивает особенности образования и звучания
часто употребляемых слов
НҮРӘЛИНА АЙСҰЛУ ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті
Филология мамандығының магистранты
The article gives a comparative analysis of the image
words associated with a woman in the Turkish languages.
The author compares the features of the formation and
sounding of frequently used words.
ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ СИПАТЫ
Соңғы жылдардағы іргелі зерттеулер этностың, ұлттың
мәдениетін тіл арқылы анықтауға бағытталған (Ж.
Манкеева, Е.Жанпейісов, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәли,
Г.Смағұлова, Қ.Жаманбаева т.б.). Дәлірек айтқанда,
тілді қолданушыны негізге алатын лингвистикадағы антропоцентристік
парадигма өз аясында көптеген жаңа
бағыттардың қалыптасуына жол ашты. Осымен байланысты
Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Ф.Қожахметова,
М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова,
Э.Оразалиева сынды отандық зерттеушілердің еңбектерінде
тіл таным кілті деп сипатталатын когнитивтік
лингвистика мәселелері кеңінен зерттеу нысанасына
алынып келеді.
Сол себепті де қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың
негізгі категориясы концепт табиғатын нақты
дәйектер негізінде ашуға бағытталған еңбектер саны
соңғы жылдары күрт артты. Бұны лингвистика іліміндегі
жаңашылдыққа ұмтылыс, еуропацентристік көзқарастың
артуы деп санаймыз. Сондай-ақ, тілші ғалымдардың
зерттеулерінде тағдыр, өмір, өлім, жан, мұң, тары, батырлық,
қаһармандық, соғыс, түр-түс, сұлулық, әсемдік,
әйел т.б. концептілердің мазмұны айшықталып, әр қырынан
қарастырылып келді. Соның ішінде мәңгілік тақырыптардың
бірі – әйел концептісі қоғамдық ғылымдардың
ішінде, негізінен, лингвистикада іргелі зерттеулер
жүргізуге мүмкіндік береді.
«Бір қолымен бесік тербеткен, бір қолымен әлемді
тербеткен» әйел – қазақ қоғамында да, бүкіл түркі
әлемінде де ерекше орынға ие. Түркі әйелдері – отбасы
мен қоғам арасындағы бір көпір іспеттес. Ең алдымен,
әйел – ана, әйел – адал жар. Ер мен әйелдің
бірлігінен туындаған оттың (ғашықтық сезім, неке,
отбасы, жанұя) басы еркек болса, әйел – сол оттың,
ошақтың ұйытқысы. Яғни ошақтың отын сөндірмеу,
от ағасына тіреу болу, сезім отының нәтижесінде дүниеге
келген ұрпаққа саналы тәрбие беру, ұрпақтары
арқылы қоғамды тәрбиелеуде әйел затының алатын
орны ерекше. Сондай-ақ, тарихымызға көз жүгіртсек,
сонау ғұн, сақ, көне түркі дәуірлерінен бастап, мемлекет
істеріне араласып, елін қорғап, жауға шапқан батыр
ханымдар мен ханшайымдар да аз болған емес.
Түркі әлеміндегі әйел бейнесін жасау үшін алдымен
тарихымызды жақсылап зерделеу қажет.
Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек,
сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен,
асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен
сақтай білген, ұлттық рухты ұрпағының
бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған тілі арқылы
сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Қазіргі таңдағы ана
тілінің тағдырында да, бүгіні мен ертеңінде де бағзы
замандардағыдай аналардың алатын орны, атқаратын
рөлін көрсету мен жаңғыртудың мәні ерекше. Алайда
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкес қазақ
мәдениетіндегі әйелдің шынайы орнын тіл арқылы таныту,
жаңаша зерттеп-зерделеу міндеті толық шешілген
жоқ. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге
көзқарасы мен рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес
әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы, отбасындағы әлеуметтік
қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық
таным қорында тіл арқылы жинақталған әйел концептісі
арқылы дәлелдеудің мәні ерекше.
Ежелгі дәуірден бүгінге дейінгі Аристотельден бастып,
Я.Шпенгер, Г. Инститорис, Филон Александрийский,
Г.Спенсер, Э.Роттердамский, А. Шопенгауэр және т.б.
батыстық философтар әйел бейнесін «төменгі тіршілік
иесі», «лас дене әлемінің бейнесі», «арнайы қызметі
бар ғана жартыкеш адам», «төменгі әлемнің, күнәның,
опасыздық пен жамандықтың, ретсіздіктің символы»
деп қарастырып келсе, түркілік ұғымда әйел образы ең
алдымен әйел – ана, әйел – адал жар деп сипатталып,
қай уақытта болмасын жоғары бағаланады. Арабтық,
исламдық көзқараста да әйел бейнесіне тек құл ретінде
баға беру көптеп кездеседі. Сол себепті де «әйел» бейнесіне
түбі бір ортақ түркілік көзқарас негізінде тілдік
талдау жасай отырып, соның ішінде мақал-мәтелдердегі
«әйел» концептісін саралау арқылы көнеден бүгінге
дейінгі түркілік мәдениеттегі «әйел» затына берілген
ерекше бағалауды кейінгі ұрпақ санасына сіңіруді мақсат
етіп отырмыз.
Түркі халықтарының жерлерінде Орта Азияны мекен
еткен ежелгі сақ, ғұн, көне түркі, көне ұйғыр мемлекеттерінің
тарихында әйелдің алатын орны ерекше. Мәселен,
тарихи жазба деректерде көрсетілгендей, ежелгі
сақ дәуірінде қыз баланы еркек тәрізді жауынгер, сарбаз
қылып тәрбиелеу дәстүрі болған. Сонымен қатар,
әйел ел басқарған. Оның айқын дәлелі – Томирис патшайым.
Грек жазбаларында, Томиристі «Леди Оригана»
деп атайды. Түрік ғалымдарының пікірі бойынша
14

Тіл білімі
№
3 (40) 2021
Томирис Тұран бірлігін құрған Алып Ер Тоңғаның немересі
болып табылады. Томирис патшайымның «Төрт
құбыланың билеушісі атанған, жеңілуді білмейтін»
парсы патшасы Кирді ойсырата жеңуі тарих беттерінде
орын алған. Бұл тарихи оқиға көптеген аңыз-әңгімелерге,
жыр-дастандар мен ертегілерге негіз болды.
Томирис патшайымды бұл жеңіске жетелеген жалғыз
ұлы Спарғапты парсы патшасы Кирдің тұтқынға алуы
еді. Аңыз-әңгімелер желісі бойынша Томиристің тек ат
құлағында ойнайтын шабандоз, мерген, жаужүрек жауынгер,
ел билеушісі ғана емес, ең алдымен бауыр еті
баласын қорғаған «ана» деп білеміз.
Ғұн дәуірінде де ел билеу, жерді қорғау, шет елдермен
қарым-қатынас мәселелерінде ер мен әйел бір-бірінен
ажыратылмаған. Мәселен, Ұлы ғұн империясының Қытай
елімен алғашқы бейбітшілік келісіміне Ғұн патшасы
Мөденің әйелі «хатун (билеушінің жары деген титул)»
қол қойған. Сондай-ақ, «хатун» патшаның істеріне соңғы
нүкте қоюшы болып саналған. Ел ішіндегі барлық жарлықтар
тек патша бұйрығымен ғана емес, «хатунның»
қолдауымен бекітіліп отырған. Ғұн мемлекетінің тәртібі
бойынша патша бөгде елдерден елші қабылдаған кезде
де «хатун» патшаның сол жағында отырған. Кей жағдайда,
«хатун» жалғыз өзі елші қабылдауды жүзеге асыра
алған. Мәселен, мемлекеттегі елші қабылдау жұмысы
мен сыртқы істерді атақты билеуші Атилланың жары
Арыг Хан айналысқандығы туралы тарихи жазба деректер
дәлел бола алады. Түрік ғалымы Гөкалып «ежелгі
қауымдар арасында әйел затына ерекше құрмет көрсеткен
ежелгі түркі қауымы әйелді жаратылыстың бастауы,
«Тәңір» іспеттес санаған», [1] деген тұжырымы түркі мифологиясында
айқын көрініс табады.
Түркі халықтарының алғашқы дастаны болып саналатын
Алтайдағы Якут (саха) түркілерінің «Жаратылыс»
эпосында Тәңірге дүние мен адамдарды жаратуды
ұсынған және муза болған «Ақ Ана» бейнесі түркі
әлемінде әйел затына деген ерекше көзқарастан белгі
береді. «Ақ Ана» - Алтайдан табылған «Үкок ханшайым»
екенін ғалымдар жоққа шығармайды. Уакут түркілерінің
мифологиясында орын алатын «Айызыт» бейнесі де
әйел, дүниеге бала әкелетін әйелдерді қорғайтын тәңір
іспеттес бейне. Аңыз бойынша әйел адамның толғағы
қысқанда аспаннан түсіп, бала дүниеге келгенше жүкті
әйелдің қасында болады-мыс [9].
Көк түрік дәуірінің аңызға айналған әйел бейнесі «Ұмай
Ана» болып табылады. Ұмай Ана жүкті әйелдің аман-есен
сәбиді дүниеге әкелуін, дүниеге келген сәбилерді
қорғайтын тәңір іспеттес болып келеді. Ұмай ана туралы
мәліметтер Орхон жазба ескерткіштерінде орын
алады. Мәселен, Құтты мемлекет – Түркі қағанатының
билеушілері Күлтегін мен Білге қағанның басына орнатылған
ескерткіштерде әйел затына деген ерекше ілтипат
төмендегідей сипатталады: «Көкте Түркі Тәңірі Түркінің
құтты мемлекетін осылай жаратты. Түркі халқы жоқ
болмасын деп, халық болсын деп әкем Елтеріс қаған
мен анам Елбілге хатунды (тәңір) халық арасынан алып
жоғары шығарыпты». Бұл істе Тәңірге көмекші болған
рух Ұмай болған.
Түркілердің наным-сенім жүйесінде бәріне күш-қуат
беретін нәрсе тек жаратушы Тәңір болып табылады.
Әрбір тіршілік иесінде оның энергиясы болады. Тәңір
– түркілердің наным орталығы. Ал тәңірге көмектесетін
ата-баба рухы, аруақтар бар. Оларды Кам деп атайды.
Олар Тәңірдің бұйрығымен түркілерді апаттан, тіл-көзден,
жауыздықтан, жамандықтан қорғайды. Солардың
бірі – әйел негізді Тәңір көмекшісі Ұмай Ана болып табылады.
Ұмай – санскрит тілінен аударғанда көктен түсе
алатын деген мағына береді. Ежелгі үнді мифологиясында
Ума есімді құдай бар. Мағынасы жарық дегенді
білдіреді. Үнді құдайы Шиваның әйелінің есімі де Ума
болған деседі. Көптеген ғалымдар осы жерден байланыс
көреді. Түріктерде оны Сары қыз, «Ана табиғаты»
деп те атайды. Әзербайжандар Хумай дейді. Түркі нанымында
қорғаушы рух Ұмай Ана оттан жаралған, от рухы
деп сипатталады. Ұмай Ана бейнесі якуттар, түріктер,
қырғыздар, қазақтар, әзірбайжандар және т.б. түркі халықтарының
аңыз-әңгімелерінде жиі орын алады. Ұмай
ана көптеген жерлерде әйелдерді, балаларды және
табиғатты қорғайтын және жерді құнарлы ететін құдай
ретінде бейнеленген. Анадолы түріктерінде «Ал тақтасы
асы» деп аталатын жүкті әйелдердің балаларын
ұрлап әкететін әйел туралы аңыз бар. Ұмай Ана соған
қарсы қорған болған. Кейбір деректерде «Ұмай Ана Үлгенмен
бірге әлемді құруға қатысады», «Хума құсы» деген
ұғымдар да жоқ емес. Түрік мифологиясының элементтері
басқа мифологиядағы мифтер сияқты ретке
келтірілмеген. Шашыраңқы және шаманистік элементтерден
тұрады. Сондықтан да грек мифологиясындағы
сияқты нақты және егжей-тегжейлі ақпарат беру мүмкін
емес [6], [7].
Түркілердің шығу тегі жайлы баяндайтын Өтүкен, Ергенеқон
аңыздарында да әйелдік, соның ішінде ұрғашы
қасқыр, арғы ене бейнелері бар. Бүгінгі таңда зерттеуді
қажет ететін тақырыптардың бірі. Көне ұйғыр дәуірінде
де әйелге деген ерекше құрмет жалғасын тапты. Бұған
ұйғыр заманындағы жазба ескерткіштері дәлел бола
алады. Әйел бейнесін ашатын ерекше образдарды
Оғыз дастанынан, Қорқыт ата дастанынан, Манас эпосынан,
Қырқ қыз дастанынан және т.б. әдебиет үлгілерінен
айқын көруге болады.
Жоғарыда келтірілген қазақ, түрік мақал-мәтелдерінен
біз «әйел» концептісінің гендерлік қырын сипаттауда әр
ұлттың өзіне ғана тән ерекшеліктері, оның рухани мәдениеті,
тарихи қайнаркөздері, ұлттық дүниетанымы мен
менталитетінің ықпалының зор екенін байқауға болады.
Алайда дүниенің паремиологиялық бейнесіндегі «әйел»
бейнесі кез келген халықтың дүние суретінде бейнеленген
әмбебап құбылыс және адамзат тіршілігінің іргетасы
болып табылатындықтан, аталмыш тілдердегі
мақал-мәтелдерде «әйелдің» қоғамдағы алатын орнын,
оның отбасыдағы рөлін, жағымды-жағымсыз қылықтарын
сипаттауда ортақ көзқарас та жоқ емес. Қорыта
айтатын болсақ, қазақ және түрік мақал-мәтелдерінің
гендерлік қырын зерттеу – әлі де тың ізденістерді қажет
ететін өзекті тақырыптардың бірі. Сондықтан болашақта
бұл тақырыпты тіл біліміндегі соңғы зерттеу материалдарымен
толықтыра отырып, жан-жақты талдау біздің
мақсатымыз болып табылады.
15

№
3 (40) 2021
Тіл білімі
Әдебиеттер:
1. Қайдар Ә. Ұлтты ұйыстыратын құдіретті ұйытқы. – Алматы, 2003. – 319 б.
2. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.
3. Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі когнитивті парадигма. Ф.ғ.д. дис. қолжазбасы. – Алматы, 2006. – 321 б.
5. Atalay, Besim (1991). Dîvânu Lugâti’t-Türk Dizini C. 4. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay
6. Қондыбай C. Арғықазақ мифологиясы. 3 кітап. – 488 б.
7. ALP KADIN ÇALIŞTAYI (Үшінші батыр әйелдер конференциясы) Гази университеті, Анкара қаласы, 2018 жыл,
ISBN 978-975-507-289-0
8. Мусине Галима, Маматкул Чораев «Тұранның алып қыздары» 2019 ж.
9. Женщина в Сибири в XIX – XX вв.: место в региональном в региональном социуме и гендерные роли : сб. науч.
ст. / под ред. Ю. М. Гончарова. – Барнаул : Изд-во «АзБука», 2008. – 188 с.
10. Женщина: мифы и реалии : библиографический обзор / АлтГУ, НБ, НГ; сост. О. В. Дедова. – Барнаул, 2013. – 17 с.
11. «Қазақ хандығы тұсындағы ханымдар мен арулар»: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары
/ (даярлаған Д.Қамзабекұлы). Астана: «Форма Плюс» баспасы, 2015. – 304 б.
16

Педагогика
№
3 (40) 2021
Бұл мақалада ағылшын тілін оқытуда подкасттарды қолдану
қарастырылады. «Подкаст» ұғымына анықтама берілген;
ағылшын тілінде сөйлеу дағдыларын жетілдіру үшін подкасттарды
қолданудың жолдары мен артықшылықтарын сипаттайды;
подкасттардың тиімділігін қарастыру; подкасттарды
қолдану.
This paper deals with the use of podcasts in teaching an English
language. The article gives a definition of the concept of «podcast «;
describes ways and benefits of using podcasts to improve English
speaking skills; considering the effectiveness of podcasts; podcast
usage and relevant learner opportunities based on podcasts.
ZARINA ZHAKIZHANOVA
Kazakh-American Free University (KAFU)
Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan
В этой статье рассматривается использование подкастов
в обучении английскому языку. В статье дается определение
понятия «подкаст»; описывает способы и преимущества
использования подкастов для улучшения навыков говорения
на английском языке; рассмотрение эффективности подкастов;
использование подкастов и соответствующие возможности
для обучения на основе подкастов.
Using of Podcasts in an English Language Classroom
Introduction
Currently, the educational system is undergoing a
modernization of the organization of the educational process:
a change in the educational environment, a reassessment of
the main functions and methods of activity of teachers and
students. In pedagogical practice, teachers are switching
to active and interactive methods of working with students,
thereby moving away from traditional passive methods. This
article will start by looking at the term “podcast”. A podcast is
an audio or video made by anyone and available for listening
or viewing on the World Wide Web. Podcast social service is
a kind of social service Web 2.0, which allows you to listen,
view, create and distribute audio and video recordings. Unlike
television or radio, a podcast allows you to listen to audio
files and watch video broadcasts not live, but at any time
convenient for the user. Having entered the podcast server,
the user can view the selected podcast on the network or
download the selected file to his computer. Podcasts can
range in length from a few minutes to several hours.
An educational podcast as a media medium is a technical
means of teaching a foreign language that allows solving
complex problems of foreign language education. Using
of podcasts in teaching demonstrates the mobility of the
modern education system as a whole, its adaptive nature.
The word podcasting owes its origins to the renowned host
of MTV Adam Carrey. It was he who combined two words:
iPod is a trademark of a series of portable Apple (USA)
media players and broadcasting - ubiquitous widescreen
broadcasting. The term "podcasting" has acquired the
following meaning: it is a way to distribute audio or video
information on the Internet.
As a rule, podcasts have a specific topic and frequency
of publication. The following main genres of podcasts are
distinguished: audioblogs (analogous to an online diary)
news, technique, music, comedy podcast, couple casts,
educational podcasts, audiobooks, sci-fi, interviews, radio
plays and radio shows, politics, sports, games. News,
science, sports podcasts, interviews, radio shows and other
genres of audio blogging provide variability in learning
content listening. In this regard, the value of podcasts of all
genres and categories should be emphasized, which allow
the teacher to solve complex learning problems. Undeniable
the advantage of podcasts is that they provide students
with an excellent the opportunity to listen to current modern
authentic texts of various genres on any topic of interest to
the student in a varied performance (accent, timbre, rhythm,
the fluency of the speaker).
Using podcasts when teaching a foreign language provides
the following actual opportunities:
1) the boundaries of the learning environment are
expanding, and training can take place both in the classroom,
and outside the classroom;
2) the problem of intercultural communication and
interaction is largely solved, distribution and exchange of
podcasts on the Internet;
3) there is a decrease in the level of psychological
difficulties and overcoming of language barrier;
4) additional and very fruitful language practice;
The effectiveness of the podcast is confirmed by the fact
that it provides more opportunities for analyzing the content
of training. The podcast also helps to develop communication
skills, the ability to organize your time, the ability to structure
and generalize the proposed material within the framework
of the educational topic. It contributes to the improvement
of mechanisms critical and analytical thinking. For example,
a podcast might include discussion questions that students
need to answer for the next lesson. Thus, the podcast
develops a critical attitude to the proposed material and
analytical skills of students.
In the educational process, a podcast can act as a lecture,
presentation, announcement, audiobook, or any additional
material that facilitates the educational goals of teachers
and students. Major podcast genres, including audio
blogs or online diaries, music podcasts, comedy podcasts,
audiobooks, educational podcasts, interviews, news, politics,
radio shows, radio shows, games, and sports. [3] The main
purpose of podcasts is to motivate learners to learn new
words and expressions, usually used in communication.
They use valuable opportunities for learners to develop their
conversational skills in an improved environment that is
collaborative and autonomous learning [4, p. 49].
More and more teachers are choosing to use podcasting
in their teaching as it stimulates learning through creative
technologies and open lines of communication. In this
regard, the following benefits of podcasting have been
identified.
1. Availability
Podcasts allow learners to access information at any time.
You can download information to the device of your choice
and listen / watch when there is time. For a generation
17

№
3 (40) 2021
Педагогика
well versed in modern technology, downloading podcasts
requires only basic technical knowledge and skills.
2. Lesson archive
The teacher can record their lessons and upload them
online, creating an archive of lessons. This allows learners
to access previous lessons for information and clarification
on a subject or to stimulate their study. It can also be
helpful for students who missed the lesson because they
can directly access the archive independently of other
participants in the learning activity. Likewise, if a teacher
misses a class, they can publish the lesson online and
make it available to learners.
3. Updates
Students subscribing to a specific podcast will be notified
if there is an update. The main benefit of podcasting is that
the learner who subscribes will be constantly informed, as
opposed to a virtual learning environment in which learners
must be motivated to visit the site. In this way, podcasting
makes it easy to convey information to all of its members.
4. Continuous learning.
Each lesson can be downloaded to an iPod or MP3 player,
and students can follow it even when they are outside the
classroom environment.
5. Creative learning
Unlike traditional pedagogical strategies, podcasting is
being replaced by various forms such as guest lectures,
interviews, videos, etc. encourages learners to develop their
own podcasts to improve their listening skills and expand
learning, focusing on the interests of each child [4]. It makes
it possible to increase the effectiveness of teaching English
through self-intensification of work, because has a clear
sequence of actions of the teacher and students: preliminary
plan and task, the process of perception and interpretation
of the information podcast and control work taking into
account the level of knowledge of the English language of
students [3].
Conclusion
Thus, podcasts are an effective tool for the formation of
communicative competence in learners of English, and the
interaction between participants in educational activities can
be synchronous and asynchronous, while the materials are
available at any time and can be used both in the classroom
and in self-study. In addition, podcasts can be used as
teaching resources for adapted teaching of speaking for high
school students, and their value in teaching English lies in
ensuring the effective development of students' oral speech,
saving time, and in expanding the educational space of the
learning process, which contributes to individualization.
educational activities.
In conclusion, it can be added that a podcast can be
one of the innovative computer-based teaching tools that
aims to improve the spoken language of learners. In other
words, podcast technology is multifunctional and one of the
most effective means of teaching speech, as it stimulates
not only the study of English, but also contributes to the
simultaneous development of several types of language
skills. Along with developing listening skills while working
with podcasts, which include video material with textual
accompaniment in English, speaking and writing skills are
also improved, moreover, podcasts provide knowledge
about the diversity of the target language culture in a
listener-friendly environment.
References:
1) Сысоев П.В. Информатизация языкового образования: основные направления и перспективы // Иностранные
языки в школе. 2012а. № 2.
2) Белая, А.Л. О роли средств интерактивной коммуникации в обучении иностранному языку / А.Л. Белая, О.Н.
Шульга // Женщина. Общество. Образование: Материалы 13-ой междунар. науч.-практ. конф., 17 декабря 2010г./
Минск. Женский институт Энвила. – Минск, 2011. – С. 284 -286.
3) Сысоев П. В. Методика обучения иностранному языку с использованием новых информационнокоммуникационных
интернет-технологий: учебно-методическое пособие для учителей, аспирантов и студентов. /
П. В. Сысоев, М. Н. Евстигнеев. – Ростов на Дону: Феникс; М.: Глосса-Пресс, 2010. – 182 с
4) Ковалёва, Т.А. Дидактический потенциал подкастов и методика их использования в дистанционной форме
обучения иностранному языку /Т.А. Ковалёва // Иностранные языки дистанционном обучении: Материалы III
Международной науч.-практ. конф., 23–25 апреля 2009 г./Пермь. Том 2. – Пермь: Изд-во Перм. гос. техн. ун-та,
2009. – С. 48-55.
5) Ковалёва Т. А. Дидактический потенциал подкастов и методика их использования в дистанционной форме
обучения иностранному языку // Иностранные языки в дистанционном обучении: Пермский государственный
технический университет. Пермь: Изд-во Перм. гос. техн. ун-та, 2009. Т. 2
6) Подкастинг [Электронный ресурс]. URL: https://ru.wikipedia.org/
wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3
18

Педагогика
№
3 (40) 2021
GULNAR ABDULLINA
The Senior lecturer of Pedagogy
and Psychology in Kazakh
Innovative University of Humanity
and Law, Semey city, the Republic
of Kazakhstan
ALINA DOSKINA
2nd grade, majoring in
«Pedagogy and Psychology»
Kazakh Innovative University
of Humanity and Law, Semey
City
Мақала ерекше мұқтаждығы бар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу мәселелеріне
арналған. Авторлар коррекциялық
білім беру ұйымдарының
ұстаздарына әдістемелік кеңестерін
ұсынады.
Статья посвящена вопросам обучения
и воспитания детей с особенными
потребностями в условиях коррекционных
школ. Авторы статьи
делятся дают методические рекомендации
педагогам коррекционных
учреждений образования.
The article is devoted to questions of
training and education of children with
special needs. The authors provide
the methodological recommendations
for teachers of correctional education
institutions.
Causes of maladjustment in children and adolescents
One of the most pressing issues is to show and identify
effective ways that help adolescents to adapt to changes
and peculiarities of relationships, the formation of behavior,
the formation and development of personality. Educational
institutions have the task to raise and improve the quality
of education and upbringing of students. Recently, due to
the current trends, there are many radical changes in the
content of education.
The inability of children and adolescents to adapt to
the social environment, society, new peers are called
"maladaptation". Behavioral disorders are formed due to
the inability to adapt. There are negative, strange, strange
behaviors and actions that do not comply with the rules and
norms of behavior in society and the social environment.
Special terms (deviant, delinquent, dysontogenesis,
aggressive, self-destructive, and addictive) are used
in psychology to describe such behavioral disorders.
Adolescents' negative behavior towards society: lying,
stealing, lack of self-control, aggression, isolation, stress
and fear, various neurotic manifestations, according to
psychologists, lead to deviation from the norms of society,
delinquency, deviantness, dysontogenesis, self-destructive
and addictive behaviors. [1].
The term "deviant behavior" is used in the pedagogical and
psychological literature to describe the behavioral disorders
of children (translated from Latin "deviatio" - deviation).
Deviant behavior - abnormalities and actions and behaviors
of a person that do not comply with the norms and rules
of behavior accepted in society and social groups. In
understanding the essence of deviant behavior, we consider
two main concepts - "norm" and "behavior". Social norms
are the size of the rules of behavior of an individual, social
group, or organization, etiquette, morality, legal norms,
historically formed in a particular society. Like other values,
social norms perform the functions of assessment and
orientation of the individual, regulate and control behavior.
Norms-ideas, like ideals, not only direct but also impose
certain rules and tasks.
Deviant behavior (lat. deviatio - deviation) is a social action
that deviates from the general rules, the actions of individuals
and social groups that violate these rules; Behavior of a
person who violates the accepted legal or moral norms. [1]
As DK Kazymbetova said, "Deviant or deviant behavior is
one of the most pressing issues in psychology and other
sciences that still need to be studied" [2].
In psychology, "behavior" is considered to be the spiritual
and moral formation of a person and, in that sense, to
determine his attitude to other people, himself, society, and
the environment. There are positive (moral) aspects of the
behavior, which are assessed from a moral point of view,
and characterized by a violation of ethical and moral norms.
From the legal point of view, a violation of the rules is a
violation of state or public order, an attack on the rights and
property of citizens.
Teaching and upbringing ideas related to family upbringing
are reflected in the Kazakh folk pedagogy in the book Korkyt
Ata, in the works of Abu Nasir al-Farabi, ZhusupBalasagun,
MahmutKashgari, Ahmet Yassaui, Kazakh poets
AbayKunanbayev, ShakarimKudaiberdiyevich, and others.
also has a significant place in the heritage.
The concept of behavioral difficulties and difficult children
began to appear in the 1920s and 1930s. Initially, the
concept was used not in science, but everyday life. It was
forgotten for a while and came back into use in the 50s
and 60s of the XX century. One of the first researchers in
this field was P.P. Бельский. The first Russian teacher to
raise the issue was P.P. Blonsky. The scientist conducted
a comprehensive study, taking into account the interaction
of personality traits of difficult children with living conditions,
upbringing, and identified ways to apply it in practice.
We divide the school period into three generations: primary,
middle, and high school. Each age group has its own
physical and mental characteristics. Behavioral disorders
can also occur in children. Let's find out how the first stage
of adaptation works. The beginning of school is a difficult
and responsible period in a child's life, not only physically,
but also socially and psychologically. This is not a new life
situation or action of a person, it is a new connection, a new
relationship, a new responsibility. The whole life of a child
changes, everything depends on learning at school, school
activities, and actions. This is a very tense period because,
from the first day of school, the student is faced with a whole
set of tasks that require intellectual and physical strength. The
child's adaptation to school does not happen immediately.
19

№
3 (40) 2021
Педагогика
The body's difficult adaptation to a new situation and a new
action is a high "price" that the child's body "pays". Many
children are ready for school after kindergarten. The need
for news, the importance of the status of "I'm a student now",
the child's ability to perform the tasks, readiness, behavior,
relationships with peers, adherence to a new agenda,
the order of lessons, etc. allows the teacher to reject the
requirements.
Educational activities are collective. Many children
get acquainted quickly, adapt to a new team, there is
competition in the joint work. In general, for a primary
school student, the authority of a teacher is higher than
the authority of a parent. In general, for a primary school
student, the authority of a teacher is higher than the
authority of a parent. A teacher is not only an adult, he
is an authoritative educator. Among children, six-yearolds
who are not ready for school may not understand the
conditionality of the teacher-student relationship. Such a
child may ignore or ignore a teacher's warning. Punishing
and ordering such naughty children does not work. You
just have to be patient and talk to the child as an "adult".
It is possible to involve parents without complaining about
the child. After a while, everything will be fine [3].
In primary school, children are subject to the opinions of
teachers, parents, and other adults, and from adolescence,
a sense of adulthood is formed and new requirements
emerge. Self-assessment, intensive physical development,
and biological maturity are carried out.
"Difficulty" of adolescents. M. Mukanov, one of the most
prominent Kazakh scientists, describes adolescents as
follows: "In folk psychology, children aged 11-12 and 14-15
are called" adolescents ". They are still "children" in terms
of mastering the case, and adults in terms of claims. Unable
to distinguish his abilities, he protests to adults, saying, "I
can do everything myself," "You still think I'm a child," and
tries to do the impossible. The concepts of "difficult age",
"variability", "changeable age", "acceleration", "transition
period" are more often associated with this period.
Reasons why teenagers do not easily adapt to the demands
of adults:
1. Because they have nothing to do but study;
2. Smartphone, TV, etc.
3. Meeting older children and considering their misbehavior
as an example.
One of the peculiarities of adolescence is the crisis
associated with the transition from one stage of development
to another. With the emergence of new structures in mental
development, the child suffers and suffers. Personal
emotions change their attitude to routine. As a result,
teachers become complacent. Adolescents' behavior is
significantly influenced not only by social factors but also by
biological factors, for example, their body structure is less
harmonious. Leaning or leaning to one side without holding
the body upright is due to the uneven development of the
limbs and embarrassment.
In general, the following reasons for the "difficulty" of
adolescents were identified:
1. Disruption of the sphere of relations, and most
importantly, the attitude to oneself;
2. cognitive impairment; low and retarded level of
development of cognitive processes, underdevelopment of
cognitive needs;
3. Abnormalities in the development of behavior or
pathological development (deviations).
The reason for the difficulties of adolescents is also due
to the lack of pedagogical attention [4]. Today, the main
purpose of social and psychological services in the field of
public education is to work with neglected children. But if
teachers, psychologists, parents, and children themselves
are active in this noble cause, it will be even brighter.
In conclusion, if a student spends more than half a day
in school, if the child's future parents are concerned,
they often call the teachers, share their knowledge and
upbringing with their children. In general, if parents took
the "golden" time and attended the child's lessons, firstly,
they would monitor the level of teaching of the teacher, and
secondly, the behavior and attention of their child in the
classroom. Students are also encouraged and encouraged
by their parents' attendance. And the child's maladaptation
is mild [5].
References:
1. Rice, F .; Psychology of adolescence and youth. - St. Petersburg, 2010
2. Nurzhanova, S. General and child psychology (exercises and tasks) .- Astana, 2010.
3. Makartycheva, GI Training for teenagers: prevention of social behavior.-SPb, 2006.
4. Abdullina G. Psychodiagnostics and psychocorrection of deviant behavior: textbook - Semey, 2017 - 154 p.
5. Rogov EI Practicum of school psychologist: practical manual.- M .: Yurait, 2017
20

Педагогика
№
3 (40) 2021
Мақалада әр оқушының білім деңгейін
көтеруге жағдай жасайтын
және оқыту әдісін жетілдіруге мүмкіндік
беретін оқыту тәсілін өзгерту
үдерісі ашылады.
В статье раскрывается процесс
изменения подхода к обучению, позволяющей
совершенствовать методику
преподавания и способствующий
повышению уровня знаний каждого
ученика.
САПАРОВА ГУЛЬНАРА
СИКИМБАЕВНА
Семей қаласының Шәкәрім атындағы
мемлекеттік университеті, биология
ғылымдарының кандидаты, доцент
ГУЛЬМАНОВА ЖАНАТ
БОКЕЙХАНОВНА
Семей қаласының Шәкәрім
атындағы мемлекеттік
университеті, магистрант
The article reveals the process of
changing the approach to teaching,
which makes it possible to improve the
teaching methodology and contributes
to increasing the level of knowledge of
each student.
Биология сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығын
қалыптастырудағы LESSON STUDY–дің рөлі
Егер бүгін біз балаларды кешегідей оқытсақ, онда біз балаларды ертеңінен айырамыз.
Джон Дьюи
Тәуелсіз ел тірегі –білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе –білім беру, ғылымды
дамыту. Білім беру жүйесіндегі негізгі талап – сабақта оқытудың жаңа технология әдістерін қолдана отырып,
оқушылардың бәсекеге қабілетті болып шығуына ат салысу. Қазіргі таңда жалпы орта мектептерінде Lesson Study
технологияны пайдалану арқылы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын оятып, оқушылардың функционалдық
сауаттылығын арттыруға септігін тигізері анық. Осы қажеттілікті шешу жолдарының бірден–бір жолы функционалдық
сауаттылықты қалыптастыру. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын,
атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. [2]
Функционалдық сауаттылық – мектепте алған білімдерін, іскерлік дағдыларын, адами іс әрекеттердің әр түрлі
салаларында сондай-ақ тұлға аралық қарым-қатынастарды өмірлік міндеттерін шешу үшін пайдалану болып
табылады.
Функционалдық сауаттылықтың негізгі міндеті – мұғалім баланы оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін,
шығармашылық тұрғыда ойлауын қалыптастырып және баланың өз бетінше шешім қабылдауға
дағдыландыру.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мақсатында мектеп бағдарламасында Lesson Study
әдісін пайдалану оқушының іс-әрекеттік - компетенттік тәсілге (өз бетінше іздену, өз бетінше білім алу, өзін-өзі білім
алуға тәрбиелеу, дамыту) бейімделуіне мүмкіндік береді. Lesson Study – ерекше форманы сипаттайтын сабақтағы
іс – әрекеттерді зерттейтін педогогикалық тәсіл. Бұл тәсіл Жапонияда ХІХ ғасырдың 70 жылдары құрылған зерттеу
әдісі болып табылады. Lesson Study мұғалімдердің кәсіби біліктілігін көтеруде, білімін жетілдіруде, тәжірибе
алмасуда өте тиімді зерттеу сабағы болып табылады.. Lesson Study тәсілін сабақта қолдану арқылы оқушылардың
оқудағы белсенділіктерін арттырып қана қоймай, мұғалімдерге әріптестерінің зерттеу сабағын бақылауға, бақылау
барысында жақсы әдіс-тәсілдермен бөлісіп, оны болашақта шығармашылықпен қолдануға мүмкіндік туады. [1]
Lesson Study тәсілінің әдістемесі тиімді, себебі ол мұғалімдерге:
* балалардың оқуын неғұрлым анық растауға, әдетте мүмкін болатын әртүрлі көріністер мен бөлшектер;
* мұғалімнің пікірі бойынша не қажет екенін көру балаларды оқыту кезінде және не болып жатқандығы жайлы
нақтылық;
* нәтижесінде оқытуды қалай жоспарлау керектігін түсіну оқушылардың қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру;
* кәсіби білім шеңберінде Lesson Study тәсілін іске асыру;
Жаңартылған білім мазмұны бойынша, биология пәнінде; Lesson Study тобын құру, Lesson Study-дің мақсатын
және күтілетін нәтижелерді айқындау, таңдалған проблема ауқымында коучинг өткізіп, мәселенің теориялық
мазмұнын ашу, мүмкін шешімдерін таңдау, сабақты бірлесе жоспарлау, бақыланатын оқушылар мен
шағын топтарды, бақылау барысы мен интервьюде қолданылатын құралдарды таңдау. Мен өз сабағымды
Lesson Study әдісін биология сабағында қолдану арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру
мақсатында STEM технологиясының элемементтерін пайдалану арқылы жоспарладым. Осы орайда
оқушылармен 10 – сыныптың биология қоғамдық гуманитарлық бағыты бойынша № 1 модельдеу “Адам
кариограммасын құру. Геномдық мутацияны оқып білу” тақырыбындағы модельдеу сабағы барысында
оқушыларды бақылау жүргізіп шағын топтарға яғни А, В және С деңгейіндегі оқушылардың сабаққа қатысуымен
қызығушылығын зерттеу арқылы жұмыс жасадым.
21

№
3 (40) 2021
Педагогика
S-(Science) ғылым.
Мутацияның түрлерін
зерттейді
T – (Technology) технология
Интерактивті тақтаны
пайдаланып, видеоролик,
слайд арқылы тақырыпты
жан - жақты түсіндіру.
Микроскоп көмегімен
дайын препарат арқылы
хромосома жасушасымен
танысады.
E– (Engineering)
инжинерия
Қолда бар дүниелер
арқылы хромасоманың
модельін жасау
M–(Mathematics)
математика.(есептеулер
жүргізу)
Адам кариотипінің
идиограммаларының
көмегімен хромасома
санын есептеу жүргізу
арқылы ауру түрлерін
анықтап сипаттайды.
Оқушылар ғылыми тұрғыда мутацияның түрлерімен танысады, АКТ пайдалану арқылы хромасомалық және
геномдық аурулардың видеороликтерін көреді. Хромасоманың модельін өз қолдарымен жасап көз жеткізеді.
Соңында берілген суреттер бойынша хромасома саны бойынша есептеулер жүргізіп ауру түрлерін анықтайды. [3]
Lesson Study әдісін өз сабағымда пайдалану нәтижесінде оқушылардың білімдерін жаңа технологиялар арқылы
жетілдіруге болатындығы. Сабақ соңында өз мақсатыма жеттім, қалыс қалған оқушылар болған жоқ. Сабақ
барысында оқушылар сұрақтарға толық жауап беруіне, ойларын ашық айтуына дағдыланды. Топтық жұмыс арқылы
ойларын ортаға салып талқылау, талдау, зерттеу жүргізе отырып пәнге деген қызығушылығын арттырдым. Зерттеу
нәтижесінде сабақ барысында іс – әрекеттерді зерттеу арқылы оқушылардың темпераментін анықтап, соған қарай
тапсырма жоспарлау керек екенін ескердім. А деңгейдегі оқушы барлық уақытта белсенді тапсырманы орындады, В
дейгейдегі оқушы тұқымқуалаушылық аурудың түрлерін анықтап, оқулықтың көмегімен кариограммаға есептеулер
жүргізді. С деңгейіндегі оқушы мұғалімнің көмегін қажет етті. Болашақта осындай әдіс – тәсілдерді қолдана отырып
С дейгейіндегі оқушыны В деңгейіне жеткізуге тырысамын.
Қорытындылай келе мұғалім сабақ беру барысында барлық оқушыларды бақылауға тырысқанымен әрбір оқушыны
бақылау мүмкін емес, егер нақты оқушыларды бөліп алып, соларды бақылап отырсаңыз оқушының сабақтағы
іс-әрекетін объективті түрде бағалауға мүмкіндік туады. Сондықтан Lesson Study педагогикалық зерттеу тәсілі
оқушылардың сабақтағы белсенділіктері мен оқу үлгерімдерін жақсы нәтижеге жетелеуде үлкен рөл атқарады.
Кейде оқушы тарапынан сабақ барысында қателіктер мен олқылықтар туындап жатса да, мұғалім үшін оның
себебін білу, оқушының ішкі жан дүниесін тереңірек түсіну аса маңызды. Сонымен қатар, есте ұстар басты мәселе:
тіл біле отырып, сапалы, бәсекеге қабілетті маман бола отырып, өз Отанының патриоты болу – әр азаматқа басты
міндет екендігін есте ұстау абзал.
Әдебиеттер
1. Әлімов А. Интербелсенді әдістемені мектепте қолдану. – Алматы, 2015. – 180 б.
2. «Lesson study» как способ совершенствования практики обучения. Методическое пособие. – Астана: НАО
имени И. Алтынсарина, 2014. 48 бет
3. Биология 10 – сынып оқулығы//Н.Г Асанов, А.Р. Соловьева 163-бет
22

Педагогика
№
3 (40) 2021
Мақалада студенттерге қазақ тілін ғылыми-бағдарлы
оқыту аясында ғылыми сөйлеу дағдыларын
дамыту үдерісі және ғылыми сөйлеуді оқытудың
әр түрлі әдістері қарастырылады.
В статье рассматриваются процесс развития
навыков научной речи в рамках научно-ориентированного
обучения казахскому языку студентов и
различные методы преподавания научной речи.
МОЛДАЖАНОВА АЙМАН МУХАМЕТКАЛИЕВНА
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті
Филология мамандығының 2 курс магистранты
The article deals with the process of developing
scientific speech skills in the framework of scientificoriented
Kazakh language training of students and
various methods of teaching scientific speech.
Қaзaқ тілін ғылыми-ізденушілік бaғыттa оқыту және
психология ғылымы
Мұғaлімдердің кәсіби құзыреттілігі мен шеберлігі,
әсіресе, қaзіргі нaрықтық жүйеде ерекше қaжеттілікке
ие болып отырғaны белгілі. Бүгінгі тaңдaғы мемлекеттің
сұрaнысы – ойлaуы жaн-жaқты дaмығaн, өз бетімен
әрекет ете aлaтын, тілге шебер және өз ісіне жaуaп беретін
aзaмaт тәрбиелеу. Ол тaпсырыстың орындaлуы
мұғaлімдердің кісілік қaсиеттері мен кәсіби шеберлігіне
көп бaйлaнысты. Тіл – aдaм қaлыптaстырудың бір өзегі,
aдaмның жaн-дүниесінің aйнaсы, aдaмның қоғaмдa
aлaтын орнын белгілеуші фaктор. Сол себепті тілді меңгерту
мен психология ілімінің тоғысa жүзеге aсуы мaңызды
болып тaбылaды
Қaзaқ тілін ғылыми-ізденушілік бaғыттa оқыту бaрысындa
Л.С.Выготскийдің мәдени-тaрихи дaму теориясы,
A.Е.Леонтьевтің іс-әрекет теориясы, П.Я.
Гaльпериннің aқыл-ой дaмуының кезеңдігі теориясы
бaсшылыққa aлынды. Aқыл-ой дaмуының кезеңдік
теориясын бaсшылыққa aлa отырып, жaңa әрі тиімді
оқыту жүйесін жaсaудың нәтижесі қaзіргідей құзыреттілікке
жетуді мұрaт ететін білім жүйесінде оқушы
бойындa қaлыптaстырылғaн дaғдылaр мен жaғымды
әсерлерден aнық бaйқaлaды
Ізденушілік бaғыттa оқыту оқушының aқыл-ойымен,
тaнымымен бірге прaктикaлық дaғдылaрын қaтaр дaмытуғa
мол мүмкіндік береді. Интеллект пен тәжірибе
бірінен-бірі туындaп, бірін-бірі толықтырып отырaды.
Ой-өрісі кең әрі тaнымдық қaбілеттері дaмығaн оқушы
қaзaқ тілінің бaй мүмкіншіліктерін қолдaну жолдaрын
жобa орындaу бaрысындa өмірдегі тілдік жaғдaйлaрмен
бетпе-бет келу aрқылы игере aлaды. Aдaмның
интеллектуaлды мүмкіндігі оның түрлі проблемaлық
жaғдaйдaғы стрaтегиялaрынaн көрінеді. Aл жобaлaрды
орындaу тұтaстaй проблемaғa құрылaды. Жобaлaй
оқыту технологиясы негізінде студенттердің «тілдік
сезімдерін» ұштaу, «тілдік қaбілеттерін» дaмытудың
мүмкіндігі aртaды.
Оқушы - дaрa тұлғa, олaрдың өмірге деген көзқaрaсы,
қызығушылығы, ой-өрісі, тaлғaмы әр түрлі. Оқушының
рухaни дүниесінің дaмуы тек сыртқы фaкторғa:
мұғaлімнің шеберлігі, құрaл-жaбдықтaрдың жеткілігімен
ғaнa өлшенбейді, сонымен қосa ішкі жaғдaйғa дa: aқылой,
қaбілет, есте сaқтaу, зейінге де тікелей бaйлaнысты.
Сондықтaн әр сaбaқтың мaқсaты осы ішкі үрдістерді дaмытуғa
бaғыттaлaды. Aл ғылыми-ізденушілік оқытудың
бaсты сипaты дa оқушылaрдың өз бетімен ізденіп жұмыс
істеуін қaлыптaстыру, осы мaқсaттa жүргізілген жұмыстaр:
проблемaлық жaғдaят туғызу, ұқсaс тілдік құбылыстaрды
бір-бірімен сaлыстыру, одaн қорытынды жaсaу
aрқылы оқушылaрдың ізденушілік қaбілетін дaмыту дa
өте тиімді болaды. Білім берудің бaсты мaқсaты тұлғaны
қaлыптaстыру болсa, тұлғaның жaн-жaқты дaмуы оның
іс-әрекеті кезіндегі жинaқтaғaн тәжірбиесіне және біліміне
бaйлaнысты.
Қaзaқ тілін ғылыми-ізденушілік бaғытa оқытудың нәтижелі
іске aсуы психологиялық үрдістің ойлaу, есте қaлдыру,
сaнa, қызығушылық сияқты түрлеріне де бaйлaнысты
жүреді.
Оқыту технологиясының міндеттерін іске aсырудa,
яғни, оқу мaзмұнын толық ұғынып, одaн белгілі бір
нәтиже шығaрудa ой негізгі рөл aтқaрaды.
Ойлaу – aдaмның тaным әрекетінің ең жоғaрғы
формaсы. Ол – күрделі психикaлық үрдіс. Сөздің ой
үрдісінің жүзеге aсуындa aтқaрaтын рөлі соншaлық,
күнделікті өмірге aдaм жaпaдaн-жaлғыз бір оймен aйнaлысып
отырғaндa дa, оның ой әрекеті іштей сөйлесетін
сөздердің негізінде іске aсып тұрaды. Сондықтaн
ой үрдісінің сөзсіз пaйдa болып, қызмет етуі
мүмкін емес. Тілдерді оқыту ең aлдымен «ойлaуды
қaрқындaтумен» бaйлaнысты болуы керек. Көрнекті
кеңес психологі Л.С. Выготский оқыту бaлaның дaмуын
ілгері қaрaй жетектеуге, әсіресе, оның өздігінен
ойлaу әрекетінің жоғaры сaтыдa болуын қaмтaмaсыз
етуі тиіс дегенді aйтaды [1, 300б.].
Қaзaқ тілін ғылыми-ізденушілік бaғыттa оқытудың негізгі
мaқсaты – оқушылaрдың ойлaу қaбілеттерін белсендіруге
жеке тұлғaның өзін-өзі шығaрмaшылық тұрғыдa
жетілдіруге, aлғaн білімдерін іс-тәжірибеде, өмірде
қолдaнa білуге бaғыттaу. Aл оны «ойлaу әрекетін
қaрқындaтусыз» іске aсыру мүмкін емес .
A.A.Леонтьев тіл қaрым-қaтынaс құрaлы ғaнa болып
қоймaй, оқушылaрдың ойлaу, қaбылдaу қaбілеттеріне
де ықпaл етуі керек деген тұжырым жaсaйды [2,75б.].
Ойлaудың «белсенді ойлaу», «өзіндік ойлaу»,
«шығaрмaшылық ойлaу» сияқты түрлері бaр. Осылaрдың
ішіндегі шығaрмaшылық ойлaуды дaмыту – оқыту
технологиясының aлдындa тұрғaн бaсты міндеттерінің
23

№
3 (40) 2021
Педагогика
бірі. Оқушының «шығaрмaшылық ойлaуын» жетілдіру
aрқылы олaрдың шығaрмaшылық қaбілетін шыңдaу,
өзіндік ойлaуы мен көзқaрaсын қaлыптaстыру көзделеді.
«Мыслительнaя деятельность публицистa являет
собой широкий спектр взaимодействия понятии
и обрaзов рaзного уровня», - деген В.М.Гороховтың
тұжырымын бaсшылыққa aлсaқ [3,21б.], оқушылaрдың
шығaрмaшылық ойлaуын жетілдіру үлкен жетістіктерге
жеткізері сөзсіз. Шығaрмaшылық ойлaу деп бұрын орындaлмaғaн
жaңa міндетті жүзеге aсыру, жaңa ой aйту үшін
толғaнуды aйтaды. Ойлaудың осы үш әрекеті де іске қосылғaн
кезде, ой қaрқындылығы дa іске қосылaды.
Ой әрекетінің негізгі түрлерінің бірі – ес. Олaр бірбірімен
тығыз бaйлaныстa жүреді. Aнa тілімізде «ес»
деген сөздің екі мaғынaсы бaр. Біріншіден, «aқыл-ой»
дегенді білдірсе, екіншіден, «жaды» деген мaғынaны
білдіреді. Ж. Aймaуытұлының aйтуыншa, жaды дегеніміз
бір жaғынaн, неше түрлі еске aлулaрды жинaп
қоятын қоймa, екінші жaқтaн, белгілі бір нәрсені еске
түсіретін қуaт (қaбілет) орнынa жүреді [4,133б.]. Aдaмның
есі негізінде есте қaлдырудaн және еске түсіруден
құрaстырылaды. Бұлaрдың ішіндегі ең күрделісі
– есте қaлдыру. Әсіресе, осы есте қaлдыру ойлaу
әрекетімен өте тығыз бaйлaныстa болып, ойлaу әрекетінің
дaмуымен қaтaр ол дa дaмып отырaды. Ес
қызметінсіз білім aлу мүмкін емес. Ес мaтериaлды
есте сaқтaу мерзіміне қaрaй қысқa мерзімді және
ұзaқ мерзімді болып екіге бөлінеді. Қaзaқ тілін үйретуде
білімді ұзaқ мерзімді есте қaлдыруғa бaғыттaп,
сол негізде қызмет етеді. Ол үшін сaбaқтa әр түрлі
әдіс-тәсілдерді пaйдaлaну aрқылы оқушының қызығушылығын
оятуды көздейді. Себебі, қызығып, білім
aлуғa бaр ынтaсын қойып оқығaн оқушы aлғaн білімін
ешқaшaн ұмытпaйды.
Тілдерді оқытудa оқушылaрды өзіндік жұмыс жaсaуғa
бaғыттaу қызығушылықты тудырудың бірден-бір себебі
болып тaбылaды. Оқытудa оқушылaрды өзіндік
жұмыс жaсaуғa бaғыттaу – қaзір көптеген педaгог-психолог
мaмaндaрдың көтеріп жүрген мәселелерінің
бірі. Олaрдың пікірінше, тілдерді оқушылaрды өзіндік
жұмыс жaсaуғa бaғыттaй оқыту нәтижелі білім aлуғa
және ол aлғaн білімдерінің сaпaлы болуынa, кәсіптік
біліктіліктерін шыңдaуғa мүмкіндік туғызaды. Оғaн
М.М.Букaревaның оқушылaрды өзіндік жұмыс жaсaуғa
бaғыттaу – оқу үрдісін нәтижелілігінің ең бaсты себептерінің
бірі. Сондықтaн оқу үрдісінде олaрдың кәсіби шеберлігін
қaлыптaстыруғa бaғыттaлғaн оқыту әдістері мен
тәсілдері қолдaнылуы керек [5,47б.].
Тілдерді үйретуде оқушылaрды өзіндік жұмыс жaсaуғa
бaғыттaу – тілдерді оқытып, игертудің бірден-бір
құрaлы. Оқушылaрды өзіндік ізденіс жұмыс жaсaуғa
бaғыттaу тaпсырмaлaр жүйесі қaрaстырылaды. Орындaғaн
тaпсырмaлaрын рөлдік ойындaр негізінде ұйымдaстыру
көзделеді. Рөлдік тілдік қaрым-қaтынaс
aрқылы қaзaқ тілін оқытудың мaңызы зор. Рөлдік
қaрым-қaтынaс қaзіргі кездерде іскерлік ойындaрдa
қолдaнылaды.
Сондaй-aқ, оқушылaрды өзіндік жұмыс жaсaуғa бaғыттaу
– оқушылaрдың пәнге деген қызығушылығын, білсем
екен, үйренсем екен, деген ынтaсын оятaды. Aл
қызығушылықпен және бaр ынтaсымен aлғaн білім есте
ұзaқ уaқыт бойы қaлaтыны сөзсіз. Aл оқу мaзмұнын толық
және ұзaқ уaқытқa есте қaлдыру тек қызығушылық
тудырумен ғaнa емес, сондaй-aқ, тілдердің не үшін
қaжет екенін, қaзaқ тілін үйренудің мaңыздылығын
түсінумен де бaйлaнысты. «Егер оқушы үйретілетін әрбір
тілдік бірліктердің қaтысымдық мәнін түсініп, оның
не үшін қaжет екенін ұғынa aлғaн жaғдaйдa шетел
тілін меңгеру әрі нәтижелі, әрі үнемді болaды» [6,11б.].
Яғни, бұл жерде қaзaқ тілін ізденушілік бaғыттa оқытудың
сaнaмен де тығыз бaйлaныстa жүретіндігі көрінеді.
Егер оқушы білімді сaнaлы түрде меңгерсе, яғни, ол
өзiнiң келешек өміріне тілдің қaжеттілігін түсіне отырып
білім aлуғa ынтaлaнсa, ондa aлғaн білім де тұрaқты
болaды. Aл aдaмды іс-әрекетке ұмтылдырушы қaжеттілік
екенін ұмытпaуымыз керек. Қaжеттілік болғaн жерде
білім де, қызығу дa, ынтa дa, зейін де қaтaр жүреді.
Оқушылaрдың оқуғa деген ынтa-жігерін қaлыптaстыру,
шығaрмaшылық қaбілеттері мен ойын дaмыту, соның
нәтижесінде оқушының жеке бaсынa тән ерекшеліктерімен
жете тaнысу оқыту технологиясының тaбысты
болуының негізгі шaрттaры болып тaбылaды.
Әдебиеттер:
1. Выготский A.С. Рaзвитие высших психических функций. / А.С.Выготский / – М.: Изд. Aкaд. Пед. Нaук, 1960.-500 с
2. Леонтьев A.A. Мыслительные процессы в усвоении инострaнного языкa. // Инострaнные языки в школе. /
А.А.Леонтъев / – 1975. №5. С.72-76.
3. Горохов.В.М. Зaкономерности публицистического творчесвa: Aвтореф.кaнд. фил. нaук. / В.М.Горохов /–1977.-35с.
4. Жүсіпбек Aймaуытов. Бес томдық шығaрмaлaр жинaғы. 4т. /Ж.Аймауытов / – Aлмaты: Ғылым, 1998. -447 б.
5. Интенсификaция обучения рецептивным и продуктивным видaм речевой деятельности. // Сб.нaуч тр. – М.:
МГПИЯ, 1984. -239 с.
6. Колкер Я. М., Устиновa Е.С., Енaлиевa Т.М. Прaктическaя методикa обучение инострaнному языку. – М.:
Aкaдемия, 2001.-258 с.
24

Педагогика
№
3 (40) 2021
УАШЕВА АСЕМ АЛЬКЕНОВНА
КГУ «Специальная школаинтернат
№6», воспитатель
ЛОУ ЕЛЕНА НИКОЛАЕВНА
КГУ «Специальная школаинтернат
№6», воспитатель
Мақала мектеп жасына дейінгі балаларды
оқыту мен тәрбиелеу мәселелеріне
арналған. Әдістемелік жұмыс
мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының
тәрбиешілері мен әдіскерлерінің
назарына ұсынылады.
Статья посвящена вопросам обучения
и воспитания детей дошкольного
возраста. Методическая работа
будет интересна воспитателям и
методистам дошкольных учреждений
образования.
The article is devoted to questions
of training and education of preschool
children. This methodical work will be of
interest to teachers and methodologists of
preschool educational institutions.
СЕМИНАР – ПРАКТИКУМ
«ОРГАНИЗАЦИЯ НАБЛЮДЕНИЙ НА ПРОГУЛКАХ В МЛАДШЕМ
ЗВЕНЕ И В СРЕДНЕМ ЗВЕНЕ»
Цель: объединить усилия педагогического коллектива
для повышения уровня организации прогулок,
использования в практике достижений передового
опыта.
Задачи:
Совершенствовать педагогическое мастерство
воспитателей
Повышать методический уровень педагогов по
организации прогулок
Способствовать творческому поиску
Скорректировать работу по организации наблюдений
на прогулках.
Что такое прогулка?
«ПРОГУЛКА» - пребывание, хождение на открытом
воздухе или поездка на недалекое расстояние для
отдыха, развлечения.
Прогулки в коррекционно-развивающем обучении
служат для восстановления работоспособности детей,
преследуют познавательную, оздоровительную и
воспитательную цели.
Цель прогулки: укрепление здоровья, профилактика
утомления, физическое и умственное развитие детей,
восстановление сниженных в процессе деятельности
функциональных ресурсов организма.
Задачи прогулки:
- оказывать закаливающее воздействие на организм в
естественных условиях;
- способствовать повышению уровня физической
подготовленности детей;
- оптимизировать двигательную активность детей;
- способствовать познавательно-речевому;
- художественно – эстетическому, социальноличностному
развитию детей.
Восстановление умственной работоспособности.
Расширение кругозора детей, развитие их
познавательных интересов.
Воспитание нравственных взаимоотношений,
дисциплины в коллективе.
Оздоровительная задача прогулки является ведущей,
определяющей, но она реализуется всегда в сочетании
с разнообразными проявлениями познавательной,
художественной, общественно – политической
деятельности школьников не только в подвижных
играх и спортивных, но и в сюжетно – ролевых играх, в
общении детей, в их творчестве.
Одним из направлений работы воспитателя является
организация досуга учащихся класса специальной
школы-интернат. Досуговую деятельность принято
рассматривать как активное и целесообразное
наполнение свободного времени школьников, и именно
воспитатель, используя различные педагогические
приемы, комбинируя и чередуя виды деятельности своих
воспитанников, должен сделать их досуг насыщенным,
интересным и разнообразным. Одним из широкого
спектра компонентов организации досуговой
деятельности школьников является прогулка.
Прогулка - это педагогически организованная форма
активного отдыха детей. Это занятие на воздухе, то
есть за пределами школьного помещения, а значит, в
тесном общении с природой, с людьми, друг с другом и
воспитателем в иной, более естественной обстановке.
Именно на прогулке создается уникальная по своим
воспитательным возможностям ситуация реальной
связи личности ребенка с жизнью в различных ее
проявлениях. В этом и состоит главный воспитательный
смысл прогулки.
Прогулка решает задачи восстановления
умственной работоспособности, физического
воспитания, расширения кругозора детей, развития их
познавательных интересов, воспитания нравственных
взаимоотношений, дисциплины в коллективе.
Во время прогулки дети через зрительное восприятие
знакомятся с окружающим их миром, причём
продуктивный процесс обогащения и переработки
информации идёт за счёт непосредственных
наблюдений, а зрительная оценка изменений в
окружающей действительности происходит мгновенно.
Использование прогулок в режиме предоставляет так
же огромные возможности для улучшения эстетического
воспитания школьников. Мир прекрасного раскрывается
для них через наблюдение природы, созидательной
деятельности человека, повседневной жизни и
поведения людей.
25

№
3 (40) 2021
Педагогика
Большие потенциальные возможности всестороннего
гармоничного развития личности ребенка заложены в
процессе воспитательно–образовательной работы с
детьми с особыми возможностями здоровья в условиях
прогулки.
Прогулка- обязательный элемент режима дня.
Основная задача педагогической работы воспитателя
на прогулке состоит в обеспечении
активной, содержательной, разнообразной, интересной
для детей деятельности.
Правильно организованные и продуманные прогулки
помогают осуществлять задачи всестороннего
развития детей. Прогулка должна дать ребенку
разрядку, снять напряжение после занятий и создать
у него жизнерадостное настроение, что обеспечивает
соответствующий эмоциональный тонус для успешного
физического и психического развития ребенка в
иных условиях и видах деятельности. В режиме дня
выделяется достаточное время для пребывания детей
на свежем воздухе, пребывание (прогулка) проводится
в рамках школы-интернат четыре раза в день. Прогулки
с детьми проводятся согласно расписанию школыинтернат.
В течение дня- одна большая прогулка и
три получасовые: утренняя прогулка и две вечерних
прогулки. Время проведения прогулок определено в
режиме дня, по которому работает учреждение и его
объем зависит от возраста детей и погодных условий.
Содержание прогулки должно соответствовать
физиолого-гигиеническим, педагогическим требованиям
во всех возрастных звеньях.
В структуру ежедневных прогулок обязательно
должно входить наблюдение, особое значение имеет
наблюдение за явлениями природы, за животным или
растительным миром. В каждом из видов наблюдений я
решаю конкретные воспитательные и образовательные
задачи. Перед каждой прогулкой я намечаю вид
наблюдения, его объект, продумываю организацию.
Каждая из обязательных компонентов прогулки
занимает по времени от 7-15 минут и осуществляется
на фоне самостоятельной деятельностью.
На прогулке наряду с общей работой осуществляется
индивидуальный подход к детям с различными целями:
-преодоление застенчивости;
-вовлечение его в детский коллектив;
-развитие наблюдательности;
-воспитание трудолюбия и трудовых навыков;
-развитие речи, коммуникативных навыков и умений;
-закрепление умений и навыков по различным
образовательным областям и т.д.
Организация детей на прогулку в школе-интернат
содержит следующие разделы: переодевание, беседа
по профилактике травматизма, развитие временной
и пространственной ориентировке, подвижные
игры, пешие прогулки, наблюдения за природой,
общественно полезный труд, коррекция эмоциональноволевой
сферы и межличностных взаимоотношений,
наблюдение за учащимися в свободной деятельности.
Организация на прогулку начинается в классе с беседы
по профилактике травматизма.
1. Профилактика травматизма.
В профилактике детского травматизма в школьной
образовательной организации взрослые должны
учитывать особенности развития и поведения ребенка
младшего школьного возраста во избежание травм во
время прогулки ее подготовки. Характерной чертой
детей с особыми возможностями любого возраста
является его стремление к личному познанию
окружающей действительности, их большая активность,
то и характер повреждений увеличен (это раны, ушибы,
растяжения). Поэтому необходимо развивать навыки
и умение ориентироваться в окружающей обстановке.
А так, как основным местом происшествия для них
становится территория школы, игры, дети увлекаясь
теряют над собой контроль могут получить травмы. В
предупреждении травм у детей существенное значение
имеет создание условий для предупреждения детского
травматизма-это:
• Знание детьми правил безопасного поведения во
время прогулки, у качель, в подвижных играх, на
детской площадке и их соблюдение;
• Умение детей быстро и правильно ориентироваться
в различных ситуациях;
• Умение детей обращаться за помощью к взрослым
в случае опасности;
• Умение детей проявлять интерес к собственной
безопасности и безопасности окружающих.
В классе мы проводим профилактические беседы о
том, как нужно спускаться по лестнице (не толкать и не
тянуть друг друга, придерживаться правой стороны и
перил, спускаться строго по лестнице спокойным шагом,
спустились, остановиться и дождаться остальных
идущих в стою. При выходе из здания первый ребенок
идущий в строю открывает и держит дверь дожидаясь
выхода всего класса.
Для учащихся с особыми образовательными
потребностями свойственно, чтоб им повторяли
неоднократно инструкции, поэтому перед каждым видом
деятельности воспитатель повторяет инструктаж.
Главная цель профилактических бесед- формирование
у воспитанников осознанного умения распознавать
травмоопасные ситуации и избегать их.
2. Переодевание.
Так как немаловажным фактором, влияющим на
здоровье ребенка, является его одежда, педагогический
коллектив школы-интернат проводит беседы с
родителями по вопросу одежды и обуви ребенка.
Они должны быть легкими, подходить по размеру, не
стеснять движений, соответствовать температурному
режиму и сезону. Воспитывая навык одеваться быстро
и правильно, в определенной последовательности
воспитатель учитывает индивидуальные особенности
детей.
Сбор на прогулку начинается с посещения туалетной
комнаты, по желанию. Важным моментом на прогулку
является одновременность и последовательность, т.е в
каком порядке следует начать одеваться: с колготок и
футболок и т.д. Дети должны одеваться по возможности
одновременно, чтобы в ожидании медлительного
ребенка более ловкий не успел вспотеть. Широко
используем в воспитательной работе соревновательный
метод, поощрения, а также раздельное одевание с
использованием загадок про какой- либо элемент
одежды, поговорок. Таким образом, учащиеся не только
готовятся к выходу на улицу, но и развивают память,
фантазию, навыки и умения, развивают речь.
3. Развитие пространственной и временной
ориентировки.
Нет ни одного вида деятельности в процессе обучения
и воспитания, в котором пространственная ориентировка
не являлась важным условием усвоения знаний,
навыков и умений, развития мышления воспитанников.
Под пространственным представлением понимается
представления об отношениях между объектами
пространства или между пространственными
объектами этих объектов. Они выражаются понятиями
о таких пространственных признаков предметов как:
форма, их протяженность (высокий-низкий, длинный-
26

Педагогика
№
3 (40) 2021
короткий), понятиям о направлениях (близко-далеко),
об их отношениях (ближе-дальше), о местоположении (в
середине), времени суток времен года, смена поколений.
Умение регулировать и планировать деятельность
во времени создает основу для развития таких
качеств личности, как организованность, собранность,
целенаправленность, точность, необходимых ребенку
при обучении в школе и в повседневной жизни.
4. Подвижные игры.
Структурным подразделением каждой прогулки
являются организованные взрослым подвижные игры
и игровые упражнения. Они проводятся ежедневно с
целью тренировки и закрепления двигательных навыков,
продолжительностью от 6-10 минут. С их помощью
на прогулке успешно решаются оздоровительные,
образовательные и воспитательные задачи. Навыки
и привычки выполнения разнообразных движений
формируются у детей при условии многократных
повторений. Учащиеся первого класса с интересом
играют в такие игры как: «Ручеек», «Айголек»,
«Ястребы и ласточки» и т.д, хорошо усваивая ход и
последовательность игр.
Перед тем как провести игру, мы с детьми еще раз
повторяем технику безопасности при подвижных играх.
Игры способствуют осознанию себя как личности,
развивают:
• память, внимание, мышление, воображение, речь;
• навыки совместной деятельности;
• способность понимать и выражать эмоциональные
состояние;
• соблюдать очередность в совместной
деятельности.
5. Пешие прогулки.
На фоне самостоятельно играющих детей педагог
может что-то рассказывать и показывать им,
пообщаться с детьми на интересную для них тему,
организовать индивидуальные игры-развлечения, для
одних организует игру с мячом, для других- упражнение
в равновесии, для третьих-спрыгивание с пеньков,
разучивание игрового упражнения; наблюдать с детьми
за каким- либо событием или явлением.
6. Наблюдения за природой.
Из наблюдений дети узнают об особенностях
сезонных изменений в природе, подмечают связи между
различными явлениями. Наблюдения вызывают у детей
интерес, ряд вопросов, на которые они хотят получить
ответ. Все это развивает наблюдательность, расширяет
представление об окружающем, воображение.
Ознакомление с окружающим способствует воспитанию
любви к родному краю, живой и неживой природе.
Первое, с чем встречается ребенок на прогулкеэто
огромный мир природы, с которым необходимо
знакомить, помочь понять, принять, полюбить и бережно
к нему относиться. Таким образом, основной метод
— обучения- это наблюдения. Наблюдения должны
быть не растянутыми по времени не более 7-10 минут,
яркими, интересными, содержательными, несущими
в себе новизну. Этому способствуют, во-первых, сами
объекты наблюдения и всплеск положительных эмоций
детей при их виде.
Во-вторых, образная речь взрослого, его умение
использовать стихотворные тексты, загадки, пословицы
и поговорки, которые воспринимаются детьми с большим
интересом, обогащают их словарный запас, развивают
эстетические чувства. Поддержание интереса к
ежедневным наблюдениям происходят за счет того, что
детям предлагается каждый раз новый
объект для непосредственного ознакомления.
Наблюдения:
• за живыми объектами (птицами, деревьями
лиственными и хвойными, кустарниками и т.д.);
• за неживыми объектами (солнце, облака, ветер,
снег, глубина снежного покрова, длительность дня
и т.д);
• за явлениями окружающей действительности
(труд взрослых, прохожие, транспорт и т.д).
На прогулках дети получают много непосредственных
впечатлений об окружающем, расширяется их кругозор,
углубляются знания и представления, развивается
наблюдательность и любознательность.
7. Общественно-полезный труд.
Следующим структурным компонентом является
выполнение детьми посильных трудовых действий.
В процессе их выполнения важно сформировать
положительное отношение, уважение к труду взрослого,
желание самому включиться в трудовой процесс, а затем
проявлять самостоятельность и инициативу. Несмотря
на то, что выполнение трудового задания по времени
занимает от 7 до 15 минут, детям интересно быть
рядом со взрослыми, чувствовать себя соучастником
творческих дел.
Важным компонентом которое я стараюсь использовать
со своими детьми после прогулки (непосредственно
классе) являются дидактические задания и упражнения,
которые служат закреплением наблюдений и трудовой
деятельности на прогулках, а также являются предметом
стимуляции детской активности. Они непродолжительны
занимают по времени не более 5 минут. Очень часто
дидактические задания переплетаются с трудовым
поручением. Например, собрали осенние листья, стало
чисто, из листьев стали делать аппликацию, разобрали по
форме, цвету, размеру. В ходе всей этой работы у детей
происходит активное накопление чувственного опыта,
развиваются наблюдательность, внимание, память.
Во время выполнения дидактических игр и заданий
совершенствуются пространственные ориентировки,
идет интенсивное обогащение словарного запаса.
8. Коррекция эмоционально-волевой сферы и
межличностных взаимоотношений.
Эмоциональная сфера младших школьников с
особыми возможностями проявляется в неустойчивости
настроений и эмоций, быстрой их смене, легком
возникновении эмоционального возбуждения, состояния
беспокойства. Так как у учащихся отсутствует интерес к
окружающему, не возникает потребность в общении, это
отражается на познавательном и личностном развитии.
Поэтому эмоциональный контакт со взрослыми, и
взаимодействие коллектива в коммуникативных играх
необходим детям с целью сохранения, поддержания и
обогащения уровня культуры. Для этого мы применяем
такие игры как: «Кто вперед»
Цель игры: развитие быстроты и ловкости, умение
опережать не используя силу и грубость.
«Я хороший»
Цель игры: развивать у детей чувства собственного
достоинства, научить видеть в себе положительные
стороны.
«Коробка добрых поступков»
Цель игры: воспитание у детей доброжелательного
отношения друг к другу, создание положительного
эмоционального настроения в детском коллективе.
9. Наблюдения за учащимися в свободной
деятельности.
Обращая внимание на каждого ребенка, воспитатель
27

№
3 (40) 2021
Педагогика
постоянно должен держать в поле зрения всех учащихся
класса, следить за тем, чтобы все дети были заняты,
чтоб никто не озяб или не перегрелся, следить за
настроением и поведением. Тех детей, кто много бегает,
он привлекает в более спокойные игры. Так создаются
хорошие условия для всестороннего развития и
воспитания детей младшего звена на прогулке.
Завершение прогулки.
• За несколько минут до завершения прогулки
воспитатель должен предупредить детей об этом.
Напомнить собрать оборудование (мячи, обручи).
• Далее, напомнить, чтобы дети построились в
колонну по парам (мальчик с девочкой)
• Перед входом в помещение напомнить, о
необходимости вытирать ноги перед входом
в здание, правила поведение в коридоре,
раздевалке.
• В раздевальной комнате проследить за тем,
чтобы все учащиеся повесили свою верхнюю
одежду, оказывали посильную помощь слабым
одноклассникам.
• В классе раздеваются дети тихо, без шума,
аккуратно складываю вещи и убирают на полочки
в шкаф. Переобуваются, убирая уличную обувь в
определенное место, приводят свой внешний вид
в порядок.
• Моют руки.
• В классе сделать небольшой вывод, задавая
вопросы детям:
- за кем или чем сегодня наблюдали?
- назови игру в которую играли, озвучь правила игры,
- понравилась ли вам прогулка? и т.д.
Подготовка к прогулке
1. Определить вид прогулки.
2. Установить цель.
3. Разработать маршрут, ознакомиться с ним.
4. Выбрать место проведения.
5. Определить затраты времени на прогулку.
6. Разработать задание.
7. Наметить виды деятельности учащихся.
8. Составить конспект прогулки.
Требования к организации прогулки
1. Предупредить о прогулке заранее, чтобы одежда и
обувь соответствовали погоде.
2. Сообщить цель прогулки.
3. Рассказать о маршруте и заданиях.
4. Указать порядок следования по маршруту.
5. Назначить ответственных.
6. Провести инструктаж по ТБ.
Виды прогулок и их организация в коррекционно -
образовательных учреждениях
1. Прогулка - наблюдение за
• сезонными изменениями в природе;
• особенностями растительного мира;
• жизнью домашних и диких животных;
• трудом и отдыхом людей.
2. прогулка-задача, направленная на решение
какой-нибудь практической задачи. Например,
предлагается определить:
• расстояние;
• величину предмета;
• высоту предмета;
• его цвет;
• крутизну склона;
• направление и скорость ветра.
3. прогулка-поиск, во время этой прогулки учащиеся
получают задание отыскать:
• лекарственные травы;
• сеянцы;
• семена деревьев;
• природный материал для гербария, коллекции и т.д.
4. прогулка - поход на
• скорость;
• выносливость;
• дисциплину;
• внимание;
• ориентирование на местности.
5. прогулка - фантазия должна представить
возможность:
• сделать фотосессию;
• изготовить поделку из природного материала;
• сплести венок, корзину;
• составить букет из листьев, цветов, веток;
• придумать рассказ, составить описание.
6. прогулка - экскурсия, ставит перед воспитателем
самые разнообразные задачи. Познакомить и показать:
• местные достопримечательности;
• различные предметы и объекты;
• редкие цветы, деревья, кустарники;
• заметить «следы» хорошего или плохого поведения
человека .
7. прогулка-практикум, предусматривает закрепление
знаний и умений учащихся:
• по правилам дорожного движения;
• по технике безопасности;
• по трудовым навыкам;
• по ориентированию;
• по культуре поведения.
8. комбинированная прогулка проводится в
сочетании с
• играми;
• спортивными занятиями;
• трудом;
• экскурсионной работой.
Структурные компоненты прогулки
1. Наблюдение, рассматривание
2. Трудовые поручения, трудовая деятельность;
3. Двигательная активность: Подвижные, спортивные
игры и игровые упражнения.
4. Индивидуальная работа по развитию ОВД
(основные виды движений). Индивидуальная
работа по разным направлениям развития
воспитанников. (Развития речи, познавательное
развитие);
5. Игровая и самостоятельная деятельность детей.
Виды наблюдения:
1. Кратковременные - организуются для
формирования о свойствах и качествах предмета
или явления;
2. Длительные – организуются для накопления
знаний о росте и развитий растений и животных, о
сезонных изменениях в природе.
Трудовое обучение в специальной (коррекционной)
школе – это управляемый педагогический процесс
познания определенной профессиональной – трудовой
области, организованный способ подготовки к
профессионально – трудовой деятельности учащихся с
нарушением интеллекта.
Организация двигательной активности.
Ведущее место на прогулке отводится играм,
преимущественно подвижным. В них развивается
основные движения, снимается умственное напряжение,
воспитываются моральные качества.
Подвижная игра может быть проведена в начале
прогулки, если образовательная деятельность была
28

Педагогика
№
3 (40) 2021
связана с долгим сидением детей. Если же они идут
гулять после музыкального или физкультурного занятия,
то игру можно провести в середине прогулки или за
полчаса до её окончания.
Методические рекомендации к проведению
прогулок.
Прогулка является важным моментом,
предупреждающим переутомление детей,
восстанавливающим их работоспособность.
В течение дня режим школы предусматривает
проведение трёх прогулок:
Утром (до начало уроков);
В середине дня (между учебными занятиями);
В конце дня.
Специфика и характер прогулок:
Утренняя прогулка непродолжительная, как и утренняя
зарядка, обеспечивает бодрость и готовность к
продуктивным учебным занятиям.
Вторая прогулка является паузой, имеющей в виду
восстановление сил, снятие умственного и физического
утомления, повышение работоспособности учащихся.
Третья прогулка проводится после всех школьных
занятий. Это прогулка - отдых.
Наиболее важной, требующей серьёзного
продумывания, является вторая прогулка.
Она должна быть чётко организованной, и в то же
время ребёнок психологически должен чувствовать
себя свободным. Он должен подвигаться, отвлечься
от учебных дел, но вместе с тем прогулка не должна
физически утомлять и возбуждать ребёнка.
Во время прогулки можно:
• Проводить наблюдения;
• Проводить беседы;
• Выполнять различные практические задания.
Однако интеллектуальная нагрузка должна быть
умеренной. Она даётся детям в непринуждённой,
занимательной беседе.
Общий стиль прогулки должен быть спокойным,
доброжелательным, дружелюбным. Особое внимание
следует обращать на то, как дети общаются друг с
другом.
Разминка ума.
1. Как зовут министра образования РК?
(Аймагамбетов Асхат Канатович – министр
образования и науки РК)
2. Назовите виды прогулок. (Традиционная;
тематическая; целевая; экскурсия; поход, пеший
переход).
3. «Аукцион педагогических идей». Командам
предлагается написать за 1 минуту и потом назвать
как можно больше новых слов, словосочетаний,
понятий, с которыми ассоциируется слово
«Прогулка».
4. «Давай понаблюдаем». Командам предлагается
составить план наблюдения за ветром, за
листопадом, за птицами.
29

№
3 (40) 2021
ДЛЯ ЗАМЕТОК
30

№
3 (40) 2021
ДЛЯ ЗАМЕТОК
31

№
3 (40) 2021
ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР!
"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education.
Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар
мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы
№14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.
Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының
тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері
үшін).
Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.
Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ
елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың,
әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ
жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.
Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ
жоспарлары қабылданады:
Жаратылыстану ғылымдары;
Гуманитарлық ғылымдар;
Әлеуметтік ғылымдар;
Техникалық ғылымдар;
Экономикалық ғылымдар;
Педагогикалық ғылымдар;
Білім беру мәселелері.
Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар
жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.
ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:
Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft
Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4
форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы
жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен
жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады.
Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала
мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады.
Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме
(цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер,
таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып,
мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде
жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек.
Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны
жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға
құқылы.
Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып,
eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.
Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден
өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде
түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет
қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.
Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат
береді.
Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық
сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына
келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Редакцияның мекенжайы:
071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3
32

D E A R C O L L E A G U E S !
Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication
in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on
registration of a periodical printed publication„ 14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment and
Development of the Republic of Kazakhstan)
Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications is
scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).
Area of journal’s distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.
The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, doctoral,
masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of Kazakhstan, the
Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.
Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, written
in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:
Natural Sciences;
Humanitarian sciences;
Social Sciences;
Technical sciences;
Economic sciences;
Pedagogical sciences;
Issues of The Education.
Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted
together with the author’s works. The number of authors should not exceed 5 people.
REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:
The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New Roman
12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right - 1,5 cm, top
and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the author’s name (in full), the
name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the page in bold. The text of the work is
written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in the end. Literature is specified in the order
mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in square brackets indicate the source page (example:
[1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, other Illustrations and inserts are recommended to perform
using computer editors and post the article as they are mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian
and English, the work should include a brief abstract, written in English or Russian (Kazakh) language.
The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of the
journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation of the
Republic of Kazakhstan.
Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian education.
Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by email eruditgroup@
gmail.com.
Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is allowed in the
format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, if the authors of three
(3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. Low quality photos, as
well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication.
All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal "Еуразия
білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
On all matters concerning the publication of papers in the journal
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
please contact the Educational Research Centre
"ERUDIT" by phone:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Editorial Office Address:
45/3 Uranhayev St., Semey, 071400
33

УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!
Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации в
международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"
(свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 14.11.2014 г.
выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)
Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая направленность
публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для учреждений
образования и науки).
Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.
Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, докторантов,
магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников учреждений образования
и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, Грузии, Турции, Китая и стран
Евросоюза.
К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки
уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:
Естественные науки;
Гуманитарные науки;
Социальные науки;
Технические науки;
Экономические науки;
Педагогические науки;
Вопросы образования.
От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, принимаются
наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.
ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:
Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft Word
шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице формата А4
с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными отступами в 1 см. С
середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования его места работы (учебы),
должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. После заголовка через один
интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список использованной литературы. Литература
указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае использования цитат, в обязательном порядке в
прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: [1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы,
диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется выполнять с помощью компьютерных редакторов и
размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если работа написана на ином языке, кроме казахского, русского
и английского, к работе прилагается краткая аннотация, написанная на английском или русском (казахском) языке.
Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике журнала
и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему законодательству Республики
Казахстан.
Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian
education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных автора(-ов) на
электронный адрес eruditgroup@gmail.com.
Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается сканированная
копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, выполненной в виде портретной
фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается одна коллективная фотография,
сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также те, на которых нельзя различить лица
авторов, к публикации не принимаются.
Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом
журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".
По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале
"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" обращайтесь в
Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:
8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Адрес редакции:
071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3
34

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor
Azamat Azatov
Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /
Design and Desktop Publishing
Indira Akhmadiyeva
Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:
07.09.2021
Пішіні / Формат / Format
60х84 1/8
Тираж / Copies
100 дана / экземпляров / number
Тапсырыс / Заказ / Order No
1165
Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.
Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.
Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.
Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.
При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.
While using materials reference to the journal is obligatory.
Редакция мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address
071400
Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.
г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.
Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.
Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25
e-mail: eruditgroup@gmail.com
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,
ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,
№14770-Ж куәлігі берілген
Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,
информатизации и информации Министерства по инвестициям
и развитию Республики Казахстан
№14770-Ж от 24.11.2014 г.
Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,
Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж
Басылды / Напечатано в / Journal is published
«ImPress» баспасы / Издательство «ImPress» / Publishing house «ImPress»
071400 Семей қаласы, Найманбаева к-сі 163, 2 офис
г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2
Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2
Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56
35

37