Eurasian education №4 2020

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық

журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің

түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық

зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,

педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық,

жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу

жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен

бөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,

сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный

научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и

эмпирические исследования представителей различных школ и направлений

Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации

образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных,

естественных наук, а также распространение передового

опыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,

студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International

journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan

schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of

education and research works in the field of social sciences and humanities and natural

sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,

university students, and all those who interested in humanities.

97

«ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ»

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал

Международный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal

№

4 (35) 2020

ШЫҒУ ЖИІЛІГІ

ПЕРИОДИЧНОСТЬ

PERIODICITY:

айына бір рет

один раз в месяц

1 time per month

МЕНШІК ИЕСІ

СОБСТВЕННИК / OWNER:

«Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОР

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

EDITORIAL - IN CHIEF:

Арафат Мамырбеков

Arafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢ

ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ

ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

ASSISTANT EDITOR:

Азамат Азатов / Azamat Azatov

Қазақстан Республикасы

Инвестициялар және даму

министрлігінің

Байланыс, ақпараттандыру

және ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановке на

учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации

Министерства по инвестициям

и развитию Республики

Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of

Investment and Development

of the Republic of Kazakhstan,

Communication and Information

Committee 24.11.2014.

Certificate No. 14770-Ж.

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /

THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:

0 7 1 4 0 0

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2

қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2

этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd

floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25,

e-mail:

eruditgroup@gmail.com

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор

Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор

Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы

Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің

профессоры (Түркия)

Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің

қауымдастырылған профессоры (АҚШ)

Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,

қауымдастырылған профессор.

Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор

Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.

Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.

Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)

Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор

(РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы

Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры

(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.

Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор

(Россия)

Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор

Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.

Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале

(Турция)

Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского

государственного университета (США)

Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный

профессор.

Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор

Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.

Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.

Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)

Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей

Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного

университета (США)

EDITORIAL BOARDERS:

Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor

Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university

(Turkey)

Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)

Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)

Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences

Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor

Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences

Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)

Karlygash Aubakirova, PhD student.

Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor

Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor

Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF)

Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.

Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)

Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)

Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.

Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

ҚОЛДАНБАЛЫ ҒЫЛЫМ ПРИКЛАДНАЯ НАУКА APPLIED SCIENCE

Умарбеков С.С. Технологическая схема производства высокоточного инженерно-геодезического нивелирования

........................................................................................................................................................................................4

ГЕОГРАФИЯ ГЕОГРАФИЯ GEOGRAPHY

Хакимова М.С., Шығыс Қазақстан облысы ландшафттарының құрылымы..................................................................7

ГЕОГРАФИЯ - ТАРИХ ГЕОГРАФИЯ - ИСТОРИЯ GEOGRAPHY - HISTORY

Кешилбаева Г.С., Шығыс өңірінің өлкетану ісінің дамуындағы Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің

қызметі..........................................................................................................................................................................9

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Тоқтамыс Қ.Қ., «Ұлпан» романындағы рәсімдік тілдік бірліктердің аудармада берілуі....................13

Баймурзина О.А. Абай Құнанбайұлының «Жаз» өлеңін орыс және ағылшын тілдеріне аударудағы ерекшеліктер

.......................................................................................................................................................................................................16

Жаксалыкова А.С. Эпитеттердің көркем аудармада берілуі.........................................................................19

ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ LITERARY CRITICISM

Жолдыханова А.С. Роль и место дневников в творчестве М.М.Пришвина............................................22

АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА СПЕЦИАЛЬНАЯ ПЕДАГОГИКА SPECIAL PEDAGOGICS

Давтян С.Р. Формирование в семье способности ориентировки в пространстве у дошкольников с нарушением

зрения.................................................................................................................................................................25

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Минасян К. Социально-педагогические пути создания ситуации успеха в начальной школе............28

Шулембаева К.Қ., Турукпаева Ж.У. «Қош келдің, ЖАҢА ЖЫЛ!» мерекелік іс-шарасының жоспары

........................................................................................................................................................................................30

2

№

4 (35) 2020

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы

дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын

арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен

нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды

дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер

күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары

білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде.

Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар

мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында

өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін

маман болуға итермелейді. Сол себепті де

ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби

біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында

әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы

шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі

тиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар

түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де

жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе

алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың

ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде

таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің

кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді

әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

3

№

4 (35) 2020

Прикладная наука

Мақалада инженерлік құрылымдар мен жабдықтардың құрылысы мен

пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін I, II, III және IV кластардағы мемлекеттік

нивелирлеу өндірісінің ағымдағы жағдайының аналитикалық материалдары

берілген. Зерттеудің мақсаты - III және IV кластарды күйге

келтіру және тегістеу үшін электронды тахеометрлерді, сондай-ақ

1 және 2 санатты инженерлік-геодезиялық нивелирлеу көмегімен қысқа

(250 м дейін) сәулелерді тригонометриялық нивелирлеу әдісін жетілдіру.

В докладе представлены анализы современного состояния производства

государственного нивелирования I, II, III и IV классов для обеспечения строительства

и эксплуатации инженерных сооружений и оборудования. Целью

исследования является совершенствование методики тригонометрического

нивелирования короткими (до 250 м) лучами с применением электронных

тахеометров для выполнения государственного нивелирования III и IV классов,

а также инженерно-геодезического нивелирования 1-го и 2-го разрядов.

УМАРБЕКОВ СМАҒҰЛ

СОЛТАНҒАЗЫҰЛЫ

Сибирский государственный

университет геосистем и

технологий

In the presented analytical materials of the current state of production

of state leveling of I, II, III and IV classes to ensure the construction and

operation of engineering structures and equipment. The aim of the research

is to improve the method of trigonometric leveling of short (up to 250 m) rays

using electronic tacheometers for state and leveling of III and IV classes,

as well as engineering and geodetic leveling of the 1st and 2nd categories.

Технологическая схема производства высокоточного инженерногеодезического

нивелирования

Одним из основных источников ошибок при выполнении высокоточного нивелирования является влияние вертикальной

рефракции. Степень и характер влияния вертикальной рефракции на одиночный визирный луч при геометрическом

нивелировании с применением нивелира с оптическим микрометром достаточно хорошо изучены. Для

уменьшения этого влияния на результаты высокоточного нивелирования в нормативном документе [1] оговорены

требования для выполнения нивелирования. Так при нивелировании I класса высота визирного луча над подстилающей

поверхностью должна быть не менее 0,8 м, а при длине визирного луча до 25 м она может быть уменьшена

до 0,5 м. При нивелировании II класса высота должна быть не менее 0,5м, а при длине визирного луча до 30 м она

может быть уменьшена до 0,3 м. При этом необходимо отметить, что регламентируемая высота визирного луча

над подстилающей поверхностью установлена из расчёта того, что нивелирование выполняется, в основном, в

солнечную погоду, когда влияние рефракции проявляется в большей степени.

Кроме высокоточного государственного нивелирования I и II классов, выполняемого в чисто полевых условиях,

оно также выполняется в городах и на промышленных площадках, где общие условия его производства часто существенно

отличаются между собой. Например, высокоточное нивелирование в городах производится в условиях

влияния вибрации на нивелир от движущегося транспорта, а визирный луч может проходить над разной подстилающей

поверхностью даже на одной нивелирной станции: твёрдый грунт, травяной покров, асфальт, бетонное

покрытие. На промышленных площадках визирный луч также проходит над разной подстилающей поверхностью,

включая различные трубопроводы и элементы строительных конструкций.

Указанные условия выполнения измерений имеют место и при выполнении нивелирования цифровыми нивелирами.

Кроме того, с учётом принципа работы этих нивелиров влияние вертикальной рефракции на получаемые результаты

следует ожидать несколько иным, чем при выполнении измерений оптическими нивелирами. В цифровом

нивелире понятие визирного луча несколько иное, чем в оптическом нивелире.

При выполнении нивелирования оптическими нивелирами отсчитывание по рейке Р (рис. 1,а) производится горизонтальной

визирной осью Оb.

а) оптический нивелир б) цифровой нивелир

Рис 1. Принцип взятия отсчета по рейке

В этом случае влияние вертикальной рефракции на отсчет «b» по рейке будет происходить слоем воздуха, расположенным

по направлению визирной оси и ниже нее. Если нивелирование выполняется цифровыми нивелирами,

то отсчитывание (считывание штрих-кода) производится угловым d полем зрения (рис. 1,б). В этом случае если

предположить, что высота Вb визирного луча оптического нивелира и Вb1 цифрового будут одинаковы, то тем не

менее во втором случае лучи Оb’ и Оb’1, образующие угол α, будут находиться на разных высотах относительно

подстилающей поверхности. Следовательно, при одинаковом горизонте инструмента и равных условиях влияние

рефракции на луч Оb и на пучок лучей в угловом секторе α будет разным.

В связи с этим считаем необходимым привести результаты наших исследований по влиянию вертикальной реф-

4


№

4 (35) 2020

ракции на результаты нивелирования, выполняемого цифровыми нивелирами, которые, на наш взгляд, будут способствовать

внесению дополнений в существующий нормативный документ.

Для определения степени этого влияния нами были выполнены исследования для следующих характеристик

подстилающей поверхности: травяной покров высотой 5-10см и твёрдое покрытие в виде смеси песка и щебня.

Исследования выполнялись в июне-сентябре 2017-2019гг. при следующих метеорологических условиях: в солнечную

погоду, при переменной облачности, в пасмурную погоду иногда при небольших кратковременных дождях.

Температура воздуха находилась (изменялась) в пределах 6 28 C C; резкие порывы ветра отсутствовали. Для

выполнения измерений применялись нивелиры Dini 12.

Перед началом исследований были предприняты меры по ослаблению основных ошибок нивелирования, таких

как влияния перемещения наблюдателя на положение системы «цифровой нивелир-штрих-кодовая рейка», ослабления

влияния наклона штрих-кодовых реек, исключения попадания засветок от лучей

Солнца в объектив нивелира и др. Профиль подстилающей поверхности был равнинный, а также имеющий уклон

(подъем в сторону рейки).

Исследования включали в себя две программы.

Первая программа. При реализации первой программы определялось влияние рефракции на изменения отчёта

по штрих-кодовой рейке в течение всего дня при расстоянии до неё 15, 30 и 50м и высоте визирного луча над подстилающей

поверхностью для каждого из этих расстояний 50 и 70 см. Ежедневно, перед началом измерений и по

их окончании определялось значение угла i.

Исследования при солнечной погоде и переменной облачности. Измерения при солнечной погоде и переменной

облачности выполнялись в июне и июле и начинались спустя 10-15 мин после восхода Солнца и заканчивались

также за 10-15 мин до его захода. Температура в утренние часы была равна 10 16 C , а в вечерние 20 27 C . Осадки

в данный период были кратковременными и незначительными. Общий период выполнения измерений 18 дней

(10 дней травяной покров и 8 дней твёрдое покрытие). Высота визирного луча над подстилающей поверхностью

устанавливалась подбором формы рельефа и изменением горизонта нивелира. Отчёт по рейке состоял из трёх

последовательных отчётов с последующим их осреднением, интервал между получением осреднённых отчётов

был равен 6-7мин. Первый осреднённый отчёт принимался как исходный. Результаты исследований следующие.

1. Расстояние 15 м. На равнинном участке (превышения между нивелиром и рейкой были в пределах 0,2-0,3 м)

для обоих типов подстилающей поверхности при высоте визирного луча 50 см после восхода Солнца в течение

1,0-1,5 часа наблюдается увеличение отчётов по рейке на 0,04-0,15 мм. Затем увеличение отчётов прекращается

и в течение дня наблюдаются изменение отчётов практически симметрично относительно среднего положения.

Перед заходом Солнца наблюдается уменьшение отчётов практически на такую же величину. При высоте визирного

луча 70 см для обоих типов подстилающей поверхности увеличения отчётов по рейке не превышало 0,12

мм. Затем также в течение дня наблюдаются изменение отчётов практически симметрично относительно среднего

положения. Перед заходом Солнца также наблюдается уменьшение отчётов практически на такую же величину.

На наклонном участке (превышения между нивелиром и рейкой были в пределах 1,2-1,4 м) изменения отчётов по

рейке были практически такими же.

2. Расстояние 30м. При данном расстоянии для травяного покрова на равнинном участке увеличение (в дальнейшем

и уменьшение) отчётов по рейке в периоды восхода и захода Солнца было в пределах 0,18-0,26 мм, а для

твёрдого покрытия о,24-0,32 мм. Для наклонного участка в утренние и вечерние часы наблюдалось изменение

отчётов примерно на 20-30% больше, чем на равнинном участке. В течение дня также наблюдалось практически

симметричное изменение отчётов по рейке относительно среднего положения.

Увеличение высоты визирования до 70 см практически не приводит к изменению характера и величины изменения

отчётов.

3. Расстояние 50 м. При данном расстоянии для травяного покрова и для твёрдого покрытия на равнинном участке

увеличение (уменьшение) отчётов по рейке в периоды восхода и захода Солнца было в пределах 0,46-0,68 мм,

а на наклонном участке 0,52-0,76 мм. Также в течение дня наблюдалось практически симметричное изменение

отчётов по рейке относительно среднего положения.

Увеличение высоты визирования до 70 см также практически не приводит к изменению характера и величины

изменения отчётов. Осреднённый график изменения отчётов для интервалов в 1 час при солнечной погоде и переменной

облачности для всех дней наблюдений приведен на рис. 2.

Рис. 2. Влияние вертикальной рефракции на цифровое нивелирование

Исследования при пасмурной погоде.

Измерения при пасмурной погоде выполнялись в июле-сентябре, они начинались сразу после восхода Солнца и

заканчивались практически с его заходом. Общий период выполнения измерений 12 дней (7 дней травяной покров

5

№

4 (35) 2020


и 5 дней твёрдое покрытие.). Температура в утренние часы была равна 8 16 C, а в вечерние 18 24 C. Осадки в

данный период иногда были в виде мелкого дождя и периодическими.

Результаты исследований следующие.

На расстояниях 15, 30 и 50 м в течение дня изменение отчётов по рейке относительно среднего положения было

небольшим (примерно на 20% меньше, чем при солнечной погоде) и симметричным.

Вторая программа. Во второй программе исследований определялась величина изменения превышения на станции

также при расстояниях до реек 15, 30 и 50 м и высоте визирного луча над подстилающей поверхностью 50 и

70 см.

Реализация второй программы выполнялась параллельно с первой программой для тех же условий производства

измерений: внешних условиях, длине и высоте визирного луча, травяном покрове и твёрдом покрытии.

Исследования выполнялись следующим образом. Спустя 15-20 мин после восхода Солнца 15 раз измерялось

превышение, среднее из которых для данного дня принималось за исходное. Затем в течение всего дня с интервалом

8-10мин превышение измерялось три раза и из них находилось среднее. Исследования заканчивались перед

заходом Солнца или сразу после его захода. Величина влияния вертикальной рефракции оценивалась по разности

превышений, измеренных в течение всего дня и исходным превышением.

Результаты исследования при солнечной погоде и переменной облачности.

1. Расстояние 15 м. На равнинном и наклонном участках, а также при

двух высотах визирования изменение превышений в течение всего дня является незначительным, и оно находится

в пределах 0,03-0,08 мм.

2. Расстояние 30 м. В течение всего дня изменение величины превышения относительно исходного составляет

0,07-0,10 мм.

3. Расстояние 50 м. В течение всего дня изменение величины превышения относительно исходного составляет

0,08-0,18 мм (с учётом ошибок собственно измерения превышения)

6

География

№

4 (35) 2020

Мақалада Шығыс Қазақстан облысында 57 ландшафт

анықталғандығы туралы, сонымен қатар ландшафттарының

құрылымы анықталып, сипаттама берілген. Шығыс

Қазақстан облысының ландшафт картасы жасалған.

В статье описывается выявление 57 ландшафтов Восточно-Казахстанской

области, а также структура ландшафтов. Разработана

ландшафтная карта Восточно-Казахстанской области.

The article describes the identification of 57 landscapes of the

East Kazakhstan region, as well as the structure of landscapes. A

landscape map of the East Kazakhstan region has been developed.

ХАКИМОВА МАДИНА СЕРІКҚЫЗЫ

Семей қаласының Шәкәрім атындағы

мемлекеттік университетінің

магистранты

Шығыс Қазақстан облысы ландшафттарының құрылымы

Шығыс Қазақстан облысының географиялық жағдайы

бірегей. Ол Еуразия континентінің орта тұсында үлкен

аумақты Батыс Сібір жазығы, ОртаАзияны қамтитын

Ертіс өзенінің жоғарғы алабын алып жатыр [1].

Қазақстанның Шығыс өңірінің ландшафттары қоңыржай

белдеудің жазықты және таулы аймақтық типтеріне жатады.

Жазық аймақтарындағы ландшафттары зоналы, таулы

аймақтардағы ландшафттары азоналы болып келеді,

биіктік белдеулігі бойынша жүйеленеді. Қазақстанның

Шығыс өңірін қамтитын Шығыс Қазақстан облысының

аумағы Қазақтың ұсақ шоқысы, Каспий-Тұран жазығы

және таулы болып келетін Оңтүстік Сібір физикалық-географиялық

елдеріне жататын қоңыржай белдеудің орманды

дала, дала, шөлейтті, шөлді ланшафт¬тармен

ерекшеленеді. Әрбір физикалық-географиялық ел,

провинция, аймақ (облыс), аудан, т. б. таксономиялық

бірліктерге жіктеледі. Құмды жерлерде өсетін реликті

таспалы қарағай орманы Павлодар, Семей өңірлерінде

ғана кездеседі. Бұл реликті ландшафттар ерте заманнан

жаңа дәуірге жеткен және сирек кездесетін табиғи нысандар[2].

Шығыс Қазақстан облысының жер бедері пішіндері әркелкі,

жазықты өңірдің ландшафттары біртіндеп батыстан

шығысқа қарай төбелі, шоқылы, тау алды биік таулы

болып алмасып отырады.

Горизонтальды шөл зонасы, солтүстік-батыстан осындай

шөл дала зонасы Сауыр-Тарбағатайдың биік тау

алды ойпатындағы вертикальды шөл далалы зонаға

ауысады. Бұл көзқарас бойынша Зайсан провинциясы

біріңғай емес, бірақ толығымен құрғақ климатымен,

жоғары инсоляциясымен, аз бұлттылығымен, ыстық

жазымен және өте суық, аз қарлы қысымен ерекшеленеді.

Өсімдік жамылғысына тоқталсақ ксерофитті (жусанды-дәнді,

жусанды-тұзды, шөл далалы және шөлді)

әрі горизонтальды ылғал сүйгіш галофитті және псаммофитті

өсімдіктерге тән келеді. Биік таулы шалғынды зона

немесе белдеу, абсолютті биіктігі 1800-2000 м. Батыс

Тарбағатай жотасының су айырықтық бөлігі жатады. Ол,

негізінен, субальпілік және альпілік таулы-шалғынды топырақтарда

субальпілік кей бөліктерінде альпілік аласа

шөптесінді шалғын¬дарымен ерекшеленеді.

Таулы дала зонасы, Алтайдың таулы өлкелерінде,

Қалба тауының оңтүстік-батыс беткейлерінде Батыс

Тарбағатайтың орта және аласа таулы жолақтарында,

сонымен бірге Шыңғыстауда байқалады. Таулы дала

зонасы мынадай бел¬деулерге: шалғынды дала, далалық

қоңыржай-ылғалды, құрғақ дала, шөл далалы болып

бөлінеді [3].

Шығыс Қазақстан облысының ландшафттың картасы

Веселова Л.К. , Гельдыева Г.В. құрғын Қазақстанның

ландшафттың картасынан алынды (Cурет 1) [3].

Сурет-1 Шығыс Қaзaқстaнның ландшафт кaртaсы

Шығыс Қазақстан облысы ландшафттың картасында

57 ландшафт белгіленді.

• Кенді Алтай ландшафттары. Абсолюттік

биіктіктері батысында 300-400 м-ден шығысқа

қарай 2000-2500 м-ге дейін өзгереді. Кенді

Алтай аумағының 12%-ын жазық және 88%-

ын таулы ландшафттар кластары алып жатыр.

Территориясын ландшафттың бірнеше типіне

бөлуге болады, олар: далалық, орманды далалық,

орманды, орманды-шалғынды, таулы-шалғынды

және нивальды ландшафт типтері.

• Оңтүстік Алтай ландшафттары. Оңтүстік Алтай

– ландшафттық-географиялық жағынан кәдімгі

таулы аймақ болып есептеледі: Оңтүстік Сібір таулы

белдеуінің оңтүстік-батысында орналасқан. Шығысында

бірте-бірте Моңғолияның таулы-шөлейтті

ландшаф¬тарымен ұласады.Оңтүстік Алтайдағы

таулы-шалғынды ланшафттар 1900-2600 м биіктік

7

№

4 (35) 2020

аралығында таралған.

• Зайсан қазаншұңқыры ландшафттары. Зайсан

тауаралық ойысының ланшафттық құрылымы ұзақ

уақыт бойында қалыптасты. Оның аумағында ланшафттық

келесі типтері орналасқан: шөл, шөлейт,

далалық және сайлық ландшафттар.Шөл типті

ландшафттар ойыстың 40% дайын алып жатыр.

Зайсан ойысының орталық бөлігі өте құрғақ, ыстық

климатпен ерекшеленеді.

• Сауыр-Тарбағатай тауларының ландшафттары.

Сауыр-Тарбағатай таулары Алтайдан

оңтүстікке қарай орналасқан көрші тау жоталарымен

бірге біртұтас тау жүйесін құрайды. Солтүстігінде

Зайсан қазаншұңқыры, ал оңтүстігінде Алакөл

қазаншұңқыры жатыр.Тарбағатай таулары Зайсан

қазаншұңқырының оңтүстік және оңтүстік батысында

орналасқан. Тарбағатай бірін-бірі жалғастыратын

бірнеше жота¬лардан тұрады. Ең биік шыңы

Тастау (2992 м).

• Қазақтың ұсақ шоқысы. Қазақстанның аумағына

Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс бөлігі кіреді.

Шыңғыстау антиклинорийінің сілемдері Арқалық,

Мыржық, Қызылтау, Жылытау, Дегелең, Абралы,

Ақшоқы, Арқат, Делбегетей, Семейтау тау жоталары

түрінде созылып жатыр. Жерінің салыстырмалы

География

биіктігі, шамамен алғанда, 700-900 м-ден аспайды.

Ландшафттық қабаттар да заңды түрде аумақтық

жағдайда таралады.

• Ертіс бойы жазығы. Батыс Сібір ойпатының

оңтүстік-батысында орналасқан. Жазық теңіз деңгейінен

140-170 м биіктікте орналасқан. Қазақтың

ұсақ шоқысына таман биіктік 180-200 м дейін

көтеріледі. Ертіс өзені бұл аумақта орогидрографиялық

ось рөлін атқарады. Басты аймақтық

морфоқұрылымды Ертіс бойы жазығы-синеклиза

құрайды.Ертістің сол жағалауында құрғақ даланың

жартылай гидроморфты ландшафт-тары

қалыптасқан. Грунт сулары 4-6 м тереңдікте орналасқан,

олардың минерелдану деңгейі 5-7 г/л,

соған байланысты сол жағалау террасаларында

сортаңды-шалғынды-далалық ландшафттар кешені

орналасқан [2].

Шығыс Қазақстанның ландшафттық

құрылымына талдау жасау арқылы,

ландшафт дифференциа-циясына негізінен

морфоқұрылым әсер ететіндігі байқалды.

Ландшафттардың жекелеген түрлерін, ауданын

есеп-теу арқылы Шығыс Қазақстанның табиғи

жағдайлары-ның табиғат кешендерінің мол

жиынтығын қалыпта-стыруға мүмкіндігі бар

екендігін байқауға болады.

Әдебиеттер:

1. «Шығыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы. Редакцияны басқарған Жақып Б.Ө. – Алматы: «Қазақ

Энциклопедиясы», 2014. – 848 б.

2. Үйсінбаев Б. С. Шығыс Қазақстанның географиясы. Семей, 2000.

3. Тоқмағанбетов условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана. Алматы, Наука, 1978

4. Веселова Л.К , Гельдыева В.А. Ландшафты Қазақстана. – Алма-Ата, Науыка, 1992. – 173с.

8

География – История

№

4 (35) 2020

КЕШИЛБАЕВА ГУЛЬНАЗ

СЕРИКОВНА

Семей қаласының Шәкәрім

атындағы мемлекеттік

университеті

Ұсынылып отырған мақалада Шығыс Қазақстан өңірінде өлкетану ісінің

дамуы, Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің қазақ тарихын

зерттеудегі қызметі мен қосқан үлесі жан-жақты сараланып, баяндалады.

Қазақ тарихын зерттеу ісінде Орыс географиялық қоғамының қызметі мен

қосқан үлесі айрықша маңызды. Өйткені құрылған уақытынан бастап қыруар

еңбек атқарған қоғам мүшелері халқымыздың өткен тарихы мен этнографиясы

туралы бай, әрі ғылым үшін құндылығы шексіз мол материалдар

қалдырған еді. Шығыс өңірінің этнографиялық, археологиялық, тарихи

тұрғыдан зерттеуде қоғам мүшелері мен экспедицияларының халқымыздың

өткен тарихы мен этнографиясы туралы жүргізген зерттеулері, сондай ақ

қазақ халқының арасынан шыққан зиялылардың тың мәліметтермен, құнды

мұрағат құжаттары арқылы зерттеп, оның өзіндік ерекшелігін айқындап,

осы арқылы нақты шындыққа негізделген ғылыми еңбектері, очерктері мен

монографиялары, мақалалары ғылыми түрде сараланады.

В данной статье излагается развитие краеведения в Восточно-

Казахстанском регионе, роль и вклад Семипалатинского подотдела Русского

географического общества в изучении казахской истории. Особое значение

в исследовании истории Казахстана имеет деятельность и вклад Русского

географического общества. Членами общества, проработавшие много лет

был внесен большой вклад, ценные материалы об истории и этнографии

нашего народа, и безграничные ценности для науки. В этнографическом,

археологическом, историческом исследовании восточного региона были приведены научные труды членов

общества и экспедиций об истории и этнографии нашего народа, а также изучены ценные архивные документы,

очерки, монографии, статьи, основанные на реальных научных трудах.

This article describes the development of local history in the East Kazakhstan region, the role and contribution of the

Semipalatinsk department of the Russian Geographical Society in the study of Kazakh history. In studying the history of

Kazakhstan, the activity and contribution of the Russian Geographical Society is of particular importance. Members of the

society, who worked for many years, made a great contribution, valuable materials about the history and ethnography of

our people, and unlimited values for science. In the ethnographic, archaeological, historical study of the eastern region,

scientific works of members of society and expeditions about the history and ethnography of our people were presented,

as well as valuable archival documents, essays, monographs, and articles based on real scientific works were studied.

Шығыс өңірінің өлкетану ісінің дамуындағы Орыс географиялық

қоғамының Семей бөлімшесінің қызметі

Егеменді Қазақстанның дамуы жағдайында өлкетану

мәселелерінің өзектілігі жастарды Отанға деген

сүйіспеншілікке, патриотизм рухына тәрбиелеумен

байланысты. Өлкетану - бұл белгілі бір өлкенің

тaриxын, мәдeниeтін зерттeумен шұғылданатын

ғылым мен мәдениет саласы, белгілі бір аймақтың

тарихы және мәдениеті, өткені мен бүгіні. Өлкетану

ісі революцияға дейінгі кезеңде ақ ғылыми-мәдени

қоғамдық маңызы бар ғылымның бір саласы ретінде

қолға алынды. Өлкетану ісін дамытуда екі бағыт

анықталды: ресми, яғни үкіметтік және демократиялық.

Ресми органдармен қатар, саяси қуғынға ұшырағандар,

декабристер, народниктер және ғылымға

қызығушылық танытқан орыс саяхатшылары да өлкетануды

зерттеді.

ХIХ ғ. қaзақ тaрихын зерттеу және жерінің стaтистикалық

мәліметтерін жинау, өңдеу қажеттілігі туындай

бaстады, бұл өз aлдына өңірлерде статистикaлық

комитеттер құру керектігін айқындады. Стaтистикалық

комитеттер жергілікті әкімшілік стaтистикасын

толықтыруғa, нақтылап жазуға, стaтистикaлық

экспедициялaрды жaбдықтaуғa септігін тигізді. Осы

aрқылы үлкен дерек бaзaсы қaлыптaсты.

Қaзaқ тaрихын зерттеу ісінде Орыс геогрaфиялық

қоғaмының қосқан үлесі aйрықшa мaңызды. Қоғам мүшелері

хaлқымыздың өткен тaрихы мен этногрaфиясы

турaлы бaй, құнды мaтериaлдaр қaлдырды. Осы

тұрғыдaн aлып қaрaғaндa, Қaзaқстaн тaрихын тың

мәліметтермен, құнды мұрaғат құжaттары aрқылы

зерттеп, осы aрқылы нaқты шындыққa негізделген

біртұтас ел тaрихын жaсaудa бұл қоғaмның aтқaрғaн

жұмысы орaсaн зор. Әсіресе қоғам мүшелерінің әр

кезде жинaп, жүйелеген деректері, жaзған еңбектері

Шығыс өңірінің тaрихынан көп мәлімет береді.

Орыс геогрaфиялық қоғaмы құрылған кезінен өзінің

ғылыми зерттеу жұмысын әртүрлі сaлaда және

көптеген aймaқтaрдa бaстaды. Сондaй aймaқтaр

қaтaрынa қaзaқ дaлaсы дa кірген-ді. Бұл істе Ресей

империясының отaрлық сaясaтының мүддесі ең

мaңызды түрткі болғaндығы дa шындық. Сол кезеңде

Ресей үшін әлі тың, мүлде зерттелмеген қaзaқ жері,

оны мекендеген хaлқы, мәдениеті қызығушылық

туғызды. Бұл хaлықтың тыныс-тіршілігін, мінезін,

әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, дінін, жерінің берер

бaйлығын білу отарлық әкімшіліктің бaсты мaқсaты

болды. Сол себептен қоғaм қызметінің бaстапқы кезеңінде

ұстaнған позициясы осы сипaтта болғaн еді.

Дегенмен, қоғaмның құрaмында болғaн шенеуніктер

мен ғaлымдар ең aлдымен ғылым үшін қызмет еткенін

aйтуымыз керек.

Ғылым тaрихында өзіндік ерекше орны бaр Имперaторлық

орыс геогрaфиялық қоғaмы 1845 жылы 6

(18) тaмызда Санкт-Петербург қaлaсында құрылды.

Орыс географиялық қоғaмын құрушылар aдмирaл

Ф.П.Литке, Ф.П.Врaнгель, К.И.Арсеньев, aкaдемик

К.М.Берг, В.И.Дaль, В.Я.Струве, И.Ф.Крузенштерн,

А.И.Левшин, грaф М.Н.Муравьев, князь В. О. Одоевский

және тaғы басқа зерттеуші ғaлымдар, теңізшілер

мен сaяхатшылар болды.

Үкімет тарапынан геогрaфиялық қоғaмға бaқылауды

қaмтaмaсыз ету үшін олардың төрaғaлaры тек

Ромaновтaр әулетінен сaйлaнды. Aлғaшқы төрaғасы

ұлы князь Констaнтин Николaевич, соңғысы ұлы

князь Николaй Михaйлович (1890-1917) болды. Шын

мәнінде қоғaмның ғылыми жетекшісі сaйламaлы

төрaғаның орынбaсaры мен ғылыми хaтшысы болды

9

№

4 (35) 2020


(Ф.П.Литке -1845-1850, Мурaвьев М.И.-1857-1873,

Семенов Тянь-Шaнский -1850-1857, Шокaльский

Н.М.- 1873-1914). Aтaқты теңіз сaяхaтшысы Ф.П.

Литке Орыс геогрaфиялық қоғaмын ұйымдастырудың

қaжеттілігі турaлы ішкі істер министрі Л.A. Перовскийге

берген бaянхaтындa: «Қоғaмның бaсты

міндеті Ресей мен одaн шеткері жерлерде біздің Oтaнымыз

турaлы толық әрі сенімді мәліметтер жинaу

және тaрaту болaды», - деп көрсетті [1, с. 80]. Oрыc

геогрaфиялық қоғaмы aймaқтaрдaғы бөлімдерінен,

aл олaр өз тaрaптaрынaн бөлімшелерден тұрды.

Бaтыс Сібір Геогрaфиялық қоғaмының Cемей

бөлімшесі ресми түрде 31 нaурыз 1902 жылы

aшылған. Оны aшу мәселесін 1898 жылы көтерген

Cтaтистикалық комитеттің xaтшысы бoлған Н.Я.Коншин

болaтын. Ол «Cемей oблыстық ведoмствoсы»

гaзетіне oблыстың тaбиғи бaйлығын, aрхеолoгиялық,

aрхивтік, этнoгрaфиялық тaрихын зерттеуге геoгрaфиялық

қoғам бөлімін ашу турaлы мaқaла жaриялaйды.

Maқалaны Сeмeй oблыстық әскeри губернaтoры

А.Ф.Кaрпoв көpіп, бөлімше ашу жөнінде

Оpыс Геогpафиялық қоғамының вице-пpезиденті

П.Семенoвқа хaт жoлдaп, көмектеcуді өтінeді. Кeйіннeн

бөлімшeнің aшылуынa рұқсaт aлaды. Сөйтiп,

Бaтыс Сiбiр Геoгрaфиялық қoғaмының Сeмeй бөлiмшесi

ресми түрде 1902 жылы aшылды. Бөлiм Сeмeй

oблысындaғы ең aлғашқы өлкeтaну opтaлығы бoлып,

өлкeдe гeoграфиялық, aрхеолoгиялық, гeoлогиялық,

тaрихи, стaтистикaлық зepттеулер жүpгізіп, ғылым

сaлaсын асa құнды мaғлұмaттapмен қaмтaмaсыз

етeді. Aлғашқы жылдaры қоғaм бөлімінде оқымысты

ғалымдардың қатары аз, әрі қаражат мәселесі де

қиындау болды. Бөлімшені ұйымдастырушылардың

бірі Н.Я. Кoншин бөлімнің іс жұмыстарын басқара

отырып, мұрағат ісін де қолға алады. Оның қажырлы

eңбегінің apқасында дала өлкесінің тарихы,

әкімшіліктің саяси жер аудару тарихы жөнінде құнды

деpектер жинақтaлады. Бөлімшенің ғылыми кiтапхананың

ашылуына да қосқан үлесі зор.

Бөлімнің ғылыми-зepттеу жұмысы Сeмeй губеpниясының

aуқымды бөлiгін қaмтыды. Сeмeй өңіріндегі

экспeдиция бeлсенді жұмыс атқарды. Aлынған ғылыми

мaтериалдар жиналыстapда хабaрлама pетінде

Сeмей бөiлімшесі жaзбалаpында ғылыми жaрияланым

түрінде жaрияланып oтырды. 1897 жылдaн

бaстап жүйелі түpде «Сeмей oблысының eстелік

кітaпшасы» («Пaмятная книжкa Сeмипaлатинскoй

oблaсти») жapық көрсе, 1903 жылдан «Ресей императорлық

географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімі

Семей бөлімшесінің жазбалары» шыға бастады.

Бұл жөнiндe «Издaние таких книг продолжалось и

дальше при секретаре Н.Я. Коншине, причем, кроме

него в них помещали статьи В.Д. Коцовский, А.Н.

Букейхaнoв, В.К. фон Гepн, Ф.К. Зобнин и др.» деп

нaқты есімдер аталып, көрсетілген [25, 22 б.]. Коншин

өзінің қызмeті бapысында (1902- 1927 жж.) бөлiм

құнды eңбектepдің 15 тoмын жapыққа шығарып, 268

Кeңес отыpыстaры мен 156 қоғам мүшелерінің жалпы

жиынын өткізген. Рeceй гeогpaфиялық қоғамы

Ceмeй бөлімшесінің қалыптасуында өзіндік opны

бар Н.Я. Коншин қаламынан туған «Краткий очерк

Семипалатинского края», «Очерки экономического

быта киргиз Семипалатинской области», «К вопросу

о перходе киргизов Семипалатинской области в

оседлое состояние», «Заметки о киргизских родах и

султанах Каркаралинского края», «Что могут дать 6

семипалатинские архивы для краеведения» сынды

еңбектер күні бүгінге дейін өзінің тарихи, ғылыми

маңызын жоғалтпаған құнды туындылар. Фотосуретте

оның алғашқы орналасқан ғимараты (1-сурет).

Сурет 1 – Бaтыс Сiбір Геoгрaфиялық қоғaмының Сeмей

бөлімшесi ғимapаты.

Бөлімшeнің eң aлғaшқы төpағaлық қызмeтiн

Н.Ф.Ницкeвич, aл iс жұмыcын Н.Я.Кoншин бaсқapaды.

Бұл бөлiмнiң aшылуына жepгілікті оқымыстылap, Сeмейгe

жep аудaрылғaн Е.П.Михaэлис, С.С.Гpoсс, А.Л.Блэк,

А.А.Леoнтьeв бeлceне apaласып, зepттеулep жүpгізіп,

aca құнды материалдap жинақтап, ғылыми eңбeктер

мен мақaлалap жазaды. Жaлпы Имперaторлық орыс

геогрaфиялық қоғaмына ең алғaш қaзaқтан мүшe бoлған

Ш.Ш. Уәлихaнoв еді. Oл 1857 жылы 21 aқпaндa opыс

ғaлымы П.П. Семенoвтың ұсынысымен Қоғaмның толық

мүшесі болып қaбылдaнды. Кейіннен Opыс геогрaфиялық

қоғaмы мүшелiгiне қaзaқтан шыққан зepттеушi ғaлымдap

М. Бабaжанов, Ы. Алтынсapин және т.б. сaйлaнды.

Мысaлы: Батыс Сібір Гeoграфиялық қоғaмы eceбінде

геогрaфиялық қoғамның бeлсeнді жүзге тapта мүшесі

бoлғанын жaзaды (2-сурет)

Сурет 2 – Батыс Сібір Географиялық қоғамының Семей

бөлімшесі мүшесі

Қоғaм жұмысын көпшілікке нaсихaттaуға арналған

мaқaласы «Записки Семипaлaтинского Пoдoтдела

Западнo-Сибирскoгo Имперaтoрского русскaго

геoгрaфическoгo oбщества» жинaғының 1907 жылғы

3-ші бaсылымындa Ә. Бөкейхaнoвтың «Aбай (Ибраһим)

Құнaнбаев» aтты сегіз беттік қaзынамaсы жaрияланып,

opыс еліне aлғаш рет таныстыpылды. 1914 жылы 26

қаңтaрда Сeмeйде жepгілікті геoгрaфиялық бөлімшеcінің,

ондaғы қaзақ жaстарының жәpдемімен Aбaйдың қaйтыс

болуынa 10 жыл тoлуынa бaйлaнысты әдебиет кeші

ұйымдaстырылып, қaзaқтан шыққaн алғашқы білім

қaйрaткері Нәзипа Құлжaнова Ә. Бөкейханов жaзған

Абaйдың тұңғыш ғұмырнaмaсын, aқын өлеңдерін оқыды.

Opыс геoграфиялық қоғaмының Сeмeй бөлімшесі

Ceмей oблыстық сaнaқ комитeтімен тығыз бaйлaныста

10


№

4 (35) 2020

жұмыс iстеді. Oсы екі мaңызды мeкемелердің екeуінің де

құpылуының нeгізіндe Н. Я. Кoншиннің тұрғaнын aйтсақ

тa жeткілікті. Бөлімше санақ комитетінде көрсетілген

мәліметтерді өз жұмыстaрындa кең пaйдaлaнды. Өз

таpaпынан сaнақ кoмитеті де ocылай жaсaды. Сoндықтaн

дa бұлaрдың жұмыстaры көп жағдайда ұштaсып жaтты.

Сaнaқ кoмитеті Шығыс Қaзақстaн, Сeмeй өлкeсіндe

жүpгізгeн зеpттeулеpінің нәтижeсiндe «Пaмятнaя книжкa

Сeмипaлaтинской oблaсти», «Oбзор Ceмипaлaтинской

облaсти» бacылымдapынa жapиялап отыpды (3-сурет).

Сурет 3 – 1958 ж. Семей қаласы тұрғындар саны

статистикасы

болaды. Тоқырaуында жaздай жaтып, қaзaқты арaлaп

көрмекші, қазақтың ертегі, жұмбақ, мақал, ескі

жақсыларының сөзін жимақшы»,-деп жазды.

Е.П.Михаэлис Сaнкт-Петербург университетінде оқып

жүріп студенттік толқулaрға қaтысқаны үшін Петропaвл

қамалына түрмеге отырғызылып, кейін 1869 жылы

Семейге қоныс аударылуына pұқсат aлaды. Семейде

облыстық бaсқармаға қызметке тұрған oл қазақ халқының

әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен танысып, Ертіс жағасын,

Алтайды,Тарбағатайды, Зайсан табиғатын зерттеуді

басты мақсат еткен. Абаймен достық қатынаста болып,

шығармашылығына тәнті болған.

Е.П.Михаэлис Оpыс Геогрaфиялық қоғaмының Бaтыс-

Сібір бөлімінe 1880 жылдан мүшелікке қaбылдaнып,

кeйіннен Сeмей бөлімшeсіне мүшe қызметкeр рeтінде

тіркeлгeн. Бөлімшенің қызметін жандандыруда осы бір

ерекше жанның еңбегі қыруaр.

Тарихи деректер Ресей географиялық қоғамының Семей

бөлімшесінің мүшелері қатарында қазақ зиялыларынан

алаштың аяулы азаматы Райымжан Мәрсеков (1902

жылдан мүше), Зайсан уездік басқaрмасының тілмашы

Жәнібек Иманқұлов (1902 жылдан мүше), Семей облысы

Бұғылы болысының қазағы Шәкәрім Құдайбердіұлы (1903

жылдан мүше), Қарқаралы уезі Қу болысының адамы

Сaғындық Сандыбаев (1902 жылдан мүше), заңгер

Жақып Ақбаев (1907 жылдан мүше), Семей округтік

сотының тілмашы Имамбек Тарабаев (1907 жылдан

мүше), бөлімшенің бaсқaру жүйесіне тартылған, яғни

тексеру комиссиясының мүшесі қызметіне сайланған

Нұрғaли Құлжанов (1908 жылдан мүше), семейлік

фельдшер Арғынғазы Абылайханов (1910 жылдан мүше),

Н.Құлжановтың жұбайы Нәзипа Құлжанованың (1913

жылдан мүше) болғандығын дәлелдейді [25, 22 б.]. Орыс

географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің мүшесі

қатарында Алаш жетекшілерінің бірі, қазақтың тұңғыш

профессор-математигі Әлімхан Ермековтің есімі де бар.

1906 жылы бөлімшенің белсенді мүшесі А.Н.Седельников

Зайсан көліне барып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Оның

қоғaмның жазбаларында жарияланған мақаласынан

Зайсан көлі маңының жер-су аттарын, табиғат

ерекшеліктерінің сипатын байқауға болады (4-сурет).

1878 жылы құрылғaн Сeмeй aймақтық стaтистикалық

кoмитеттің біpінші хaтшысы ретінде революциялық

сержaнт Е.П.Михaэлис сaйлaнды. Caяси қуғыншылap

C.C.Гpoсс, А.А.Леoнтьев, П.Д. Лoбaновский, Н.И.

Дoлгoполoв және тaғы бacқалары стaтиcтикaлық

ақпapaтты өңдеумeн aйнaлысты. Статиcтикaлық

комитет сол уақытта өлкетану жұмыстарын жүргізді,

олар аймақтың географиялық, тарихи, экономикалық

және этнографиялық зерттеулерін саралап, біріктірді.

Сoнымен, 1886 жылы 4 мамырда Е.Михаэлистің ұсынысы

бойынша өлкенің қоғамдық өмірінің тыныс-тіршілігімен

тығыз байланыста болған, қазақ әдебиетінің негізін

қалаушы, қазақ халқының мәдениеті мен өмірінің көрнекті

білгірі Абай Құнанбаев Семей облыстық статистикалық

комитетінің толық мүшесі болып сайланды.

Қaзaқ хaлқының мәдeниeті мeн aуыз әдeбиeтін

зepттеуші ғaлым, сaяхaтшы, фoльклopшы Г.Н.Потaнинің

қaзaқ өлкесін зepттеп, Сeмей өлкeсі мен оғaн шекaрaлас

Aзия елдeрін зeрттeйді. Ол Сeмeй облысынa қарaйтын

Зайсaн уезінe, Тaрбағaтай өңіріне, Моңғолияғa, Ішкі

Қытaй, Шығыс Тибетке бірнеше ғылыми саяхaтын

жaсaйды. Пoтанин осы еңбектері арқылы әлемге

танымал зерттеушілердің қатарына енді.

Ә.Бөкейханов Г.Н.Пoтaнинге aрнaп 1913 жылы «Қазақ

газетінің 15-ші санында: «Осы келер жаз Потанин Семей

облысы, Қapқaрaлы уезі, Тоқырaуын өзені бойына

бaрады. Июнь бaсында «Қоянды» жәрмеңкесінде

11

№

4 (35) 2020


Сурет 4 – А.Н.Седельников Зайсан көлі маңының

сипаттамасы жайлы.

Сонымен, Семей бөлімшесі өзінің жұмыс істеген

мерзімінде далалы өлке тарихынан, мәдениетінен,

этнографиясы, археологиясы мен қазба байлықтарынан

тарихи баға жетпес құнды ғылыми мұра қалдырды.

Оның еңбектері ғылыми мақалалар түрінде бөлімшенің

жазбаларында жарияланып тұрды. Бөлімше қызмет

жасаған уақытта он бес жазба дүниеге келді.

Қорыта айтқанда, Батыс Сібір Географиялық

қоғамының Семей бөлімшесі қазақ жерін зерттеуінде

көптеген жетістіктерге жeтіп, тарихи, археологиялық,

этнографиялық, статистикалық, ауыз әдебиеті мен

аңыз әңгімелері, салт-дәстүрі, мәдениеті жайлы

мол дерек қор жинап қалдырды. Еліміздің мәдени

мұрасында өшпестей із қалдырған тұлғалар

қалыптастырды.


1. Герасимов Б.Г. Двадцатипятилетие Семипалатинского отдела Государственного русского Географического

общества. 1902-1927 годы – Кзыл-Орда: Изд-ние Общества изучение Казахстана, 1927. -20 с.

2. Ильясова А.С. Деятельность Западносибирского отдела Русского Географического Общества по изучению

Северо – Восточного Казахстана во второй половине ХІХ – в нач. ХХв. Автореф.,алматы,2006. – 24 с.

3. Карасаев Г.М. Қазақстан және Алтай өңірі XVIII-XX ғасырлар аралығында: Қазақстаннның шығысы және Алтай

өлкесі деректерінен.- Өскемен: «Медиа-Альянс»баспасы, 2004.-392 б.

4. Кәрібжанова Г.Н. Ресей географиялық қоғамы // Қазақ тарихы.- 2003.-№3, 21-23 б.

5. Рычков К. Систематический каталог коллекций музея Семипалатинского подотдела ЗападноСибирского РГО.

– Семипалатинск, 1914. – 18с.

6. Сүлейменов О. Көшпелілер және мәдениеті // Парасат. – 1966, №5 – 2-5 б.

12

Тіл білімі

№

4 (35) 2020

Мақала Ғабит Мүсіреповтың «Ұлпан» романынының түпнұсқасы мен

аудармасын салғастыра талдауға арналған. Рәсімдік тілдік бірліктер

іріктеліп, Питер Ньюмарк ұсынған классификация бойынша аудармада

қолданылған әдіс-тәсілдер анықталды.

В статье сравниваются оригинал и перевод романа Габита Мусрепова

«Улпан». Были выбраны обрядовые языковые единицы и определены

методы, используемые для их перевода в соответствии с классификацией,

предложенной Питером Ньюмарком.

ТОҚТАМЫС ҚҰРАЛАЙ

ҚҰМАРБЕКҚЫЗЫ

Л.Н.Гумилев атындағы

Еуразия ұлттық университеті

The article compares the original and translation of the novel “Ulpan” by Gabit

Musrepov. It deals with selecting ritual language units and identifying applied

translation procedures used in the English translation of the novel based on

Newmark’s theory.

«Ұлпан» романындағы рәсімдік тілдік бірліктердің аудармада

берілуі

Қай халық болмасын дүниежүзілік өркениеттен оқшау

өмір сүре алмайды. Ақпарат алмасу мақсатында әдеби

шығармалар, мақалалар, әңгімелер, ғылыми мәтіндер

бір тілден екінші тілге аударылады. Дж.Кэтфорд

аудармаға: «Бастапқы тілдегі мәтіндік мәліметтерді

аударма тіліндегі баламалық мәтіндік мәліметке

ауыстыру» деген қысқаша анықтама береді [1, 21б.].

Кейіннен ағылшын ғалымы П.Ньюмарк бұл анықтаманы

қолдай отырып, аударма жасауда мәтіннің мағынасын

аударма тілінде автордың ойындағыдай жеткізу

маңыздылығын атап өтеді. Демек аудармашының

міндеті - түпұсқа мәтіннің мағынасын аударма тілінде

нақты жеткізу [2, 5б.].

Қандай да бір халықтың мәдениетін сипаттайтын

көркем шығармаларды аудару барысында үлкен

қиыншылықтар туындайды. Ғ. Ақпанбет мәдениетке

келесідей анықтама береді: «Олар — терең

философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған

тәжірибенің сұрыпталған түжырымы, негізгі нәрі,

қысқа да көркем бейнесі» [3, 36б.]. Демек, халықтың

тарихымен, өмір сүру тәртібімен таныс болмаған

жағдайда сәтті аудармаға қол жеткізу оңайға

түспейді. Мысалы, қазақ халқына ғана тән «беташар»,

«тұсаукесер» және «қалжа» тәрізді рәсімге байланысты

тілдік бірліктерді аудару қиындық туғызады, себебі

аударма жасалатын тілде бұл сөздердің эквиваленті

жоқ. Аудармашы әрбір салт-дәстүрдің қандай мақсатта

және қалай орындалатынын білмеген жағдайда қате

немесе толық емес аударма орын алуы мүмкін.

П. Ньюмарк мәдениетті белгілі бір тілде сөйлейтін

халыққа тән өмір сүру тәсілі деген анықтама бере отырып,

мәдени сөздердің классификациясын жасаған. Бірінші

топқа экологиялық сөздер жатқызылған, яғни, жануар,

өсімдік немесе жер-суға қатысты географиялық атаулар.

Екіншісі - материалды мәдениет, бұл топқа тағам,

киім, қоныс, қала немесе көлік атаулары жатады. Тағам

кез-келген халық үшін мәдениеттің айрықша көрсекткіші

болып табылады. Мысалы, қазақ мәдениетіндегі қымыз,

бесбармақ, бауырсақ сөздері халықтың өмір сүру

тәртібінен, тұрмыс-тіршілігінен хабардар етеді. Сонымен

қатар, киімге қатысты кимешек, шапан, күпі тәрізді ұлттық

киім атаулары да мәдениеттің көрсеткіштері. Үшінші

топқа әлеуметтік мәдениет – жұмыс және көңіл көтеру

жатады. Төртінші топ – салт-дәстүрлер, концепт. Бұл

топқа саяси-әкімшілік атаулар патша, президент т.б.

және діни ұғымға байланысты атаулар мешіт, намаз

т.б. жатады. Рәсімдік тілдік бірліктерді де осы топқа

жатқызуға болады. Бесінші топ – ым-ишара және әдеп.

Белгілі бір ым-ишара түрі бір мәдениетте болғанымен,

келесі бір мәдениетте көрініс таппауы мүмкін. Мысалы,

амандасудың өзінде әр халықта өзіне тән бейвербалды

қарым-қатынас құралдары бар.

Мәдениетке байланысты тілдік бірліктерді аудару

барысында сәтті аудармаға қол жеткізу үшін тиімді

әдіс-тәсілдер қолданылады. П. Ньюмарк өз еңбегінде

аударма жасаудың бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынады:

1. Транслитерация

2. Мәдени эквивалент

3. Транспозиция

4. Нейтрализация

5. Сөзбе-сөз аударма

6. Аудармалық таңба

7. Компонентті талдау

8. Модуляция

9. Функционалды эквивалент

10. Суреттемелі эквивалент

11. Натурализация

12. Синонимия

13. Қабылданған аударма

14. Парафраз

15. Куплет ( бірнеше әдіс-тәсілдер жиынтығы )

Бұл аталған тәсілдер аудармашыға аударма тілінің

мәдениетінде кездеспейтін эквивалентсіз бірліктерді

аударуда қажет.

Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» романын халқымыздың

мәдениетінің шежіресі деп атауға болады, ХІХ ғасырда

қазақ даласында орын алған, тарихи шындыққа

негізделген көркем туынды. Аталған шығарма орыс,

түрік және ағылшын тілдеріне аударылған. Көркем әдеби

туындыда қазақ халқының тұрмыс тіршілігін сипаттайтын,

рәсімге байланысты көптеген тілдік бірліктер кездеседі.

Оларды аудару барысында аудармашы айтарлықтай

қиыншылықтарға тап болуы мүмкін.

Жұмыста рәсімдік тілдік бірліктер салғастырмалы әдіс

бойынша зерттеу мақсатында іріктеліп алынды және

талданды. Шығармадан барлығы 25 рәсімдік тілдік бірлік

анықталды, соның алтауы төменде берілді.

Аталған тілдік бірліктерді ағылшын тіліне аудару

барысында қандай тәсілдердің қолданылғаны

анықталды.

13

№

Түпнұсқа

4 (35) 2020

Аударма

First, they pulled out the

Әуелі

Есенейдің arrow and then, dipping it

арқасында әлі шаншылып into the blood which was

тұрған оқты жұлып алып, flowing out of his wound,

қан сорғалай жөнелген they went through the

жарасын сол оқпен “ushyktau” ceremony to

ұшықтады.

oust the illness.

- Ұшық, ұшық, ұшық! An incantation could be

Дауасын бере гөр, heard:

пайғамбар Жүсіп.

- Ushyk! Ushyk! Ushyk!

Ұшық, ұшық, ұшық,

Ұшықтаған біз емес,

Алдай қара бақсы пұшық...

Ұшық, ұшық, ұшық!

Help heal him, Joseph the

Prophet

Ushyk!.. Ushyk! Ushyk!..

Not we, but a black baksy

Ұшық, ұшық, ұшық! from Aldai is healing!

Ushyk! Ushyk! Ushyk!

Аңғал батыр арқасына

кадалған оқты өзі

жұлып алып, лақтырып

жібермей, табан аузында

ұшықтатып жіберсе,

осындай мүгедек болып

қалар ма еді!

People said that is he hadn’t

pulled out the arrow himself

and thrown in into the

steppe, if his comrades had

perform the ceremony of

pain elimination – ushyktau

– he wouldn’t have lost his

legs.

Жоғарыда көрсетілген мысалда ұшықтау, қазақтың

ауруды аластап емдеу рәсімі, ағылшын тілінде

транслитерация әдісі бойынша латын әріптерімен

берілген [4, 145б.]. Түпнұсқададағы етістік - ұшықтады

аудармада транспозиция әдісі бойынша етістік пен

зат есімнен тұратын сөз тіркесіне (went through the

“ushyktau) айналған. Ushyktau сөзі аудармада бірнеше

рет кездеседі. Алғашқы рет кездескенде аудармашы бұл

сөзді тырнақшаға алады да, кейінгілерін тырнақшасыз

жазады. Бұл аудармалық таңба әдісі қолданылғанын

көрсетеді. Сонымен қатар, аударма “ceremony to oust the

illness”, “ceremony of pain elimination” анықтамаларымен

толықтырылған. Бұл – функционалды эквивалент.

Ньюмарк теориясына сәйкес бір сөзді немесе тіркесті

аударуда бірнеше әдістің қолданылуы куплет деп

аталады.

Түпнұсқа

Аударма

Әлдекім әлдеқашан

айттырып, құда түсіп

қойған болар-ау...

It’s impossible for such

a girl to have remained

unremarked up to now.

Айттыру - дәстүрлі ортада неке салтында орын алатын

мәні зор ғұрып. Жігіт жағының құда түспек ниеттерін

білдіріп, қыздың ата-анасына, жақын туыстарына сөз

салуы [4, 288б.]. Бұл рәсімдік тілдік бірліктің ағылшын

тілінде эквиваленті жоқ екендігі белгілі. Модуляция

әдісі бойынша түпұсқадағы іс-әрекет аудармада оның

салдарымен беілген және ырықты етіс ырықсыз етіске

айналған.

Түпнұсқа

Аударма

Әлдекім әлдеқашан

айттырып, құда түсіп

қойған болар-ау...

Somebody must have

already proposed to her

Тіл білімі

Құда түсу - қазақтардың ертеден және қазір де

жалғасып келе жатқан жақсы әрі жарасты дәстүрлердің

бірі. Жігіттің әкесі немесе оның жақын туыстары

қызы бар үйге құда түседі, яғни бойжеткен қызын

сұрайды [4, 304б.]. Аударма тілінің мәдениетінде

дәл осындай дәстүр кездеспейді. Алайда құда түсу

барысында бойжеткен қызға тұрмысқа шығуға ұсыныс

жасалатындықтан мағынасы жақын propose сөзімен

берілген. Бұл синонимия әдісі деп аталады. Аталған

сөз ағылшын тілінде «тұрмысқа шығуға ұсыныс жасау»

деген мағынаны білдіреді.

Түпнұсқа

Аударма

Кедейленіп калған батыр

әлдеқашан калың малын

алып, жеп те койған болар

...the scoundrel must have

paid the bridewealth in

advance.

Қалың мал – күйеу жағының қалыңдық үшін беретін

малы. Қалың мал негізінен қалыңдықтың жасауына,

сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістеріне

жұмсалады [5, 184б.]. Бұл салт ағылшын мәдениетінде

болмағанымен, әлемнің басқа елдерінің мәдениетінде,

атап айтқанда, Орталық Азия және Африка елдері,

Қытай, Тайланд мәдениетінде кездеседі. Сол себепті

аталған сөз тіркесі қабылданған аудармасымен

(bridewealth) берілген.

Түпнұсқа

Қалыңдықты бір әкеліп

алса, ол сорлы қыз «іні

өлсе, аға мұрасы»

болады да қалады емес

па?

Аударма

Eeeh!..- Yesieniei got

to the bottom.- If Ulpan

became a widow, you’d

get her?

The Kazakhs usually have

their cunning clipped

like a hare’s tail! His

brother’s at death’s door.

As soon as the kielin

is taken to their house,

she’ll become a window,

it will happen in no time,

and the elder brother,

under the law of levirate

marriage, is the heir of the

younger one.

«Аға өлсе – іні мұрасы, іні өлсе – аға мұрасы»

мақалының түп мағынасында әмеңгерлік дәстүрі

беріліп тұр. Әмеңгерлік дегеніміз – ері дүниеден өткен

әйелдің қайын ағасына яки қайын інісіне өз келісімі мен

ризалығын беруі арқылы некелесуі. Мұның астарында

«Өзіміздің әулетіміздің жесірін жылатпаймыз, жетімімізді

өзгенің есігінің алдына телміртпейміз» деген ұстаным

жатыр [6, 84б.]. Аудармада суреттемелі эквивалент тәсілі

бойынша әмеңгерлік салтының мағынасы түсіндірілген.

Зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша, Ғабит

Мүсіреповтың «Ұлпан» романындағы кездесетін

рәсімдік тілдік бірліктерді аудару барысында келесідей

тәсілдердің қолданылғаны анықталды: транслитерация,

транспозиция, аудармалық таңба, функционалды

эквивалент, куплет, модуляция, синонимия, қабылданған

аударма, суреттемелі эквивалент.

14

Тіл білімі

№

4 (35) 2020


1. Catford J. C. A Linguistic Theory of Translation. - London: Oxford University Press, 1965.

2. Newmark P. A Textbook of Translation. - London: Prentice Hall International, 1988.

3. Қазақтың дүниетанымы. - Алматы, 1993.

4. Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі медениетінің энциклопедиялық сөздігі.— Алматы: «Сөздік-Словарь» . 2007.

5. Ыбырайым Ә., Жаңабекова А., Рысбергенова Қ. Қазақ әдеби тілінің сөздігі: он бес томдық. - Алматы, 2011,

742 б.

6. Әділбаев А.Ш. Қазақ салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының ислам шариғатымен үйлесімі: Монография. – Астана:

«Рухани құндылықтарды қолдау қоры» корпоративтік қоры, 2018, 170 б.

15

№

4 (35) 2020

Тіл білімі

Мақалада Абай Құнанбайұлының «Жаз» өлеңінің орыс және

ағылшын тіліне аударылу тәсілдері қарастырылып, аударма

жұмысының жетістіктері мен кемшіліктеріне талдау

жасалынған. Көркем шығармаларды аударуда кездесетін

қиындықтар мәселесі де қарастырылған.

В данной статье рассматриваются способы перевода

стихотворения «Лето» Абая Кунанбаева на русский и

английский языки. И подробно анализируются преимущества

и недостатки перевода. Рассмотрены проблемы перевода

художественных произведений.

БАЙМУРЗИНА ОРЫНГУЛ АМАНДОСОВНА

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университеті Филология факультетінің

аударма теориясы және практикасы

кафедрасының магистранты

This article deals with the ways of translation of works by Abay’s

poem “Summer” into Russian and English and analyzed in detail the

advantages and disadvantages of the translation. Problems of the

literary translation are also considered in this article.

Абай Құнанбайұлының «Жаз» өлеңін орыс және ағылшын тілдеріне

аударудағы ерекшеліктер

Аударманың бүкіл адамзат мәдени дамуында үлкен

рөл атқаратыны сөзсіз. Аударма өнері арқылы адамдар

мәдениетаралық қарым-қатынасты шарықтау шегіне

жеткізіп, әр елдің үздік туындыларымен сусындады.

Солардың бірі ретінде көркем шығармалардың

аудармасын атауымызға болады.

Көркем шығармалардың ішінде аударуда қиындық

туғызатыны поэтикалық мәтін. Себебі, поэтикалық

шығарманың басты мақсаты - оқырманға эстетикалық

әсер ету арқылы терең эмоциялық сезімдерді сезінуге

мүмкіндік туғызу. Сондықтан аудармашы көркем

мәтіннің мағыналық, тақырыптық және стилистикалық

ерекшеліктерін ашып, сипаттауы керек. Бұл мәтіннің ішкі

құрылымын және автор қолданған бейнелеу құралдарын

талдау арқылы аудармашының белгілі бір шығарманың

қандай да бір эстетикалық құндылықты білдіретінін,

жұмыстың негізгі идеясының мәнін және дыбыстың

әсемдігі мен ой тереңдігіне қалай қол жеткізгендігін

анықтай алады. Бір тілдегі шығарманы аудару

барысында сол түпнұсқа тіліндегі ұлттық ерекшелікті

сақтау, шығарманың жазылған дәуірдегі болмысын ұсыну

және аударманың дәлдігі мен көркемділігі арасындағы

тепе-теңдікті ұстану секілді қиындықтар кездеседі. Осы

қиындықтарды шешу барысында аудармашы заманның

немесе дәуірдің рухани болмысын сақтау үшін тарих

тағлымымен санасуға тура келеді. Себебі, уақыт

факторы шығармада белгілі бір із қалдырады, демек әр

дәуірдің тынысы аудармадан көрініс табуы қажет. Яғни,

аудармашының қазіргі оқырманның ойынан шығуы деген

ұғым, түпнұсқа мазмұнын заманға орай жаңашалауы

дегенді білдірмейді. Аударма саласындағы тағы бір

күрделі мәселесі, ол - аударманың мүмкіндігінше дәл

немесе тілге жеңіл болуында.

Мақаламызда қазақтың бас ақыны Абайдың «Жаз»

өлеңінің орыс және ағылшын тіліндегі аудармаларына

талдау ұсынбақпыз.

«Жаз» шығармасы - ақын шығармаларының алғашқы

жарияланған өлеңі. Ол Дала уалаятының 1889 жылғы №

7,9 санында жарияланған. [1]

Өлеңде жаз мезгілінің қазақ ауылындағы көрінісі

сипатталады. Жайлауға көшіп келген ауылдың

тұрмыс-тіршілігі табиғатпен үндесе суреттеледі.

Өлең мазмұнында берілген құбылыс, іс-әрекеттердің

бейнеленуін аудармада бөліп қарастыру арқылы

аудармашы жұмысына талдау жасауды жөн көрдік.

Түпнұсқаны орыс тіліндегі А.Жовтис аудармасы мен

ағылшын тіліндегі Дориан Роттенбергтің аудармасымен

салыстыра отырып жасадық.

Түпнұсқа

Жаздыгүн

шілде болғанда,

Көкорай шалғын,

бәйшешек,

Ұзарып өсіп

толғанда,

Күркіреп жатқан

өзенге,

Көшіп ауыл

қонғанда; [2]

А.Жовтистың

аудармасы

Летом, когда

тенисты деревья,

И буйно цветут

цветы на лугах,

И на широких

речных

берегах Шумно

раскидываются

кочевья

[3]

Д. Роттенбергтің

аудармасы

When summer in

the mountains

gains its peak,

When gaily

blooming flowers

begin to fade,

When nomads

from the sunshine

refuge seek

Beside rapid river,

in a glade[4]

А.Жовтис аудармасынан қысқарту, түсіріп тастау

және қосу тәсілдерін байқауға болады. «Летом, когда

тенисты деревья» деген алғашқы жолында «шілде»

айы түсіріліп, екінші жолдағы «бәйшешек» деген нақты

гүл атауы аудармада «цветы» деген жалпы атаумен

берілген. Түпнұсқадағы екінші және үшінші қатарды

аудару барысында қысқарту тәсілі қолданылып, бір

қатар жасалған. Бірақ, мағынасы түпнұсқаға өте жақын.

Аудармадағы үшінші, төртінші жолдарда «широких,

шумно» деген сөздер қосылған. Бұл сөздерді қоспаған

жағдайда да өлеңнің мағынасы сақталған болар еді. Ал,

«ауыл» сөзі «кочевья» сөзімен алмастырылған. Ағылшын

тіліндегі аудармасында «шілде» сөзі түсіріліп, «тау» сөзі

қосылып аударылған. Екінші жолда «Жайнаған гүлдердің

қурайтын шағы жақындаған сәтте» деп берілуі

түпнұсқадағы «Көкорай шалғын, бәйшешек, Ұзарып өсіп

толғанда,» деген жолдың мағынасына сәйкес келеді

деп ойлаймын. Бірақ аудармадағы 3,4 жолдың мағынасы

«Көшпенділер күннен пана іздеп жылдам ағып жатқан

өзеннің жанына келгенде» деген мағынадан ауылдың

көшіп қоныстануы емес, көшпелілердің күннен қорғану

мақсатында өзеннің жағасына қоныстанды деген ойға

әкелетін тәрізді.

16

Тіл білімі

№

4 (35) 2020

Түпнұсқа А.Жовтистың аудармасы Д. Роттенбергтің аудармасы

Шұрқырап жатқан жылқының

Шалғыннан жоны қылтылдап,

Ат, айғырлар, биелер

Бүйірі шығып, ыңқылдап,

Суда тұрып шыбындап,

Құйрығымен шылпылдап,

Арасында құлын-тай

Айнала шауып бұлтылдап.

Жоғары-төмен үйрек, қаз

Ұшып тұрса сымпылдап. Қызкеліншек

үй тігер,

Бұрала басып былқылдап,

Ақ білегін сыбанып,

Әзілдесіп сыңқылдап.

Так высока в степи трава,

Что спины коней видны едва.

Вволю насытившись, кобылицы

Не в силах, кажется, пошевелиться:

Тихо стоят они у реки.

Хвостами мух отгоняя лениво.

Лишь весело скачут, резвы на диво,

Жеребята и стригунки.

Гусей и уток крикливые стаи

То опускаются, то взлетают…

Смехом и криками оглашая

Степной простор далеко вокруг,

Женщины юрты ставят ловко.

Видны уверенность и сноровка

В плавных движеньях их белых рук.

Өлеңнің келесі шумағында жылқы малының жайылысы,

үйрек-қаздың ұшқаны, қыз-келіншектің үй тіккені

суреттеледі. Орыс тіліндегі аудармадағы «Так высока в

степи трава, Что спины коней видны едва.» жолдары

түпнұсқаның мағынасын сақтай отырып, сәтті аударылған.

Түпнұсқадағы «Ат, айғырлар, биелер» қатары аудармада

«кобылицы» жалпыландыру (генерализация) тәсілмен

аударылған. Түпнұсқадағы «Бүйірі шығып, ыңқылдап,

Суда тұрып шыбындап, Құйрығымен шылпылдап,»

деген жылқы малына тән дыбыстардың шығуы

аудармада «Тихо стоят они у реки. Хвостами мух

отгоняя лениво.» антонимдік тәсілімен аударылған.

Then in the grassy meadows here and there

The salutatory neighing can be heard

Of varicoloured stallion and mare.

Quiet, shoulder-deep in water stands the

herd

The grown-up horses wave their silky tails,

Lazily shooing off some irksome pest,

While frisky colts go frolicking about

Upsetting elder horses, at their rest.

The geese fly honking through the cloudless

skies,

The ducks skim noiselessly across the river,

The girls set up the felt-tents, slim and spry,

As coy and full of merriment as ever.

«Жоғары-төмен үйрек, қаз Ұшып тұрса сымпылдап»

жолы орын тәртібін ауыстыру тәсілімен «Гусей и уток

крикливые стаи. То опускаются, то взлетают…»

аударылған. «Қыз-келіншек үй тігер,» деген жолдар

нақтыландыру (конкретизация) тәсілімен «үй» сөзі

«юрта» сөзімен ауыстырылып, өзге тілді оқырманға

түсініктілік жағдайы қарастырылған. Ағылшын тіліндегі

аудармаға көз жүгіртсек, «stallion, mare, the grown-up

horses, colts» деген синонимдік қатар арқылы жылқы

жануарының ерекшеліктеріне қарай берілген атауларды

қолдануы, түпнұсқадағы «Ат, айғырлар, биелер, құлынтай»

сөздерінің мәнін ашуға тырысқан.


Мал ішінен айналып,

Көңілі жақсы жайланып,

Бай да келер ауылға,

Аяңшылы жылпылдап;

Сабадан қымыз құйдырып,

Ортасына қойдырып,

Жасы үлкендер бір бөлек

Кеңесіп, күліп сылқылдап.

Жалшы алдаған жас бала,

Жағалайды шешесін

Ет әпер деп қыңқылдап.

Бай, объехав свои отары,

Довольный скотом и самим собой,

На статном коне трусит домой

К закипающему самовару.

Хозяйка льет из сабы кумыс,

Уже домочадцы в кружок сошлись,

А мальчик, посланный батраками,

Вертится рядом, ластясь к маме,

Просит жалобно: «Мяса дай!»

Келесі жолда байдың кербез тартып ауылға оралуы,

киіз үйдегі жақсылардың іс-әрекеті суреттеледі.

Түпнұсқадағы ойдың мазмұны сақталған деуге болады.

«Сабадан қымыз құйдырып» деген жолдың аудармасы

«Хозяйка льет из сабы кумыс» деп нақтыландыру

тәсілімен аударылған. «Ауылға- aul, Бай –bai, Сабадан

–saba, қымыз- kumyss, деген қазақтың төл сөздері

транслитерация арқылы орынды аударылған, бірақ «киіз

үй» деген сөздің аудармасы орыс тіліндегі «юрта - a yurta»

Returning from his flocks, pleased with his ride,

Again in the aul appears the bai.

His horse goes on with an unhurried stride,

He sits and smiles upon it, hat awry.

Surrounding the saba in a close ring,

Sipping their heady beverage-kumyss,

Old men sit by a yurta, gossiping

And chuckling at quips rarely amiss.

Incited by the servants comes a lad

To beg the cook,his mother,for some meat.

сөзін транслитерациялау арқылы бұрыс аударылған.

Бұл орыс тілінен жолма-жол аударудың нәтижесінде

кеткен қателік деп пайымдаймыз. «Сабадан қымыз

құйдырып» деген жол ағылшын тілінде нақтыландыру

әдісі арқылы «масайрататын қымыз сусынын ұрттай

отыра» деп қымызға екпін түсіріліп аударылған. Бұл

жерде аудармашы шетелдік оқырманның назарын

қазақтың ұлттық сусыны - қымызға назар аударуына

мүмкіндік жасаған деп есептеймін.


Көлеңке қылып басына,

Кілем төсеп астына,

Салтанатты байлардың

Самаурыны бұрқылдап.

Білімділер сөз айтса,

Бәйгі атындай аңқылдап,

Өзгелер басын изейді,

Әрине деп мақұлдап.

Ақ көйлекті, таяқты

Ақсақал шығар бір шеттен

Малыңды әрі қайтар деп,

Малшыларға қаңқылдап.

В тени навеса готовят чай,

И в ожиданьи горячего чая,

На кошмах важно усевшись, баи

Ведут беседу между собой.

Пока один, не в меру болтливый,

Трещит не смолкая, другие

учтиво

Кивают рассказчику головой.

Старец дряхлый в белой рубашке

Кричит чабанам: «Отгоните скот!»

Бұл шумақтарда байлардың кеңесі сипатталады.

Бұл жолда негізгі ой жеткізілгенімен, түпнұсқадағы

«кілем, самаурын, бәйге атындай аңқылдап»

деген теңеуді аудармадан таппаймыз. Ағылшын

тілінде керісінше, «керемет кілемге отырған

Beneath an awning, gay and richly clad The

bais on gorgeous carpets take their seats.

And sip their tea, engaged in leisured talk.

One speaks, while others listen and admire

His eloquence and wit. Towards them walks

A bent old man bereft of strength and fire.

He shouts at sherherds not to raise the dust

байлар» деп беру арқылы түпнұсқаға жақындайды.

«Күш қуатынан айрылған шал қойшыларға шаң

көтермеңдер деп айқайлайды» деген мағынада

берілген соңғы жолдар түпнұсқадан мағынасы

алшақ кетеді.

17

№

4 (35) 2020

Тіл білімі


Бай байғұсым десін деп,

Шақырып қымыз берсін деп,

Жарамсақсып, жалпылдап.

Шапандарын белсенген,

Асау мініп теңселген

Жылқышылар кеп тұрса,

Таңертеңнен салпылдап.

Мечтает бедняга, что бай позовет

И угостит кумысом и барашком.

Табунщики на лошадях лихих,

В чапанах, поясом стянутых туго,

К аулу спешат, обгоняя друг друга,

Усталыми кажутся лица их.

Бұл шумақтарда жылқышылардың бейнесі

әсем суреттелген. Орыс тіліндегі аудармада «И

угостит кумысом и барашком.» деп қосу әдісі

арқылы аударылса, «Жарамсақсып, жалпылдап»

деген жолдар түсіріліп тасталған. Жалпы аударма

мағынасына аса қатты ауытқушылық бар деп

Aiming to win the favour of the bais.

And yet in vain he raises such a fuss-

They sit and never even turn their eyes.

There, tucking up the hems of their chapans,

Leisurely swaying in their saddles as they trot

From nightly grazing come the young chabans

Whipping their lusty steeds god knows for what.

A long way off from the aul’s last tents

With movement and excitement getting warm,

айта алмаймыз. Ағылшын тіліндегі аудармасында

«Шапандарын- chapans-дұрыс, Жылқышыларchabans-бұрыс»

транслитерация әдісі арқылы

аударылған. Жалпы мағынасы орыс тіліне қарағанда

түпнұсқаға жақындау мақсатында қосу әдісі

қолданылған.


Мылтық атқан, құс салған А группа юношей с ловчей птицей

Жас бозбала бір бөлек На уток охотится и веселится.

On horseback,too, the bai’s son and his friends

Су жағалап қутыңдап. Если выпущенный из рук

Enjoy a falcon hunt. The bird’s in splendid form

Қайырып салған көк құсы Стремительный беркут ввысь

At one quick spurt such falcons catch and bring

Көтеріле бергенде,

взовьется

Grashing to earth the great, unwieldy geese.

Қаз сыпырса жарқылдап. И крупного селезня схватит вдруг…

Meanwhile that bent old man, unlucky thing,

Өткен күннің бәрі ұмыт, Что было прошло и уже не вернется

The toady that had high gone hoarse to please

Қолдан келер қайрат жоқ, К бедняге, дряхлому старику.

The haughty bais, unnoticed, watches on,

Бағанағы байғұс шал Он сделал всё на своем веку

And sighs for sorrow that time is gone

Ауылда тұрып күледі, И, праздно стоя на берегу,

Қошемет қылып қарқылдап В угоду юношам громко смеется.

Балалардың ермегі суреттелетін соңғы шумақта

орыс тіліндегі аудармасында негізгі ой сақталған, ал

ағылшын тіліндегі аудармасында «Мылтық атқан, құс

салған, Жас бозбала бір бөлек» деген жолдар «Атқа

мінген бай баласы және достары» деп нақтыландыру

арқылы аударылған. Негізгі мағына сақталған деп

пайымдаймыз.

Демек, поэзия аудармасы-бірқатар қиындығымен

ерекшеленетін процесс екенін ұғынамыз. Кез-келген

өнер сияқты поэзияны аудару, оның нормаларына

сәйкес келуді талап етеді. Көркем аударма түпнұсқаның

көшірмесі болуымен қатар толыққанды әдеби шығарма

болуы тиіс. Абайдың шығармалары замана тынысы,

өмір, адамгершілік, болашақ, өнер, білім, ғылым,

табиғат лирикасы, қоғамдағы әртүрлі мәселелер

жайында әлеуметтік, философиялық толғамдар

мен тұжырымдарға негізделеді. Абайдың ақындық

ерекшелігін, оның ұлттық ойлау болмысын және

оның тақырыбындағы шығармашылық даралығын

жеткізу -аудармашыдан түпнұсқаның жалпы мазмұнын

білумен қатар, оның терең мағынасын, өлеңдері мен

қарасөздерінің табиғатына терең үңілуді қажет етеді.

Сөзімді қорытындылай келе, түпнұсқадан ағылшын

немесе өзге тілдерге аударғанда дәнекер тілдің

қатысуымен аударылса, өлеңнің біраз мән-мағынасы

күрделі өзгеріске ұшырайтынын байқауымызға болады.

Сондықтан түпнұсқадан шет тіліне тікелей аударылатын

мүмкіндіктердің қажет екенін ұғынамыз.

Әдебиеттер.

1. Абай «жазушы» – Алматы1995, 266б.

2. Абай «жазушы» – Алматы1995, 74б.

3. https://sites.google.com/view/abai-kunanbaev

4. Abai Kunanbayev selected poems -Printed in the Union of Soviet Socialist Republics 1970,42б.

18

Тіл білімі

№

4 (35) 2020

Мақала эпитеттердің көркем аудармада берілуі мәселесіне арналған.

Жұмыста О.Уайльдтың «Дориан Грейдің портреті» романында

эпитеттердің сан алуан түрлері бар екені анықталып, олардың

аударылу амалдары талданған.

Статья посвящена проблеме передачи эпитетов в художественном

переводе. При анализе романа О.Уайльда «Портрет Дориана Грея»

выявлены различные виды эпитетов и способы их перевода.

The article is devoted to the problem of the transfer of epithets in the literary

translation. When analyzing the novel by O.Wilde “The Picture of Dorian

Gray”, various types of epithets and methods of their translation are revealed.

ЖАКСАЛЫКОВА АЙКҮМІС

СЕРІКҚЫЗЫ

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университеті

ЭПИТЕТТЕРДІҢ КӨРКЕМ АУДАРМАДА БЕРІЛУІ

Ағылшын көркем әдебиетінің бай шығармашылық

мұрасы, соның ішіндегі заманауи не классикалық

шығармалары болсын, барлығы да түпнұсқа авторының

стилін және оның дүниетанымының сақталуын қажет

етеді. Бұл жағдайда аудармашылар көркем мәтінді

аударуда белгілі бір қиындықтарға тап болады.

Аудармашының негізгі міндеті - шет тіліндегі мәтінді

басқа мәдениеттің өкілдеріне өзіндік ерекшелігін сақтай

отырып жеткізу. Ағылшын тіліндегі мәтінді аударудағы

өзгеше қиындық эпитеттер сияқты стилистикалық

құрылғылар болып табылады.

Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки

құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде

танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым,

экспрессивті айқындаушы сөз [1]. Ғалым Қ.Жұмалиевтің

«Әдебиет теориясы» еңбегінде эпитетке берілген

анықтамасы: «Эпитет дегеніміз - адамның не заттың,

не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін

көрсету, олардың бейнесін оқырмандардың көз алдына

елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылатын

көркем сөздердің бір түрі» [2, 107]. Айқындау, яғни

эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын

анықтайтын суретті сөз.

Эпитетті зерттеу белгілі бір өнер туындысының негізінде

жүзеге асырылады. Сондықтан зерттеудің материалы

ретінде ағылшын жазушысы О.Уайлдтың «Дориан

Грейдің портреті» романы (“The Picture of Dorian Gray”)

[3] және Г. Түсіпованың қазақ тіліне аударған нұсқасы

алынды [4].

«Дориан Грейдің портреті» романының қазақ тіліндегі

аударма нұсқасы және онда кездесетін күрделі эпитеттер

бұрын-соңды арнайы қарастырылмаған, бұл зерттеу

тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Ағылшын көркем

әдебиетіндегі қарапайым эпитеттердің жіктеліміне

байланысты зерттеулер жүргізілген. Мәселен, ағылшын

жазушысы Н. Хорнбидің «Как стать добрым» (“How to

be good”) шығармасы негізінде Г. К. Гималетдинова

мен М. А. Перминова жүргізген зерттеу нәтежиесінде

3275 эпитет, оның ішінде 262 бірлік (8%) күрделі

эпитеттер анықталды [5, 1396]. Авторлар көптеген басқа

зерттеушілер сияқты күрделі эпитеттерің анықтамалары

мен кейбір мысалдардың аударма үлгілерін қарастырды.

Г. Түсіпова аударған қазақ тіліндегі үлгі мен түпнұсқадағы

мәтінге осы зерттеу әдістерінің арасынан үздіксіз іріктеу

әдісі таңдалып алынды және мәтіндік салыстырмалы

талдау жасалды.

Күрделі эпитет - екі немесе одан да көп сөзден тұратын

синтаксистік бүтін. Көбіне күрделі сын есімдер осы типке

жатады, сөздері дефис арқылы жазылады. Эпитеттің

аудармасы әрқашан ол анықтайтын зат есіммен

байланысты. Эпитет әрдайым өзінің субъективті бағасын

сақтайды [6, 15].

Зерттеу барысында көркем шығармада 212 күрделі

эпитет бар екендігі анықталды. Эпитеттерді талдау

барысында құрылымы бойынша 5 модель және

мағыналық санат бойынша 7 топқа құрамдастырылды.

Зерттеу нәтижесінде күрделі эпитеттердің құрылымдық

түрін жетік білу аудару үдерісін жеңілдетеді деген

қорытынды шығарылды.

Аударманың құрылымы мен күрделілігіне қарамастан,

күрделі эпитеттер оқу барысында үлкен қызығушылық

тудырады. Себебі, олар эмоцияға қанық, жазушының

сипатталған объектілерге, құбылыстарға не

кейіпкерлерге субъективті пікірін білдіреді.

Мақалаға И. Р. Гальперин ұсынған ағылшын көркем

әдебиетінің тіліне тән эпитеттің бірқатар құрылымдық

модельдері негіз болды. Модельдердің арасында

эпитеттің сын есім, жай немесе күрделі зат есім арқылы

айтылуы кең тараған [7].

Басқа зерттеушілер сынды И. Р. Гальпериннің де

пікірінше –ed жұрнағы бар күрделі сын есімдер, мысалы

middle-aged, flat-cheeked, ағылшын тілінде мейлінше

көп кездеседі. Дәл осы топқа like сөзі бар күрделі сын

есімдермен анықталған эпитеттер де кіреді, мысалы

ribbon-like snake [8]. Мақалада автор жоғарыда аталған

И. Р. Галперин модельдеріне сілтеме жасай отырып,

онда эпитеттердің күрделі көрінісі туралы егжей-тегжейлі

ашып, басқа да құрылымдық модельдерді қосады.

Эпитеттің зат есіммен, сын есіммен немесе үстеумен

жасалатын моделі кең тараған: Noun/Adjective/Adverb-

Participle II + Noun (134).

Романның алғашқы беттерінен-ақ жазушы лорд Генри

Воттон гүлдердің әдемі иістері әлеміне енеді:“Lord

Henry Wotton could just catch the gleam of… honeycoloured

blossoms of a laburnum…” (ракит бұтасының

алтын түстес гүлдері). Лорд Генридің кітапханасын

сипаттауда сән-салтанат пен әсемдік белгілері бар:

“It was a very charming room, with its high panelled

wainscotting of olive-stained oak”, its “cream-coloured

frieze…” (жаңғақ пeн жасылтым түсті аралатып

бoялған eмeн ағашы,сарғыш eрнeулі).

Эпитеттердің құрылымдық түрі (Adjective-Participle II

19

№

4 (35) 2020

Тіл білімі

+ Noun) негізгі немесе қосалқы кейіпкерлердің сыртқы

деректерін әсем сипаттайды, мысалы, Дориан болған

жоғары қоғам өкілдерін алайық. Бірде ол Нарбороға

келуге мәжбүр болды. Ханымның қызы Элис Чапманның

күйеуі былайша бейнеленген: “a red-cheeked, whitewhiskered

creature” (бeті қып-қызыл алмадай, eкі

құлағының үстінeн аппақ бакeнбарды көзгe түсeтін).

Эпитеттің өткен шақ есімшесі мен үстеудің қатысуымен

(Adverb-Participle II + Noun) айтылатын модельдің кейбір

мысалдары басты кейіпкердің - сыртқы келбетімен,

әуестігімен және оның құпиясымен байланысты.

Мәңгілік жастық пен сұлулықтың бейнесі ретінде

Дорианның жіңішке, аппақ сүйрік саусақтары (finelyshaped

fingers), оймақтай қызғылт еріндері (finely-curved

lips), жұқа танаулары (finely-chiselled nostrils) болған.

Бас кейіпкердің таңғажайып қызығушылықтарының

бірі күмәнді беделге ие мекемелерге бару болды. XVI

тарауда оқырман оның сипаттамасын байқай алады: “By

the tawdrily-painted bar that ran across one complete side

stood two haggard women” (қалай бoлса сoлай бoялған

арақ құятын ұзынша көлдeнeң үстeл бoйында әбдeн

мылжа-мылжасы шыққан әйeлдeр).

Шығарма мәтінінен өткен шақ есімшесі бар эпитеттердің

15 мысалы анықталды: “coloured”: “honey-coloured

blossoms of a laburnum” (ракит бұтасының алтын түстес

гүлдері), “apricot-coloured light of a day” ( күн сәулeсі

сарғыш түспeн бөлмeні құшағына алыпты), “nacrecoloured

air” және т.б.

Екінші кезекте – зат есім не сын есімді эпитеттер:

Noun-Adjective + Noun / Adjective-Noun + Noun (33).

Мысалдар арасында: “coal-black hair” (көмірдей қара

шаш), “life-long passion” (нағыз махаббат), “coppergreen

sky” (көгілдір аспан) және т.б. Бұл топқа сондайақ

ұқсастықты жеткізетін «like» сөзі бар күрделі сын

есімдермен берілген эпитеттер кіреді: “frost-like ashes”

(қардай аппақ), “death-like swoon” (терең дем), “reed-like”,

“wedge-like furrow” (терең әжімдер). Портрет бейнесі

романның бейнелік жүйесінің ортасында болғандықтан,

Дориан Грейдің өзімен тек екінші тарауда танысса да,

оқырман оның бейнесін бірінші тарауда байқайды: “In

the centre of the room… stood the full-length portrait (көз

тоймайтын сұлу жігіттің портреті) of a young man of

extraordinary personal beauty…”.

Үшінші модельге құрылымы сын есімдер немесе зат

есімдер арқылы берілген эпитеттер кіреді: Adjective-

Adjective + Noun / Noun-Noun + Noun (22). Бірінші

құрылымға жататындар: “dull-green waters” (Сенаның

балдыр татыған жасыл суы), “dark-brown hair”

(Қызыл күрең бұйра шашты) және басқалары. Екінші

құрылымға енгендер: “tussore-silk curtains” (жібек

перделер) және басқалар.

Төртінші модельде эпитет сын есім мен осы шақ

есімшесінің қатысуы арқылы жасалады: Adjective-

Participle I + Noun (13). “Looking” Осы шақ есімшесі

арқылы жасалған эпитеттер саны 9: “tired-looking woman”

(аппақ қудай бозарған әйел), “rough-looking assistant”

(жап-жас жігіт) және т.б. Басқа да мысалдар: “ill-fitting

clothes” (нашар тігілген костюм), “pink-flowering thorn” (ақ

ұлпа долана гүлдері).

Бесінші модель екі немесе үш дефисті эпитеттерден

және барлық басқа эпитеттерден тұрады(10): “bric-abrac

shop” (көне дүниелер сақталатын дүкен), “secondrate

sonnets” (нашар сонеттер), “third-rate wedding cake”

(арзанқол тәтті нан) және басқалары.

Зерттеу барысында, құрылымдық типке бөлінуден

басқа, жоғарыда аталған эпитеттер нақты объектілерге

немесе адамдарды сипаттайтын жеті семантикалық

категорияға бөлінді. Ең үлкен санатты қаһармандардың

киімінің бөлшектері мен келбетін сипаттайтын эпитеттер

құрады(appearance/clothes) – 67 мысал. Романда

көбінесе костюмдер талғаммен нақты сипатталған.

Мәселен, Дориан Грей Сибила Вэйнді былайша

сипаттайды: “She wore a moss-coloured velvet jerkin

with cinnamon sleeves, slim brown cross-gartered hose…”

(жасыл барқыттан күрте / қоңыр қысқа балақты шалбар).

Қызыл күрең бұйра шашты (dark-brown hair) және талдай

майысқан мойын (reed-like throat).

Ең көп таралған екінші категория - бұл Дориан үйінің

немесе басқа үйлердің интерьеріне қатысты эпитеттер

(43). Бас кейіпкер жапқыштармен немесе түрлі-түсті

перделермен тығыз жабылған үйлердің терезелеріне

қарады: “For a few moments he loitered upon the doorstep,

looking round at the silent Square with its blank closeshuttered

windows, and its staring blinds”. Емен ағашынан

биіктеп қаптап, өрілген, арғыш ернеулі, ойылып соғылған

төбесі бар әдемі бөлме болатын (oak-panelled hall).

Дориан өзінің портретін сақтаған бұрынғы балалар

бөлмесін былай суреттейді: “It was a large, wellproportioned

room… (ыңғайлы бөлме). There the

satinwood bookcase filled with his dog-eared schoolbooks

(көнерген оқулықтар)”.

Эпитеттердің үшінші санаты табиғатқа байланысты

(31). Дориан Грей Сибилге оралуға шешім қабылдаған

кезде, тіпті шық басқан бақшадағы сайраған құстар да

ол туралы гүлдерге айтатын сияқты: “The birds that were

singing in the dew-drenched garden seemed to be telling

the flowers about her”. Келесі мысалда жел үрлеген

шам жарығы бар сәтте Джеймс Уэйн (Сибилдің ағасы)

өзінің әпкесінен кек алу үшін Дорианды өлтіруге батылы

жетпеді: “Dim and wavering as was the wind-blown light, yet

it served to show him the hideous error, as it seemed, into

which he had fallen, for the face of the man he had sought

to kill had all… the unstained purity of youth”.

Төртінші санатқа кейіпкерлердің мінез-құлық белгілері,

олардың сезімдері мен эмоцияларымен сипатталған

эпитеттер жатады (character, feelings and emotions),

жалпы саны- 29. Сибилдің Дорианмен таныстығы оның

актерлік шеберлігінен көп үміт күттіргенмен, ол өзін

бұрынғыша жақсы ұстап тұрды: “Indeed, so far from

being nervous, she was absolutely self-contained. It was

simply bad art”.

Оскар Уайлд басты кейіпкердің үйінен тыс кеңістікті

әсем суреттейді. Бесінші топ эпитеттері – 13, олар

Дорианның жан күйін және уақыт өте келе қалай

өзгергенін түсінуге көмектеседі. Дориан Сибилге онымен

қайта кездескісі келмейтінін айтқан кезде, махаббат

ашуланшақтыққа, менмендікке және немқұрайлылыққа

жол берді. Кейіпкердің рухында қара реңктер пайда

бола бастады, мысалы, зәулім үйлердің арасындағы

жарықтандырылмаған көшелердегі биік аркалардың

астына билік ете бастаған қараңғылық сияқты: “He

remembered wan-dering through dimly-lit streets, past

gaunt black-shadowed archways and evil-looking houses”.

Алтыншы топқа Дорианның қымбат тастармен

және олармен байланысты аңыздармен таңдануына

байланысты эпитеттер кіреді. Бұл топ (Зергерлік

бұйымдар) 18 мысалдан тұрады. Дориан түрлі асыл

тастардан тұратын коллекцияны сұрыптап, орналастыра

алды “rose-pink and wine-yellow topazes” (алқызыл мен

алтын түстері араласқан, шараптың нақ өзіндей), “flamered

cinnamon-stones” (қып-қызыл оттай болып жанып

тұрған венистер) және басқалары.

Эпитеттердің жетінші тобы (10 мысал) тамақ және

ыдыс-аяқ элементтерін сипаттайды (meals and tableware).

Басты кейіпкер сусындар мен ыдыс-аяққа

қатысты өте талғампаз болды: “«My dear Basil, how do

I know?» murmured Dorian Gray, sipping some pale-yellow

wine (сарғыш шарап) from a delicate gold-beaded bubble

(алтын моншақтармен әшекейленген) of Venetian glass,

and looking dreadfully bored”.

20

Тіл білімі

№

4 (35) 2020

Г.Түсіпова шығарманы аударуда бірқатар аударма

трансформацияларын қолданған. В.Н.Комиссаров

өз еңбегінде олардың лексикалық, грамматикалық

және лексикалық-грамматикалық түрлерін жіктеген.

Лексикалық транформацияларға Комиссаров

транслитерация, калькалау, кейбір лексикалықсемантикалық

алмастыруларды, мысалы модуляция

(мазмұнды лексикалық трансформация), ұғымды

нақтылау және жалпылауды жатқызады. Грамматикалық

трансформацияға сөзбе-сөз аудару, грамматикалық

алмастырулар, сөйлемдерді бөлу жатады. Ал

лексикалық-грамматикалық

трансформацияға

экспликация (сипаттама аударма), антонимдік аударма

және компенсация кіреді [9, 57].

Әрі қарай, «Дориан Грейдің портреті» романында

жоғарыда көрсетілген трансформациялардың қандай

түрлері қолданылатынын көреміз.

Калькалау дегеніміз – сөздің құрам бөліктері

(морфемалар немесе фразалар (лексемалар) аударма

тілінің элементтеріне сәйкес аударылатын біріккен сөз

құрамы немесе сөз тіркестерінің айтылуы [10].

Грамматикалық түрлендіру - бастапқы және мақсатты

тілдің грамматикалық құрылымының сәйкес келмеуіне

байланысты қолданылады.

Генерализация (Жалпылау) дегеніміз - жеке тұлғаны

жалпы, нақты ұғыммен алмастыру. Мысалы, “olivecoloured

face” тіркесі (қараторы беті) жалпылау арқылы

аударылды “olive-coloured”.

а. Лексикалық толықтыру - аударма кезінде қосымша

сөздерді енгізуді қажет ететін әдіс, мысалы “jewelfrontleted

horse” (маңдайына гауһартас жапсырылған ат).

b. Экспликация (сипаттамалық аударма) – аударма

кезінде сөз тіркесімен алмастырылатын сөздер.

c. Аудармада контекстік, лексикалық ерекшеліктерге

байланысты алмастыру әдісі, яғни модуляция

қолданылады [11]. Мысалы, “third-rate” эпитетін аударуда

(арзан) “third-rate wedding-cake” сөз тіркесінде (арзанқол

тәтті нан) аудармашы мағыналас сөз қолданған.

Зерттеу барлық құрылымдық типтердің ішінен эпитеттің

зат есіммен, сын есіммен немесе үстеумен жасалатын

моделі кең таралған деген тұжырым жасауға мүмкіндік

берді: Noun/Adjective/Adverb-Participle II + Noun (134),

ең аз таралғаны екі не үш дефисті эпитеттер екендігі

анықталды. Ең танымал категориялардың үштігіне

кейіпкерлердің киімдерінің сыртқы түрі мен бөлшектерін

білдіретін күрделі эпитеттер (67), басты кейіпкердің үйінің

және басқа да үйлердің интерьері (43) және табиғатты

сипаттайтың эпитеттер (31) кірді.

Қорытындылай келсек, аудармашы Г.Түсіпованың

аударма барысында калькалау әдісін жиі қолданғаны

анықталды. Аударма кезіндегі негізгі қиындықтардың бірі

ретінде эквиваленттердің тапшылығын атауға болады.

Г.Түсіпова түпнұсқада кездескен күрделі эпитеттердің

қазақ тіліне сәйкес баламаларын бере алған, бұл оның

аудармашы ретінде кәсіби шеберлігі мен қос тілдік

деңгейінің жоғары екенін көрсетеді.

Әдебиеттер.

1. Эпитет [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/Эпитет

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы, Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, Алматы -1960. – 247 б.

3. Wilde O. The Picture of Dorian Gray [Электронды ресурс]. URL: http://www.e-reading.club/book.php?book=71407

4. Түсіпова Г. Дориан Грейдің портреті/Оскар Уайльд/Аударма, 2011. – 344 б.

5. Гималетдинова Г. К., Перминова М. А. Трудности художественного перевода английских эпитетов (на примере

романа Н. Хорнби «Как стать добрым») // Ученые записки Казанского университета. Серия «Гуманитарные

науки». 2016. Т. 158. Кн. 5. С. 1392-1403

6. Кузнецов М. Д., Скребнев Ю. М. Стилистика английского языка. Л.: Государственное учебно-педагогическое

издательство Министерства просвещения РСФСР, 1960. 175 б.

7. Гальперин И. Р. Очерки по стилистике английского языка. М.: Издательство литературы на иностранных языках,

1958. 462 б.

8. Классификация эпитетов [Электронды ресурс]. URL: http://studbooks.net/2103794/literatura/klassifikatsiya_

epitetov

9. Комиссаров В. Н. Общая теория перевода: учебное пособие. М.: ЧеРо, 1999. 136 б.

10. Калькалау [Электронды ресурс]. URL: https://stud.kz/referat/show/51572

11. Прием смыслового развития при переводе [Электронды ресурс]. URL: http://study english.info/article066-07.php

21

№

4 (35) 2020

Литературоведение

Мақалада М.М.Пришвиннің шығармашылығындағы күнделіктерінің

рөлі анықталады. Сонымен қатар жазушының бірқатар еңбектері

қарастырылып талдау жасалды

В статье определяется роль дневников М.М.Пришвина. Также

рассмотрены и проанализированы произведения писателя

The article defines the role of the diaries of M.M. Prishvin. The writer’s

work was examined and analyzed as well.

ЖОЛДЫХАНОВА АКБОТА

СЕРИКХАНОВНА

Қазақ инновациялық гуманитарлық заң

университетінің магистранты

22

Роль и место дневников в творчестве М.М.Пришвина

М.М. Пришвин (1873—1954) являлся пе вцом природы,

он за ве ща л де тям любить е е , позна ва ть е е та йны,

не пе ре де лыва я е е . «Са шок» — это пе рвый ра сска з,

на пе ча та нный в де тском журна ле «Родник» (1906), был

на писа н в 33 года . В этом ра сска зе за тра гива ются те мы:

е динство дивной и за га дочной природы и вза имосвязь

природы и че лове ка . Книга оче рков «В кра ю не пуга ных

птиц» (1906), в которой отра зились впе ча тле ния от

пое здки по се ве ру России в соста ве этногра фиче ской

экспе диции, прине сла а втору большую популярность.

Пришвин получил се ре бряную ме да ль Русского

ге огра фиче ского обще ства и вступил в не го. В это

вре мя М.Пришвин понял свое пре дна зна че ние —

быть изобра зите ле м «души природы»; в природе он

виде л бе згра ничную кла де зь ра дости и творче ских сил

че лове ка . Уника льность личности и та ла нта Пришвина

— жизне любие , ве ра в че лове че ские возможности,

в духовное на ча ло, которые за ложе ны в ка ждом,

поэзию понима ние мира . Он на ча л писа ть для де те й.

Обще изве стным ра сска зом для де те й ста ла , к приме ру,

за ключите льна я гла ва книги о художе стве нном

творче стве «Жура влина я родина » (1929) — «Ре бята и

утята ».

Сюже т этой гла вы довольно простой: ма ле нька я

дика я утка пе ре водит че ре з дорогу своих утят, а

ре бята , которые видят это «за кидыва ют их ша пка ми»,

чтобы пойма ть. И вывод не сложный — обра ще ние к

чита те лям: бе ре чь птиц, прожива ющих в ле са х и вода х,

позволить им сове ршить бла городное де ло — воспита ть

своих де те й! Ра сска з прониза н а тмосфе рой ра дости

суще ствова ния. Де ти, отпустив утят, са ми ста новятся

добре е и чище . Пришвин дума л, что ра зде лять

де тскую лите ра туру от взрослым не пре одолимым

ба рье ром не сле дуе т. Пришвин призна ва лся, что

в особе нности опа са е тся «подыгрыва ния де тям,

скидки на возра ст». Он вкла дыва л в произве де ния

для них полную ме ру зна ний об окружа юще й жизни

и природе , при этом стре мясь к привле ка те льности и

поэтичности изобра же ния. Он не отрица л возра стных

особе нносте й лите ра туры для ма ле ньких чита те ле й,

писа те ль обра ща лся в пе рвую оче ре дь к ре бе нку,

сохра нивше муся в душе ка ждого взрослого. На ве рное ,

поэтому е го произве де ния за хва тыва ют чувства и

де те й, и взрослых. Пришвин на ходил особую интона цию,

ма не ру обще ния с де тьми ра зного возра ста . Гла вным

условие м для ма ле ньких чита те ле й была «простота ».

Но простота быва е т ра зна я, писа л Пришвин.

Е сть вне шняя простота примитива , а е сть простота ,

котора я возника е т ка к ре зульта т полного вла де ния

ма те риа лом и любви к свое му чита те лю. Де тские

ра сска зы Пришвин писа л в те че ние все й свое й

творче ской жизни. Вскоре они были объе дине ны

в не сколько циклов: «Золотой луг», «Лисичкин

хле б», «Де душкин ва ле нок». Де тские е го ра сска зы

на пра вле ны на то, чтобы пока за ть чуде са обычной

жизни, пока за ть удивите льное в обычном. В е го

ма ле нькой иллюстра ции «Быстрик» можно на йти

да нные фра зы: «Вот полянка , где ме жду двумя

ручьями я не да вно бе лые грибы собира л. Те пе рь она

вся бе ла я: ка ждый пе нь на крыт бе лой ска те ртью, и

да же кра сна я рябина морозом на пудре на . Большой

и спокойный руче й за ме рз, а ма ле нький быстрик все

е ще бье тся». Вот и ве сь ра сска з, но, сколько в не м

философии и кра соты! Та к и видишь бе лизну сне га на

зе мле и на пнях и контра стный кра сный цве т рябины,

хоть и припудре нной изморозью. И ка ка я чуде сна я сила

видится в этом быстрике , который все е ще бье тся,

сопротивляясь морозным окова м» [1, с. 71].

Пришвинска я иллюстра ция може т уме ститься все го

в одной строчке : «Уда лось услыша ть, ка к мышь под

сне гом грызла оре ше к». А вот иллюстра ция из двух

пре дложе ний: «Дума л, случа йный ве те рок ше ве льнул

ста рым листом, а это выле те ла пе рва я ба бочка .

Дума л, в гла за х это порябило, а это пока за лся пе рвый

цве ток» [2, с. 217] . Один миг тишины и внима ния

— и услыша ть по хрусту коре шка , ка к да же под

сне гом те че т своя жизнь. Или увиде ть «явле ние »

пе рвой ба бочки, пе рвого цве тка . Бла года ря та ким

иллюстра циям чита те ль другими гла за ми посмотрит

на то, мимо че го ра ньше проходил не за ме ча я, да

е ще и за хоче т узна ть о природе что-то новое , свое .

Писа те ль ве рил в исце ляющую, пополняющую скрытую

силу природы и ста ра лся позна комить с не й свое го

ма ле нького чита те ля. В те х ра сска за х, где де йствуют и

де ти, это же ла ние выра же но боле е свободно, та к ка к

та м упомина е тся нра встве нна я пробле ма , пове де ние

де те й в мире природы.

Ма ле нький ра сска з «Лисичкин хле б» да л на зва ние

книге , выше дше й в 1939 году. Ге роиня ра сска за Зиночка

узна е т от а втора о том, что е дят ле сные жите ли, она

вне за пно увиде ла в корзинке кусок хле ба и «та к и

обомле ла »: — Откуда же это в ле су взялся хле б? —

Что же тут удивите льного? Ве дь е сть же та м ка пуста ...

— За ячья... — А хле б Лисичкин. Отве да й. Осторожно

попробова ла и на ча ла е сть. — Хороший Лисичкин

хле б» [3, с. 11]. Да же са мый ма ле нький чита те ль

може т са мостояте льно извле чь из та кого ра сска за

за ложе нный в не го смысл. Зиночка , ве роятне е все го,


№

4 (35) 2020

не ста ла бы е сть «просто хле б» да е ще похва лива ть,

не будь он «лисичкин». А втор ра зре ша е т се бе

лишь те нь иронии, к своим ма ле ньким ге роям он

относится а ккура тно и не жно. Ра сска з о выра ще нном

че лове ком жура вле («Журка»), о спа се нном

лягушонке -путе ше стве ннике («Лягушонок»), о хромой

утке («Хромка»), о прируче нном е же и те те ре ве («Е ж»,

«Те ре нтий»). Зве ри и птицы у Пришвина «кукуют»,

«гудят», «свистят», «шипят», «орут», «пища т»;

ка ждый из них по-свое му движе тся. Да же де ре вья и

ра сте ния в пришвинских описа ниях пре вра ща ются в

живые : одува нчики, ка к де ти, за сыпа ют по ве че ра м и

просыпа ются по утра м («Золотой луг»); точно бога тырь,

выглядыва е т из-под листов гриб («Сила ч»); ше пче т

ле с («Ше пот в ле су»). Ра сска зыва я о животном

мире , а втор особе нно подче ркива е т ма те ринство.

Не однокра тно ра сска же т Пришвин, ка к отва жива е тся

ма ть, котора я за щища е т своих де те ныше й от соба ки

(«Ярик»), от орла («Орлиное гне здо») и от других

не прияте ле й («Ре бята и утята », «Пикова я да ма »). С

улыбкой ра сска же т художник о том, ка к зве ри-родите ли

присма трива ют за своим потомством, уча т е го («Курица

на столба х», «Боре ц и Пла кса », «Пе рва я стойка »).

Художника ра дуют в животных та кие пре кра сные

ка че ства , ка к ум, на ходчивость («Синий ла поть»,

«Не рль», «Изобре та те ль»).

Восхище ние м пе ре д кра сотой природы и че лове ка ,

е е друга и хозяина , проникнуты все произве де ния

писа те ля. Обра ща ясь к молодому чита те лю, художник

призна е т, что мир полон чуде с и «это… чуде са не ка к

в ска зке о живой воде и ме ртвой, а на стоящие … они

сове рша ются ве зде и всюду и во всякую минуту на ше й

жизни, но только ча сто мы, име я гла за , их не видим, име я

уши — не слышим» [4, с. 5]. Пришвин видит и слышит

эти чуде са и ра скрыва е т их пе ре д ре бе нком. Для не го

не т ра сте ний вообще , а е сть бе лые грибы, крова ва я

ягодка костяника , голуба я че рника , кра сна я брусника ,

кукушкины сле зки, ва ле рьянка , пе тров кре ст, за ячья

ка пуста . Для не го не т животных и птиц вообще , а е сть

скопа , трясогузка , жура вль, ворона , ца пля, овсянка ,

зе мле ройка , гусь, пче ла , шме ль, лисица , га дюка . И это

только в двух ра сска за х — «Лисичкин хле б» и «Гости».

Е сли же взять и другие , то, пожа луй, не на йде тся ни

одного зве ря или ра сте ния сре дне й полосы России,

которые бы не были упомянуты Пришвиным. А втор

не огра ничива е тся одним упомина ние м, а на де ляе т

своих «ге рое в» голоса ми и привычка ми, которые

прочно ложа тся в па мять: «Скопа приле те ла , рыбный

хищник, - нос крючком, гла за зоркие , све тло-же лтые ,

-высма трива ла се бе добычу све рху, оста на влива ла сь

в воздухе для этого и пряла крыльями» [3, с. 4].

Пришвин счита л, что ве лича йше е достиже ние

че лове че ских усилий — ре бе нок, воспита нный в

созна нии вза имосвязи с ве ликим це лым — природой, в

убе жде нии, что он все гда долже н быть на е е стороне ,

за щища ть и обе ре га ть е е .

Миха ил Пришвин был на циона льным писа те ле м и

философом. Е го творче ство на полне но мотива ми, пона

стояще му родстве нными русскому понима нию.

Русский мир Миха ила Пришвина – это ве ликие «ризы

зе мные », это ле са за пове дные и ма ле нькие ле сные

озе ра – «гла за зе мли», стра нники; «клюкве нные

ба бы», поморы, поле сники, колдуны; на коне ц, это

впе ча тляюще е е простра нство родной зе мли, где

жизнь че лове ка и жизнь де ре ва , пе сня «кроше чного

птичика » на ве ршине огромного де ре ва и любовный

крик за йца – живые а томы за га дочного Все е динства ,

этой не обыкнове нной пришвинской Все ле нной.

Но основное состоит в том, что это Все ле нна я

на циона льно изве стна и за га дочна в свое й

е сте стве нности, на ивности и глубине .

Уже пе рва я книга а втора «В кра ю не пуга ных птиц»

отме ча е т глубокий инте ре с к на родному духу.

Пришвин ле гко и просто входит в этот не обыкнове нный

и живой мир на родной культуры, ве рова ний, тра диций,

обрядов, духовных це нносте й. Уже зде сь возника е т

явле ние е го многообра зности: этногра ф, фольклорист,

лингвист, с чуткостью и не жностью пе ре да л уника льный

да р – ритм и созвучность русской ре чи, художник,

не ве роятно отзывчивый к окружа ющим кра ска м,

звука м, ле ге нда м и былям «живого Се ве ра ». В этом

этногра фиче ском оче рке проявляе тся на пористое

же ла ние за ча стными ре а лиями открывше йся

жизни увиде ть не что ве чное , изве чное , никуда не

исче за юще е , что опре де ляе т судьбы че лове ка и мира .

Все ситуа ции проглядыва ются с униве рса льной точки

зре ния, выра жа юще й глубинные эле ме нты бытия,

ха ра кте рные формы жизни.

В оче рке «За волше бным колобком» М. М.

Пришвин отме ча е т в на роде на иболе е гла вное –

ба згра ничную ве ру в Божий промысе л. На иболе е

ярким пре дста вите ле м этого миросозе рца ния

являе тся ста рый юровщик Миха йлов. Е го ра сска з о

чуде сном спа се нии прониза н мистиче ским волне ние м,

восхище ние м пе ре д се кре том че лове ка и мира . Вся

жизнь для не го – пре дста вле ние Божье й воли: «Отче го

быва ют сполохи, я те бе не суме ю ска за ть. На м ли

ве да ть, что у Господа в не бе де ла е тся. Ра створится

не бо, ра скрое тся, будто за горится. Спра ва ра сширится

и опять врозь сле та е тся в одно. Стра шно гляде ть.

Выйде шь, на пороге постоишь, да и опять в избу скоре й.

Стра шно» [5, с. 1].

Сполохи, се ве рное сияние , движущие ся столбы све та

в нём – для не го зна к не постижимого мира . Че лове к

бе ссиле н в окружа юще м простра нстве , е го жизнь

и судьба за висят от не ве домых сил: «По Божье му

произволе нию па л ве те р с гор и взял на с. За крыло

родимую сторонушку, только мы и зна ли е ё. Кругом

море , вве рху не бо, ве зде Господня воля, ве зде е го

свята я милость» [6, с. 181]. Жизне нные не уда чи и

опа сности на море связа ны с отступле ние м от прямого

пути, ча сто с на руше ние м обе та , клятвы: «А тут ста ли

за ме ча ть: зве рь ше ве лится. Подходим ра з – все в воду,

и другой ра з тоже , и тре тий. Ла дно, сме ка ю я, е сть

гре х у на с в ромше . Посчита л провизию: ка ла че й не

хва та е т.

Ве че ром съе ха лись на льдину, я това рища м: “Ре бята ,

у на с в ромше не ла дно: зве рь за ше ве лился. Е сть

гре х”» [7, с. 59] . (Ромша – промыслова я а рте ль из

восьми че лове к).

В моме нт пре дстояще й гибе ли мир жизни и сме рти

сближа ются. К за снувше му на льдине юровщику

приходит покойный бра т А ндре й, чтобы пре дотвра тить

опа сность: «Вижу, будто приходит ко мне бра т А ндре й,

покойник, стоит против ме ня на льду и говорит пе рвый

ра з: “Бра т Миха йло, ты пропа л!” И другой ра з говорит:

“Бра т Миха йло, ты пропа л!” И хоче т уж тре тий ра з

проговорить, а я проснулся. Тьма -тьмуща я, хоть гла з

выколи, ве те р гудит. Слышу не тот ве те р, не морской,

а будто горний. За жёг све чку, глянул компа с и обме р:

ве те р прямо с гор, прямо в оке а н не сёт, на стра сть, на

пропа сть». [8, с. 54].

23

№

4 (35) 2020


Литература.

1. Пришвин М. М. Лесная капель. с. 71

2. Пришвин М. М. Первый цветок// Времена года: Рассказы о природе/ М.М.Пришвин.- Л.: Лениздат, 1976.- с.217

3. Пришвин М. М. В кра ю де душки Ма за я (Ра сска зы) с.11

4. Воронкова , Л. В стра не доброго волше бника // Пришвин, М.М. Моим молодым друзьям / М.М. Пришвин. – М.:

Де т. лит., 1989. – с.5-9

5. Пришвин М. М. > Том 1. В краю непуганых птиц. За волшебным колобком > с.1

6. Пришвин М. М. Собрание сочинений: в 8-ми т. — М.: Худож. лит., 1982. — Т. 1. — С. 181—386.

7. Пришвин М. М. > Том 1. В краю непуганых птиц. За волшебным колобком > Стр.59

8. Пришвин М. М. В кра ю не пуга ных птиц с. 54

24

Специальная педагогика

№

4 (35) 2020

Мақалада көз жанары нашар көретін оқушыларды отбасы

жағдайында кеңістікте бағдарлануға үйрету жолдары

көрсетілген. Автор мәселенің теориялық және практикалық

қырларын қарастырады.

В статье представлено теоретические и практические

вопросы формирования пространственной ориентировки

дошкольников с нарушением зрения в условиях семейного

воспитанием.

In the article the main directions, theoretical-practical ways of

development of spatial orientation of preschool children with visual

development, and its necessity in family education conditions are

presented.

ДАВТЯН СОНА РАФИКОВНА

Преподаватель кафедры специальной

педагогики и психологии Армянского

государственного педагогического

университета имени Хачатура Абовяна,

кандидат педагогических наук, доцент

г. Ереван, Армения

ФОРМИРОВАНИЕ В СЕМЬЕ СПОСОБНОСТИ ОРИЕНТИРОВКИ В

ПРОСТРАНСТВЕ У ДОШКОЛЬНИКОВ С НАРУШЕНИЕМ ЗРЕНИЯ

Постановка проблемы. Известно, что дошкольный

возраст играет важную роль в общем развитии как

нормально развивающихся детей, так и детей с

нарушением зрения. Глубокое или частичное нарушение

зрения в первую очередь затрудняет ориентировку в

пространстве этих детей. Поэтому формирование и

развитие способности ориентировки в пространстве

у дошкольников с нарушением зрения в условиях

семьи имеет исключительно важное значение. Вместе

с тем недостаточная изученность и разработанность

данной проблемы значительно затрудняет проведение

работы в семье по формированию и развитию

ориентировки в пространстве у дошкольников. Не

изучено содержание проводимой в семье работы

по формированию способности ориентировки в

пространстве у дошкольников с нарушением зрения, не

разработана примерная программа по формированию и

развитию микро и макроориентировки в пространстве.

Поэтому разностороннее изучение этих вопросов и

экспериментальная разработка специальных средств,

методов, условий их применения и примерной программы

формирования и развития способности ориентировки

в пространстве у дошкольников с нарушением зрения

в семье является весьма актуальной, теоретически и

практически значимой.

Целью статьи является разработать средства, методы

и условия их применения для развития способности

ориентировки в пространстве у детей с нарушением

зрения в условиях семьи.

Изложение основного материала исследования.

Изучение исследуемой проблемы и результаты

эксперериментальных исследований, проведенных

нами как по определеного постановки роботы по

фомированию и развитию простичецкой ориентировки

в пространстве у дошкольников с нарушением

зрения, уровня информированности родителей в этих

вопросах, так и выявления способностей этих детей в

их выполнением сбидетельствует о том, что имеется

еще много нерешенных вопросов для эффективной

постановки этой работы в условиях семьи. Поэтому

прежде всего необходимо:

• Определить теоретические положения и

проктические путей оказания помощи родительям

в формировании и развитии ориентировки в

пространстве у дошкольников с нарушением

зрения,

• Подобрать, разработать и систематизировать

специальные средства, медоты и условия

их применения для развития у этих детей

практических умений и навыков ориентировки в

пространстве,

• Экспериментального обосновать эффективность

применения рекомендованнйх подходов для

обучения в условиях семьи ориентировке в

пространстве дошкольников с нарушением

зрения. Решению этих вопросов и направленно

настаянее исследование.

Экспериментальное обоснование эффективности

применения рекомендованных подходов

для обучения ориентировке в пространстве

дошкольников с нарушением зрения в условиях

семьи: Настояшее исследование предпринято с

целью определения эффективности применения

рекомендованых средств, методов и подходов

для формирования и развития у дошкольников с

нарушением зрения умение и навыков ориентировке

в пространстве в различных видах деятельности: в

игре, при выполнением личной гигиены, в ближейше,

окружением, предвижением в макропространстве

(табл. 1).

25

№

4 (35) 2020


Таблица 1

Показатели выполнения заданий на ориентировку у испытуемых на различных этапах обучающего

педагогического эксперимента

Результаты выполнения

Этапы

исследования

Задания на

ориентировку

Самостоятельно

Экспериментальная группа n=14 Контрольная группа n=14

С

помощью

Не Отказ. От

выпол. выполн.

С ошибками

Самостоятельно

С

помощью

С ошибками

Не

выпол.

Отказ. От

выполн.

n % n % n % n % n % n % n % n % n % n %

Определить

место

умывальника,

мыльницы,

полотенца

До

экспер

После

экспер

1 7.1 1 7.1 2 14.3 6 42.9 4 28.6 1 7.1 1 7.1 1 7.1 6 42.9 5 35.7

9 64.3 - - 4 28.6 1 7.1 - - 3 21.4 2 14.3 2 14.3 4 28.6 3 21.4

Найти в

спальнице

личную

одежду и

обувь

До

экспер

После

экспер

- - 3 21.4 - - 8 57.1 3 21.4 1 7.1 2 14.3 1 7.1 6 42.9 4 28.6

9 64.3 2 14.3 2 14.3 1 7.1 - - 3 21.4 2 14.3 2 14.3 4 28.6 3 21.4

Найти

свободное

место за

столом

пользоваться

столовыми

приборами

До

экспер

После

экспер

- - 2 14.3 - - 7 50.0 5 35.7 - - 3 21.4 2 14.3 4 28.6 5 35.7

7 50.0 1 7.1 5 35.7 1 7.1 - - 1 7.1 5 35.7 1 7.1 4 28.6 3 21.4

Разложить

письменные

принадлежности

в

частях стола

словесному

указанию

До

экспер

После

экспер

1 7.1 2 14.3 2 14.3 5 35.7 4 28.6 1 7.1 3 21.4 - - 7 50.0 3 21.4

8 57.1 - - 4 28.6 2 14.3 - - 2 14.3 4 28.6 2 14.3 4 28.6 2 14.3

Ориентировка

в

повешении по


указанию

До

экспер

После

экспер

- - 2 14.3 1 7.1 6 42.9 5 35.7 - - 2 14.3 1 7.1 7 50.0 4 28.6

7 50.0 1 7.1 5 35.7 1 7.1 - - - - 3 21.4 3 21.4 6 42.9 2 14.3

Ориентировка

во

дворе по


указанию

До

экспер

После

экспер

- - 2 14.3 - - 7 50.0 5 35.7 - - 1 7.1 2 14.3 8 57.1 3 21.4

6 42.9 - - 6 42.9 2 14.3 - - - - 4 28.6 1 7.1 7 50.0 2 14.3

Итого

До

экспер

После

экспер

2 2.4 12 14.3 5 5.9 39 46.4 26 30.9 3 3.6 12 14.3 7 8.3 38 45.2 24 28.6

46 54.7 4 4.8 26 30.9 8 9.5 - - 9 10.7 20 23.8 11 13.1 29 34.5 15 17.8

26


№

4 (35) 2020

Эти практические умения и навыки ориентировки в пространстве были избраны в связи с тем, что они, во первых,

менее развиты у данной категории детей, поскольку, как показает практика, большенство родителей опекают

своих детей и сами за них все делают, во-вторых свое временное развитие этих умений поможет легче и быстрее

адаптироваться к школьным условия.

В шестимесечном обучением педагогическом эксперименте приняли участие 28 дошкольников с нарушением

зрения: по 14 детей в экпериментальной и контрольной группах. Испытуемые обеах исследуемых груп по составу,

возрасту, полу, именеми о хороктера нарушения зрения и уровню прокическох умений в ориентирование были

примерно одинаковы. В экспериментальной и контрольной групах было по 5 детей обсалютно незрячих и незрячих

с остаточным зрением / остата зрения на лучшим видяшем глазе 0-0.04 единицы/ и по 9 слабовидяших школьников

с нарушением рефракции /0.05-0.2 единицы/. На различных этапах обучаюшенего педагогического эксперумента

у дошкольников с нарушением зрения изучаемой умения и навыки выполнения практических дейстий связанных

с ориентивкой в протранстве. Мы стремились определить динамику изменением умений испытуемых определять

направление передвижения в помишением, во дворе, ориентироваться в местонохождении личных вешей у обуви,

самостоятельно находить и пользоваться умывальником, мылом, полотенцем, распределять их по местам и и.

И так, результаты обучаюшего педагогического эксперимента свидельствуют, что испытуемых обеих исследуемых

групп за период целенаправленной педагогического работы добились положотельных резултатов по всем

изучаемым показателям ориентировки в пространстве:

Выводы. Актуальность проблемы формирования и развития способности ориентировки в пространстве у

дошкольников с нарушением зрения, определена постановка работы в семье по формированию способности

ориентировки в пространстве у дошкольников с нарушением зрения.

Литература:

1. Դավթյան Ս.Ռ. Նախադպրոցական տարիքի տեսողության խանգարումով երեխաների տարածական

կողմնորոշման կարողությունների ձևավորումն ընտանիքում, Մանկավարժական միտք, 2013 N3-4, էջ

188-194

2. Маллофеев Н.Н. Ранняя помощь – приотет современной коррекционной педагогики. //Дефектология. -2003.

-N4 - с. 7-11

3. Плаксина Л.И. Игры и упражнения для ориентировки в окружаюшем мире слабовидяших дошкольников. //

Дефектология N4, 1991. - с. 68

27

№

4 (35) 2020

Педагогика

Мақала мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу

мәселелеріне арналған. Мақала авторы бүлдіршіндердің қимыл

қозғалыстарын, олардың дүниетанымы мен ойлау қабілеттерін

жетілдіру мақсатында балаларды оқыту жұмыстарын

ұйымдастырудағы өз тәжірибесімен бөліседі. Әдістемелік

жұмыс мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының тәрбиешілері

мен әдіскерлерінің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам обучения и воспитания детей

дошкольного возраста. Автор статьи делится собственным

опытом организации деятельности детей в детском саду

для развития их опорно-двигательных функций, кругозора

и мышления. Методическая работа будет интересна

воспитателям и методистам дошкольных учреждений

образования.

КАРМЕН МИНАСЯН

Социальный педагог Вагаршапатского

территориального педагогикопсихологическом

центра, Армения

The article is devoted to questions of training and education of preschool

children. The author shares his own experience in organizing activities

for children in kindergarten to develop their locomotor functions, vision

and thinking. This methodical work will be of interest to teachers and

methodologists of preschool educational institutions.

Социально-педагогические пути создания ситуации успеха в

начальной школе

Современная меняющаяся жизнь ставит перед школой

новые требования – создать такую образовательную

среду, которая стимулирует активность и

самостоятельность учащихся, сформирует интерес к

обучению и самоучению на протяжении всей жизни,

будет способствовать тому, чтобы каждый ученик достиг

успеха и почувствовал радость успеха.

Создание ситуации успеха в школе является одной

из важных проблем современной педагогики. Сегодня

успех в учебе обеспечивает успех в дальнейшей жизни,

поскольку в школе ученики приобретают не только

знания, но и жизненный опыт, который сопровождает их

на протяжении всей жизни. Создание ситуации успеха

особенно важно в начальной школе, которая является

основой правильной и эффективной организации

процесса обучения. Младший школьник, идя в школу,

надеется заработать от учителей и одноклассников

любовь и уважение. Когда это у него не получается, он

теряет доверие к своим мыслям и действиям, теряет

интерес к обучению, даже отказывается ходить в школу.

Возникает вопрос: Может ли педагог сформировать у

учеников интерес к процессу обучения и, если может,

то как?

Ответы на эти вопросы на протяжении многих лет

интересовали и интересуют педагогов и психологов.

Обращаясь к этому вопросу, известный педагог XIX

века, «учитель русских учителей» К.Д.Ушинский

отметил важную роль успеха в формировании интереса

ребенка к обучению, сказав: «Последствия умственной

работы, успеха и неудачи ученика в обучении могут

оказать большое влияние на дальнейшую жизнь и

деятельность ребенка. Он не только воспринимает

материал, но и думает о своей работе, проявляет свое

личное отношение к тому, что у него получается хорошо

и что - нет».

Созданию ситуации успеха придает большое значение

и современый педагог А.С.Белкин. По его мнению,

если ребенка лишат веры в собственные силы, то

трудно ожидать от него «светлого будущего», а любой

неправильный шаг учителя может "сломать" ученика

так, что в дальнейшем похвала и поощрения учителя не

смогут этого исправить.

Успех - это чувство удовлетворенности и радости,

связанное с преодолением сложных проблем. Он связан

с радостью, чувством эмоционального роста, которое

человек испытывает во время проделываемой работы.

Вспоминая об этих положительных эмоциях, субъект

деятельности в следующий раз с удовольствием

выполняет работу, благодаря которой формируются

новые формы деятельности, меняется уровень

самооценки, самоуважения.

С точки зрения педагогики успех - это моделирование

определенной ситуации, при которой дается

возможность преодолеть трудности, почувствовать

радость успеха, добиться значительных результатов как

для ученика, так и для всего коллектива. Ученик, если

сможет один раз достичь положительного результата,

будет заинтересован в процессе обучения, будет иметь

желание лучше провести дальнейшие работы. Создание

ситуации успеха в педагогическом процессе может

стать одной из основных предпосылок, способствующих

развитию личности, что, в свою очередь, способствует

эффективности процесса социализации.

Главный смысл деятельности учителя заключается

в том, чтобы создать для каждого ученика ситуацию

успеха. Известный американский ученый, психолог,

педагог у. Глассер, изучая проблему психологического

удовлетворения в учебной среде, отмечает, что

успех должен быть для каждого ребенка, так как

это имеет непосредственное отношение к процессу

социализации ребенка. По его мнению, если у ребенка

получается добиться успеха в учебной среде, то у

него будет возможность добиться успеха и в жизни.

Создание ситуации успеха особенно важно в начальной

школе. Младший школьный возраст - один из важнейших

этапов жизни, который оказывает непосредственное

влияние на желание учиться, веру в собственные силы

и доверие к ним, а также на формирование системы

ценностей. В младшем школьном возрасте, исходя

из возрастных особенностей учащихся, созданию

ситуаций успеха способствуют обеспечение позитивной

атмосферы урока, простая и доступная подача

28


№

4 (35) 2020

материала, поощрение и похвала учителя, удостоение

высоких оценок, обеспечение творческой активности,

поощрение самостоятельности учеников и т.д.

Для создания ситуации успеха в начальной школе

важно:

* учет возрастных и индивидуальных особенностей

младших школьников,

* создание позитивной рабочей атмосферы,

* обеспечение активности и самостоятельности

каждого ученика,

* обеспечение ощущения радости от достижения

успеха и т.д.

Учитель, преподающий в начальной школе, должен

создать условия для того, чтобы ученики обрели веру

в собственные силы, в резултате чего они смогут

преодолеть все трудности и в процессе социализации

у них не возникнет трудностей. Известный педагог

XX века В.А. Сухомлинский утверждал, что учебное

заведение должно стать школой радости, а главным

смыслом деятельности каждого учителя должно быть

создание для ученика ситуации успеха.

С целью выявления особенностей создания ситуации

успеха в начальной школе и выдвижения социальнопедагогических

путей достижения успеха младших

школьников была проведена исследовательская работа.

В исследовательскую работу были вовлечены 60

учеников 3-го класса, 10 учителей начальных классов,

60 родителей учеников 3-го класса, а также социальный

педагог школы.

Анализируя результаты проведенных нами

исследовательских работ, можем отметить, что

младшие школьники, в основном, приписывают свои

успехи в школе полученным им высоким оценкам. В

случае высокой оценки учащиеся чувствуют радость и

воодушевление.

Создание ситуации успеха в начальной школе очень

важно для всех членов педагогического коллектива.

Так, учителя в достижении успехов учеников сыграли

большую роль, поскольку они пытались создать

благоприятные условия, чтобы ученики имели

возможность полноценно участвовать в уроке, вели себя

непринужденно, выражали свое мнение, тем самым

чувствовали себя успешными, добивались успеха и

стремились совершенствоваться. А социальный педагог

отметил, что его первым шагом в работе с младшими

школьниками являлось выявление индивидуальных

особенностей, потребностей, склонностей и

предпочтений детей. В ходе своей работы он пытался

найти в ребенке Положительные черты и на их основе

помочь учащемуся достичь успеха и социализации.

Родители, вовлеченные в исследовательскую работу,

для достижения успехов своих детей придали большое

значение сотрудничеству “учитель-родитель”, хотя

отметили, что из-за работы и занятости они не всегда

были в состоянии встретиться с учителями.

Исходя из всего вышесказанного, можем выделить ряд

социально-педагогических путей, важных для создания

состояния успеха в начальной школе:

* выявление индивидуальных особенностей учащихся,

* выявление и учет потребностей, желаний,

склонностей и предпочтений младших школьников в

педагогическом процессе,

* обеспечение атмосферы любви и уважения, а также

развивающей образовательной среды,

* групповая и индивидуальная работа, организация

свободного приезда учеников,

* обеспечение равных условий для всех учащихся в

классе,

* взятие на себя роли друга, консультанта и доверенного

человека для младших школьников.

Создание ситуации успеха дает младшему

школьнику возможность быть более уверенным в себе,

самостоятельным и способствует формированию

способности легче преодолевать трудности.

29

№

4 (35) 2020


ШУЛЕМБАЕВА КУЛАШ

ҚАЙСАХАНОВНА

ШҚО ББ “№6 арнайы мектеп

интернаты” КММ

ТУРУКПАЕВА ЖАДРА

УРАЛБЕКОВНА

ШҚО ББ “№6 арнайы мектеп

интернаты” КММ

Берілген әдістемелік жұмыс – бастауыш сынып

оқушыларына өткізілетін тәрбие сағатының

үлгісі. Әдістемелік жұмыс бастауыш сынып

мұғалімдері мен әдіскерлеріне, сондай-ақ

педагогикалық мамандықтарда білім алатын

студенттер мен магистранттарының

назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет

собой разработку классного часа для учащихся

начальных классов. Работа будет интересна

учителям и методистам начальных классов,

а также студентам и магистрантам

педагогических специальностей.

This methodological work represents the plan

of class hour for primary school pupils. The work

will be interesting to teachers and methodologists

of primary school as well as to students and

undergraduates of pedagogical specialties.

30

«Қош келдің, ЖАҢА ЖЫЛ!» мерекелік іс-шарасының жоспары

(Аяз ата телефонмен сөйлесіп отырады)

Алло! Мен ойыншықтарды алдым, киімім дайын,

машина жібере берсеніз болады.

(Түлкі сырттан естіп тұрады)

Түлкі келіп жылап: Кішкентай аяз атаның біреуі

ауырып қалды, өтінем көмектесші?

Аяз ата: Әрине көмектесемін,тез кеттік- деп шанғыға

отырып шығып кетеді.

Балалар кіреді

Жүргізуші: Құрметті қонақтар, ата-аналар! Мерекеге

қош келдіңіздер! Жаңа-жыл, жаңа бақыт, жаңа табыс

әкелсін, келе жатқан жылқы жылы баршаңызға құт

әкелсін.

Жаңа жылдың таңы неткен арайлы,

Ақ мамыққа бөлеп алды маңайды.

Жаңа жылмен құттықтаймын деген үн,

Қанаттана кең алқапқа тарайды.

Жүргізуші: Әнге кезек берейік

Ән: «Жаңа жыл» Дәрібаевтар ( балалар отырады)

(Ортаға Пигвин мен Қуыршақ кіреді. Пингвин

жылап келеді)

Қуыршақ : Сәлеметсіңдер ме, балалар! Міне, Біз

де сіздердің мерекелеріңе келдік. Сіздерге жетемін

дегенше, орманнан өтіп бара жатып қасымдағы Пингвин

досым балаларын жоғалтып алды сендер көрмедіңдер

ме . (Балаларға қарай келеді)

Жүргізуші: Амандасады. Біздің ертеңгілігімізге қош

келдіңіздер. Пингвин сен жылама. Балалардан сұрайық

балаларыңды мүмкін біздің балалар көрген шығар.

Балалар: Жоқ, жоқ көрмедік .

Пингвин: Енді қайттім балалар менің балаларымды

көрдіңдерме ?.Маған балаларымды табуға

көмектесіңдерші .

Жүргізуші: Пингвин сен мұңайма, көңіліңді көтер біздің

балалардың шыршаға арнаған тақпақтарын тыңдап көр.

Тақпақтар:

1. Жаңа жыл

Құтты болсын

Жаңа жыл.

2. Тілеймін мен бар әлемге

Жаңа бақыт, жаңа жыр

Ата – апа, әке-ана

Құтты болсын жаңа жыл!

3. Аппақ қардай береке

Даламызда самғасын

Жаңа жылдай мереке

Таба берсін жалғасын.

4. Тілеймін мен бар әлемге

Жаңа бақыт,жаңа жыр,

Құтты болсын, құтты болсын

Құтты болсын жаңа жыл!

5. Сылдырлайды моншағы

Шышамыздың мол шамы

Жаңа жылмен жайдары

Құттықтаймыз баршаны

6. Аяз ата,аяз ата

Сені күтіп жүрдік біз

Томпаң қағып арқаланып,

Келеріңе сендік біз!

7. Ақ қырауға малынған

Ақшақардай сақалды

Көптен күтіп сағынған

Көрдік аяз атаны

8. Мерекеге келдік

Тақпақ айтып бердік

Ойыншықтарын тізілген

Шыршаны да көрдік

Қуыршақ: Пингвин сен мұңайма көңіліңді көтер

мерекемізді ары қарай жалғастырайық.

Жүргізуші: Ой, балалар Пингвиннің балаларын қайдан

іздесек, кімнен сұрасақ екен.

Ойын:"Кім жылдам"

Би:" Пингвиндер"

Пингвин: Рахмет сендерге. Сендердің арқаларыңда

балаларымды таптым.

Енді мен сендерге орманнан Аяз ата мен Ақшақарды

жіберейін. Сендермен бірге жаңа жылды тойласын.

Қуыршақ: Балалар сендерге қарасам өнерлі балалар

секілдісіңдер.

Жүргізуші: Қуыршақ біздің балаларымыз шетінен

өнерлі. Олай болса

Ән "Сыңғырла жаңа жыл" 1-4 сынып қыздарының

орындауында.

Қуыршақ: Бізге бірдеңе жетіспей тұр(деп ренжіп жерге

отыра қалады)

Жүргізуші: Иә дұрыс айтасың қуыршақ Аяз атамыз

бен Ақша қар әлі келген жоқ. Шыршамыздың шамы өшіп

тұр. Аяз атамыз бен Ақшақар келгенше әдемі бір әнді

шырқайық.

Ән" Что такое Зима"(балалар орындарына

отырады)

(Шыршаның артында түлкі тығылып отырады


№

4 (35) 2020

үстінде орамал жамылған)

Қуыршақ : Түлкіні көріп шошып кетеді. Ой мына түлкі

мерекемізде қайдан жүр.

Түлкі: Сәлеметсіңдер ме балалар. Сендерде ешқандай

мереке болмайды. Мен Аяз атаның шанасын ұрлап

кеттім. Енді олар мерекеге келе алмайды.

Сендердің шыршаларың жарқырамайды. (ха,ха деп

шыршаны айналып қаша жөнеледі)

Қуыршақ тоқт,тоқта деп қуады. Түлкіні қуып жете

алмайды.

Қуыршақ: Енді не істейміз. Шанасыз Аяз ата келмейді.

деп көңілсіз тұрады.

Жүргізуші: Қуыршақ сен ренжіме біздің кішкентай

қуыршақтар бізге көмектеседі. Олай болса біздің

кішкентай қуыршақтарымыздың биін тамашалаңыздар.

Би : «Куыршақтар»

Қуыршақ: Жарайсыңдар жақсы биледіңдер. Мен

Аяз ата мен Ақшақарды тауып сіздерге жіберейін. (деп

шығып кетеді)

Жүргізуші: Ал, балалар Аяз ата мен Ақшақарды

шақырайық.

Балалар: Аяз ата, Ақшақар! ( музыка әуенімен, екеуі

кіреді)

Аяз ата: (Ақшақар екеуі кіреді)

Ау, амансың ба, ұлдарым!

Амансың ба, қыздарым.

Қандай әсем жырларың,

Асулармен алысқан.

Асу желмен жарысқан,

Аталарың сендерге.

Шаршап келді алыстан,

Өздеріңе оралдым.

Бар сыйлығым жоралғым,

Керемет бір ән тыңдап,

Келіп тұр-ау демалғым.

Жүргізуші: Қош келдіңіздер! Қадамдарыңыз құтты

болсын!

Ақшақар: Аяз ата, неге біздің шыршамыз жанбай тұр?

Сіз оны жаға аласыз ба?

Аяз ата: Қане, балалар, бәріміз бірігіп шыршаның

шамдарын жағайық.

Барлық балалар:

Қуант бізді таңырқат,

Шамдарыңды жарқырат! – үш рет айтады.

Аяз ата: Бұл менің сендерге арналған базарлығым

болсын! Қандай өнерлерің бар, көрсете қойыңдар.

Жүргізуші: Аяз ата, балалар сізге арнап тақпақ, ән

айтып би билейміз дейді..

Аяз ата: Ендеше мен отырып тыңдайын.

(балалардың тақпақтары)

Жүргізуші: Біздің балаларымыздың арнайы жаңа жыл

мерекесіне дайындаған тақпақтарын тыңдаңыздар.

Тақпақтар:

9. К нам пришел Дед мороз

Будем веселиться

Будем петь и плясать

С музыкой кружиться

10. Жаңа жылмен, жаңа жылмен

Құттықтаймыз әрине

Әкемізді, анамызды

Қонақтардың бәрінде!

11. Мұздан моншақ тағынып

Күміс қырау жамылып

Ортада тұр ақша қар

Көптен күткен сағынып.

12. Тақпақтарды жаттадық

Би де үйрендік көрсін дер

Аяз ата шаттанып

Бізге риза болсын деп

13. Жасыл желек жамылған

Асыл моншақ тағынған

Міне сұлу шыршамыз

Көптен күтіп сағынған

Кел балалар келіңдер

Тамашалап көріңдер

14. Сақалы мен мұртына

Күміс моншақ тағынып

Аяз ата келеді

Балаларды сағынып

15. Аппақ тонға оранып

Базарлықты мол алып

Келеді алыс сапардан

Аяз ата оралып

16. Әдемілеп біз ілген

Ойыншықтар тізілген

Қандай әсем шыршамыз

Ән салмыз баршамыз

Жүргізуші: Олай болса аяз ата біздің балалар жақсы

ән айтады.

Ән "Шырша жыры"

(Осы кезде түлкі кіреді басы салбырап)

Түлкі: Аяз ата Ақшақар, балалар мені кешіріңдерші.

Мен енді ешкімді алдамаймын.

Аяз ата: Балалар түлкіні кешіреміз бе?

Балалар: Иә кешіреміз

Аяз ата: Түлкі енді ешқашанда ешкімді алдама. біз сені

біржолға кешіреміз.

Түлкі: Қуанады, рахмет айтады.

Тақпақтар

17. Жасыл желек жамылған

Асыл моншақ тағынған

Міне сұлу шыршамыз

Ән аламыз баршамыз

18. Ей, жаңа жыл, жаңа жыл,

Сыйла маған жаңа жыр

Жарқыраған шыршаны

Айналып бар бала жүр.

19. Праздник мы встречаем

Елку наряжаем

Вешаем игрушки

Шарики, хлопушки

20. Елочка, елочка

Вот она какая

Сройная красивая

Яркая, большая

21. Волшебный праздник Новый год

С нетерпеньем каждый ждет

Верят взрослые и дети

В сказку лучшую на свете

22. Мы подаркам очень рады

И его блогадарим!

Милый, дедушка спасибо,

От души мы говорим.

Аяз ата: Жарайсыңдар балалар тақпақты жақсы

айтады екенсіңдер өте тамаша.

Аяз ата: Маған арнаған тақпақтарың да, әндерің

де, билерің де ұнады, енді мен сендермен бір ойын

ойнағым келіп тұр.

Ойын: « Аққала жасау »5-7 сынып оқушылары

Тақпақтар ағылшын тілінде.

Аяз ата: Рахмет сендерге балалар. Келесі жылы

кездескенше. Қош сау болыңдар.

31

№

4 (35) 2020

ДЛЯ ЗАМЕТОК

32

№

4 (35) 2020

ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР!

"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар

мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы

№14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының

тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері

үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ

елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың,

әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ

жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ

жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;

Гуманитарлық ғылымдар;

Әлеуметтік ғылымдар;

Техникалық ғылымдар;

Экономикалық ғылымдар;

Педагогикалық ғылымдар;

Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар

жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:

Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4

форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы

жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен

жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады.

Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала

мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады.

Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме

(цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер,

таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып,

мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде

жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны

жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға

құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып,

eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден

өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде

түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет

қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат

береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық

сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)

e-mail: eruditgroup@gmail.com

Редакцияның мекенжайы:

071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

33

D E A R C O L L E A G U E S !

Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on

registration of a periodical printed publication„ 14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment and

Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications is

scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal’s distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, doctoral,

masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of Kazakhstan, the

Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, written

in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;

Humanitarian sciences;

Social Sciences;

Technical sciences;

Economic sciences;

Pedagogical sciences;

Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted

together with the author’s works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:

The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New Roman

12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right - 1,5 cm, top

and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the author’s name (in full), the

name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the page in bold. The text of the work is

written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in the end. Literature is specified in the order

mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in square brackets indicate the source page (example:

[1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, other Illustrations and inserts are recommended to perform

using computer editors and post the article as they are mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian

and English, the work should include a brief abstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of the

journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation of the

Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by email eruditgroup@

gmail.com.

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is allowed in the

format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, if the authors of three

(3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. Low quality photos, as

well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal "Еуразия

білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre

"ERUDIT" by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov)


Editorial Office Address:

45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

34

УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!

Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации в

международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

(свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 14.11.2014 г.

выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая направленность

публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для учреждений

образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, докторантов,

магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников учреждений образования

и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, Грузии, Турции, Китая и стран

Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки

уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;

Гуманитарные науки;

Социальные науки;

Технические науки;

Экономические науки;

Педагогические науки;

Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, принимаются

наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:

Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft Word

шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице формата А4

с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными отступами в 1 см. С

середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования его места работы (учебы),

должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. После заголовка через один

интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список использованной литературы. Литература

указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае использования цитат, в обязательном порядке в

прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: [1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы,

диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется выполнять с помощью компьютерных редакторов и

размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если работа написана на ином языке, кроме казахского, русского

и английского, к работе прилагается краткая аннотация, написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике журнала

и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему законодательству Республики

Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian

education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных автора(-ов) на

электронный адрес eruditgroup@gmail.com.

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается сканированная

копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, выполненной в виде портретной

фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается одна коллективная фотография,

сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также те, на которых нельзя различить лица

авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом

журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" обращайтесь в

Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)


Адрес редакции:

071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

35

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor

Azamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /

Design and Desktop Publishing

Indira Akhmadiyeva

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:

09.06.2020

Пішіні / Формат / Format

60х84 1/8

Тираж / Copies

100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No

1138

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.

При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакция мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address

071400

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25


Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,

ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,

Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Басылды / Напечатано в / Journal is published

«ImPress» баспасы / Издательство «ImPress» / Publishing house «ImPress»

071400 Семей қаласы, Найманбаева к-сі 163, 2 офис

г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2

Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

36

98

¹7 (7) 2015

Eurasian education №4 2020

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?