You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
‹stanbul Gözlemevi<br />
Bu gözlemevinde 16. yüzy›l›n en mükemmel<br />
araçlar› yap›lm›fl. Yap›lan araflt›rmalar, buradaki<br />
gözlem araçlar›yla Tycho Brahe’nin Hven’de 1756<br />
y›l›nda yap›m›na bafllanan gözlemevindeki gözlem<br />
araçlar› aras›nda tam bir paralelik oldu¤unu göstermifl.<br />
Örne¤in, her iki gözlemevinde de duvar<br />
kadran›, sextant gibi gözlem araçlar› yap›lm›fl.<br />
Takîyüddîn, bu gözlemevinde dokuz gözlem<br />
aleti yapm›fl ve kullanm›fl: Zât el-Halâk (Halkal›<br />
Araç), Zât el-fiubeteyn (Cetvelli Araç), Zât el-Sakbeteyn<br />
(‹ki Delikli Araç), Duvar Kadran›, Zât el-<br />
Semt ve’l-‹rtifâ (Azimut Yar›m Halkas›), Rub-u M›stara<br />
(Tahta Kadran), Müflebbehe bi’l-Monât›k, Zât<br />
el-Evtar (Kiriflli Araç) ve Saatler.<br />
‹stanbul Gözlemevi’nde Günefl, Ay ve gezegenlere<br />
iliflkin gözlemler yap›lm›fl, bu gözlemler Sidret<br />
el-Müntehâ (1577/78-1580), Teshîl Zîc el-Aflârîyye<br />
el-fiehinflâhiyye (Sultan›n Onluk Sisteme Göre<br />
Düzenlenen Tablolar›n›n Yorumu, 1580) ve Cerîdet<br />
el-Dürer ve Hâridet el-Fiker (‹nciler Toplulu¤u<br />
ve Görüfllerin ‹ncisi, 1584) adl› gökbilimsel tablolarda<br />
verilmifl.<br />
Bu gözlemevinde oldukça baflar›l› çal›flmalar<br />
yap›lm›fl; ancak Osmanl›larda bir 盤›r açamam›fl.<br />
Çünkü, gözlemevinin kurulmas›na hizmeti geçmifl<br />
olan, hükümdar›n hocas› Saadettin Efendi’nin, padiflah›n<br />
yan›nda öneminin artmas›n› çekemeyenler,<br />
gözlemevini ona karfl› kullanmak istemifller. 1577<br />
y›l›nda bir kuyruklu y›ld›z›n görülmesiyle, 1578’de<br />
de veba salg›n›n›n bafllamas›n› f›rsat bilerek, bir<br />
gözlemevinin kuruldu¤u her yerde felâketlerin birbirini<br />
kovalad›¤›n›, Ulu¤ Bey’in ölümünü de örnek<br />
göstererek kan›tlamaya çal›flm›fllard›. Padiflah da<br />
bu bask›lara dayanamayarak gözlemevinin y›k›lmas›n›<br />
emretmifl; bunun üzerine, Kaptan-› Derya K›l›ç<br />
Ali Pafla, 1580 y›l›nda bütün gözlem araçlar›yla<br />
birlikte, bir gecede gözlemevini yerle bir etmifltir.<br />
Gözlemlerine sekte vuran bu olaya karfl›n, çal›flmalar›na<br />
devam eden Takîyüddîn, 1585 y›l›nda ölmüfltür.<br />
Modern Gökbilim<br />
Osmanl› Türklerinin modern gökbilimle ilk temaslar›<br />
17. yüzy›l ortalar›nda bafllam›flsa da, yeni<br />
gökbilimin kabul görmesi 19. yüzy›l›n ortalar›n›<br />
bulmufltu. 17. yüzy›lda modern gökbilimin Osmanl›lara<br />
giriflini sa¤layan ilk eserler genellikle zîc ve<br />
TAR‹H BOYUNCA<br />
TÜRKLERDE GÖKB‹L‹M-3<br />
1577 y›l›nda ‹stanbul semalar›nda<br />
görülen 1577 Kuyruklu Y›ld›z›<br />
B‹L‹M veTEKN‹K<br />
18 May›s 2005<br />
‹stanbul Gözlemevi’nde Takîyüddîn (üstte sa¤dan<br />
ikinci) ve yard›mc›lar› alet kullan›rlarken. (Üstte)<br />
co¤rafya tercümeleriydi. Yeni gökbilime iliflkin bu<br />
temaslar 18. yüzy›lda Bat› co¤rafya literatürünün,<br />
18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaysa Frans›z zîclerinin<br />
(gökbilimsel tablolar) çevrilmesiyle devam etti. Ancak<br />
yeni gökbilim hakk›nda yap›lan çeviriler ve yaz›larda<br />
hep Kopernik gökbilimine kuflkulu bak›fl<br />
sürdü. Yeni gökbilime karfl› bu tereddütlü bak›fl<br />
aç›s› ancak 19. yüzy›l›n ortalar›nda ortadan kalkt›.<br />
Kopernik sisteminden bahseden ilk eser, Frans›z<br />
astronom Noel Durret’in (ölümü 1650’ler) zîcinin<br />
Tezkireci Köse ‹brahim Efendi (17. yüzy›l sonlar›)<br />
taraf›ndan 1660-1664 y›llar›nda, Feleklerin<br />
Aynas› ve ‹drâkin Gâyesi ad›yla yap›lan çeviridir.<br />
Modern gökbilimden bahseden ikinci eser ise,<br />
Ebû Bekr ibn Behrâm el-Dimaflkî’nin (ölümü<br />
1692), Wilhelm Blaeu (ölümü 1638) ve o¤lu Joan<br />
taraf›ndan haz›rlanan ve 1650-1665 y›llar›nda ba-<br />
Rasadhâne-i Âmire<br />
Takîyüddîn’in ‹stanbul’da kurmufl oldu¤u ‹stanbul<br />
Gözlemevi’nden yaklafl›k 300 sene sonra, 1867<br />
y›l›nda, ‹stanbul Beyo¤lu’nda Parmakkap›’daki bir<br />
handa, Fransa’dan demiryolu yap›m› için gelen Frans›z<br />
mühendisi Coumbary’nin giriflimleriyle bir gözlemevi<br />
kuruldu ve müdürlü¤üne Coumbary getirildi;<br />
bugünkü Kandilli Gözlemevi’nin temelini oluflturan<br />
ve Rasadhâne-i Âmire ad›yla tan›nan bu gözlemevi,<br />
1873’te Viyana’da toplanan uluslararas› meteoroloji<br />
ve gökbilim kongresine Osmanl› delegesi olarak Coumbary’yi<br />
gönderdi ve burada al›nan kararlar uyar›nca<br />
Avrupa gözlemevleri ile resmî ba¤lant›lar kuruldu;<br />
her y›l hava tahmin özetleri ile Osmanl› topraklar›ndaki<br />
depremlere ve etkilerine iliflkin raporlar yay›mland›<br />
ve 1887 y›l›nda 20 senelik meteorolojik<br />
s›lan on ciltlik Atlas Major olarak bilinen Latince<br />
eserden Co¤rafya-y› Atlas (1685) ad›yla haz›rlad›-<br />
¤› eserdir.<br />
Yeni gökbilim kavram ve prensiplerine iliflkin<br />
daha genifl bilgi 18. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Müteferrika’n›n,<br />
Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ’s›na yapt›¤›<br />
ilavelerde bulunmakta. Kopernik’ten yaklafl›k bir<br />
yüzy›l sonra ölmesine ve Cihannümâ’y› yazarken<br />
Bat› kaynaklar›ndan büyük ölçüde yararlanmam›fl<br />
olmas›na ra¤men Kâtip Çelebi’nin Günefl merkezli<br />
gök sisteminden habersiz görünmesi ve sadece<br />
Batlamyus sisteminden bahsetmesi flafl›rt›c›. Ancak<br />
Müteferrika, 1732’de Cihannümâ’y› basarken bu<br />
esere baz› ilaveler yapm›fl ve bu ilavelerde yeni<br />
gökbilimden söz etmifl. Müteferrika’n›n, Kâtip Çelebi’nin<br />
Cihannümâ’s›na yapt›¤› ilaveler, yeni<br />
gökbilim konular›n› ele alan en genifl metin olma<br />
özelli¤ini uzun süre korudu.<br />
Yeni gökbilim konular›nda bilgi veren di¤er bir<br />
eser, Osman ibn ‘Abdulmannân'›n (ölümü 1786<br />
y›llar›) Bernhard Varenius’un (1600-1676) Geographia<br />
Generalis adl› kitab›n›n çevirisi olan Co¤rafya<br />
Kitab› Tercümesi (1751) adl› yap›t›. Kitapta Kopernik<br />
sisteminin akla daha yak›n, ancak semâvî<br />
dinlere göre Yer’in merkez oldu¤undan söz edilir.<br />
Abdulmannân, Yer'in Günefl etraf›nda dolanmas›n›n<br />
daha makul oldu¤unu flu benzetmeyle aç›klamaya<br />
çal›fl›r: "E¤er bir kimse kebap piflirmek isteyip<br />
bir flifle et taksa, makul ve münasip olan, kebab›<br />
ateflin etraf›nda döndürmektir; yoksa atefli kebab›n<br />
etraf›nda döndürmek de¤il."<br />
Yap›lan çeflitli zîc tercümeleriyle de, Osmanl›<br />
astronomlar›n›n bat› gökbilimi literatürünü takip<br />
etti¤i görülmekte. 17. yüzy›lda Frans›z astronom<br />
Noel Duret’in zîcinin, Tezkireci Köse ‹brahim taraf›ndan<br />
tercümesinden sonra, Kalfazâde ‹smail Ç›narî,<br />
1767'de Alexis-Claude Clairaut'un ve<br />
1772’de de Jacques Cassini’nin zîcini Türkçe'ye<br />
çevirmifl ve daha sonra, III. Selim’in emriyle takvimler<br />
bu zîce göre düzenlenmeye bafllanm›fl ve o<br />
zamana kadar kullan›lmakta olan Ulu¤ Bey Zîci zamanla<br />
terk edilmifl. Yine Hüseyin Hüsnî ‹bn Ahmed<br />
Sabîh (ölümü 1840), Lalande’nin (1732-1807)<br />
Tables Astronomiques (Paris 1759) adl› zîcini La-<br />
gözlem sonuçlar›n› derleyen Dersaadet Rasadhâne-i<br />
Âmire’sinin Cevv-i Havaya Dâir 20 Senelik Tarassudât›<br />
Neticesi (1868-1887) adl› bir kitap ç›kar›ld›. Di-<br />
¤er taraftan, bu gözlemevi, namaz vakitlerinin belirlenmesi<br />
ve duyurulmas›, Ay ve Günefl tutulmas› vakitlerinin<br />
saptanmas›, Tophâne ve Dolmabahçe’deki<br />
kulelerin saatlerinin ayarlanmas›, her sabah, ‹stanbul’un<br />
hava durumunun Paris, Roma, Petersburg,<br />
Viyana, Odesa, Atina, Sofya ve Belgrad gözlemevlerine<br />
duyurulmas› ve oralardan gönderilen bilgilerin<br />
ifllenerek de¤erlendirilmesi görevlerini de yürüttü.<br />
Coumbary’den sonra gözlemevinin müdürlü¤üne,<br />
tahminen 1896’da Sâlih Zeki Bey getirildi; 1906<br />
y›l› sonlar›na do¤ru Sâlih Zeki Bey, bu görevi b›rakarak<br />
Dârü’l-Fünûn müdürlü¤üne geçti. Rasadhâne-i<br />
Âmire, II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra (1908) Maçka<br />
K›fllas›’n›n karfl›s›na tafl›nd›. 1909 y›l›na kadar
Change language