DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

T.C 

İÇİŞLERİ BAKANLIĞI 

DERNEKLER DAİRESİ BAŞKANLIĞI 

DERNEKLERİN ÜLKE 

EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE 

ÖNEMİ 

DENETÇİLİK TEZİ 

Murat ŞAH 

DERNEKLER DENETÇİ YARDIMCISI 

ANKARA 2008

İÇİNDEKİLER 

DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ ............................... 1 

ÖZET .................................................................................................................... 1 

GİRİŞ .................................................................................................................... 2 

1. BÖLÜM ............................................................................................................. 3 

1. SİVİL TOPLUM VE DERNEKLER ..................................................................... 3 

1.1 Batıda Sivil Toplumun Tarihsel Gelişimi ...................................................... 4 

1.2 Türkiye’de Sivil Toplumun Tarihsel Gelişimi ................................................ 9 

1.2.1 Osmanlı Devleti’nde Sivil Toplum ......................................................... 9 

1.2.2 Cumhuriyet Dönemi: Yeni Aktörlerin Ortaya Çıkışı ............................. 11 

1.2.3 Neoliberal Politikalar ........................................................................... 12 

1.2.4 Habitat Konferansı 1996 ..................................................................... 13 

1.2.5 Marmara Depremi 1999 ...................................................................... 14 

1.2.6 AB Adaylık Süreci ............................................................................... 15 

2. BÖLÜM ........................................................................................................ 17 

2. DERNEKLER VE EKONOMİ .......................................................................... 17 

2.1 DERNEKLERİN EKONOMİDEKİ YERİ ......................................................... 18 

2.1.1 Derneklerin Finansal Büyüklüğü ............................................................. 19 

2.1.2 Derneklerin GSMH İçerisindeki Yeri ....................................................... 20 

2.1.3 Derneklerin Ekonomideki İstihdam İçerisindeki Payı .............................. 37 

3. BÖLÜM ........................................................................................................ 49 

3.1 DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ ÖNEMİ ..................................... 49 

3.1.1 YOKSULLUK, GELİR DAĞILIMI VE DERNEKLERİN ETKİSİ ................ 49 

3.1.1.1 Yoksulluk ............................................................................................. 49 

3.1.1.1.1 Yoksulluk Nedir? ........................................................................... 50 

3.1.1.1.2 Türkiye’de Yoksulluk ..................................................................... 51 

3.1.1.1.3 Yoksulluğun Nedenleri .................................................................. 52 

3.1.1.2 Gelir Dağılımı ...................................................................................... 53 

3.1.1.2.1 Gelir Dağılımının Tanımlanması ................................................... 53 

3.1.1.2.2 Kişisel Gelir Dağılımında Eşitsizliğin Ölçülmesi ............................ 56 

3.1.1.2.3 Kişisel Gelir Dağılımında Adaletsizliğin Nedenleri ........................ 56 

3.1.1.2.4 Kişisel Gelir Dağılımının Önemi .................................................... 57 

3.1.1.2.5 Türkiye’de Gelir Dağılımı .............................................................. 58 

3.1.1.3 Derneklerin Yoksulluk ve Gelir Dağılımının Düzeltilmesine Etkisi ....... 59 

3.1.2. İSTİHDAM, İŞSİZLİK VE DERNEKLER ................................................ 63 

3.1.2.1. İstihdam ve İstihdamla İlgili Kavramlar ............................................... 63 

3.1.2.2. İşsizlik ve İşsizlik Türleri ..................................................................... 65 

3.1.2.2.1 İşsizlik ve İşsizliğin Sakıncaları ..................................................... 65 

3.1.2.2.2 İşsizlik Türleri ................................................................................ 66 

3.1.2.3 Derneklerin İstihdam ve İşsizliğe etkisi ................................................ 72 

3.1.3 ENFLASYON VE DERNEKLERİN ETKİSİ ............................................. 75 

3.1.3.1 Enflasyon ............................................................................................. 75 

3.1.3.1.1 Enflasyonun Tanımı ...................................................................... 75 

3.1.3.1.2 Fiyatların Artış Oranına Göre Enflasyon Türleri ............................ 75 

3.1.3.1.3 Nedenlerine Göre Enflasyon Türleri .............................................. 76 

II

3.1.3.1.4 Gelişmekte Olan Ülkeler ve Yapısal Enflasyon ............................. 77 

3.1.3.1.5 Enflasyonun Etkileri ...................................................................... 78 

3.1.3.2 Derneklerin Enflasyona Etkileri ............................................................ 79 

3.1.4 EKONOMİK KALKINMA VE DERNEKLER ............................................ 81 

3.1.4.1. Ekonomik Kalkınma ............................................................................ 81 

3.1.4.1.1 Ekonomik Kalkınma ve Büyüme ................................................... 81 

3.1.4.1.2 Gelişmekte Olan Ülkeler ve Ekonomik Kalkınma .......................... 82 

3.1.4.1.3 Gelişmekte Olan Ülkelerde İktisadi Kalkınmayı Engelleyen 

Faktörler....................................................................................................... 85 

3.1.4.2 Derneklerin Ekonomik Kalkınmaya Etkisi ............................................ 90 

SONUÇ ............................................................................................................... 93 

III

TABLOLAR 

TABLO-1 Derneklerin Finansal Büyüklüğü 

TABLO-2 Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların GSMH İçerisindeki Payı 

TABLO-3 2004 Yılında Derneklerin Harcamalar Toplamı 

TABLO-4 2004 Yılında Derneklerin GSMH İçerisindeki Payı 





TABLO-9 2006 Yılında Kar Amacı Gütmeyen Özel Hizmet Kuruluşlarının 

GSMH İçerisindeki Payı 

TABLO-10 NGO’ların Ülke Ekonomisindeki Büyüklüğü ve Payı 

TABLO-11 Derneklerde İstihdam 

TABLO-12 Yıllar İtibariyle Türkiye Ekonomisindeki İstihdam Verileri 

TABLO-13 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı 

TABLO-14 2002 Yılı Ekonomide ve STK’lardaki İstihdam 

TABLO-15 Uluslararası NGO (Üçüncü Sektör) Karşılaştırması 

TABLO-16 Ekonomide ve Derneklerdeki İstihdam Sayısı ve Oranı 

TABLO-17 Yıllar İtibariyle Yoksulluk Verileri 

TABLO-18 Yıllar İtibariyle Gelir Dağılımı 

TABLO-19 2004 Yılında Dernekler Tarafından Gelir Dağılımının Düzeltilmesine 

Yönelik Yapılan Harcamalar 





TABLO-22 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunu Yardımları ve 

Derneklerin Faaliyetleri 

TABLO-23 Ekonomide, Derneklerdeki İstihdam Sayısı ve Oranı 

TABLO-24 Derneklerin Eğitim ve Araştırma Harcamaları 

IV

TABLO-25 2004 Yılında Dernekler Tarafından Ekonomik Kalkınmaya Yönelik 

Yapılan Harcamalar 





V

KISALTMALAR 

STK; Sivil Toplum Kuruluşu 

NGO; Non Governmental Organization 

BM; Birleşmiş Milletler 

AGÜ; Az Gelişmiş Ülkeler 

GSMH; Gayri Safi Milli Hasıla 

GSYİH; Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 

C; Tüketim harcamaları 

GSI; Gayri Safi Yatırım Harcamaları 

G; kamu harcamaları 

TYİH; Toplam Yurt İçi Harcamalar 

AB; Avrupa Birliği 

TÜİK; Türkiye İstatistik Kurumu 

SYDV; Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları 

SYDTF; Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunu 

MG; Milli Gelir 

DB; Dünya Bankası 

VI

DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ 

ÖZET 

Derneklerin ve sivil toplumun gelişmesi ekonomik temellerle yakından 

ilgilidir. Tarihsel sürece baktığımızda da ekonomik ilişkilerin sivil toplumun 

gelişmesine katkıda bulunduğunu görürüz. Değişen ekonomik ilişkiler günümüz 

sosyo-kültürel yapısını da hala etkilemektedir. 

Ekonomik ilişkilerin sivil toplum üzerinde etkili olması sivil toplumun 

ekonomik yönünü de ön plana çıkarmıştır. Ekonomi ise, genel olarak üretim ve 

tüketim faaliyetlerinden oluşmaktadır. Derneklerin de üretim ve tüketim 

faaliyetlerinde bulunmasından dolayı ekonominin bir parçası niteliği taşıdıkları 

kabul edilebilir. Ekonominin bir parçası olarak kabul edilebilecek olan dernekler, 

ekonomik büyüklüklere katkı sağlamaktadır. Bu ekonomik büyüklükler ise 

özellikle gayri safi milli hasıla ve istihdam verileridir. Dernekler, ekonomik 

değişkenler içerisindeki payını arttırdıkça doğrudan ve dolaylı olarak istikrar 

politikaları üzerinde etkili olmaktadırlar. 

Anahtar kelimeler: Dernek, Sivil Toplum, Türkiye, GSMH, İstihdam, 

İstikrar politikaları 

THE IMPORTANCE AND ROLE OF ASSOCIATIONS IN 

Abstract 

ECONOMICS 

Development of associations and civilian society is closely related to 

economical foundations. When we look at the historical process, we see that 

economical relations contribute to the development of civil society. The changing 

economical relations still affect today’s socio-cultural structure. 

Economical relations being effective on the civil society emphasized the 

economic side of civil society as well. Economy generally consists of production 

and consumption activities. Because of associations being active on production 

and consumption, they can be accepted as a part of economy. The associations

that can be accepted as a part of the economy contribute to the economic 

variable. These economic variables are especially GDP and Employment. As 

associations increase their share in the economic variables, they are effective on 

stability policies directly and indirectly. 

Anahtar kelimeler: Association, NGO, Turkey, GDP, Employment, 

Stability Policies 

GİRİŞ 

Bir ekonomi genel olarak birbiriyle ilişkili üretim ve tüketim faaliyetleri 

kümesi olarak tanımlanabilir. Bir piyasa ekonomisinde milyonlarca tüketici hangi 

malları alacağına ve ne miktarda alacağına karar vermekte, çok sayıda firma da 

bu malları üretmekte ve malları üretmek için gerekli faktör hizmetlerini satın 

almakta ve milyonlarca öğe sahibi de bu hizmetleri kimlere satacaklarına karar 

vermektedir. Bu bireysel kararlar, toplu olarak, ekonominin kaynak dağılımını ve 

ekonomik büyüklüklerini belirler. 

Derneklerde kazanç paylaşma dışında faaliyet göstermesine rağmen hem 

üretim hem de tüketim faaliyetlerinde bulunmaktadır. Bu nedenle çağdaş 

demokrasiler artık başlıca üç temel sektöre dayalı hale gelmiştir. 1 Bunlar kamu 

sektörü (birinci sektör), kar amaçlı özel sektör (ikinci sektör) ve kar amacı 

gütmeyen kuruluşlardır (dernekler, vakıflar ve diğer oluşumlar yani sivil toplum 

kuruluşları). Bunun anlamı derneklerin de ekonominin kaynak dağılımı ve 

ekonomik büyüklükler üzerinde etkisinin olmasıdır. 

Derneklerin ekonomik büyüklük içerisinde yer alması nedeniyle bazı etkiler 

ortaya çıkmaktadır. Bu etkiler istikrar politikaları dediğimiz fiyat istikrarı ve tam 

istihdamın sağlanması, gelir dağılımının düzeltilmesi, ekonomik kalkınmanın 

sağlanmasıdır. 

Dernekler, Türkiye’de sivil toplum kuruluşlarının (STK) arasında 

sayılmakta ve ekonomik büyüklükleri etkilemesinin yanında demokratik ve şeffaf 

bir toplumunun yaratılması, farklı çıkar gruplarının görüşlerinin uzlaştırılması, 

yeni teknolojiler ve küreselleşme baskılarıyla karşılaşan toplumun değişime ayak 

1 (Baloğlu,1994:8-19) 

2

uydurmasının sağlanması veya hükümetlerin dolduramadığı mekanizmalardaki 

boşlukların doldurulması açısından önemlidir. STK'lar, doğrudan ve dolaylı olarak 

rekabetin artmasına ve ekonomik büyümeye katkıda bulunurlar. Doğrudan 

katkıları, eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler gibi kamu hizmetlerinin sunumu, yerel 

ekonomik gelişmenin desteklenmesi, sosyal ve ekonomik açıdan dışlanan birey 

ve grupların toplumla bütünleşmesinin sağlanması, lobicilik faaliyetlerinde 

bulunarak politika üretiminde ve karar verme sürecinde etkili olma şeklindedir. 

STK'lar dolaylı olarak da toplumun, rekabet ve ekonomik büyümeye, özürlülere, 

ırkçılığa, cinsiyet ayrımına ve yaşlılara yönelik tutumunu olumlu yönde etkilerler. 

Bu çalışmanın ilk bölümünde sivil toplumun ve derneklerin gelişmesine 

temel teşkil eden ekonomik ilişkiler nedeniyle öncelikle sivil toplumun Batıdaki ve 

Türkiye’deki tarihsel gelişimi incelenecektir. İkinci bölümde ise derneklerin 

Türkiye ekonomisindeki yeri ve son bölümde de derneklerin Türkiye 

ekonomisindeki önemi incelenecektir. 

1. BÖLÜM 

1. SİVİL TOPLUM VE DERNEKLER 

Dernekler, kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve 

ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi 

ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe 

sahip kişi topluluklarını ifade etmektedir. 

Türkiye’de sivil toplum, siyasi partileri, vakıfları, dernekleri, sanayi ve 

ticaret odalarını, meslek örgütlerini, üniversiteleri, sendikaları, farklı platform ve 

yurttaş girişimlerini içine alır. Bu nedenle Türkiye’de dernekler sivil toplumun bir 

parçasıdır. Derneklerin sivil toplumun bir parçası olmasından dolayı öncelikle sivil 

toplumun tanımı ve unsurları belirlenecektir. 

Türkiye’de sivil toplumun bir tanımı bulunmamaktadır. Avrupa’da ise sivil 

toplum, çoğu kez Non-Governmental Organization (NGO) terimiyle birlikte 

düşünülmektedir. NGO’ların tanımlanması konusunda uluslar arası yazındaki 

tartışmalara benzer tartışmalar ülkemizde de yoğun olarak devam etmektedir. 

Tanımlama konusundaki sıkıntılara rağmen NGO’lar, üzerinde görüş birliğine 

3

varılan temel özelliklerinden söz edilmektedir. Bu temel özellikler, gönüllülük 

esasına dayanmak, kar amacı gütmemek, genelde bürokratik olmayan esnek bir 

yapıya sahip olmak, karar ve uygulamalarda katılımcı yaklaşımı benimsemek 

olarak özetlenebilir. 2 

NGO’ların belirtilen özellikleri çerçevesinde sivil toplumu şöyle 

tanımlayabiliriz. Sivil toplum; kendi rızalarıyla bir araya gelen bireylerin devlete 

bağımlı olmadan genelde bürokrasiden uzak esnek bir yapıda örgütlendiği, karar 

alma sürecini etkileme amacında olan, karar ve uygulamalarda katılımcı 

yaklaşımı benimseyerek bu rolüyle demokrasiye de katkıda bulunan, kar amacı 

gütmeyen birer örgütlenme türüdür. 3 

Sivil toplumun genel bir tanımını yaptıktan sonra, ekonomik ilişkilerin sivil 

toplumun var olması ve gelişmesinde etkili olmasından dolayı, sivil toplum ve 

ekonomik ilişkilerin tarihsel süreçteki etkileşimlerini incelememiz yararlı olacaktır. 

1.1 Batıda Sivil Toplumun Tarihsel Gelişimi 

Sivil toplumun tarihsel gelişim sürecine bakıldığında, 12. yüzyıla kadar 

inmemiz olasıdır. Bu bağlamda geriye gittiğimizde, sivil toplum olgusunun Batı 

toplumlarının gelişiminde bir aşama olarak ele alındığını, bu gelişimde etken 

unsur/ların üretim araçlarının kısmi el değiştirmesi, üretim tarzında meydana 

gelen değişmelerin olduğu görülmektedir. Feodal Batı toplumları, 12. yüzyıldan 

itibaren şehir hayatının, yani ticaretin ve özellikle tarım aletleri üreten el 

sanatlarının canlanmasına sahne oldu. Gelişen ticaret ve zanaatlar, toplum için 

yeni bir zenginlik kaynağı yarattı. Toprak sahibi soylular, bu yeni kaynaktan 

yararlanmak istediler. Fakat yararlanabilmeleri için, küçük esnafın ve üreticinin 

korunması gerekiyordu. Şehrin üretken sınıfları ise asillere verdikleri yeni 

olanakların karşılığını almak istiyorlardı. Böylece asillerle şehir ahalisi arasında 

bir uzlaşma ortaya çıktı. Şehirliler, şehir hayatının sürdürülmesini olanaklı kılacak 

haklar ve imtiyazlar istediler ve bunları elde ettiler. Bu hakların başta gelenleri, 

asillerin şehir hayatına karışmamaları, şehirlerin kendi milis güçlerini (askeri 

savunma birlikleri) örgütleyebilmeleri, hukuk kurallarının şehir duvarları içinde 

2 (Sivil Toplum İş Başında, 07.08.2005) 

3 (ÇEPEL Zuhal Ünalp, 2006) 

4

şehrin tayin ettiği şekilde işleyebilmesi ve kendi mahkemelerini kurabilmeleri idi. 

Bu aşamada ortaya çıkan şehir özgürlükleri, Batı tarihsel gelişiminin en önemli 

karakteristiklerinden birini oluşturur. 4 

Batı toplumlarında burjuvazi, şehir hayatına tanınan bu hak ve özgürlükler 

temelinde oluşup gelişti. Güçlenen burjuvazi elde ettiği kazanımları, geleceğin 

toplumu olan kapitalist toplumun temel yapı taşları olarak korudu. 5 

Batı toplumlarında çoğulcu ve özgürlükçü demokrasilerin oluşmasının en 

önemli nedenlerinden biri 12. yüzyılda başlayan bu süreçte insanların çıkarlarını 

devlet dışında elde etmek üzere “siyasilerin sultasından kurtulabilmiş bir 

toplumsal sistemin” bu toplumlarda ortaya çıkmış olmasıdır. 6 Gelişen süreçte 

burjuvazinin güçlenmesi ve yaşanan feodalite, kilise, kral-burjuvazi ilişkileri 

sonucu toplumsal sınıfların ortaya çıkması sivil toplumun hızlı gelişmesine 

katkıda bulundu. 1789 Fransız Devrimi ile İnsan Hakları Bildirisi’nin yayınlanması 

bu süreci hızlandırdı. Çünkü 1789 Fransız Devrimi ile birlikte sivil toplum ile 

devlet arasında bireyin konuşma, düşünme, inanç özgürlüğü ve mülk edinme 

hakkı gibi haklarının bireysel özgürlük için vazgeçilmez haklar olduğu tescil 

edilmiştir. 7 

Sanayi Devrimi ile birlikte çağdaş anlamda toplumsal sınıfların oluşması 

ve bu oluşuma paralel, siyasal otoritenin paylaşımı ya da ele geçirilmesi 

mücadelesi olaya farklı bir boyut kazandırmıştır. Burjuvazinin siyasal otoriteyi ele 

geçirmesiyle birlikte, ekonomik ilişkiler serbest piyasa ekonomisi çerçevesinde 

işlemeye başladı. Ekonomik liberalizme paralel olarak siyasal liberalizmin 

gelişmesi ve bu sayede toplumun farklı kesimlerine örgütlenme olanağı 

tanınması “çağdaş anlamda sivil toplum” oluşumuna katkı sağlamıştır. 

Ancak Sanayi Devrimi ile birlikte toplumun çok hızlı zenginleşmesine 

karşın, eşitsizlik de aynı hızla artmış ve yayılmıştır. Uygulanan ekonomik 

politikalar ve piyasa ekonomisinin işleyiş tarzı, uygar ve mutlu toplum yaratmak 

yerine, çatışma ve uyumsuzlukların giderek derinleşmesine yol açmıştır. Yani, en 

4 (MARDİN, 1991:10-11) 

5 (Mazlum Ahmet, Sivil Toplumun Dünü ve Bugünü) 

6 (ALPAY, 1991:18) 

7 (ŞAYLAN, 1995:32) 

5

elirgin sivil toplum alanı olan pazarın işleyişi çalışan, çalışmak isteyen ve onları 

çalıştıranlar arasında artan oranda çatışmalara yol açmıştır. Öyleyse, sivil toplum 

denildiğinde öncelikle vurgulanan piyasa toplumuna özgü ekonomik ilişkilerdir. 8 

Piyasa ekonomisinin dönüm noktalarından birisi de 1929 depresyonudur. 

1929 Depresyonunun getirdiği koşullara göre yeniden yapılanmanın sosyo-politik 

alandaki kuramsal yansıması Sosyal Refah Devleti olmuştur. Refah Devleti, İkinci 

Dünya Savaşı'ndan sonra sanayileşmiş ülkelerde çalışan kesimle, iş dünyası ya 

da işverenler ile devlet arasında varılan bir uzlaşmaya dayanak olarak ortaya 

çıkmıştır. Refah Devleti bir anlamda çalışan kesimlerin siyasi örgütlerinin Liberal 

dogmalara baş kaldırışı biçiminde de tanımlanabilir. İkinci Dünya Savaşı 

sonrasında yaygın bir uygulama alanı bulan Refah Devleti, kamunun sosyo- 

ekonomik yaşama yoğun müdahalelerini içermekteydi. 9 Refah devletinin sosyal 

maliyeti yüksek olmuştur. Refah devletinin görev ve fonksiyonları sonuçta 

devletin büyümesine neden olmuş ve bu durum ciddi ekonomik ve siyasal 

sorunların kaynağını teşkil etmiştir. 10 

İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki dönemde kurulan uluslararası kurum ve 

kuruluşlar, devletlerin mutlak otorite olduğu anlayışını aşındırarak sivil gelişmeleri 

desteklemeye başlamıştır. Sivil toplumun canlanışında Sovyetler ve Doğu 

Avrupa’daki merkezi, bürokratik devlet yapılarının başarısız olması ve çökmesi ile 

küresel gelişme ve değişmeler önemli rol oynamıştır. Devletçi yapıların 

başarısızlığı ve çökmesi ile bireyin ve sosyal aktivitelerinin önemi artmış, çıkar 

temelli olmayan yeni tür sosyal hareketlerin ve STK’ların oluşmasına zemin 

hazırlamıştır. 11 

Sosyo-politik yaşamda refah devletinin etkisi 1970 stagflasyonuyla birlikte 

önemli ölçüde gerilemiştir. Bu olgu devletin rolü ve işlevleri alanında kapsamlı bir 

değişimi ortaya çıkarmıştır. Uygulamada refah devleti gerilerken, kapsamlı bir 

özelleştirme girişimleri ve devletin küçültülmesi gündeme gelmiştir. Minimal 

devlet olarak kabul edilen bu anlayışla birlikte devlet, sermaye birikiminin 

8 (Mazlum, Ahmet, Sivil Toplumun Dünü ve Bugünü) 

9 (Şaylan,1995:40-60) 

10 (Aktan,1995:76) 

11 (Yılmaz, 2003: 320) 

6

devamlılığını sağlayan, piyasa ekonomisinin şartlarının özgürce işlemesi için 

gereken ekonomik ve toplumsal düzeni hazırlayacak güçte, küçük ama etkin ve 

yansız bir icra organı görevine bürünmüştür. Politika uygulamalarında 

özelleştirme, kamu harcamalarının kısılması ve serbest piyasa şartlarının 

oluşturulması ile özetlenen istikrar ve yapısal uyum politikaları doğrultusunda 

gereken kurumsal ve hukuksal düzeni oluşturma işlevini yürütmelidir. Bu 

düzenlemeler, uluslararası piyasa şartlarına göre, yapısal uyum politikalarının 

gerektirdiği kurallar çerçevesinde ve piyasa ile işbirliği içinde yapılmaktadır. 

Dünya Bankası tarafından piyasa ile dost yaklaşım olarak ifade edilen bu devlet 

anlayışı, karar süreçlerini STK'ları da dahil ederek bir anlamda özelleştiren yeni 

yönetim kavramı ile genişletilmiştir. Yeni yönetim anlayışı, piyasanın özgürce 

işlemesi için gereken kurumsal ve hukuksal düzeni oluşturma işlevini üstlenen 

devletin, bu amaçla uygulayacağı reformlarını sürekli kılabilecek bir ortamın 

oluşturulması, başka bir deyişle sivil toplumun geliştirilmesi gereği ile 

ilişkilendirilmektedir. Çünkü bu anlayış, aynı zamanda devletin sosyal refah 

devleti politikalarını terk etmesi ile boşalan kamusal hizmetlerin sivil toplum 

tarafından üstlenilmesi görüşüne dayanmaktadır. Sivil toplumun avantajı olarak 

gösterilen etkili harcama ve esneklik gibi özellikleri, kamusal hizmetlerin STK'lara, 

dolayısıyla özel karar birimlerine devredilmesi konusunda argüman olarak 

kullanılmaktadır. 

Sosyal kurumların çöküşü ve minimal devlet anlayışı, devlet tarafından 

yerine getirilmesi zorunlu olan eğitim, sağlık gibi temel sosyal hizmetlerin 

gerçekleştirilmesinde kamu sektörü ile STK’ların birlikte çalışması gereksinimini 

ortaya çıkarmıştır. Bu aşamada STK’lara biçilen işlev, sosyal devlete alternatif 

olmaktır. Böylece STK’lar neredeyse sosyal devletin yerine geçirilmekte, sosyal 

devletin kapitalizmi yeniden üretmesinde yerine getirdiği rol şimdi STK’lara 

aktarılmak istenmektedir. 

1990'lı yıllarla birlikte güç kazanan neoliberal yaklaşımlar doğrultusunda 

sermayenin küreselleşmesi sürecinin koşulları etkinlik kazanmaya başlamıştır. 

Küreselleşme sürecini oluşturan söz konusu koşulların, küreselleşen sermayeyi 

dolayısıyla karar mekanizmalarında uluslararası çözümlemelere yer verilmesi 

7

gerektiği noktasına gelinmiştir. Dolayısıyla STK'lar, neoliberal yaklaşımların yön 

verdiği süreçteki yer ve işlevleri bakımından ele alındığında, ulusal alanda sivil 

toplum faaliyetlerini yürüten STK'ların bu faaliyetleri giderek uluslararası alanda 

yürütmeye başladıkları görülmektedir. Uluslararası alanda devletlerin rolünün 

giderek azalma eğilimi gösterdiği, devlete alternatif olarak gösterilen STK'ların 

popüler hale gelmesine ortam hazırlayan gelişmeler, uluslararası sistemdeki 

karar alma süreçlerinde birbirine eklemlenmiş ve yeni yönetim biçimlerinin 

doğmasına neden olmuştur. 

Neoliberal yaklaşımların yeni yönetim anlayışı içinde en göze çarpanı, 

özellikle Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler (BM) başta olmak üzere çeşitli 

uluslararası kuruluşlar tarafından STK’ların kamu sektörü ve özel sektörle birlikte 

yönetimde sorumluluğu paylaşacak aday kurumlar olarak gündeme 

getirilmeleriyle ilişkilidir. Dünya Bankası’nın 1980'li yılların ortalarından itibaren 

AGÜ'lere sunduğu “yapısal uyumla birlikte büyüme” yaklaşımı, bir yandan iktisadi 

büyümenin devamlılığını, öte yandan da iktisadi alanın iyi yönetilmesini esas 

almaktadır. 

Yapısal uyumla birlikte büyüme yaklaşımı çerçevesinde İktisadi 

büyümenin devamlılığının yalnız hükümet eylemleriyle ve piyasa güçleriyle 

sağlanamayacağı anlaşıldığından, STK’lara kalkınmada belirleyici rol 

tanınmaktadır. STK’ların bu yeni işlevi üçüncü kuşak strateji olarak 

adlandırılmaktadır. Bu stratejiye göre, yapısal uyum programının gerektirdiği 

siyasal reformların gerçekleşmesinde ve yoksulluğun azaltılmasında STK’lar 

önem arz etmektedir. 

Yapısal uyumla birlikte büyüme yaklaşımının esas aldığı diğer unsur 

iktisadi alanın iyi yönetilmesidir. İyi yönetimin başarısı ise kamu sektörü, özel 

sektör ve STK' ların katılımcı ve çoğulcu bir toplum yapısı içinde birlikte hareket 

ettiği bir yönetim yapısının varlığı ile ilişkilendirilmektedir. Başka bir deyişle bu 

yönetim anlayışında kamusal alanda yönetimde etkinliğin sağlanabilmesi için 

kamu kesimi dışında toplumun tüm kesimlerinin bu alana katılımının 

gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda kamusal alanda yönetimin esas 

aldığı temel sosyal hizmetlerin bölgeler arasında dengeli kalkınma ve sosyal 

8

adalet ile fırsat eşitliği ilkelerine uygun olarak yerine getirilebilmesinin, katılımcı 

demokrasinin güçlendirilebilmesinin artık sadece kamu kesiminin görevi 

olmadığı, özel sektörün ve STK'lar aracılığıyla bireylerin doğrudan katılımlarından 

oluşan bir sivil toplumun varlığı ile mümkün olabilecektir. 

1.2 Türkiye’de Sivil Toplumun Tarihsel Gelişimi 

Türkiye’de sivil toplum kuruluşları güçlü kuruluşlar olamamıştır. Bunun en 

önemli nedeni merkeziyetçi-bürokratik özellikler taşıyan devlet yapısı, Osmanlı 

döneminde ve Cumhuriyet döneminin ilk yıllarındaki otoriter politikaların sivil 

toplumun gelişimine önemli bir engel teşkil etmesidir. 12 

Türkiye’de yukarıdan aşağıya gerçekleşen ve elit kesimin üstlendiği 

modernleşme projesi, bu coğrafyadaki farklı kültürel, siyasi, ekonomik ve ideolojik 

özelliklerinden ötürü Avrupa’daki projelere göre farklı bir gelişim göstermiştir. 13 

Türkiye’de elitist bir yaklaşım ve seküler bir yapı ile yaratılan “bürokratik yönetim 

geleneği”, Cumhuriyetin kuruluşundan 1946 yılına kadar olan Tek Parti 

Dönemi’nde devam etmiştir. 14 Bu dönem boyunca gerçekleştirilen yapısal 

reformlar “merkez” tarafından “çevre”ye uygulatılmıştır. O nedenle Türkiye’de sivil 

toplum ancak merkeze uyum sağladığı noktalarda bir aktör olarak rol 

oynayabilmiştir. 15 

1.2.1 Osmanlı Devleti’nde Sivil Toplum 

Osmanlı İmparatorluğu’nda sivil toplum, toplumsal yaşamda ortaya çıkan 

monarşik/teokratik-merkeziyetçi/geleneksel, dinsel düşünce, vakıf yapısı altında 

ortaya çıkmıştır. Vakıf kültürü, ahilik ve lonca teşkilatlanması ve tarikat unsurları 

statükoyu koruduğu için Batı’da ortaya çıkan sivil toplum kavramına atfedilen 

değerleri taşımamıştır. 16 

Vergi toplamakla, üretimin standartlara uygunluğunu ve fiyatları 

denetleme yükümlülüğü olan loncalar, devletle Anadolu esnafı ve zanaatçısı 

12 (Ak, 2003: 59) 

13 (Heper, 1976: 8) 

14 (Çaha, 2001: 40) 

15 (Mardin, 2000: 98) 

16 (Minc, 2000) 

9

arasında devleti temsilen idari bir görev üstlenmiştir. 17 1913 yılında kapatılan, 

esnafla merkezi yönetim arasında önemli bir köprü görevi üstlenen loncalar 

yöneticiler tarafından kontrol ve gözetleme aracı olarak görülmüştür. 18 O 

nedenle Osmanlı loncalarının bir yüzü sivil topluma dönük iken ağırlıkta olan 

diğer yüzü devlete dönük kalmıştır. 

Loncaların yanı sıra siyasal partiler, dernekler, dini kurumlar, ulema, soylu 

kesim, işçi hareketleri, kadın hareketleri, medya ve siyasal ideolojiler devlete 

bağımlı olarak imparatorluk sınırları içinde gelişmiştir. 19 Bu noktadan hareketle 

denilebilir ki Osmanlı toplumunda siyasal toplum, sivil toplumun da işlevini 

üstlenmiş, bu nedenle toplumda aşağıdan yukarıya doğru etkin bir tavır var 

olamamış, sivil toplumu teşkil edecek unsurlar, ekonomik, kültürel ve idari 

açıdan merkeze bağlı kalmıştır. 20 

Osmanlı’da devlet-toplum ilişkisi üç dönemde incelenmektedir. Birinci 

dönem 16. yy öncesini kapsamakta olup ekonomik alanda ahilik ve lonca gibi 

esnaf kuruluşları, kültürel alanda ise başta tarikatlar olmak üzere dini topluluklar 

önemli rol oynamıştır. İkinci dönem ise 16. yüzyıl sonrasıdır. Bu süreçte merkezi 

otorite sivil toplumun gelişmesine engel teşkil etmiştir. Üçüncü dönem ise 19. 

yüzyıldır. Bu dönemde Osmanlı modernleşmesi başlamış, hukuk, idare, ekonomi 

ve eğitim alanlarındaki reformlarla sivil toplum alanında canlanma sağlanmıştır. 

Ancak yeni ortaya çıkan sivil toplum unsurlarından bazıları sivil toplumu yok edici 

nitelikte olmuştur. 19. yüzyıla kadar sivil toplum unsuru niteliğindeki medreseler, 

19. yüzyıl sonrasında vakıflar, tarikatlar ve loncalar merkezi idarenin etki alanına 

girmeye başlamıştır. 21 

19. yüzyılda yasalar önünde eşit ve özgür olma istemlerinin yanı sıra 

serbest piyasa ekonomisini destekleyen Jön Türkler ile yeni sivil toplum aktörleri 

sahneye çıkmıştır. Bu dönemde Osmanlı’da kurulan siyasi partiler, ekonomi 

17 (Çaha, 2000: 164) 

18 (Tosun, 2001: 211) 

19 (Çaha, 2000: 236) 

20 (Kongar, 2002: 610) 

21 (Lewis: 6) 

10

örgütleri Osmanlı burjuvazisinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. 22 Genç 

Osmanlılar ve Jön Türkler akımı içinde yer alan aydınların tepeden inmeci 

yaklaşımı sivil toplum dinamizmini köreltecek olan bir siyasal felsefenin de 

temelini atmıştır. İktidardaki bürokratik-aydın kesim yüzünü mutlak olarak Batı’ya 

çevirdiği için merkez-çevre kopukluğu daha da pekişmiştir. 23 Yine bu dönemde 

Genç Türkler ve Kemalistlerin, devletin sivil topluma egemen olduğunu, 

meşruiyet ve otoritenin devlet seçkinlerinin tekelinde olduğunu ve sivil 

seçkinlerce paylaşılamayacağını savundukları görülmüştür. 24 

1.2.2 Cumhuriyet Dönemi: Yeni Aktörlerin Ortaya Çıkışı 

Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından kurulan Türkiye 

Cumhuriyeti birey ile devlet arasında, devlet ile üçüncü sektör arasında yeni bir 

toplumsal sözleşme yapılmasını sağlamıştır. Sivil-ordu bürokrasisine aydınların 

da katılmasını getiren bu toplumsal sözleşme ile birlikte Türkiye’de Batı tarzı 

merkezi yönetim sistemi benimsenmiştir. Ancak bu aşamada Türkiye’de elitist bir 

yaklaşım ve seküler bir yapı ile “bürokratik yönetim geleneği” yaratılmıştır. 25 Bu 

gelenek Cumhuriyetin kuruluşunda ve 1923-1946 arasındaki Tek Parti 

Dönemi’nde de devam etmiştir. Bu dönem boyunca gerçekleştirilen yapısal 

reformlar ve programlar her yönden baskın olan “merkez” tarafından “çevre”de 

uygulatılmıştır. O nedenle sivil toplum ancak merkeze uyum sağladığı noktalarda 

bir aktör olarak rol oynayabilmiştir. 26 

Tek Parti Dönemi’nde Osmanlı’dan miras alınan sivil toplum unsurları 

kalmamıştır. Devletçi elit dönemin özelliğinden ötürü sivil toplum unsurlarını 

tehdit olarak algılamış, 1930’lu yılardan itibaren bu sivil toplum unsurlarını tasfiye 

edilmiştir. 27 O nedenle Tek Parti Dönemi’nde, Osmanlı İmparatorluğu’nda gelişen 

medreseler, tarikatlar, vakıflar, özel teşebbüsler, ekonomik gruplar, siyasal 

22 (Arslan, 2001) 

23 (Fisher, 1995: 1) 

24 (Kazancıgil, 2000: 147) 

25 (Sarıbay, 2000: 105) 

26 (Mardin, 2000: 98) 

27 (Çaha, 2000: 236) 

11

partiler, dernekler, işçi hareketleri, kadın hareketleri, medya ve siyasal ideolojiler 

gibi sivil toplum unsurlarının bir işlevi kalmamıştır. 28 

1950 yılında başlayan Çok Partili Dönem’de STK’lar bakımından yeni bir 

süreç başlamıştır. Bu dönemde dernekler, vakıflar, dini gruplar, işçi sendikaları, 

işveren kesimi, köylü gruplar ve farklılaşan medya gibi unsurlar Tek Partili 

Dönem’den sonra yeniden ortaya çıkmıştır. Ancak bu gruplar siyasal yaşamın 

aktörleri olamamıştır. Siyasal yaşama devletçi elit ile seçilmiş olan siyasi elitler 

hakim olduğu için söz konusu sivil toplum unsurları siyasal partilere 

yönelmişlerdir. 29 

12 Eylül 1980 darbesinin ardından sivil toplum, devletin karşısında yer 

alan hak ve özgürlükler alanı olarak askeri toplumun karşıtı şeklinde yanlış bir 

karşıtlık içinde tanımlanmıştır. 30 Siyasetten uzaklaşan Türk toplumu darbenin 

etkisinin azalması ile etkinliğini arttırmaya başlamıştır. 1980 sonrası dönemde 

sivil toplum Türkiye’de en çok tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. 

Türkiye’deki STK’ların % 56’dan fazlasının 1980’den sonra kurulması bu 

tartışmaların nedenini açıkça ortaya koymaktadır. Bu dönemde sivil toplum 

unsurları Türkiye’deki geleneksel merkeziyetçi varlık alanına karşı bir varlık alanı 

oluşturmaya başlamıştır. 31 

1980’lerden bu yana Türkiye’nin modernleşmesinde STK’ların rolü 

bulunmaktadır. 1980 sonrasında merkez sağ ve merkez sol siyasi partilerinin 

etkin politika yürütme yeteneğinin giderek azalması nedeniyle bu partilere olan 

toplumsal destek azalmıştır. Böylece STK’lar güç kazanarak siyasal ve sosyal 

değişimin etkili aktörlerinden olmaya başlamıştır. 32 

1.2.3 Neoliberal Politikalar 

Türkiye’de 80’li yıllarda başlayan ve 90’lı yıllar boyunca devam eden 

sosyo-politik bir değişim gerçekleşmiştir. Bu değişim ile güçlü devlet 

geleneğinden uzaklaşılmış, siyasi merkezin dışında daha çok aktör rol oynamaya 

28 (Çaha, 2001: 40) 

29 (Çaha, 2001: 238) 

30 (Duman, 2003: 347) 

31 (Ak, 2003: 62) 

32 (Keyman, İçduygu, 2003: 224) 

12

aşlamıştır. Türkiye ekonomisi ve kültürel hayatına devletin etkisi azalmıştır. 33 

Devletçi politikalar yerine neoliberal politikaların uygulanmaya başlaması yeni bir 

girişimci sınıf ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böylece sivil toplum bağlamında 

çalışmalar artmış STK’lar sesini daha fazla duyurmaya başlamıştır. 

1990’lı yıllar, dernekler, meslek örgütlerinin siyasi faaliyeti, siyasi partilerin 

kadın ve gençlik kollarını örgütlemeleri önündeki yasakların anayasa 

değişiklikleriyle kaldırılması gibi gelişmelere tanıklık ettiği için sivil toplumun 

gelişimi bakımından önemli yıllardır. 34 Her ne kadar 1990’lı yıllarda toplumsal 

değişimin etkisiyle STK’lara daha fazla önem verilmeye başlanmışsa da bu süreç 

yalnız toplumun iç dinamikleriyle açıklanmamalıdır. Türkiye’nin içinde yer alma 

çabasını giderek yoğunlaştırdığı Batının Türkiye üzerindeki etkileri de dikkate 

alınmalıdır. 35 

1.2.4 Habitat Konferansı 1996 

1996 yılında Habitat Konferansı’nın Türkiye’de gerçekleşmesi sivil 

toplumun dünya çapında artan önemine dikkat çekmiş ve ülke genelinden 

yüzlerce STK’yı bir araya getirmiştir. 

Bu dönemde STK’ların öne çıkmasının bir nedeni de kamusal alanın 

düzenlenmesinde, yönetim ilkelerinde ortaya çıkan değişikliklerdir. Bu ilkelerden 

yönetişim ve yerindenlik ilkelerinin etkileri özellikle HABITAT II Konferansından 

sonra Türkiye’deki STK’larda ve STK-devlet ilişkilerinde hissedilmeye 

başlanmıştır. Yönetişim kavramını “kamuoyunu ilgilendirecek bir karar alınacağı 

zaman, karar verme sürecine konuyla ilgili ve karardan etkilenecek tarafların 

dahil edilmesi” olarak tanımlamaktadır. 36 Bu ilke merkezi ve yerel yönetimlerin 

yanı sıra STK’lara da kendi çalışma alanlarını ilgilendiren konularda söz alma 

hakkı tanımaktadır. Yerindenlik ilkesiyse, bir sorunun ortaya çıktığı yere en yakın 

yönetim birimi tarafından ve o birimin mali kaynaklarıyla çözülmesi anlamında 

kullanılmaktadır. Bu ilke, karar alma düzleminin ölçeğini küçültmekte ve 

33 (Sarıbay, 2000: 105) 

34 (Ak, 2003: 61) 

35 (Özüerman, 1998: 94) 

36 (Uğur, 1998b:77) 

13

yönetişim ilkesiyle birlikte düşünüldüğünde STK’ların etkin olmasına yol 

açmaktadır. Toplumsal kalkınma/gelişme faaliyetlerinin, yerel yönetimler/ 

belediyeler, merkezi yönetimin yerel uzantıları olan mahalli idareler, sivil toplum 

kuruluşları ve yerel topluluk ve hane halkı temsilcileri tarafından örgütlenmesi ve 

yürütülmeye başlamasının nedenleri arasında yönetişim ve yerindenlik ilkelerinin 

büyük rolü vardır. 37 

1.2.5 Marmara Depremi 1999 

1999 depremi Türkiye’nin en sanayileşmiş bölgesi olan Marmara’da 

büyük bir yıkıma sebep olmuş ve devlet istatistiklerine göre 20.000 insan 

ölümüne sebep olmuştur. Dünya Bankası tarafından hazırlanan Marmara 

Depremi Raporu’nda bu depremin toplumu son yıllarda hiçbir ülkede görülmemiş 

bir acil yönetim krizi ile baş başa bıraktığı vurgulanmıştır. 38 

Depremin ardından Türk insanı güçlü devletinin önemli sorunların 

üstesinden gelme konusunda ne kadar zayıf olduğunu fark etmiştir. Türk 

devletinin krizlere acil müdahale edememesi bir ortak bilincin oluşmasını 

sağlamıştır. Türk toplumu ve STK’lar deprem felaketinin ardından beklenmedik 

bir şekilde seferber olmuş, ortak bilinç ile sorunlara etkin ve etkili çözümler 

getirmeyi amaçlamıştır. 39 

Doğal afetlerin siyasi alanda değişim meydana getireceği 

savunulmaktadır. Afetler, toplumdaki temel sorunlara travmatik olarak 

odaklanmayı beraberinde getirir. 40 Bu görüşler Marmara depremiyle birlikte 

dikkate alındığında, Marmara depreminin doğal bir afetten siyasi bir krize 

dönüşmesinden sonra pek çok kişinin umudunun STK’lar olduğunu ve bu 

kuruluşların sivil toplum inisiyatifini kullandıkları görülmüştür. 

Marmara depreminin ardından yaşananlar toplumsal sorunların 

çözümünde yeni bir bakış açısının gerekli olduğunu göstermiştir. Devletin etkin 

bir şekilde bölgeye yardım edememesi ve kurumları içinde bir örgütlenme yapısı 

37 (Akşit, Bahattin, http:// www. kbam.metu.edu.tr/ published/ toplumsal kalkinma gelimse nufus.pdf) 

38 (Jalali, 2002: 122) 


40 (Kubicek, 2002: 76) 

14

kuramaması sonucunda halkın gayretleriyle kurulan STK’lar bu işlevleri yerine 

getirmeye çalışsa da tam anlamıyla başarılı olamamıştır. Ancak depremden bir 

yıl sonra Türkiye’deki siyasi söylemde insan haklarının korunması, sivil 

özgürlüklerin genişletilmesine yönelik değişiklikler görülmeye başlanmıştır. 41 

1.2.6 AB Adaylık Süreci 

1999 Helsinki Zirvesi de Türkiye’deki sivil toplum ve siyasi dönüşüm 

bakımından önemli bir tarih olarak değerlendirilmektedir. Helsinki Zirvesi ile 

başlayan ve devam etmekte olan süreçte Türkiye’nin demokratikleşmesi yolunda 

büyük adımlar atılmıştır. 42 Bu zirvede aday ülke statüsünü kazanan Türkiye, 

AB’ye üyelik kriterlerini uygulamaya başlamıştır. O tarihten bugüne Türkiye de 

sivil toplum alanında dikkat çeken bir ilerleme kaydedilmiştir. Zirvede bütün AB 

aday ve üye ülkelerde devlet-toplum ilişkilerinin gelişmesi için hizmet etmekte 

olan Kopenhag kriterleri ile (hukukun üstünlüğü, insan haklarının koruması ve 

azınlık haklarına saygı) Türkiye’nin demokratik istikrara kavuşacağı 

vurgulanmıştır. 43 

STK’ların devletin rolü ve işlevleriyle paralel bir şekilde geliştiği Türkiye’de, 

AB’ye üyelik sürecinde devlet-toplum ilişkilerinin demokratik bir şekilde 

düzenlenmesi gerekmektedir. Türkiye’deki güçlü devlet geleneği 1990’lı yıllarda 

AB üyeliğinin desteklenmesi ile yeniden gözden geçirilmiştir. Sivil toplum 

Türkiye’nin tartışma platformlarında giderek önem kazanmakta ve 

demokratikleşme açmazına çözüm arayışlarında gündeme getirilmektedir. 44 

STK’ların AB’ye üyelik sürecinde demokratikleşmeyi destekleyen itici bir güç 

konumunda olduğunu söylemek yerinde olacaktır. 45 

Helsinki sonrası dönemde, bir aday ülke olarak Türkiye’de örgütlü sivil 

toplumun AB’ye uyum sürecine aktif katılımının sağlanması daha çok önem 

kazanmıştır. Bu konu Katılım Ortaklığı Belgelerinde de vurgulanmış, Türkiye’nin, 

kısa vadeli önceliklerden biri olarak, toplanma ve dernek kurmaya ilişkin yasal ve 

41 (Sözen, Shaw, 2003: 110) 

42 (Göksel, Güneş, 2005: 66) 


44 (Özüerman, 1998: 94) 


15

anayasal garantileri güçlendirmesi ve sivil toplumun gelişimini teşvik etmesi 

önerilmiştir. Yeni güçlenen sivil toplumu, Avrupa ile bütünleşme sürecinde önemli 

görevler beklemektedir. 

Hem üye hem de aday ülkelerde STK’larla işbirliği içinde olmayı 

hedefleyen Türkiye’deki STK’lara 1980’li yılların sonundan itibaren mali yardımlar 

sağlanmakta, sivil toplumun gelişim sürecine katkıda bulunulmaktadır. AB 

demokratikleşme, insan hakları ve sivil toplumu destekleme alanlarındaki projeler 

için daha sistematik ve geniş çaplı bir biçimde yardım sağlamayı planlamaktadır. 

Böylece, STK’ların, ulusal ve uluslararası düzeydeki etkinliklerini ve etkilerini 

artırması sağlanacaktır. Türk STK’ları ve devletin desteğiyle bu kuruluşların, 

toplumun taleplerini daha güçlü ve doğru bir şekilde yansıtmaları, girişimlerinden 

sonuç almaları mümkün hale gelecektir. 

Yukarıdaki gelişmelerle şekillenen sivil toplum, bugün AB’ye üyelik 

sürecinde aktif rol oynamaya başlamıştır. AB'de olduğu gibi, Türkiye'de de sivil 

toplum, yönetimde, yeni açılımların, işbirliklerinin, sorumluluk paylaşımının, 

şeffaflığın; toplumda ise uzlaşmanın motoru olmaya adaydır. 46 

STK'lar, demokratik ve şeffaf bir toplumunun yaratılması, farklı çıkar 

gruplarının görüşlerinin uzlaştırılması, yeni teknolojiler ve küreselleşme 

baskılarıyla karşılaşan toplumun değişime ayak uydurmasının sağlanması veya 

hükümetlerin dolduramadığı mekanizmalardaki boşlukların doldurulması 

açısından önemlidir. STK'lar, doğrudan ve dolaylı olarak rekabetin artmasına ve 

ekonomik büyümeye katkıda bulunurlar. Doğrudan katkıları, eğitim, sağlık ve 

sosyal hizmetler gibi kamu hizmetlerinin sunumu, yerel ekonomik gelişmenin 

desteklenmesi, sosyal ve ekonomik açıdan dışlanan birey ve grupların toplumla 

bütünleşmesinin sağlanması, lobicilik faaliyetlerinde bulunarak politika üretiminde 

ve karar verme sürecinde etkili olma şeklindedir. STK'lar dolaylı olarak da 

toplumun, rekabet ve ekonomik büyümeye, özürlülere, ırkçılığa, cinsiyet ayrımına 

ve yaşlılara yönelik tutumunu olumlu yönde etkilerler. Bu açıdan 

46 (ÇEPEL, Zuhal Ünalp, AB Sivil Toplum Diyaloğu ve Türkiye: Demokratikleşme Bağlamında Sorunlar Ve 

Beklentiler) 

16

düşündüğümüzde, bir ülkede sağlıklı bir demokrasi ve ekonomik gelişme için sivil 

toplumun zorunlu olduğu sonucuna ulaşabiliriz. 

Buraya kadar sivil toplumun tanımlanması, batı toplumlarındaki sivil 

toplumun bugünkü sürece kadar geçirdiği evreler, Türkiye’deki sivil toplumun ve 

dolaylı olarak derneklerinde gelişim evreleri incelenmiş olup bundan sonraki 

aşamada ekonomik gelişme için zorunlu kabul edilebilecek ve sivil toplumun 

parçası olan derneklerin ülke ekonomisindeki yeri ve önemine ilişkin durum 

incelenecektir. 

2. BÖLÜM 

2. DERNEKLER VE EKONOMİ 

Bir ekonomi, oldukça genel olarak, birbiriyle ilişkili üretim ve tüketim 

faaliyetleri kümesi olarak tanımlanabilir. Bir piyasa ekonomisinde milyonlarca 

tüketici hangi malları alacağına ve ne miktarda alacağına karar vermekte, çok 

sayıda firma da bu malları üretmekte ve malları üretmek için gerekli faktör 

hizmetlerini satın almakta ve milyonlarca öğe sahibi de bu hizmetleri kimlere 

satacaklarına karar vermektedir. Bu bireysel kararlar, toplu olarak, ekonominin 

kaynak dağılımını ve ekonomik büyüklüğünü belirler. 47 

Bir piyasa ekonomisinde, ekonomik faaliyet, hepsi piyasalar aracılığı ile 

hareket eden tüketici ve üreticilerce alınan sayısız bağımsız kararın sonucudur. 

Piyasa mekanizmasına dayalı ekonomilerde üretim, değişim ve tüketime ilişkin 

kararları temelde üç ekonomik birim alır. Bunlar hane halkı, firmalar ve devlettir. 

Artık bunların arasına tüketim ve üretim faaliyetleri dolayısıyla kar amacı 

gütmeyen sivil toplum kuruluşlarının da dâhil edilmesi gerekmektedir. 

Bu bağlamda çağdaş demokrasiler artık başlıca üç temel sektöre dayalı 

hale gelmiştir. 48 Bunlar Kamu Sektörü (birinci sektör), Kar Amaçlı Özel Sektör 

(ikinci sektör) ve Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlardır (Dernekler, Vakıflar ve diğer 

oluşumlar yani sivil toplum kuruluşları). Derneklerde sivil toplumun bir parçası 

olarak diğer karar birimleri gibi ekonomide yer teşkil etmektedir. 

47 (KARAR BİRİMLERİ, www.Ekodiyalog.com) 

48 (Baloğlu, 1994:8-19) 

17

Karar birimlerinin davranış biçimleri, verecekleri üretim ve tüketim 

kararları, ülkenin kaynak dağılımını ve ekonomik faaliyet hacmini etkileyerek 

gerek gelişme, gerekse gönenç konusunda önemli sonuçlar doğururlar. Söz 

konusu karar birimlerinin her biri yalnız tek bir ekonomik işlevi değil, zaman 

zaman diğer işlevleri de üstlenmektedir. Bu nedenle daha özlü bir ayırımla 

ekonomik işlemcileri üreticiler, tüketiciler olarak iki başlık altında toplayabiliriz. 

Örneğin aileler bir yönü ile tüketici olmakla beraber, diğer yönü ile üretim işlevine 

katılmış olabilir. Yine Devlet değişik harcama biçimleri ile tüketici olarak 

karşımıza çıkmakla beraber, aynı zamanda değişik mal ve hizmetlerin üretimini 

gerçekleştirmektedir. Sivil toplumun parçası olarak derneklerde, kar amacının 

olmamasına rağmen, gerek dernek, gerekse derneklerin iktisadi işletmesi 

vasıtasıyla tüketici olmakla birlikte, derneğin iktisadi işletmesi vasıtasıyla da mal 

ve hizmetlerin üretimine dahil olmaktadırlar. Karar birimlerinin verecekleri kararlar 

üretim yönü ile veri kaynaklarının, tüketim yönü ile veri gelirinin kullanılış biçimini 

belirler. Kaynakların en verimli olacağı alanda kullanılması, gelirin en fazla 

faydayı sağlayacak mal ve hizmetlerin alımına ayrılması, üretim ve tüketim 

kesimlerinin ülkede ekonomik refahın mümkün olan en üst düzeyde 

gerçekleşmesine katkı sağlar. O ülkedeki karar birimlerinin kaynakları ve 

gelirlerini kullanma konusundaki becerisi bu başarının derecesini belirler. Aynı 

zamanda gelir dağılımında adaletin sağlanması, tam istihdam ve kaynak 

dağılımında etkinliğin sağlanmasına katkı sağlar. 

Derneklerin karar birimi olarak kabul edilerek ülke ekonomisindeki bir yer 

teşkil ettiğini belirledikten sonra ülke ekonomisinde ne kadar pay aldıklarını 

belirleyebiliriz. Peki derneklerin ülke ekonomisindeki payı nedir? 

2.1 DERNEKLERİN EKONOMİDEKİ YERİ 

Derneklerin ekonomideki yerini belirlerken derneklerin finansal büyüklüğü 

yani ekonomide yön verdiği finansal büyüklük, derneklerin GSMH içerisindeki 

payı ve derneklerin istihdam içerisindeki payı incelenecektir. 

18

2.1.1 Derneklerin Finansal Büyüklüğü 

Dernekler çeşitli faaliyetlerde bulunmak suretiyle mali bir değer 

oluşturmanın yanında, amaçlarını gerçekleştirirken çok farklı harcama eyleminde 

bulunmaktadırlar. Bu durum derneklerin mali boyutunu öne çıkarmaktadır. 

Derneklerin ülke ekonomisindeki yeri mali açıdan incelenirken ekonomide kontrol 

ettiği finansal büyüklük ve Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içerisindeki yeri olmak 

üzere iki ayrı kavram olarak incelenecektir. Ancak derneklerin ekonomideki 

finansal büyüklüğü ve derneklerin GSMH içerisindeki yeri farklı kavramlardır. 

Derneklerin ekonomideki finansal büyüklüğü belirlendiğinde, derneklerin bütün 

ekonomide yön verdiği ekonomik değer belirlenmiş olurken, GSMH içerisindeki 

yerinin belirlenmesi durumunda ise, derneklerin bir yıl içerisindeki faaliyetleri 

neticesinde üretilen nihai malların piyasa fiyatları ile değeri belirlenebilecektir. 

Derneklerin ekonomideki finansal büyüklüğü yani derneklerin bütün 

ekonomide yön verdiği ekonomik büyüklük belirlenirken, işletme esasına göre 

defter tutan dernekler için bu derneklerin dönem sonunda düzenlemekle yükümlü 

oldukları işletme hesabı tablosunun gelirler veya giderler bölümlerinin toplamı, 

bilanço esasına göre defter tutan dernekler için ise, bu derneklerin dönem 

sonunda düzenlemekle yükümlü oldukları bilançonun aktif veya pasif 

bölümlerinin toplamı kullanılacaktır. 

Yıl 

Aktif (Pasif) ve Giderler 

(Gelirler) toplamı 

Dernek 

Sayısı 

19 

GSMH (YTL) 

Derneklerin 

Finansal 

Büy. /GSMH 

2004 245,928,810,167.97 TL 5014 428.932.000.000 - 

2005 575,749,716,377.01 YTL 55840 486.401.000.000 - 

2006 19,159,425,340.60 YTL 51407 575.783.000.000 % 3.3275 

Tablo-1 Derneklerin Finansal Büyüklüğü 

KAYNAK: Dernekler Dairesi Başkanlığı (11.09.2007) 49 

49 (Dernekler Dairesi Başkanlığı, 11.09.2007)

Tabloda-1 de görüldüğü gibi 2004 yılında derneklerin ekonomide yön 

verdiği finansal büyüklük 245,928,810,167.97 TL olmakla birlikte bu değer 5014 

derneğin finansal büyüklüğünü ifade etmektedir. 2004 yılındaki dernek sayısının 

69.485 olmasından dolayı sahip olduğumuz verinin yetersiz olduğu ortaya 

çıkmaktadır. Bu yüzden 2004 yılı için bir değerlendirme yapmak anlamsız 

olacaktır. 

2005 yılında derneklerin ekonomide yön verdiği finansal büyüklük 

575,749,716,377.01 YTL olup bu tutar 55.840 derneğin finansal büyüklüğünü 

ifade etmektedir. Ancak 2005 yılında YTL’ye yeni geçilmiş olmasından dolayı 

hesaplamalarda ve veri girişlerinde (bazı verilerin TL, bazılarınınsa YTL olarak 

verildiği düşünülmektedir.) aynı standart sağlanamamıştır. Bu nedenle 2005 

yılında finansal büyüklük hesaplanmasında bu veriler değerlendirme dışında 

bırakılacaktır. 

2006 yılında derneklerin ekonomide yön verdiği finansal büyüklük 

19,159,425,340.60 YTL olup bu tutar 51.407 derneğin finansal büyüklüğünü ifade 

etmektedir. 2006 yılında gayri safi milli hasıla 575.783.000.000 YTL’dir. 2006 

yılındaki derneklerin ekonomide yön verdiği finansal büyüklük olan 

19,159,425,340.60 YTL’nin, gayri safi milli hasılaya oranı % 3,3275’tir. Bunun 

anlamı derneklerin 2006 yılında gayri safi milli hasılanın % 3,3275’i gibi bir 

büyüklüğünü kullanmış ve yahut kullanabilme imkanını elinde bulundurmuş 

olmasıdır. Ekonomi için derneklerin yön verdiği miktar ve bu miktarın GSMH’ye 

oranı hiçte azımsanmayacak büyüklüktedir. 

2.1.2 Derneklerin GSMH İçerisindeki Yeri 

Derneklerin gayri safi milli hasıla (GSMH) içerisindeki yeri belirlenirken 

öncelikle GSMH hesaplama yöntemlerinden hangisinin kullanılacağına karar 

vermek gerekir. GSMH, üretim yöntemi, gelir yöntemi, harcamalar yöntemi olmak 

üzere üç yöntemle hesaplanabilmektedir. Bu üç hesaplama yönteminin dayandığı 

temel esas Toplam Hasıla, Toplam Gelir, Toplam Harcamalar Özdeşliği’dir. 

Toplam hasıla üretim yöntemi ile elde edilen değeri, toplam gelir, gelir yöntemi ile 

elde edilen değeri, toplam harcamalar da harcamalar yöntemi ile elde edilen 

20

değeri gösterdikleri için, bu üç yöntemle elde edilen üretim, gelir ve harcama 

değerleri bir birine eşit olacaktır. 

Üretim yöntemi, bir ekonomide bir yıllık bir dönem içinde üretilen nihai 

malların değerlerini esas alan bir hesaplama yöntemidir. Bu yöntemde sektör 

çeşitlerine göre tasnif edilen alt başlıklar ayrı ayrı hesaplanarak belirlenen toplam 

ile GSYİH’ye (Gayri safi yurtiçi hasıla) ulaşılmaktadır. GSYİH’ye dış alem 

faaliyetlerinin de dahil edilmesiyle GSMH’ye ulaşılmaktadır. Üretim yöntemine 

esas teşkil eden alt başlıklar tarım, ticaret, kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşları, inşaat vb. gibi sektörlerden oluşmaktadır. 

Gelir yönteminde, bir ekonomide bir yıllık bir dönemde üretime katılan 

üretim faktörlerinin prodüktif hizmetler karşılığı elde ettikleri gelirler dikkate 

alınmaktadır. Üretim faktörlerinin üretime katılmaları karşılığında elde ettikleri 

ücret, faiz, rant ve kar gibi gelirler, üretim faktörlerinin ürettikleri nihai mal 

değerine, yani katma değere eşit olacaktır. Üretim faktörlerinin toplanmasıyla 

yurtiçi gelire ulaşılmaktadır. Yurtiçi gelirle birlikte dış alem faaliyetlerinin, vasıtalı 

vergilerin, amortismanların dikkate alınmasıyla GSMH’ye ulaşılmaktadır. 

Harcamalar yöntemi, bir ekonomide bir yıllık bir dönemde üretim 

faktörlerinin prodüktif hizmetleri karşılığı elde ettikleri gelirin harcanması ile 

ilgilenir. Harcamalar yöntemine göre, bir ekonomide bir yıllık dönemde yapılan 

tasarrufların tamamının gayri safi yatırım harcamalarına dönüştürüldüğü 

varsayılmaktadır. Tüketim harcamaları (C), gayri safi yatırım harcamaları (GSI) 

ve kamu harcamaları (G) toplandığı zaman Toplam Yurt İçi Harcamalar (TYİH) 

bulunur. İthalat ihracat farkı eklenir ve toplam yurt içi harcamalar dış alem gelirleri 

ile birlikte işleme tabi tutulursa Gayri Safi Milli Hasıla elde edilir. 

Üretim, gelir ve harcamalar yöntemleriyle hesaplanan GSMH, ekonominin 

toplam üretim gücünü gösteren dünyaca kabul görmüş bir ölçü olmasına rağmen, 

her zaman ekonominin üretim gücüyle ilgili gerçek durumu yansıtmaz. Çünkü 

GSMH değerinin ölçülmesinde bazı problemler bulunmaktadır. Bu sorunlar 

GSMH değerini ya olduğundan küçük veya olduğundan büyük göstermektedirler. 

Bu problemler şöyle sıralanabilir: 

21

1- GSMH, piyasa fiyatları bulunmayan mal ve hizmetleri kapsamaz. 

Mesela ev hanımlarının evde yaptıkları temizlik, yemek, bulaşık ve çocuk bakımı 

gibi hizmetler piyasa fiyatları ile değerlendirilmediği için GSMH değeri içine 

girmez. Halbuki aynı hizmetleri bir temizlikçi şirketi, aşçı, bulaşıkçı veya kreşe 

yaptırsaydık bu işler için yapılan ödemeler GSMH değeri içine girecekti. Bu 

konuda iktisatçılar arasında klasikleşmiş bir örnek vardır: Ev sahibi hizmetçisi ile 

evlenirse GSMH azalır. Bunun anlamı şudur: Evlenmeden önce ev sahibi, 

yaptığı hizmetler karşılığında hizmetçisine ücret ödemekteydi ve bu ücret GSMH 

değeri içine girmekteydi. Evlendikten sonra artık evin sahibesi olan hizmetçi aynı 

hizmetleri herhangi bir ücret almadan yapacağı için yaptığı hizmetin değeri 

GSMH içine girmeyecektir. Bu durumda GSMH azalacaktır. Aynı şekilde 

bahçemizde, köyümüzde, çiftliğimizde, balkonumuzda kendi ürettiğimiz ve ailece 

tükettiğimiz tarımsal ve hayvansal ürünlerin değerleri de GSMH içine 

girmeyecektir. Çünkü bizler tükettiğimiz bu ürünler için herhangi bir fiyat 

ödememekteyiz. Türkiye gibi kendi ürettiğini geniş ölçüde piyasaya sunmadan 

tüketen, geçimlik ekonomiye sahip ülkelerde GSMH değeri, ister istemez, 

olduğundan küçük hesaplanacaktır. Ayrıca sivil toplum kuruluşlarında ve onun bir 

parçası olan derneklerde çalışan gönüllülerin ortaya çıkardığı ekonomik katma 

değerde hesaplanmadığından dolayı GSMH içerisinde yer almamaktadır. Bu 

durumda GSMH değerinin ister istemez olduğundan küçük hesaplanmasına 

neden olacaktır. 

2- GSMH, üretim sürecinin doğurduğu dışsal maliyetleri dikkate almaz. 

Dışsal maliyetler, GSMH’nın üretim sürecinde ortaya çıkan hava, su, toprak, ses 

kirliliği gibi toplumsal hayatın kalitesini düşüren ve hayatı güçleştiren olumsuz 

etkilerdir. Demek ki GSMH üretimi, bir yandan ekonominin üretim gücünü 

arttırırken öte yandan üretim esnasında ortaya çıkardığı dışsal maliyetlerle 

ülkenin yaşam kalitesini düşürmektedir. GSMH’nın ekonomi üzerindeki net 

etkisini görebilmek için dışsal maliyetleri GSMH değerinden çıkarmak gerekir. 

Ancak burada bir sorun bulunmaktadır. Dışsal maliyetler, örneğin üretim 

sürecinin sebep olduğu çevre kirliliği, piyasada fiyatlandırılamadığı için gerçek 

değeri hesaplanamaz ve GSMH değerinden düşülemez. Bu durumda GSMH 

22

değeri olduğundan büyük görünür. Yine üretim sürecinin ortaya çıkardığı dışsal 

faydalarda GSMH içerisinde yer almaz. Dışsal faydalar, GSMH’nin üretim 

sürecinde ortaya çıkan toplumsal hayatın kalitesini arttıran ve hayatı olumlu 

etkileyen unsurlardır. Bunlara temiz çevre, sağlıklı bir toplum, verimli topraklar 

örnek verilebilir. GSMH üretimi, üretim esnasında ortaya çıkardığı dışsal 

maliyetler dolayısıyla bir yandan ekonominin üretim gücü azalırken ve ülkenin 

yaşam kalitesi düşerken, diğer taraftan da dışsal fayda ile toplumsal hayatın 

kalitesini artmakta ve hayatı olumlu etkilemektedir. GSMH’nin ekonomi 

üzerindeki net etkisini görebilmek için dışsal faydanın GSMH değerine eklemek 

gerekir. Ancak burada bir sorun bulunmaktadır. Dışsal faydalar, örneğin üretim 

sürecinin sebep olduğu sağlıklı toplum, piyasada fiyatlandırılamadığı için gerçek 

değeri hesaplanamaz ve GSMH değerine eklenemez. Bu durumda GSMH değeri 

olduğundan küçük görünür. Ayrıca sivil toplum kuruluşları ve bunun parçası olan 

dernekler dışsal faydanın son derece fazla olarak ortaya çıktığı oluşumlardır. 

GSMH hesaplamasında dışsal faydanın hesaplanıp milli gelire dahil 

edilememesinden dolayı sivil toplum kuruluşlarının ve dolaylı olarak 

derneklerinde ekonomiye olan katkılarının tam olarak sirayet ettirilmesi mümkün 

olmamaktadır. Bir karşılaştırma yapmak gerekirse sivil toplum kuruluşlarının ve 

dolaylı olarak derneklerin ortaya çıkardığı dışsal faydalar, dışsal maliyetlerin 

oldukça üzerinde olacaktır. Bu da bizim derneklerin ekonomiye olan katkısını 

olduğundan küçük bir değer olarak ifade etmemize neden olacaktır. 

3- GSMH kayıt dışı ekonomiyi dikkate almaz. Kayıt dışı ekonomi, gelir 

akımı doğuran yasa dışı faaliyetler ile piyasada üretilmesi veya satılması yasal 

olduğu halde devletin resmi kayıtlarına ve vergileme kapsamına girmeyen bütün 

iktisadi faaliyetleri kapsamaktadır. Türkiye GSMH sının %25’i ile %50’si; Amerika 

Birleşik Devletleri GSMH sının %3 ü ile %33’ü, Kanada GSMH sının %4 ü ile 

%22’si; İtalya GSMH’sinin %8’i ile %33’ü büyüklüğündeki değerlerin GSMH içine 

girmediği ileri sürülmektedir. GSMH kayıt dışı ekonomi değerlerini kapsamadığı 

için daima olduğundan küçük görünmektedir. 

23

Demek ki ister üretim ister gelir isterse harcamalar yöntemi ile 

hesaplanmış olsun, bulunan GSMH değeri bir ülkenin üretim gücünün en iyi 

göstergesi olmasına rağmen her zaman en doğru göstergesi değildir. 

GSMH’nin hesaplanmasındaki sakıncalarda derneklerinde etkisi olduğunu 

vurguladıktan sonra derneklerin GSMH içerisindeki payını belirleyebiliriz. Ancak 

derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlemeye geçmeden önce üretim 

yöntemine göre GSMH hesaplaması alt kalemlerinden olan kar amacı gütmeyen 

özel hizmet kuruluşları hesabı hakkında bilgi vermemiz ve gelişimini incelememiz 

yararlı olacaktır. Kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları hesabı bize, 

ülkemizdeki sivil toplum hakkında fikir vermektedir. 

Kar amacı olmadan hane halkına özel hizmet veren kuruluşların 

faaliyetleri devlet hizmetlerine benzemektedir. Bu kuruluşlar, belirli faaliyetleri 

yerine getirmek için gönüllü bir araya gelen kişilerin kurdukları kar amacı 

olmayan kuruluşlardır. Bunlardan bazıları; ticaret ve sanayi odaları, dernekler, 

sendikalar, partiler, sosyal kulüp ve yardım kuruluşlarıdır. Bu kuruluşların yaptığı 

faaliyetler ise; kültür hizmetleri, sağlık hizmetleri, dini ve sosyal hizmetlerdir. Bu 

kuruluşların mal ve hizmet satışından elde ettikleri gelir tamamen kuruluşun 

faaliyetlerinde kullanılır. Faaliyetlerinin büyük bir kısmı üye aidatları, hükümetin, 

kişilerin ve üyelerin yaptığı yardım ve bağışlar ile emlak gelirlerinden finanse 

edilir. 

ayrılmıştır. 

Borsaları 

Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşları hesaplamalarda yedi sınıfa 

1- Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret 

2- Sendikalar, Federasyonlar ve Konfederasyonlar 

3- Dernekler 

a- Mesleki dernekler 

b- Okul dernekleri 

c- Dini amaçla kurulan dernekler 

d- Kalkınma ve güzelleştirme dernekleri 

e- İşyerlerinde kurulan yardımlaşma ve dayanışma dernekleri 

24

f- Kültür dernekleri 

g- Araştırma ve bilim dernekleri 

4- Profesyonel ve Amatör Sporcu Çalıştıran Spor Kulüpleri 

5- Barolar 

6- Partiler 

7- Vakıflar 

Kar amacı olmayan kuruluşların katma değer hesabı gelir yoluyla 

hesaplanmaktadır. Kar amacı olmayan kuruluşların katma değerini belirlemek 

amacıyla 1990 yılından itibaren her üç ayda bir anket düzenlenmektedir. 

YILLAR 

KAR AMACI 

OLMAYAN ÖZEL 

HİZMET 

KURULUŞLARI 

25 

GSMH 

İÇERİSİNDEKİ 

PAY (%) 

GSMH 

1993 6.015.017 0.3 1.997.322.597,4 

1994 9.069.935 0.2 3.887.902.916,5 

1995 14.576.714 0.2 7.854.887.167,1 

1996 26.922.359 0.2 14.978.067.283,0 

1997 53.020.894 0.2 29.393.262.147,0 

1998 98.742.447 0.2 53.518.331.580,0 

1999 272.486.469 0.3 78.282.966.809,0 

2000 477.140.623 0.4 125.596.128.755,0 

2001 918.062.645 0.5 176.483.953.021,0 

2002 1.663.999.479 0.6 275.032.365.953,0 

2003 3.610.383.150 1.0 356.680.888.222,0 

2004 3.530.101.611 0.8 428.932.343.027,0 

2005 2.996.961.392 0.6 486.401.032.274,0 

2006 4.686.121.215 0.8 575.783.962.135,8 

TABLO- 2 Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların GSMH İçerisindeki Payı 

KAYNAK: Türkiye İstatistik Kurumu 50 

50 (Türkiye İstatistik Kurumu)

Tablo-2’de kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının GSMH 

içerisindeki payı ve miktarı yıllar itibariyle görülmektedir. Kar amacı olmayan özel 

hizmet kuruluşlarının yıllar itibariyle GSMH içerisindeki payı 1993 yılından 1999 

yılına kadar benzer bir seyir takip ederek % 0,2 civarında kalmıştır. 1999 yılıyla 

birlikte bir ivme kazanarak 2000 yılında % 0,4, 2001 yılında % 0,5, 2002 yılında 

% 0,6, 2003 yılında ise % 1,0’lık gerçekleşme ile GSMH içerisindeki en yüksek 

payına ulaşmıştır. 2004 yılında % 0,8 ve 2005 yılında % 0,6 ile gerileme 

gözlenmiştir. Yine 2006 yılında % 0,8 ile 2005 yılına göre artış göstermiş ancak 

2004 yılı ile aynı pay oranında bir gerçekleşme sergilemiştir. Miktar olarak 

incelediğimizde ise 2004 yılı ve 2005 yılı hariç diğer yıllarda hep artış 

gözlenmektedir. Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının ekonomideki 

payının 1999 yılında bir ivme kazanmasının nedeni birinci bölümde ifade ettiğimiz 

STK’ların Türkiye’deki tarihsel gelişimiyle ilişkilidir. Hatırlanacağı gibi 1999 yılı 

ülkemiz için önemli bir yıkım olarak kabul edilebilecek 1999 Depreminin olduğu 

yıldır. 1999 depremiyle birlikte STK’lar beklenmedik bir şekilde seferber olmuş, 

ortak bilinç ile sorunlara etkin ve etkili çözümler getirmişlerdir. Bu değişim sivil 

toplumun payına da yansımıştır. Yine 1999 yılındaki Helsinki Zirvesi de 

Türkiye’deki sivil toplum ve siyasi dönüşüm bakımından önemli bir tarihtir. 

Helsinki Zirvesi ile başlayan ve devam etmekte olan süreçte Türkiye’de sivil 

toplum alanı yolunda büyük adımlar atılmıştır. Bu süreç sivil toplumun GSMH 

içerisindeki payının da artış göstermesine neden olmuştur. 

Miktar olarak bakıldığında ise 1999 yılında, 1998 yılındaki 98.742.447.- 

milyon TL’lik düzeyden 272.486.469.- milyon TL’lik düzeye sıçrama olmuştur. 

Miktar açısından 1999 yılındaki artış, 1998 yılına göre % 175’tir. Yine 1999 

yılından sonra miktar olarak % değişmeler ise, 2000 yılında, 1999’a göre % 75, 

2001 yılında, 2000 yılına göre % 92, 2002 yılında, 2001 yılına göre % 81, 2003 

yılında, 2002 yılına göre % 116’lık bir artış, 2004 yılında 2003 yılına göre % 3’lük 

bir azalış, 2005 yılında 2004 yılına göre % 16’lık bir azalış, 2006 yılında 2005 

yılına göre % 56’lık bir artış olmuştur. Kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşları kaleminin yıllar itibariyle gösterdiği değişim sürekli gelişme yönünde 

olmuştur. Özellikle de AB ile müzakere sürecine paralel olarak kar amacı 

26

gütmeyen özel hizmet kuruluşlarının işlevinin ve ekonomideki payının artacağı 

aşikârdır. 

Artık derneklerin GSMH içerisindeki ve kar amacı olmayan özel hizmet 

kuruluşları içerisindeki payını belirleyebiliriz. Derneklerin GSMH içerisindeki 

payını hesaplarken GSMH hesaplama yöntemlerinden harcamalar yöntemi 

kullanılacaktır. Peki derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlerlerken dernekler 

tarafından yapılan harcama kalemlerinde hangileri kullanılacaktır? Bu sorunun 

cevabını belirlemek için derneklerin kullandığı mali tablolara bakmamız 

gerekmektedir. 

Dernekler, basit usul ve bilanço usulü olmak üzere iki usulde defter 

tutmaktadır. Basit usulde defter tutan dernekler tarafından dönem sonlarında 

işletme hesabı tablosu, bilanço esasına göre defter tutan dernekler tarafından ise 

dönem sonlarında bilanço ve gelir tablosu düzenlenmektedir. Derneklerin GSMH 

içerisindeki payını hesaplarken derneklerin mali tabloları olan işletme esası 

tablosu ve gelir tablosunda yer alan genel giderler, personel giderleri, amaç ve 

hizmet giderleri, diğer giderler bölümleri toplanarak derneklerin bir yıllık dönemde 

GSMH içerisindeki yeri belirlenecektir. 

YIL 

DERNEK 

SAYISI HESAPLAR TUTAR 

2004 31611 GENEL GİDERLER 3,990,077,385,334.63 

2004 12222 PERSONEL GİDERLERİ 

AMAÇ VE HİZMET GİDERLERİ 

2,178,028,217,102.65 

2004 10308 

TOPLAMI 232,744,631,913.69 

2004 14232 DİĞER GİDERLER 1,401,839,025,141.13 

TOPLAM 7,802,689,259,492.10 


KAYNAK: Dernekler Dairesi Başkanlığı (25.12.2007) 

Tablo-3’te 2004 yılında derneklerin mali tablolarında yer alan ve 

derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlemede kullanılacak harcamalar yer 

almaktadır. 2004 yılında harcama kalemi olarak verileri bulunan dernek sayısı 

tam olarak belirli değildir. Derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlemeye esas 

harcama tutarı ise 7,802,689,259,492.10 TL’dir. 2004 yılında faal olan dernek 

sayısı ise 69,485’tir. Görüldüğü gibi faal olan dernek sayısı ile mali bilgilerine 

27

sahip olduğumuz dernek sayısı arasında azımsanmayacak büyüklükte fark 

vardır. Bu yüzden 2004 yılı için hesaplayacağımız GSMH içerisindeki pay tam 

olarak derneklerin GSMH içerisindeki payını veremeyecektir. Bu nedenle 2004 

yılına ilişkin değerlendirme yapmak doğru sonuçlar vermeyecektir. Faal dernek 

sayısı verileri ile verileri bulunan dernek sayısı arasındaki fark verilerin sisteme 

girilmesi ve derlenmesini sağlayan Dernekler Dairesi Başkanlığı ve Taşra 

Teşkilatının yeni yapılanıyor olması ve veri girişlerinin uzun bir süreç almasından 

kaynaklanmaktadır. Ama yine de sahip olduğumuz veriler ışığında 2004 yılında 

derneklerin GSMH içerisindeki payını ortaya koyabiliriz. 

YIL 2004 

DERNEKLERİN HARCAMALAR TUTARI (TL) 7,802,689,259,492.10 

GSMH (TL) 428.932.000.000.000.000 

DERNEKLERİN HARCAMALARI /GSMH % 0.0018 

ÖZEL TÜKETİM HARCAMALARI (TL) 284.631.316.564.000.000 

DERNEKLERİN HARCAMALARI / ÖZEL TÜKETİM 

HARCAMALARI 

KAR AMACI GÜTMEYEN ÖZEL HİZMET 

KURULUŞLARI (TL) 

DERNEKLERİN HARCAMALARI / KAR AMACI 

GÜTMEYEN ÖZEL HİZMET KURULUŞLARI 


28 

% 0.0027 

3,530,101,611,000,000 

% 0.2210 

Tablo-4’te derneklere ait 2004 yılı mali bilgilerin GSMH içerisindeki payı ve 

özel tüketim harcamaları içerisindeki payı yer almaktadır. 2004 yılında GSMH 

428,932 (Trilyon TL)’dir. 31611 derneğin GSMH içerisindeki payı % 0,0018 gibi 

çok küçük bir paydır. Dernek harcamalarının özel tüketim harcamaları 

içerisindeki payı ise % 0,0027’dir. Yine dernek harcamalarının, GSMH 

hesaplanırken kullanılan hesaplardan olan kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşları içerisindeki payı yani ülkemizdeki sivil toplum kuruluşları içerisindeki 

payı % 0,2210’dur. Görüldüğü gibi 2004 yılı için derneklere ait verilerin

yetersizliğinden dolayı bu yıla ait derneklerin GSMH içerisindeki payı da çok 

düşük çıkmaktadır. 

YIL 

DERNEK 

SAYISI HESAPLAR TUTAR 

2005 60251 GENEL GİDERLER 107,703,497,550.55 

2005 59817 PERSONEL GİDERLERİ 


83,795,282,928.10 

2005 59748 

TOPLAMI 247,830,002,103.93 

2005 59890 DİĞER GİDERLER 22,022,440,837.11 

TOPLAM 461,351,223,419.69 

TABLO- 5 2005 Yılında Derneklerin Harcamalar Toplamı 


Tablo-5’te 2005 yılında derneklerin mali tablolarında yer alan ve 



60.251’dir. Derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlemeye esas harcama 

tutarı ise 461,351,223,419.69 YTL’dir. 2005 yılında faal olan dernek sayısı ise 

71,317’dir. 2005 yılı içinde faal dernek sayısı ve mali verileri bulunan dernek 

sayısı arasında fark olmasına rağmen, yine de verileri bulunan dernek sayısı 

geneli temsil edebilecek büyüklüktedir. 

YIL 2005 

DERNEKLERİN HARCAMALAR TUTARI (YTL) 461.351.223.420 

GSMH (YTL) 486.401,000,000 

DERNEKLERİN HARCAMALARI /GSMH - 

ÖZEL TÜKETİM HARCAMALARI (YTL) 328,560,589,120 


HARCAMALARI 

KAR AMACI OLMAYAN ÖZEL HİZMET 

KURULUŞLARI (YTL) 


OLMAYAN ÖZEL HİZMET KURULUŞLAR 


29 

- 

2.996.961.392 

-

Tablo-6’da derneklere ait 2005 yılı mali bilgilerin GSMH içerisindeki payı 

ve özel tüketim harcamaları içerisindeki payı yer almaktadır. 2005 yılında GSMH 

486.401 Milyon YTL’dir. Tablo-4’te yer alan ve harcama verisi bulunan 60.251 

derneğin GSMH içerisindeki payı çok büyük bir değer çıkmaktadır. Benzer durum 

derneklerin özel tüketim harcamaları ve kar amacı gütmeyen kuruluşlar 

içerisindeki yerinin belirlerken de söz konusu olmaktadır. Bunun nedeni 2005 

yılında TL uygulamasından YTL uygulamasına geçilmesinden dolayı veri 

girişlerinde ve verilerin derlenmesinde ortaya çıkan hatalar olduğu 

değerlendirilmektedir. Bu nedenle 2005 yılı için derneklerin GSMH ve diğer 

değişkenler içerisindeki payının dikkate alınması yanıltıcı sonuçlara ulaşmamıza 

neden olabileceğinden değerlendirme dışında bırakılması doğru olacaktır. 

YIL 

DERNEK 

SAYISI HESAPLAR TUTAR (YTL) 

2006 61612 GENEL GİDERLER 2,608,447,202.14 

2006 61612 PERSONEL GİDERLERİ 686,319,406.07 

2006 61612 


TOPLAMI 1,055,572,858.38 

2006 61612 DİĞER GİDERLER 398,117,572.45 

TOPLAM 4,748,457,039.04 

TABLO- 7 2006 Yılında Derneklerin Harcamalar Toplamı 


Tablo-7’de 2006 yılında derneklerin mali tablolarında yer alan ve 



61,612’dir. Derneklerin GSMH içerisindeki payını belirlemeye esas harcama 

tutarı ise 4,748,457,039.04 YTL’dir. 2006 yılında faal olan dernek sayısı ise 

73,480’dir. 2006 yılı içinde faal dernek sayısı ve mali verileri bulunan dernek 

30

sayısı arasında fark olmasına rağmen, yinede verileri bulunan dernek sayısı 

geneli temsil edebilecek büyüklüktedir. 

YIL 2006 

DERNEKLERİN HARCAMALAR TUTARI (YTL) 4,748,457,039 

GSMH (YTL) 575.783.000.000 

DERNEKLERİN HARCAMALARI /GSMH % 0.8246 

ÖZEL TÜKETİM HARCAMALARI (YTL) 382,757,061,635 


HARCAMALARI 


KURULUŞLARI (YTL) 


GÜTMEYEN ÖZEL HİZMET KURULUŞLAR 


31 

% 1.2405 

4,686,121,215 

% 101,33 

Tablo-8’de derneklere ait 2006 yılı mali bilgilerin, GSMH içerisindeki payı 

ve özel tüketim harcamaları içerisindeki payı yer almaktadır. 2006 yılında GSMH 

575.783 Milyon YTL’dir. 61,612 derneğin GSMH içerisindeki payı % 0,8246’dır. 

Dernek harcamalarının özel tüketim harcamaları içerisindeki payı ise % 

1,2405’tir. Yine dernek harcamalarının GSMH hesapları içerisinde yer alan kar 

amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları içerisindeki payı yani ülkemizdeki sivil 

toplum kuruluşları içerisindeki payı % 101,33’tür. Yani 2006 yılında dernek 

harcamaları kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları harcamalarından 

fazladır. Dernek harcamalarının, kar amacı gütmeyen kuruluşlar hesaplarından 

daha az olması kar amacı gütmeyen kuruluşların derneklere ait verileri tam 

olarak kapsamadığını göstermektedir. 

Kar amacı olmayan kuruluşların GSMH içerisindeki payı (katma değeri) 

Devlet İstatistik Kurumu tarafından hesaplanırken 1990 yılından itibaren her üç 

ayda bir anket düzenlenmektedir. Uygulanan ankette dernekler, vakıflar ve 

amatör spor kulüplerine örnekleme, diğer kar amacı olmayan kuruluşlara tam

sayım yöntemi uygulanmaktadır. 51 Örnekleme yönteminde ise N hacimli bir ana 

kütleden, ana kütleyi temsil edebilen n hacimli topluluklar çekilmektedir. Yani 

geneli temsil edebilmek için küçük gruplardan tümevarım yöntemi 

kullanılmaktadır. Bu nedenle bu yöntemle derneklere ilişkin verilere tam olarak 

ulaşılamamakta sadece genele ilişkin bir öngörüde bulunulmaktadır. (Ayrıca konu 

hakkında yapılan araştırmada yaklaşık 2600 derneğe ait verinin toplamının anket 

yöntemiyle alındığı diğerlerinin bu veriler çerçevesinde genişletilerek milli gelir 

hesaplamasına dahil edildiği anlaşılmıştır.) Bu noktada kar amacı gütmeyen 

kuruluşlara ait verilerin derneklere ait olan verileri tam olarak yansıtmaması ve 

derneklerin GSMH içindeki payının ayrılamamasından dolayı kar amacı 

gütmeyen özel hizmet kuruluşlarına ait verilerin dernekler dışındaki kar amacı 

gütmeyen özel hizmet kuruluşlarına ait olduğunu varsayabiliriz. Bu varsayım 

çerçevesinde kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşlarına ait verileri, 

derneklere ait yeni verilerle toplayarak kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşlarının GSMH içerisindeki payını yeniden belirleyebiliriz. 

YIL 2006 


KURULUŞLARI 

32 

9,434,578,254 

GSMH 575.783.000.000 

ÖZEL TÜKETİM HARCAMALARI 382,757,061,635 


KURULUŞLARI / GSMH 


KURULUŞLARI / ÖZEL TÜKETİM HARCAMALARI 

% 1.6385 

% 2.4648 

TABLO-9 2006 Yılında Kar Amacı Gütmeyen Özel Hizmet Kuruluşlarının 

GSMH İçerisindeki Payı 

Tablo- 9’da kar amacı gütmeyen kuruluşların yukarıdaki varsayımımıza 

göre GSMH ve özel tüketim harcamaları içerisindeki payları gözükmektedir. 2006 

yılı için kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşları tarafından yapılan harcama 

51 (http://www.die.gov.tr/sozluk/milhest.htm 21.01.2008)

tutarı yaklaşık olarak 9.434.578.254 YTL’dir. Kar amacı olmayan özel hizmet 

kuruluşlarının GSMH içerisindeki payı % 1,6385’tir. 2006 yılı için kar amacı 

gütmeyen kuruluşların GSMH içerisindeki payı sanıldığı gibi az değildir. 

Ülkemizdeki genel kanı sivil toplumun GSMH içerisindeki payının düşük olduğu 

yönündedir. Elde ettiğimiz veriler göstermektedir ki Türkiye’de sivil toplum GSMH 

içerisinde hiçte azımsanmayacak bir büyüklüğe sahip olduğu yönündedir. Kar 

amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının özel tüketim harcamaları içerisindeki 

payı % 2,4648’dir. Kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının özel tüketim 

harcamaları içerisindeki payı da bu kuruluşların GSMH içerisindeki payı gibi 

yüksektir. 

Bununla birlikte derneklere ait verilerin, derneklerin iktisadi işletmelerini 

kapsamadığını belirtmemiz gerekir. Ayrıca iktisadi işletmelerin ekonomideki 

payını belirlemek için kullanabileceğimiz bir istatistik de bulunmamaktadır. 

Derneklerin İktisadi işletmelerinin GSMH içerisindeki payına, Türkiye İstatistik 

Kurumu tarafından iktisadi işletmelerin faaliyette bulundukları sektörlerin 

arasında yer verilmiştir. Ancak bu iktisadi işletmelere kar amacı gütmeyen özel 

hizmet kuruluşlarının içerisinde yer verilmesi daha doğru olurdu. Çünkü iktisadi 

işletmeler, derneklere gelir sağlamak amacıyla ve derneklerin uzantısı olarak 

faaliyette bulunmaktadırlar. Bu iktisadi işletmeler çok çeşitli alanlarda ve 

büyüklüktedirler. Halı saha işletmesinden restorana, limited şirketten anonim 

şirkete kadar değişik faaliyet alanlarında ve büyüklükte işletmeler bulunmaktadır. 

Derneklere gelir sağlayan 1251 adet iktisadi işletmenin olduğu göz önüne 

alındığında derneklerin GSMH içerisindeki payının daha da fazla olacağı ortaya 

çıkmaktadır. 

Bu aşamada derneklerin ve kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının 

GSMH içerisindeki paylarını uluslararası verilerle karşılaştırarak objektif bir 

değerlendirme yapabiliriz. 

Türkiye’deki sivil toplum kuruluşlarının ve derneklerin ekonomideki payını 

diğer ülkelerdeki sivil toplum kuruluşlarının yani NGO’ların ekonomideki 

paylarıyla karşılaştırmamız, karşılaştırma yaptığımız ekonomiler ve ülkemiz için 

33

sivil toplumun ne anlam ifade ettiğini ve ülkemiz için gelecekte ne anlam ifade 

edebileceğini belirlememize yardımcı olacaktır. 

Ancak karşılaştırma yapmaya geçmeden önce önemli bir noktayı 

vurgulamamız gerekmektedir. Uluslararası karşılaştırma yapmaya yönelik olarak 

düzenli yapılan bir araştırma bulunmamaktadır. Bu nedenle sivil toplumun ve 

derneklerin ekonomideki payının karşılaştırmasını yapacağımız ülke verileri için 

“Johns Hopkins” üniversitesi tarafından yapılan “Comparative Nonprofit Sector 

Project” araştırmasının sonuçları kullanılacaktır. Bu araştırmanın verileri 

genellikle 1995 yılı ve diğer yıllara ait verilerden oluşmaktadır. Her ülke 

ekonomisinin büyüklüğünün birbirinden farklı olmasından ve derneklere ait 

verilerin 2004, 2005, 2006 yıllarına ait üç yıllık bir dönemi kapsamasından dolayı 

miktar olarak bir karşılaştırma yapılmayacaktır. Ancak ekonomi içerisinde temsil 

ettikleri payların zaman içinde önemli değişiklikler göstermediği 

gözlemlendiğinden dolayı ekonomi içerisindeki paylar bazında karşılaştırma 

yapılacaktır. 

1995 yılında NGO’ların dünya ekonomisinde ifade ettiği toplam büyüklük 

1,3 trilyon dolardır. Bu büyüklüğü ile birçok ekonomiden daha büyük bir değeri 

temsil etmektedir. Çeşitli ülkelerin GSMH’leri ise Amerika’da 7,2 ( $ trilyon), 

Japonya’da 5,1 ( $ trilyon), Çin 2,8 ( $ trilyon), Almanya 2,2 ( $ trilyon), İngiltere 

1,4 ( $ trilyon), Fransa 1,3 ( $ trilyon)’dır. Bu açıdan baktığımızda NGO’lar 

dünyanın 7. büyük ekonomisi olma kapasitesine sahiptir. 

SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ EKONOMİLERDEKİ BÜYÜKLÜKLERİ 

ÜLKELER 

YEREL 

KUR 

MİLYON 

GSMH 

PAYI 

% 

34 

ÜLKELER 

YEREL 

KUR 

MİLYON 

GSMH 

PAYI 

% 

ALMANYA 137,547 4.0 % İTALYA(1999) 65,969,548 3.1 % 

AMERİKA 547,552 7.5 % JAPONYA 24,344,094 5.0 % 

ARJANTİNE 13,250 5.1 % KANADA (2003) 81,655 6.7 % 

AVUSTURALYA 26,225 5.4 % KENYA(2000) 18,988 2.5 % 

AVUSTURYA 68,962 3.0 % KOLOMBİYA 1,724 2.1 %

BELÇİKA 667,517 8.4 % KORE(1997) 21,993,330 4.8 % 

BREZİLYA 11,110 1.5 % MACARİSTAN 154,960 2.8 % 

ÇEK 

CUMHURİYETİ 

22,536 1.7 % MEKSİKA 1,254 0.5 % 

DANİMARKA 92,962 6.6 % MISIR(1999) 5,271 2.0 % 

FİLİPİNLER(1997) 36,497 1.5 % MOROKKO 

35 

(1999) 

2,715 0.8 % 

FİNLANDİYA 22,559 3.9 % NORVEÇ 40,012 3.7 % 

FİNLANDİYA 22,559 3.9 % PAKİSTAN 

(2000) 

10,986 0.3 % 

FRANSA 290,080 3.8 % PERU 1,272 2.2 % 

GÜNEY AFRİKA 

(1998) 

9,355 1.3 % POLONYA 

(1997) 

HİNDİSTAN (2000) 168,037 0.6 % PORTEKİZ 

(2002) 

6,252 1.3 % 

5,418 4.2 % 

HOLLANDA 98,184 15.5 % ROMANYA 186,903 0.3 % 

İNGİLTERE 47,095 6.8 % ŞİLİ 874,278 1.5 % 

İRLANDA 3,315 8.4 % SLOVAKYA 

(1996) 

İSPANYA 2.818.574 4.0 % TANZANYA 

(2000) 

8,152 1.4 % 

193,107 2.9 % 

İSRAİL 33,321 12.7 % UGANDA 129,324 1.4 % 

İSVEÇ(1992) 58,653 4.1 % 

TABLO -10 NGO’ların Ülke Ekonomisindeki Büyüklüğü ve Payı 

KAYNAK: Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project 52 

Tablo-10’da çeşitli ülkelerdeki NGO’ların ülke ekonomilerindeki miktar 

olarak büyüklükleri ve payları görülmektedir. Tablodaki verilere göre NGO’ların 

GSMH içerisindeki payı Macaristan’da % 2,8, Slovakya da % 1,4, Romanya’da % 

52 (http://www.jhu.edu/~cnp/research/country.html)

0,3, Pakistan’da % 0,3, Brezilya’da %1,5, Çek Cumhuriyetinde % 1,7, 

Hindistan’da % 0,6, İtalya’da % 3,1 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de ise 1995 

yılında STK’ların ekonomideki payı % 0,2 olarak gerçekleşmiştir. Ancak STK’ların 

ekonomideki payının karşılaştırması için son yıllardaki köklü değişikliklerin yön 

vermesiyle şekillenen 2000’li yılların verilerinin kullanılması daha doğru olacaktır. 

STK’ların 2000’li yıllarda ekonomi içerisindeki payı ortalama % 0,8’lik bir değeri 

ifade etmektedir. Bu açıdan karşılaştırma yaparsak Türkiye ekonomisinde 

STK’ların ifade ettiği değer Hindistan, Romanya ve Pakistan’ın üzerinde 

gözükmektedir. Brezilya ve Çek Cumhuriyetlerinin ise yarısı kadar bir payı ifade 

etmektedir. 

Derneklerin 2006 yılında ülke ekonomisinde GSMH’nin % 0,8246’sını 

temsil ettiğini belirtmiştik. Ekonomideki aldıkları paylar açısından diğer ülkelerle 

karşılaştırdığımızda Romanya’daki % 0,3, Pakistan’daki % 0,3, Hindistan’daki % 

0,6’lık payları temsil eden sivil toplum kuruluşları büyüklüklerini geçmektedir. Bu 

da göstermektedir ki ülkemiz açısından dernekler diğer ülke sivil toplum kuruşları 

bazında karşılaştırma yapılmasına rağmen ülke GSMH’sinin ciddi bir payını 

almaktadır. 

2006 yılı için varsayımda bulunarak tespit ettiğimiz kar amacı gütmeyen 

kuruluşlar verilerinin uluslararası karşılaştırmasını yaparsak; 

2006 yılı için kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşlarının verilerinin 

derneklere ait verileri tam olarak yansıtmadığını varsaymak suretiyle, derneklerin 

2006 yılındaki GSMH içerisindeki payını kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşları kalemine eklediğimizde bulduğumuz büyüklüğün GSMH içerisindeki 

payının yaklaşık olarak % 1,6385 olduğunu belirtmiştik. Kar amacı gütmeyen özel 

hizmet kuruluşlarının 2006 yılındaki GSMH içerisindeki payı, Slovakya’daki % 

1,4, Romanya’daki % 0,3, Pakistan’daki % 0,3, Brezilya’daki %1,5’lik GSMH 

içerisindeki pay oranlarını geçmiştir. Gelişmiş ülkelerde NGO’ların payı ise, 

İtalya’da % 3,1, Fransa’da %3,8, Almanya’da % 4,0, Japonya’da % 5,0, 

İngiltere’de % 6,8, İspanya’da % 4,0, Hollanda’da % 15,5’tir. Gelişmiş ülkelerdeki 

NGO’ların ülke ekonomilerindeki payları, ülkemiz içinde geleceğe yönelik olarak 

önemli bir potansiyele işaret etmektedir. 

36

Derneklerin ülke ekonomisindeki yerinin karşılaştırmasını yapabileceğimiz 

bir diğer değişkende istihdam verileridir. Öyleyse derneklerdeki istihdam edilen 

kişi sayısı nedir şimdi bu sorunun cevabını araştıralım. 

2.1.3 Derneklerin Ekonomideki İstihdam İçerisindeki Payı 

Dernekler her ne kadar kar amacı gütmeyen kuruluşlar olsalar da işleyen 

bir örgüt olmasından kaynaklanan rutin işlemlerini ve amacına yönelik 

faaliyetlerini yerine getirmek için personel istihdam edebilmekte ve ya da gönüllü 

kimselerden yararlanmaktadır. Sivil toplum kuruluşlarının ve dolaylı olarak 

derneklerin karar birimi olmasından dolayı istihdam içerisindeki payının da 

belirlenmesi gerekmektedir. 

Derneklerde istihdam edilenlerin Türkiye ekonomisindeki istihdam 

içerisindeki payı belirlenirken derneklerde çalışan ücretli tam zamanlı çalışan 

personel ile ücretli yarım ve ücretli proje zamanlı çalışan personel sayısı esas 

alınacaktır. Derneklerdeki istihdamın bir bölümünü oluşturan gönüllü çalışanlar 

milli gelir hesaplamasına dahil olmasa da ekonomi açısından bir katma değer 

oluşturmaktadır. Bu nedenle derneklerdeki istihdam incelenirken gönüllü olarak 

çalışanlarda ücretli olarak çalışanlar gibi değerlendirmeye tabi tutulacaktır. 

ÜCRETLİ Tam Zamanlı Yarım Zamanlı Proje Zamanlı 

2004 25.388 1.764 2.128 

2005 26.899 1.948 2.350 

2006 25.903 1.784 2.209 

GÖNÜLLÜ Tam Zamanlı Yarım Zamanlı Proje Zamanlı 

2004 8.772 3.582 9.439 

2005 9.286 8.609 12.736 

2006 8.174 8.205 11.526 

TABLO-11 Derneklerde İstihdam 


37

Tablo -11’de görüldüğü gibi, Derneklerde 2004 yılında ücretli tam zamanlı 

olarak 25.388 kişi, ücretli yarım zamanlı ve ücretli proje zamanlı olarak 3.892 kişi 

çalışmakta olup, ücretli olarak toplam 29.280 kişi çalışmaktadır. 2004 yılında 

gönüllü tam zamanlı olarak 8.772 kişi, gönüllü yarım zamanlı ve gönüllü proje 

zamanlı olarak 13.021 kişi çalışmakta olup gönüllü olarak toplam 21.793 kişi 

çalışmaktadır. 2004 yılında ücretli olarak çalışan personelle, gönüllü çalışan 

personel toplamı 51.073 kişidir. 

2005 yılında ücretli tam zamanlı olarak 26.899 kişi, ücretli yarım zamanlı 

ve ücretli proje zamanlı olarak 4.298 kişi çalışmakta olup, ücretli olarak toplam 

31.197 kişi çalışmaktadır. 2005 yılında gönüllü tam zamanlı olarak 9.286 kişi, 

gönüllü yarım zamanlı ve gönüllü proje zamanlı olarak 21.345 kişi çalışmakta 

olup gönüllü olarak toplam 30.631 kişi çalışmaktadır. 2005 yılında ücretli olarak 

çalışan personelle, gönüllü çalışan personel toplamı 61.828 kişidir. 

2006 yılında ücretli tam zamanlı olarak 25.903 kişi, ücretli yarım zamanlı 

ve proje zamanlı olarak 3.993 kişi çalışmakta olup, ücretli olarak toplam 29.896 

kişi çalışmaktadır. 2006 yılında gönüllü tam zamanlı olarak 8.174 kişi, gönüllü 

yarım zamanlı ve gönüllü proje zamanlı olarak 19.731 kişi çalışmakta olup, 

gönüllü olarak toplam 27.905 kişi çalışmaktadır. 2006 yılında ücretli olarak 

çalışan personelle, gönüllü çalışan personel toplamı 57.801 kişidir. 

Yıllar Toplam İşgücü (Bin) İstihdam (Bin) İşsizlik Oranı % 

2004(Yıllık) 24,289 21,791 10,3 

2005(Yıllık) 24,565 22,046 10,3 

2006 (Yıllık) 25,444 22.330 9.08 

TABLO-12 Yıllar İtibariyle Türkiye Ekonomisindeki İstihdam Verileri 

KAYNAK: TÜİK 

Tablo-12’de yer alan 2004, 2005, 2006 yıllarında Türkiye ekonomisindeki 

istihdam verileriyle, Tablo-11’de yer alan 2004, 2005, 2006 yıllarında 

derneklerdeki istihdam verilerini karşılaştırdığımızda; 2004 yılında derneklerde 

38

ücretli tam zamanlı ile ücretli yarım zamanlı ve ücretli proje zamanlı çalışan 

personelin (29.280), Türkiye ekonomisindeki istihdam (21.791.000) içerisindeki 

payı % 0,13’tür. Gönüllü tam zamanlı ile gönüllü yarım zamanlı ve gönüllü proje 

zamanlı çalışan personelin (21.793) Türkiye ekonomisindeki istihdam 

(21.791.000) içerisindeki payı % 0,10’dur. Ücretli çalışan personel ile gönüllü 

çalışan personelin toplamının (51.073), Türkiye ekonomisindeki istihdam 

(21.791.000) içerisindeki payı % 0,23’tür. 

2005 yılında derneklerde ücretli tam zamanlı ile ücretli yarım zamanlı ve 

ücretli proje zamanlı çalışan personelin (31.197), Türkiye ekonomisindeki 

istihdam (22.046.000) içerisindeki payı % 0,14’tür. Gönüllü tam zamanlı ile 

gönüllü yarım zamanlı ve gönüllü proje zamanlı çalışan personelin (30.631), 

Türkiye ekonomisindeki istihdam (22.046.000) içerisindeki payı % 0,13’tür. Ücretli 

çalışan personel ile gönüllü çalışan personelin toplamının (61.828), Türkiye 

ekonomisindeki istihdam (22.046.000) içerisindeki payı % 0,28’dir. 

2006 yılında derneklerde ücretli tam zamanlı ile ücretli yarım zamanlı ve 

ücretli proje zamanlı çalışan personelin (29.896), Türkiye ekonomisindeki 

istihdam (22.330.000) içerisindeki payı % 0,13’tür. Gönüllü tam zamanlı ile 

gönüllü yarım zamanlı ve gönüllü proje zamanlı çalışan personelin (27.905) 

Türkiye ekonomisindeki istihdam (22.330.000) içerisindeki payı % 0,12’dir. Ücretli 

çalışan personel ile gönüllü çalışan personelin toplamının (57.801), Türkiye 

ekonomisindeki istihdam (22.330.000) içerisindeki payı % 0,25’tir. 

Derneklerdeki istihdam verileri yıllar itibariyle karşılaştırıldığında; 2004 

yılında derneklerdeki ücretli çalışan personel toplam istihdam içerisinde % 

0,13’lük bir pay almıştır. 2005 yılında % 0,14’lük bir pay ile artış göstermiş, 2006 

yılında ise % 0,13’lük bir pay ile 2004 yılındaki istihdam düzeyine düşmüştür. 

2004 yılındaki ücretli çalışan personeli miktar açısından değerlendirirsek, 2004 

yılında ücretli çalışan personel sayısı 29.280 iken, 2005 yılında 31.197 kişiyle 

artış göstermiş, 2006 yılında 29.896 kişiyle 2005 yılının altında bir seviyede 

ancak 2004 yılına göre artış sergilemiştir. 

2004 yılında derneklerdeki gönüllü çalışan personel eğer toplam istihdam 

içerisindeki hesaplara dahil edilmiş olsaydı toplam istihdam içerisinde 2004 

39

yılında % 0,10’luk bir pay alabilecekti. 2005 yılında % 0,13’lük bir pay ile artış, 

2006 yılında ise % 0,12’lük bir pay ile 2005’e göre azalış 2004’e göre ise artış 

gösterebileceğini söyleyebilecektik. 2004 yılındaki gönüllü çalışan personel 

miktarı açısından değerlendirirsek, 2004 yılında gönüllü çalışan personel sayısı 

21.793 iken, 2005 yılında 30.631 kişiyle artış göstermiş, 2006 yılında 27.905 

kişiyle 2005 yılının altında bir seviyede ancak 2004 yılına göre bir artış 

sergilemiştir. 

Derneklerdeki istihdamın, Türkiye ekonomisindeki istihdam içerisindeki 

payını, ücretli ve gönüllü çalışan personel toplamı açısından 

değerlendirdiğimizde, 2004 yılında toplam istihdam içerisinde % 0,23’lük bir payı, 

2005 yılında % 0,28’lik bir pay ile artışı, 2006 yılında ise % 0,25’lik bir pay ile 

2005’e göre azalış 2004’e göre ise artış sergilemiştir. Çalışan personel miktarı 

açısından bakarsak, 2004 yılında ücretli ve gönüllü çalışan personel sayısı 

51.073 iken, 2005 yılında 61.828 kişiyle artış göstermiş, 2006 yılında 57.801 

kişiyle 2005 yılının altında bir seviyede ancak 2004 yılına göre bir artış 

sergilemiştir. 

Bu arada Derneklere ait istihdam verilerinin Derneklerin iktisadi 

işletmelerini kapsamadığını belirtmemiz gerekir. Derneklere gelir sağlayan 1251 

adet iktisadi işletme olup, derneklerin iktisadi işletmelerinde çalışanların sayısı da 

hesaplanıp eklenmesiyle birlikte Derneklerin ekonomideki istihdam içerisindeki 

payı daha da artacaktır. 

Yukarıdaki verilerden anlaşılacağı gibi derneklerin istihdam açısından 

ekonomideki payı ve çalışan kişi sayısı açısından 2005 yılında genel bir artış 

göstermekle birlikte diğer iki yılda benzer bir oluşum sergilemiştir. Ayrıca sahip 

olduğumuz verilerin belirli yılları kapsamasından dolayı uzun vadeli değişmeler 

hakkında değerlendirme yapma imkanı söz konusu olmamaktadır. Yıllar itibariyle 

derneklerdeki istihdam edilen kişi sayısı ve istihdam edilenlerin ekonomideki 

payına bakıldığında, çalışan sayısının ve istihdam payının ekonomideki istihdam 

açısından az olduğu sonucuna varabiliriz. Ancak bu aşamada Derneklerin, 

STK’larda istihdam edilenler içerisindeki yerini belirlersek derneklerdeki 

istihdamın sivil toplum için ne anlam ifade ettiğini ortaya koymuş olabiliriz. 

40

Ülkemizde sivil toplum kuruluşlarında istihdam edilenlerinin sayısını 

belirlemeye yönelik çalışmalar her yıl yapılmamaktadır. Bu konuda sadece 2002 

yılında yapılan genel sanayi ve işyerleri sayımı içerisinde yer alan faaliyet 

kollarına göre işyeri sayısı ve ortalama çalışan sayısı istatistiklerinden, 

Türkiye’deki sivil toplum kuruluşları olarak belirttiğimiz kuruluşlarda istihdam 

edilenlerin sayısını bulmamız mümkün olmaktadır. 

2002 Yılı 

41 

Kurum ve Kuruluş 

Sayısı 

İşçi 

Sayısı 

İş ve işveren kuruluşlarının faaliyetleri 350 993 

Meslek kuruluşlarının faaliyetleri 2.051 6.698 

Ücretle çalışanların sendika faaliyetleri 783 6.924 

Dini kuruluşların faaliyetleri 112 142 

Siyasi kuruluşların faaliyetleri 2.342 1.112 

Başka yerde sınıflandırılmamış diğer 

üye olunan kuruluşların faaliyetleri 

8.598 16.398 

Yüksek öğretim hizmetleri 17 2.995 

Toplam 14.253 35.262 

TABLO -13 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı 

KAYNAK: TÜİK 53 

Tablo-13’te 2002 yılında sivil toplum kuruluşlarında istihdam edilenlerin 

sayısı görülmektedir. Tablo-13’teki verilere göre; 2002 yılında 14.253 sivil toplum 

kuruluşunda istihdam edilen kişi sayısı 35.262’dir. 2002 yılında Sivil toplum 

kuruluşunda istihdam edilenlerin kuruluşlara göre ayrımı ise şöyledir. 350 iş ve 

işveren kuruluşunda istihdam edilen kişi sayısı 993’tür. 2.051 meslek 

kuruluşunda istihdam edilen kişi sayısı 6.698’dir. 783 ücretle çalışılan sendika 

faaliyetinde istihdam edilen kişi sayısı 6.924’tür. 112 dini kuruluş faaliyetinde 

53 (Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı, TÜİK)

istihdam edilen kişi sayısı 142’dir. 2.342 siyasi kuruluş faaliyetinde istihdam 

edilen kişi sayısı 1.112’dir. 8.598 başka yerde sınıflandırılmamış diğer üye 

olunan kuruluşta (Yapılan araştırmada bu kalemin derneklere ait olduğu 

anlaşılmıştır.) istihdam edilen kişi sayısı 16.398’dir. 17 yüksek öğretim hizmeti 

kuruluşunda istihdam edilen kişi sayısı 2.995’tir. 

2002 yılında yapılan genel sanayi ve işyerleri sayımında derneklerde 

çalışan kişi sayısına ilişkin veriler dini kuruluşların faaliyetleri ile başka yerde 

sınıflandırılmamış diğer üye olunan kuruluşların faaliyetleri içerisinde yer almıştır. 

Dini kuruluşların faaliyetleri ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer üye olunan 

kuruluşlara ilişkin istihdam verileri hazırlanan kuruluş sayısı 8.710’dur. Ancak 

2002 yılında dernek sayısı yaklaşık olarak 79.056 civarındadır. Dini kuruluşların 

faaliyetleri ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer üye olunan kuruluşlar için 

hesaplanan istihdam verilerinin derneklerdeki istihdam verilerini tam olarak 

yansıtmadığı açıktır. 2004 yılında derneklerde istihdam edilen kişi sayısının 

29.280 kişi olduğu düşünülürse 2002 yılı için hesaplanan 16.540 kişi istihdamın 

yüzeysel bir düzeyde kaldığı da görülmektedir. 

Bu çerçevede 2002 yılında derneklerdeki istihdam verilerini ve STK’lardaki 

istihdam verilerini ülke ekonomisindeki istihdam verileri içerisindeki yerini 

karşılaştırabiliriz. 

YIL 2002 

2002 Yılı İstihdam 21.354.000 

STK’lardaki İstihdam 35.262 

STK’ların İstihdam İçerisindeki Payı % 0.1651 

Derneklerdeki İstihdam 16.540 

Derneklerdeki İstihdamın, Ekonomideki İstihdam İçerisindeki 

Payı % 

Derneklerdeki İstihdamın, STK’lardaki İstihdam İçerisindeki 

Payı % 

TABLO-14 2002 Yılı Ekonomide ve STK’lardaki İstihdam 

42 

0.0774 

46.90

Tablo-14’te 2002 yılında derneklerdeki istihdam verileri ve STK’lardaki 

istihdam verilerinin, ülke ekonomisindeki istihdam verileri içerisindeki yerini 

görmekteyiz. 2002 yılında Türkiye’de istihdam edilen kişi sayısı 21.354.000 

kişidir. 2002 yılında derneklerde istihdam edilen kişi sayısı 16.540 kişiyken, 

STK’larda istihdam edilen kişi sayısı 35.262’dir. Derneklerde istihdam edilen kişi 

sayı olan 16.540 kişinin ekonomideki istihdam içerisindeki payı % 0,0774’tür. 

STK’larda istihdam edilen kişi sayısı olan 35.262 kişinin ekonomideki istihdam 

içerisindeki payı % 0,1651’dir. Derneklerde istihdam edilen kişi sayısının, 

STK’larda istihdam edilenler içerisindeki payı ise % 46,90’dır. 

Ekonomideki istihdam açısından baktığımızda 2002 yılında STK’ların ve 

derneklerin ekonomi içerisindeki yerinin az olduğu görülmektedir. Ancak 

derneklerdeki istihdam verileri, STK’lardaki istihdam verileri içerisinde son derece 

önemli bir paya sahiptir. Bu açıdan baktığımızda dernekler sivil toplum için bir 

istihdam kaynağıdır. 

STK’lar ve derneklerdeki istihdam verilerini çeşitli ülkelerdeki sivil toplum 

kuruluşlarında istihdam edilen kişilerin ekonomi içerisinde aldığı paylarla 

karşılaştırırsak ülkemizdeki sivil toplum kuruluşlarının ve derneklerin ekonomideki 

pay olarak hangi aşamada olduğunu ve hangi aşamalara gelebileceklerine ilişkin 

fikir sahibi olabiliriz. 

Ancak karşılaştırma yapmaya geçmeden önce önemli bir noktayı 

vurgulamamız gerekmektedir. Uluslararası karşılaştırma yapmaya yönelik olarak 

düzenli yapılan bir araştırma bulunmamaktadır. Bu nedenle sivil toplumun ve 

derneklerin ekonomideki istihdam içerisindeki payının karşılaştırmasını 

yapacağımız ülke verileri için “Johns Hopkins” üniversitesi tarafından yapılan 

“Comparative Nonprofit Sector Project” araştırmasının sonuçları kullanılacaktır. 

Bu araştırmanın verileri genellikle 1995 yılı ve diğer yıllara ait verilerden 

oluşmaktadır. Her ülke ekonomisinin büyüklüğünün birbirinden farklı olmasından 

ve derneklere ait verilerin 2004, 2005, 2006 yıllarına ait üç yıllık bir dönemi 

kapsamasından dolayı sayı olarak bir karşılaştırma yapılmayacaktır. Ancak 

istihdam içerisinde temsil ettikleri payların zaman içinde önemli değişiklikler 

43

göstermediği gözlemlendiğinden ekonomi içerisindeki paylar bazında 

karşılaştırma yapılacaktır. 

1995 yılında NGO’ların istihdam açısından dünya ekonomisinde ifade 

ettiği büyüklük 39,5 milyon kişidir. Bunların 21,8 milyonu ücretli çalışan 17,7 

milyonu ise gönüllü çalışanlardan oluşmaktadır. NGO’larda çalışan sayısı tüm 

dünya ekonomideki çalışanların % 4,4’ünü oluşturmaktadır. 

ÜLKE 

ÜCRETLİ 

ÇALIŞANLARIN 

EKONOMİDEKİ 

PAYI 

GÖNÜLLÜ 


EKONOMİDEKİ 

PAYI 

44 

ÜCRETLİ VE 

GÖNÜLLÜ 


EKONOMİDEKİ 

PAYI 

NGO’ 

LARDA 

ÇALIŞANLA 

RIN SAYISI 

ALMANYA 3.5% 2.3% 5.9% 2.418.900 

AMERİKA 6.3% 3.5% 9.8% 13.549.100 

ARJANTİNE 2.9% 1.9% 4.8% 659.400 

AVUSTURALYA 4.4% 1.9% 6.3% 579.700 

AVUSTURYA 3.8% 1.1% 4.9% 184.300 

BELÇİKA 8.6% 2.3% 10.9% 456.900 

BREZİLYA 1.4% 0.2% 1.6% 1.173.800 

ÇEK 

1.3% 0.7% 2.0% 115.100 

CUMHURİYETİ 

FİLİPİNLER 0.7% 1.2% 1.9% 517.600 

FİNLANDİYA 2.4% 2.8% 5.3% 137.600 

FRANSA 3.7% 3.7% 7.6% 1.981.500 

GÜNEY 

1.8% 1.6% 3.4% 562.400 

AFRİKA GÜNEY KORE 1.9% 0.6% 2.4% 535.400 

HİNDİSTAN 0.6% 0.8% 1.4% 6.035.000 

HOLLANDA 9.2% 5.1% 14.4% 1.051.800 

İNGİLTERE 4.8% 3.6% 8.5% 2.536.000 

İRLANDA 8.3% 2.1% 10.4% 150.300 

İSPANYA 2.8% 1.5% 4.3% 728.800

İSRAİL 6.6% 1.4% 8.0% 176.700 

İSVİÇRE 1.7% 5.1% 7.1% 342.900 

İTALYA 2.3% 1.5% 3.8% 950.100 

JAPONYA 3.2% 1.0% 4.2% 2.835.200 

KENYA 1.3% 0.8% 2.1% 287.300 

KOLOMBİYA 1.8% 0.6% 2.4% 377.600 

MACARİSTAN 0.9% 0.2% 1.1% 54.800 

MEKSİKA 0.3% 0.1% 0.4% 141.000 

MISIR 2.7% 0.1% 2.8% 629.200 

MOROCCO 0.7% 0.8% 1.5% 157.900 

NORVEÇ 2.7% 4.4% 7.2% 163.000 

PAKİSTAN 0.6% 0.4% 1.0% 442.700 

PERU 1.5% 0.9% 2.5% 210.000 

POLONYA 0.6% 0.2% 0.8% 154.600 

ROMANYA 0.4% 0.4% 0.8% 83.900 

SLOVAKYA 0.6% 0.2% 0.8% 23.000 

TANZANYA 0.5% 1.5% 2.1% 330.900 

UGANDA 0.9% 1.3% 2.3% 228.600 

TABLO-15 Uluslararası NGO Karşılaştırması 

KAYNAK: Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project 54 

Tablo-15’de çeşitli ülkelerde NGO’lardaki istihdamın, ülke 

ekonomilerindeki istihdam içerisindeki payları görülmektedir. Ülkeler 

karşılaştırmasında sivil toplum kuruluşlarında istihdam edilenlerin payı 

belirlenirken ücretli ve gönüllü çalışanların toplam sayısı dikkate alınacaktır. 

NGO’lardaki ücretli çalışanların ekonomideki payı gelişmiş ülkelerde 

şöyledir; Amerika’da % 6,3, İngiltere’de % 4,8, Hollanda’da % 9,2, Almanya’da 

% 3,5, Fransa’da % 3,7, Belçika’da % 8,6, Japonya’da % 3,2’dir. NGO’lardaki 

ücretli çalışanların gelişmekte olan ülkelerin ekonomisindeki payı ise; Brezilya’da 

54 ( Johns Hopkins University, Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project) 

45

% 1,4, Arjantin’de % 2,9, Güney Kore’de % 1,9, Peru’da % 1,5, Çek 

Cumhuriyeti’nde % 1,3, Macaristan’da % 0,9, Hindistan’da % 0,6, Meksika’da % 

0,3, Pakistan’da % 0,6, Romanya’da % 0,4, Slovakya’da % 0,6’dır. 

NGO’lardaki gönüllü çalışanların ekonomideki payı gelişmiş ülkelerde 

şöyledir; Amerika’da % 3,5, İngiltere’de % 3,6, Hollanda’da % 5,1, Almanya’da 

% 2,3, Fransa’da % 3,7, Belçika’da % 2,3, Japonya’da % 1,0’dir. NGO’lardaki 

gönüllü çalışanların gelişmekte olan ülkelerin ekonomisindeki payı ise; 

Brezilya’da % 0,2, Arjantin’de % 1,9, Güney Kore’de % 0,6, Peru’da % 0,9, Çek 

Cumhuriyeti’nde % 0,7, Macaristan’da % 0,2, Hindistan’da % 0,8, Meksika’da % 

0,1, Pakistan’da % 0,4, Romanya’da % 0,4, Slovakya’da % 0,2’dir. 

NGO’lardaki ücretli ve gönüllü çalışanların toplamının ekonomideki payı 

gelişmiş ülkelerde şöyledir; Amerika’da % 9,8, İngiltere’de % 8,5, Hollanda’da % 

14,4, Almanya’da % 5,9, Fransa’da % 7,6, Belçika’da % 10,9, Japonya’da % 

4,2’dir. NGO’lardaki ücretli ve gönüllü çalışanların toplamının ekonomisindeki 

payı gelişmekte olan ülkelerde ise; Brezilya’da % 1,6, Arjantin’de % 4,8, Güney 

Kore’de % 2,4, Peru’da % 2,5, Çek Cumhuriyeti’nde % 2,0, Macaristan’da % 1,1, 

Hindistan’da % 1,4, Meksika’da % 0,4, Pakistan’da % 1,0, Romanya’da % 0,8, 

Slovakya’da % 0,8’dir. 

Yıllar 2002 2004 2005 2006 

Ücretli Çalışanların Payı 0,0774 0,13 0,14 0,13 

Ücretli Çalışanların Sayısı 16.540 29.280 31.197 29.896 

Gönüllü Çalışanların Payı - 0,10 0,13 0,12 

Gönüllü Çalışanların Sayısı - 21.793 30.631 27.905 

Ekonomideki Toplam Pay - 0,23 0,28 0,25 

Derneklerdeki Toplam Çalışan 

Sayısı 

16.540 51.073 61.828 57.801 

TABLO-16 Ekonomide ve Derneklerdeki İstihdam Sayısı ve Oranı 

Tablo-16’dan Türkiye’de 2002 yılında derneklerdeki ücretli çalışanların 

ekonomideki payının % 0,0774, 2004 yılında % 0.13, 2005 yılında % 0.14, 2006 

yılında % 0.13 olduğu, derneklerde gönüllü çalışanların ekonomideki payının 

46

2004 yılında % 0.10, 2005 yılında % 0.13, 2006 yılında % 0.12 olduğu, 

derneklerde ücretli ve gönüllü çalışanların toplamının ekonomideki payının 2004 

yılında % 0.23, 2005 yılında % 0.28, 2006 yılında % 0.25 olduğu görülmektedir. 

Tablo-15 ve Tablo-16’deki verileri karşılaştırdığımızda; Türkiye’de 2002 

yılında derneklerde ücretli çalışanların ekonomideki payı % 0,0774, 2004 yılında 

% 0.13, 2005 yılında % 0.14, 2006 yılında % 0.13 olduğunu ifade etmiştik. Çeşitli 

ülkelerdeki NGO’larda ücretli çalışanların ekonomideki payları ise gelişmiş ülkeler 

olan Amerika’da % 6,3, İngiltere’de % 4,8, Hollanda’da % 9,2, Almanya’da % 

3,5, Fransa’da % 3,7, Belçika’da % 8,6, Japonya’da % 3,2, gelişmekte olan 

ülkeler olan Brezilya’da % 1,4, Arjantin’de % 2,9, Güney Kore’de % 1,9, Peru’da 

% 1,5, Çek Cumhuriyeti’nde % 1,3, Macaristan’da % 0,9, Hindistan’da % 0,6, 

Meksika’da % 0,3, Pakistan’da % 0,6, Romanya’da % 0,4, Slovakya’da % 0,6 

olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de derneklerdeki ücretli çalışanların ülke 

ekonomisindeki ortalama % 0.13’lük payı, gelişmekte olan ülkeler olan 

Meksika’daki % 0,3, Romanya’daki % 0,4, Slovakya’daki % 0,6’lık paylarla 

karşılaştırdığımızda ekonomi için düşük bir payı temsil etmektedir. 

Türkiye’de derneklerde gönüllü çalışanların ekonomideki payı 2004 yılında 

% 0.10, 2005 yılında % 0.13, 2006 yılında % 0.12 olduğunu ifade etmiştik. 

NGO’lardaki gönüllü çalışanların ülke ekonomilerindeki payları gelişmiş ülkeler 

olan Amerika’da % 3,5, İngiltere’de % 3,6, Hollanda’da % 5,1, Almanya’da % 

2,3, Fransa’da % 3,7, Belçika’da % 2,3, Japonya’da % 1,0, gelişmekte olan 

ülkeler olan Brezilya’da % 0,2, Arjantin’de % 1,9, Güney Kore’de % 0,6, Peru’da 

% 0,9, Çek Cumhuriyeti’nde % 0,7, Macaristan’da % 0,2, Hindistan’da % 0,8, 

Meksika’da % 0,1, Pakistan’da % 0,4, Romanya’da % 0,4, Slovakya’da % 0,2 

olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de derneklerdeki gönüllü çalışanların ülke 

ekonomisindeki % 0,10, % 0,13 ve % 0,12’lik payları, Meksika’daki % 0,1, 

Romanya’daki % 0,4, Slovakya’daki % 0,2, Macaristan’daki % 0,2, Brezilyadaki 

% 0,2’lik paylarla karşılaştırdığımızda ekonomi için hiçte azımsanmayacak bir 

payı temsil etmektedir. Yani derneklerdeki gönüllü çalışanların ekonomiye katkısı 

(GSMH içerisindeki payı) hesaplanmamasına rağmen diğer ülkelerin 

seviyesindedir. 

47

Türkiye’de ücretli ve gönüllü çalışanların ekonomideki payı 2004 yılında % 

0.23, 2005 yılında % 0.28, 2006 yılında % 0.25 olduğunu ifade etmiştik. 

NGO’lardaki ücretli ve gönüllü çalışanların toplamının ekonomideki payı gelişmiş 

ülkeler olan Amerika’da % 9,8, İngiltere’de % 8,5, Hollanda’da % 14,4, 

Almanya’da % 5,9, Fransa’da % 7,6, Belçika’da % 10,9, Japonya’da % 4,2, 

gelişmekte olan ülkeler olan Brezilya’da % 1,6, Arjantin’de % 4,8, Güney Kore’de 

% 2,4, Peru’da % 2,5, Çek Cumhuriyeti’nde % 2,0, Macaristan’da % 1,1, 

Hindistan’da 1,4, Meksika’da % 0,4, Pakistan’da 1,0, Romanya’da % 0,8, 

Slovakya’da % 0,8 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de derneklerdeki ücretli ve 

gönüllü çalışanların ülke ekonomisindeki % 0.23, % 0.28 ve % 0.25’lik payları, 

Slovakya’daki % 0,8, Romanya’daki % 0,8, Meksika’daki % 0,4, Macaristan’daki 

% 1,1’lik paylarla karşılaştırdığımızda ekonomi için düşük bir payı temsil 

etmektedir. 

2002 yılındaki STK’lara ait verileri diğer ülke verileriyle karşılaştırırsak; 

2002 yılında STK’larda ücretli istihdam edilen kişi sayısı 35.262’dir. STK’ların 

ekonomideki payı ise % 0,1651’dir. 2002 yılı için de STK’ların ekonomideki 

payının (% 0,1651) diğer ülkelerdeki ücretli istihdamın altında olduğu 

görülmektedir. 

Genel olarak derneklerdeki istihdam verilerine baktığımızda ücretli 

çalışanların payı ile derneklerdeki toplam istihdam edilenlerin ekonomideki payı 

düşüktür. Gönüllü çalışanların ekonomideki payı ise diğer ülke örneklerine yakın 

bir büyüklüğü temsil etmektedir. Bununla birlikte gelişmiş ülkelerde NGO’ların 

ekonomideki istihdam içindeki payının son derece önemli boyutlarda olması 

ülkemiz içinde önemli bir potansiyeli yansıtmaktadır. 

Ülkede demokratik ortam geliştikçe, hukuki yapı güçlendikçe, halkın kar 

amacı olmayan kuruluşlara güveni ve toplumun refahı arttıkça Derneklerin sayısı, 

üyeleri, gelir kaynakları artacak ve doğal olarak sivil toplumla birlikte derneklerde 

büyüyecektir. Derneklerin sayı olarak büyümesi ve finansal açıdan güçlenmesi 

derneklerin ekonomide daha fazla yer almasına neden olacaktır. Derneklerin ülke 

ekonomisindeki yerinin artması ise sonuçta derneklerin ülke ekonomisi için daha 

önemli olmasına neden olacaktır. 

48

Derneklerin ekonomide kendilerine bir yer bulması doğrudan ve dolaylı 

olmak üzere bazı etkilerde bulunmalarına neden olacaktır. Bu etkiler derneklerin 

faaliyetlerine, amaçlarına ve ekonomik kararlarına bağlı olarak istikrar politikaları 

üzerindeki ortaya çıkardığı etkilerdir. İstikrar politikaları ise tam istihdamın 

sağlanması, gelir dağılımının iyileştirilmesi, iktisadi kalkınmanın sağlanması, fiyat 

istikrarının sağlanmasıdır. Bundan sonraki bölümde derneklerin ülke 

ekonomisindeki önemi, istikrar politikaları bağlamında incelenecektir. 

3. BÖLÜM 

3.1 DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ ÖNEMİ 

Bu bölümde derneklerin çeşitli faaliyetleri sonucu ekonomideki önemini 

belirlemek amacıyla istikrar politikaları üzerinde bir etkisinin olup olmadığı 

incelecektir. 

3.1.1 YOKSULLUK, GELİR DAĞILIMI VE DERNEKLERİN ETKİSİ 

Bu başlıkta istikrar politikalarından birisi olan ve sosyal bakımdan önemli 

olan gelir dağılımı ile gelir dağılımındaki adaletsizliğin sonucu olan yoksulluğun 

önlenmesinde derneklerin önemi incelenecektir. 

Konu; yoksulluk, yoksulluk nedir, Türkiye’de yoksulluk, yoksulluğun 

nedenleri, gelir dağılımının tanımlanması, kişisel gelir dağılımında eşitsizliğin 

ölçülmesi, kişisel gelir dağılımında adaletsizliğin nedenleri, kişisel gelir 

dağılımının önemi, Türkiye’de gelir dağılımı, derneklerin yoksulluk ve gelir 

dağılımının düzeltilmesine etkisi başlıkları altında incelenecektir. 

3.1.1.1 Yoksulluk 

Ülkelerin farklı sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre yoksulluğun 

kavramsal mahiyeti ve boyutu da buna göre değişebilmektedir. Ancak, hayatın 

idamesini tehdit etmesi bakımından sosyal risklerin başında gelmesinden 

dolayıdır ki, yoksulluk bütün toplumların üzerinde durduğu en önemli ortak sosyal 

sorunudur. 

49

3.1.1.1.1 Yoksulluk Nedir? 

Yoksulluk, maddî nitelikteki mahrumiyetler sebebi ile kaynaklara ve üretim 

faktörlerine erişememe ve böylece asgari hayat düzeyini sürdürecek gelirden 

yoksun bulunulması hâlidir. 55 Sosyal boyutuyla yoksulluk “insan haysiyetine ve 

şahsiyetine yaraşır bir hayat düzeyinin altında, maddî yönden tam anlamıyla 

veya nispî olarak yetersiz olma durumudur”. 56 

Sosyal bilimlerde yoksulluk kavramı, çoğu kez ekonomik (maddî) 

boyutuyla ele alınmaktadır. Buna göre yoksulluk, maddî yetersizlik veya 

güçsüzlükten başka bir şey değildir. Maddî yoksulluk, yeteri derecede kaynaklara 

veya bunların üzerinde tasarruf hakkına ve(ya) gücüne sahip olamamayı ifade 

etmektedir. Yoksulluk, mutlak ve göreceli yoksulluk olarak ikiye ayrılmaktadır. 

Mutlak Yoksulluk 

Mutlak yoksulluk, insan haysiyetine yakışır bir şekilde temel ve zorunlu 

ihtiyaçların giderilememesi hâlidir. Yoksulluğun tezahürü açısından en belirgin 

fakirlik biçimi, mutlak manada yoksulluğa (açlığa) düşmüş insanların durumudur. 

Birinci derecede fakir ve dolayısıyla yardıma muhtaç olarak algılanması gereken 

bu fakirler, genelde temel insanî ihtiyaçlarını (beslenme, barınma, giyinme) kendi 

güç ve gayretleriyle karşılayamamaktadır. Açlık sınırı altına düşmemek veya 

yeterli düzeyde beslenebilmek için, Dünya Bankası verilerine göre, Türkiye’de bir 

kişinin günde en az dört Dolara (ayda ortalama 120 Dolar) sahip olması 

gerekmektedir. 57 

Ancak, bazı insanlar, kendilerini ve aile fertlerini besleyecek kadar açlık 

sınırı üzerinde gelir sahibi olsalar dahi, zorunlu sosyal giderlerinin yüksek 

olmasından dolayı, açlık sınırının altına düşebileceklerini de unutmamak 

lazımdır. Dolayısıyla, açlık sınırını, kişinin özel sosyal ve ailevî durumunu dikkate 

almadan, toplumun genel refah seviyesinden, tabii çevresel şartlardan, coğrafik 

konumdan, kişinin çalışma imkân ve fırsatlarından, kişinin şahsî özellikleri, 

55 (Aktan, 2002:1043) 

56 (Seyyar, 2002: 131) 

57 (Seyyar, 2003: 41) 

50

alışkanlıkları ve yaşama tarzından ayrı ve objektif olarak tespit etmenin zorlukları 

da ortadadır. 58 

Göreceli Yoksulluk 

Temel ihtiyaçlarını kısmen karşılamakla birlikte, sosyal-refah yönünden 

gelişmiş toplumlarda vazgeçilmesi zor olan ve hayatın kalitesini artıran veya 

hayatı kolaylaştıran bazı nesnel ev eşyalarını (buzdolabı, çamaşır makinesi, 

televizyon vb.) yeterince temin edemeyen insanlar ve aileler de ikinci derecedeki 

yoksullar kategorisine girmektedir. 59 

Göreceli yoksullar, gelirden tamamen mahrum olan yoksullar olmaktan 

ziyade, gelir yoksulu olan dar gelirli insanlardır. Sürekli olarak bir gelire sahip 

olmak ve asgarî hayat standardını yakalamış olmakla birlikte bu kesimin gelir 

düzeyi, çoğu kez ortalama refah seviyesinin altında seyrettiği gibi sosyo-kültürel 

katılım, eğitim ve mesken kalitesinden de uzaktırlar. Bir başka ifadeyle, mutlak 

yoksullar kadar olmasa da bu kesim de yoksulluk kültüründen nasibini 

almaktadır. 60 

Göreceli yoksulluğun mutlak yoksulluğa dönüşmemesi için, başta sosyal 

devlete ve diğer karar alıcılara büyük görevler düşmektedir. 

3.1.1.1.2 Türkiye’de Yoksulluk 

Yoksulluğun Türkiye’de ki görünümü, son yıllarda yaşanan ekonomik 

krizlerin de etkisiyle ülke nüfusunun çok büyük bir kısmını doğrudan etkiler bir hâl 

almıştır. Yaşanan krizlerin boyutu, tüm sosyo-ekonomik göstergelerce açık bir 

şekilde görüldüğü gibi, gelir dağılımındaki dengesizliği de gittikçe 

pekiştirmektedir. Dış ve iç borç yüzünden mevcut sosyal güvenlik sistemi ile 

kamusal sosyal yardım mekanizmaları yoksul kesimleri korumakta da yetersiz 

kalmaktadır. 

58 (Seyyar, 2003: 42) 

59 (Seyyar, 2002: 131) 

60 (Dumanlı, 1996; 7) 

51

Yöntemler Fert Yoksulluk Oranı (%) 

2002 2003 2004 2005 2006 

Gıda Yoksulluğu (Açlık) 1.35 1.29 1.29 0.87 0.74 

Yoksulluk (gıda+gıda dışı) 26.96 28.12 25.60 20.50 17.81 

Kişi başı günlük 1 Dolar’ın altı 0.20 0.01 0.02 0.01 0.00 

Kişi başı günlük 2.15 Dolar’ın altı 3.04 2.39 2.49 1.55 1.41 

Kişi başı günlük 4,3 Dolar’ın altı 30.30 23.75 20.89 16.36 13.33 

Harcama esaslı göreceli 

yoksulluk 

TABLO – 17: Yıllar İtibariyle Yoksulluk Verileri 


14.74 15.51 14.18 16.16 14.50 

Tablo – 17’de fert başına yoksulluk verileri, uluslararası kriterler bazında 

ve yıllar itibariyle tasnif edilmiştir. Gıda yoksulluğu ya da açlık dediğimiz sınırın 

altında yaşayanlarda azalış görülmektedir. 2002 yılında bu oran toplam nüfus 

içinde % 1.35 iken, her yıl azalarak 2006’da yüzde 0.74 olmuştur. Gıdanın yanı 

sıra, barınmanın dahil olduğu yoksulluk oranı ise ülkemizde çok yüksektir. Ancak 

bu oranda 3 yılda % 27'den 18'in altına gelmiştir. Öte yandan (büyük ölçüde 

kurun değer kazanmasına bağlı olarak), kişi başına gelir günde 2.15 dolardan az 

geliri olanlar yarıya inmiştir. Göreceli yoksulluk oranları ise sürekli dalgalanma 

göstermiştir. Ancak göreceli yoksulluk rakamının yüksek olmasından dolayı pek 

iç açıcı bir durumu yansıtmadığı açıktır. 

3.1.1.1.3 Yoksulluğun Nedenleri 

Yoksulluğun bir değil pek çok nedeni bulunmaktadır. Yoksulluğun 

nedenlerini belirlemeye yönelik olarak çeşitli yaklaşımlar öne sürülmüştür. 

Bunlardan birisi gelir dağılımındaki eşitsizliktir. Bu durumda yoksulluk gelir 

dağılımının bozukluğunun sonucu olarak görülmektedir. Eğer vergilendirme ve 

refah devletinin yeniden dağıtım mekanizmalarıyla gelir dağılımındaki bozukluk 

düzeltilirse yoksulluğun da azalacağı varsayılmaktadır. Böyle bir yaklaşımda 

kuşkusuz göreli bir yoksulluk söz konusudur. Bunun ölçüsü olarak genellikle 

52

ülkedeki en üstteki % 20’lik gelir diliminde bulunanların GSMH'deki paylarının, en 

alt % 20’lik dilimde bulunanların GSMH'deki paylarına oranı kullanılmaktadır. 61 

Yoksulluğun nedenlerini oluşturan unsurlardan diğeri ise ülkedeki işsizlik 

oranlarıdır. Açık, gizli, yapısal vb. işsizlik kavramlarıyla yoksulluk arasında sıkı bir 

ilişkinin varlığı kabul edilmektedir. İşsizliğin yaygınlaşması, gelir dağılımının 

bozulması ve yoksulluğun yaygınlaşmasını artıracaktır. Böyle bir bakış açısı 

içinde izlenecek makro ekonomik politikalar sonucu istihdamın artırılması 

yoksullukla mücadelenin en kestirme yolarından biri olarak görülmektir. 62 

Yoksulluğu önlemek için işsizlikle mücadele kapsamında derneklerin işsizliği 

önlemeye yönelik etkileri bir sonraki konu başlığı olan istihdam, işsizlik ve 

derneklerin etkisi başlığı altında inceleneceği için burada yer verilmeyecektir. 

Yoksulluğu oluşturan bir unsurunda gelir dağılımında adaletsizlik olduğunu 

belirttikten sonra gelir dağılımında adalet sağlanması için dernekler tarafından 

yapılanları belirleyerek, derneklerin yoksulluğu önlemeye yönelik olarak ne gibi 

etkilerde bulunduklarını belirleyebiliriz. 

Ancak derneklerin gelir dağılımı üzerindeki etkilerine geçmeden önce gelir 

dağılımının ne olduğu incelenecektir. 

3.1.1.2 Gelir Dağılımı 

3.1.1.2.1 Gelir Dağılımının Tanımlanması 

Gelir dağılımı iktisadi bir kavram olarak milli gelirin dağılımı anlamında 

kullanılır. Bu sebeple milli gelir bakımından daha dar, aile, köy veya çeşitli 

sektörlerde yaratılan gelirlerin dağılımı konu dışındadır. 

Dağılımı incelenecek gelirin milli gelir olduğunu belirterek konunun 

sınırlarını bir anlamda çizmiş olmakla beraber, milli gelirin kimler, neler veya 

nereler arasında dağılımının ele alınacağını da ortaya koymak lâzımdır. Bu 

bakımdan, iktisaden önem taşıyan çeşitli gelir dağılımı kavramlarını açıklamak ve 

bu kavramlardan hangisinin tetkik edileceğini bilmek gerekir. 

61 (Aktan, Coşkun Can, Yoksulluk Sorununun Nedenleri ve Yoksullukla Mücadele Stratejileri,2002) 

62 (TEKELİ, İlhan, Kent Yoksulluğu Ve Modernite'nin Bu Soruna Yaklaşım Seçenekleri Üzerine, 

www.planlama.org) 

53

a) Coğrafi gelir dağılımı: Milli gelir hiçbir ülkede, çeşitli bölgelere eşit 

olarak dağılmamıştır. Milli gelirin coğrafi dağılımı, bir ülkenin farklı bölgelerinde 

yaşayan insanların milli gelirden ne oranda pay aldıklarını gösterir. Bu gelir 

dağılımı bir ülkenin gelişmiş ve az gelişmiş bölgeleri arasındaki farkları bulmada 

kullanılabilir. Genellikle iktisaden kalkınmış ekonomilerde bölgeler arasındaki 

gelir dağılımı dengesizlikleri az; az gelişmiş ekonomilerde ise fazladır. 

b) Sektörlere göre gelir dağılımı: Çeşitli üretim sektörlerinin sosyal 

hâsılaya hangi oranda katıldığını araştırmak istiyorsak, bu gelir dağılımı kavramı 

önem kazanır. Başka bir deyimle, tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin milli 

gelirden aldıkları paylar, bunların uzun devredeki seyirleri, devletin hangi 

sektörler aleyhine, hangi sektörler lehine milli gelirin dağılımını etkilediğini, 

sektörlere göre gelir dağılımını kullanarak inceleyebiliriz. 

Sektör kavramını üretim araçlarının mülkiyeti ile ilgili kabul edersek 

sektörlere göre gelir dağılımını, milli gelirin kamu sektörü ile özel sektör 

arasındaki dağılımını temsil eden bir kavram olur. Bu anlamda, sektörlere göre 

gelir dağılımı, devletin ekonomiye müdahale derecesini, hatta ekonomik sistemin 

karakterini gösterir. İktisaden kalkınmış ekonomilerde tarım sektörünün milli 

gelirdeki payı az, az gelişmiş ekonomilerde tarım sektörünün milli gelirdeki 

hissesi fazladır. İktisadi kalkınma tarihinde tarım sektöründen sonra sanayi 

sektörü ve sanayi sektöründen sonra da hizmetler sektörü gelişmiştir. Bugün az 

gelişmiş ekonomilerde tarım sektöründen hizmet sektörüne sıçramak gibi bir 

olayla karşılaşılmaktadır. 

c) Fonksiyonel gelir dağılımı: Fonksiyonel gelir dağılımı, çeşitli üretim 

faktörlerinin milli gelirden aldıkları payları inceleyen bir gelir dağılımı kavramıdır. 

Milli gelirin içinde ücret, faiz, rant ve kârın paylarını saptarsak, milli gelirin 

fonksiyonel dağılımını elde etmiş oluruz. 

Üretim faktörlerinin dörde ayrılmasına dayanan bu sınıflandırma yerine, 

sadece emek ve mülk gelirlerini birbirinden ayıran ikili bir sınıflandırma da kabul 

edilebilir. O zaman ücretler ve diğer gelir sahiplerinin gelirleri içinde kendi 

54

emeklerinin karşılığı olan miktarlar emek gelirlerini; emeğin herhangi bir iştirakini 

içermeyen faiz, rant ve kâr, mülk gelirlerini meydana getirir. 

Milli gelirin çeşitli sosyal sınıflar arasında nasıl dağıldığını araştırmak 

istiyorsak, iktisat ilminde kullanılan gelir dağılımı kavramları içinde bu amaca en 

uygun olan, fonksiyonel gelir dağılımıdır. Buna rağmen, kabul etmek gerekir ki, 

fonksiyonel gelir dağılımı ile çeşitli sosyal tabakaların milli gelirden aldıkları 

payları ancak kaba hatları ile gösterebiliriz. Çünkü sosyal tabakalaşma 

fonksiyonel dağılımın dörtlü sınıflandırmasının kapsamına giremeyecek kadar 

karmaşıktır. Zira bu sınıflandırmaya göre küçük çiftçi ile büyük çiftçi, küçük 

tüccarla büyük tüccar, memurla, sanayi ve tarım işçileri arasında fark yoktur. 

Kaldı ki, sosyolojik bakımdan sosyal gruplar, sadece elde edilen gelirin 

kaynağına göre tanımlanmaz. Nitekim büyük bir şirketin direktörü emek gelirli 

olduğu için fonksiyonel dağılıma göre ücretli sınıftan olması gerektiği halde, 

sosyolojik bakımdan işçi sınıfından sayılmaz. 

d) Kişisel gelir dağılımı: Kişisel gelir dağılımı gelirin nasıl, nerede, ne 

yaparak elde edildiğini değil, sadece bireylerin veya tüketici birimlerinin belirli bir 

süre boyunca elde ettikleri gelir miktarlarını göz önünde tutar. Onun için, 

bireylerarası gelir eşitsizlikleri araştırılmak isteniyorsa, kişisel gelir dağılımı 

kavramına başvurulur. 

Ücretler milli gelirin % şu kadarını, faiz, rant ve kârlar % bu kadarını 

meydana getiriyor dediğimizde fonksiyonel gelir dağılımı bahis konusudur. 

Toplumda ne kadar ücretli, ne kadar rantçı bulunduğunu da bu dağılım biçimi 

belirtmez; ayrıca, bir ailenin yıllık gelirinde hem ücret, hem rant, hem faiz, hem de 

kâr bir arada bulunabileceği için fonksiyonel gelir dağılımı bireylerarası gelir 

farklarını göstermez. Buna karşın, Türkiye'de yaşayan fertlerin şu kadarı, şu 

miktarda gelir elde ediyorlar veya bu kadarı milli gelirin % şu kadarını ele 

geçiriyorlar dersek, bu dağılım şekli kişisel gelir dağılımıdır. Bu gelir dağılımı 

sayesinde tüketici gruplar arasındaki dengesizlikleri saptamak mümkündür. 

Bütün bu gelir dağılımı çeşitleri ayrı ayrı yönlerden önem taşır. Memleketin 

az gelişmiş bölgeleri bizi özel olarak ilgilendiriyorsa coğrafi, farklı sektörlerin milli 

gelir içindeki yerini ve gelişmesini inceleyeceksek sektörlerarası, sosyal grupların 

55

payları hakkında bir fikir edinmek istiyorsak fonksiyonel, milli gelirin dağılımındaki 

eşitlik veya eşitsizlik derecesi ile ilgili isek kişisel gelir dağılımları önem kazanır. 

Bu bölümde incelenecek dağılım şekli kişisel gelir dağılımıdır. Bu sebeple 

bundan sonra kullanacağımız gelir dağılımı kavramından kişisel gelir dağılımını 

kastedilecektir. 

3.1.1.2.2 Kişisel Gelir Dağılımında Eşitsizliğin Ölçülmesi 

Bir toplumda kişisel gelir dağılımında eşitsizliğin derecesinin 

saptanmasında başvurulan en popüler yöntem, Lorenz eğrileri yöntemi ve bu 

yöntem yardımıyla hesaplanan Gini Katsayısı’dır. 

Diyagram şeklinde oluşturulan Lorenz eğrisinin dikey ekseninde toplam 

gelirin, yatay ekseninde ülke nüfusunun kümülatif yüzdeleri yer alır. Nüfusun % 

kaçının, gelirin % kaçını aldığını belirler. Diyagramın iki köşesini birleştiren bir 

doğru bulunmaktadır ve bu doğruya eş bölüşüm doğrusu denilmektedir. Bu doğru 

bir ülkedeki kişisel gelirlerin mutlak bir eşitlikte dağılması durumunu ifade eder. 

Mutlak eşitlik doğrusu ile fiili durumu gösteren gelir dağılımı doğrusu arasındaki 

fark ülkedeki gelir dağılımı düzeyini gösterir. Fark arttıkça gelir dağılımı 

adaletsizliği artar, fark azaldıkça azalır. Mutlak eşitlik doğrusu ile fiili durumu 

gösteren gelir dağılımı doğrusu arasındaki fark ile mutlak eşitlik doğrusunun 

diyagramdaki köşeleri kesmesi sonucu oluşan üçgenin alanı kullanılarak gini 

katsayısı bulunmaktadır. Gini katsayısı gelir dağılımındaki eşitsizliği bir oranla 

göstererek eşitsizliğin derecesini ölçmeye yardımcı olur. Gini katsayısı sıfır ile bir 

arasında değişmekte olup, bire yaklaştıkça adaletsizliğin arttığını, sıfıra 

yaklaştıkça adaletsizliğin azaldığını göstermektedir. 

3.1.1.2.3 Kişisel Gelir Dağılımında Adaletsizliğin Nedenleri 

Kişisel gelirin eşit olarak dağıldığı hiç bir ülke düşünülemez. Her 

ekonomide farklı yoğunlukta olmakla birlikte, kişisel gelir dağılımında adaletsizlik 

vardır. Kişisel gelir dağılımındaki adaletsizliğin nedenleri olarak ücret farkları, 

piyasanın rekabet yapısı, toprak mülkiyetinin dağılımında adaletsizlikler, 

bölgelerarası gelişmişlik farkları, servet düzeyi gösterilebilir. 

56

3.1.1.2.4 Kişisel Gelir Dağılımının Önemi 

Kişisel gelir dağılımları arasında çok büyük farklar bulunmaması çeşitli 

yönlerden arzulanmaktadır. 

Kişisel gelir dağılımında adalet sosyal barışı sağlar: Tüketici birimleri 

arasındaki gelir dağılımı ne derece âdil olur veya büyük eşitsizlikler göstermezse, 

o derece kişiler arasındaki büyük refah farkları ortadan kalkar ve toplumsal refah 

artar. Üstelik âdil gelir dağılımının ekonomik güç birikimlerini önlemek, rantiye 

sınıfının büyümesine imkân vermemek gibi, sosyal bakımdan faydalı yönleri 

vardır. İşte bu sebeple, âdil gelir dağılımı tüketici birimler arasında refah, 

ekonomik ve politik güç dengesi kurduğu ve çalışmadan yaşayan bir sosyal 

tabakanın oluşmasına meydan vermediği için sosyal barışı sağlayıcıdır. 

Kişisel gelir dağılımında adalet toplumsal refahı artırır: Kişisel gelir 

dağılımının âdil olması büyük gelirli sosyal tabakalardan az gelirli sosyal 

tabakalar lehine yapılacak gelir transferi ile mümkün olur. Marjinal fayda teorisine 

göre bir kişinin geliri ne derece artarsa o kişinin gelirinin son birimine atfettiği 

değer o derece azalır. Bu sebeple, yüksek gelirli sosyal tabakalardan az gelirli 

sosyal tabakalar lehine yapılan gelir transferleri toplumsal fayda ve refahı artırıcı 

yönde etkide bulunur. Çünkü yukarıdaki şekilde yapılan her transferin sosyal 

maliyeti düşük, buna mukabil, meydana getirdiği sosyal fayda yüksektir. 

Kişisel gelir dağılımında adalet fırsat eşitliğini artırır: Tüketici birimler 

arasında gelir dağılımının âdil olması fırsat eşitliğini de gerçekleştirir. Bu sayede, 

sosyal alanda en önemli amaçlardan birine ulaşılmış, herkese başlangıçta eşit 

şans sağlanmış olur. Fırsat eşitliğinin önemi, yeteneklerle ilgili olmayan 

başlangıçtaki eşitsizliklerin olumsuz etkilerini bertaraf etmesidir. 

Kişisel gelir dağılımında adalet ekonomik istikrarı sağlar: Tüketici birimler 

arasında âdil gelir dağılımı, kalkınmış ekonomilerde zaman zaman karşılanan ve 

tasarruf-yatırım dengesini tasarruf lehine bozan ve ekonomiyi istikrardan 

uzaklaştıran durumların meydana gelmesine imkân vermez. Adil gelir dağılımı 

sonunda, harcama gelirin bir fonksiyonu olduğundan ekonomide efektif talep 

düzeyi yükselir ve efektif talep düzeyinin düşüklüğünden doğan buhranlardan 

57

kurtulunur. Bu sebeple, âdil gelir dağılımının ekonomide fiyat istikrarını koruma 

tam çalışmayı gerçekleştirme gibi önemli bir fonksiyonu vardır. 

Sosyal açıdan arzulanan gelir dağılımında eşitsizliği azaltıcı politika, 

ekonomik gelişme açısından aynı hararetle desteklenmez. Zira ülkedeki gelir 

dağılımında eşitsizliği azaltıcı politika sonucunda, tasarruf oranı yüksek olan 

zenginlerden, tasarruf oranı düşük olan fakirlere yapılan transferler sonucunda, 

ülkedeki, toplam tasarruf düşer. Tasarrufların düşmesi, yatırımların azalmasına, 

yatırımların azalması ise hem milli gelir artış hızının düşmesine, hem de 

istihdamın azalmasına neden olur. 

3.1.1.2.5 Türkiye’de Gelir Dağılımı 

Kişisel gelir dağılımın Lorenz eğrisi ve bu eğriden elde edilen Gini 

katsayısı ile belirlendiğini daha önce belirtmiştik. Gini katsayısı en zengin kesimle 

en yoksul kesimin karşılaştırılmasıdır. 

Gini katsayısı, en zengin kesimin milli gelirden aldığı pay büyürse ya da en 

yoksul kesimin aldığı pay küçülürse, rakamsal olarak büyür. Bu da olumsuzluk 

ifade eder. Eğer bu sayı sıfır ise, iki kesimin aldığı paylar eşit olduğundan 

adaletsizlik kalkmış olur. 

Yıllar itibariyle gelir dağılımı 

I. % 20 II. % 20 III. % 20 IV. % 20 V. % 20 

1994 4.9 8.6 12.6 19.0 54.9 

2002 5.3 9.8 14.0 20.8 50.0 

2003 6.0 10.3 14.5 20.9 48.3 

2004 6.0 10.7 15.2 21.9 46.2 

2005 6.1 11.1 15.8 22.6 44.4 

TABLO- 18 Yıllar İtibariyle Gelir Dağılımı 


Tablo- 18’deki yıllar itibariyle gelir dağılımı istatistiklerine göre; 1994 

krizine göre en alttaki yüzde 20'lik dilimin aldığı gelir payı 2000'li yıllara 

58

gelindiğinde değişmiş ve % 5'in üzerine çıkmıştır. En zengin % 20'lik dilim de 

daha az gelir almaya başlamıştır. 

2000 krizinden bu yana en zengin kesim milli gelirden daha az pay alırken, 

en alt kesim daha fazla pay almıştır. En alt kesimin bir üstü ile en zengin kesimin 

bir altı (ikinci yüzde 20'ler) karşılaştırılırsa, aynı gelişme burada da gözlenir. Bu 

da bize son on yıldır gelir dağılımında istikrarlı bir olumlu gelişmenin olduğunu 

göstermektedir. 

Buraya kadar üzerinde etkisini tespit etmeye çalıştığımız değişkenin ne 

olduğunu ve mevcut durumun tespitini yapmaya çalıştık. Artık derneklerin gelir 

dağılımını düzeltmeye yönelik faaliyetlerini ve dolaylı olarak yoksulluğun 

azaltılmasına olan etkisini belirleyebiliriz. 

Etkisi 

3.1.1.3 Derneklerin Yoksulluk ve Gelir Dağılımının Düzeltilmesine 

Dernekler çok çeşitli alanlarda faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu 

faaliyetleri sonucu ekonomik anlamda bazı etkilerde ortaya çıkmaktadır. 

Derneklerin bazı faaliyetleri sonucu ekonomik alandaki etkilerinden biriside gelir 

dağılımının düzeltilmesine yönelik olanıdır. Bu çerçevede gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik olarak kabul edebileceğimiz harcamalar şunlardır. Hayır 

işleri ve gönüllü faaliyetlere yönelik harcamalar, eğitim ve araştırmaya yönelik 

harcamalar, sağlık harcamaları, sosyal hizmetler harcamalarıdır. Dernekler 

tarafından gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik olarak yapılan harcamaların 

gelişimi yıllar itibariyle şöyledir. 

Dernekler Tarafından 2004 Yılında Gelir Dağılımının Düzeltilmesine Yönelik 


2004 11265 Hayır İşleri ve Gönüllü Faaliyetler 223,040,929,705.91 

2004 11431 Eğitim ve Araştırma 270,742,717,811.35 

2004 9486 Sağlık 167,932,300,383.36 

2004 11017 Sosyal Hizmetler 277,039,829,317.70 

Toplam 938,755,777,218.32 

TABLO- 19 2004 Yılında Dernekler Tarafından Gelir Dağılımının 

Düzeltilmesine Yönelik Yapılan Harcamalar 

59

Tablo- 19’da dernekler tarafından 2004 yılında gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik yapılan harcamaların ayrıntıları görülmektedir. Ancak 2004 

yılı için veri bulunan dernek sayısı az olduğu için geneli yansıtmayacağından 

dolayı bu yıla ait verilerin dikkate alınması doğru olmayacaktır. Bu nedenle 

değerlendirme dışında bırakılmıştır. 



2005 59874 Hayır İşleri ve Gönüllü Faaliyetler 104,579,904.26 


2005 59768 Sağlık 809,771,871.13 


Toplam 4,392,211,954.08 



Tablo- 20’de dernekler tarafından 2005 yılında gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik yapılan harcamaların ayrıntıları görülmektedir. Ancak 2005 

yılında da YTL uygulamasına yeni geçilmesinden dolayı verilerin TL ve YTL 

şeklinde karışık olarak verilmesinden kaynaklanan sakıncadan dolayı veriler 

olduğundan daha büyük gözükmektedir. Bu nedenle 2005 yılı verileri de gelir 

dağılımının düzeltilmesine yönelik harcamaların belirlenmesinde dikkate 

alınmayacaktır. 



2006 61611 Hayır İşleri ve Gönüllü Faaliyetler 171,339,036.11 

2006 61611 Eğitim ve Araştırma 102,942,305.09 

2006 61611 Sağlık 43,689,565.68 

2006 61611 Sosyal Hizmetler 74,124,477.07 

Toplam 392,095,383.95 



Tablo- 21’de dernekler tarafından 2006 yılında gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik yapılan harcamaların ayrıntıları görülmektedir. 2006 

60

yılında 61.611 dernek tarafından gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik olarak, 

hayır işleri ve gönüllü faaliyetlere 171,339,036.11 YTL, eğitim ve araştırma 

faaliyetlerine 102,942,305.09 YTL, sağlık faaliyetlerine 43,689,565.68 YTL, 

sosyal hizmetler faaliyetlerine 74,124,477.07 YTL harcamada bulunulmuştur. 

Toplam harcama tutarı ise 392,095,383.95 YTL’dir. 2006 yılında gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik olarak yapılan harcamaların GSMH içerisindeki payı ise % 

0.068’dir. 

Dernekler tarafından gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik yapılan 

harcama tutarı GSMH içerisinde çok küçük bir payı temsil etmektedir. Dernekler 

tarafından gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik olarak yapılan harcamaları 

ülke içerisinde benzer nitelikli harcamalarla karşılaştırmamız gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik harcamaların ne kadarlık bir kısmının karşıladığını 

belirlememize yardımcı olacaktır. Bu çerçevede devletin sosyal yardımlaşma ve 

dayanışma vakıfları vasıtasıyla yaptığı harcamaları, derneklerin gelir dağılımının 

düzeltilmesine yönelik yaptığı harcamalarla karşılaştırma da kullanabiliriz. Ama 

öncelikle sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıflarının niteliğini ve yapısını 

belirlememiz gerekmektedir. 

Türkiye bir sosyal hukuk devletidir. Sosyal devlet anlayışı nedeniyle 

devlet, sosyal bir varlık olan insanların insanca bir yaşam sürdürmelerini 

sağlamak için bazı görevler üstlenmiştir. Sosyal devlet anlayışının uzantısı olarak 

yüklenilen görevler 14.06.1986 tarihinde yürürlüğe giren 3294 sayılı Sosyal 

Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu ile kurulan Sosyal Yardımlaşma ve 

Dayanışmayı Teşvik Fonu vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Fonda toplanan 

kaynak, Fon kurulunda alınan kararlar doğrultusunda ve Sosyal Yardımlaşma ve 

Dayanışma Genel Müdürlüğü eliyle Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma 

Vakıflarına aktarılmakta ve yardımlar Vakıflar tarafından vatandaşlara 

ulaştırılmaktadır. 

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunun kuruluşunu teşkil 

eden 3294 Sayılı Kanunun amacı; 

Fakru zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunan vatandaşlar ile her ne 

suretle olursa olsun Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş kişilere yardım etmek, 

61

Sosyal adaleti pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının adilane bir 

şekilde tevzi edilmesini sağlamak, 

Sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmektir. 

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından çeşitli yardımlar 

yapılmaktadır. Bunlar; Aile yardımları (gıda yardımları, yakacak yardımları, 

barınma yardımları), sağlık yardımları (tedavi giderlerine yönelik destekler, şartlı 

nakit transferleri sağlık yardımları), eğitim yardımları (eğitim materyali yardımları, 

taşımalı eğitim, yüksek öğrenim bursu, özürlülere yapılan eğitim yardımları, şartlı 

nakit transferleri eğitim yardımları), özürlü yardımları (özürlü ihtiyaç yardımları, 

özürlü öğrencilerin okullarına ücretsiz olarak taşınması), sosyal yardımlaşma ve 

dayanışma vakıfları tarafından aşevi işletilmesi, doğal afet, terör, yangın gibi 

nedenlerle mağdur olan vatandaşların acil ihtiyaçları için SYDV aracılığıyla 

yapılan çeşitli yardımlardan oluşmaktadır. 

YILLAR Derneklerin Gelir 

Dağ. Yön. 

Harcamaları 

Derneklerin Gelir 

Dağ. Yön. 

Harcamaları / SYDTF 

62 

Sosyal Yardımlaşma 

ve Dayanışmayı 

Teşvik Fonunu 

Yardımları (YTL) 

2003 - - 651.990.000 

2004 - - 1.347.846.000 

2005 - - 1.304.664.099 

2006 392,095,384 % 28.21 1.389.547.995 

TABLO-22 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunu 

Yardımları ve Derneklerin Faaliyetleri 

KAYNAK: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, 

14.01.2008) 63 

Tablo- 22’de yıllar itibariyle sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik 

fonunu yardımları ve derneklerin gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik 

faaliyetleri sonucu gerçekleştirmiş olduğu yardımlar yer almaktadır. 2004 ve 2005 

yıllarına ait derneklerin harcamaları yukarıda belirtilen sakıncalardan dolayı 

dikkate alınmadığından sadece 2006 yılına ilişkin veriler karşılaştırılacaktır. 

63 (http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=93, 14.01.2008)

2004 yılıyla birlikte sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik fonunu 

yardımları büyük bir ivme kazanmıştır. 2006 yılında 1.389.547.995 YTL’ye 

ulaşmıştır. 2006 yılında dernekler tarafından gelir dağılımının düzeltilmesine 

yönelik olarak 392.095.384 YTL harcama yapılmıştır. Bunun anlamı dernekler 

gelir dağılımının düzeltilmesi ve aynı zamanda yoksulluğun azaltılması için kamu 

tarafından yapılmasına ihtiyaç duyulan 392.095.384 YTL’lik harcama tutarını 

karşılayarak kamusal gereksinimi ortadan kaldırmış bulunmaktadır. Dernekler 

tarafından yapılan gelir dağılımının ve yoksulluğun azaltılmasına yönelik 

harcamaların sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik fonunu yardımlarına 

oranı % 28.21’dir. Yani dernekler gelir dağılımının ve yoksulluğun azaltılmasına 

yönelik olarak kamunun yanında hiç azımsanmayacak bir işleve sahiptir. 

3.1.2. İSTİHDAM, İŞSİZLİK VE DERNEKLER 

Günümüzde her ülkede kamuoyunu en fazla meşgul eden, hükümetlerin 

yıpranmasına hatta iktidardan düşmesine neden olan sorunlardan biriside 

işsizliktir. Bu bölümde sivil toplumun bir parçası olan derneklerin ekonomideki 

önemi bağlamında istikrar politikalarından birisi olan istihdam ve bu bağlamda 

işsizlik üzerindeki etkisi incelenecektir. 

Konu istihdam ve istihdamla ilgili kavramlar, işsizlik ve işsizlik türleri, ve 

derneklerin istihdam ve işsizliğe etkisi başlıkları altında ele alınacaktır. 

3.1.2.1. İstihdam ve İstihdamla İlgili Kavramlar 

a ) Geniş ve Dar Anlamda Tam İstihdam Kavramı ve Yüksek İstihdam 

Ekonomideki tüm üretim faktörlerinin (emek, toprak, sermaye ve girişim) 

üretime koşulması kaynakların etkin kullanılması anlamına gelmektedir. Tüm 

üretim faktörlerinin üretimde görev alması ve dolayısıyla hiç birinin atıl 

kalmamasına “tam kullanım” ya da “tam istihdam” denilmektedir. Bir ekonomideki 

tüm üretim faktörlerinin üretime koşulması, bir başka deyişle, hiç bir faktörün atıl 

kalmaması şeklinde tanımlanan tam istihdam olgusuna, dar anlamda tam 

istihdam denilmektedir. 

Üretim faktörleri içinde emek faktörü, öteki faktörlerden farklı özelliklere 

sahiptir. Emek işçiye bağlı olduğundan çalışılmayan günlere ait çalışma 

63

gücünün biriktirilerek daha sonra üretime sokulması mümkün olamamaktadır. Bu 

nedenle işçi emeğini satamazsa, yani işsiz duruma düşerse, sosyal sorunlar 

ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, hükümetler için, tüm kaynakların üretime 

koşulması değil de, çalışabilecek yaştaki nüfusun iş bulup çalışması önem arz 

etmektedir. 

Geniş anlamda tam istihdam bir ekonomideki tüm üretim faktörlerinin 

üretime koşulmasını, dar anlamda tam istihdam ise, ekonomide çalışmak istek 

ve arzusunda olan tüm yetişkin insanların, iş bulup çalışmalarını ifade 

etmektedir. 

Ancak dar anlamda tam istihdamla geniş anlamda tam istihdam arasında 

yakın bir ilişki vardır. Dar anlamda tam istihdam sağlandığında, yani çalışmak 

isteyen herkes iş bulduğunda, emek dışındaki üretim faktörleri de büyük ölçüde 

üretime katılıyor demektir. Zira üretimde asli üretim faktörü olan emek, öbür 

üretim faktörlerinin (toprak ve sermaye) tamamlayıcısıdır. Emek üretime 

katılıyorsa, bu ancak öbür üretim faktörlerinin de üretime katılmasıyla mümkün 

olacaktır. 

Bundan sonra istihdamı dar anlamıyla yani sadece işgücü faktörünün 

üretimde görev alması olarak kabul edeceğiz. Ancak bir ekonomide tüm yetişkin 

nüfusun iş bulup çalışması, yani tam istihdamın gerçekleşmesi, hiç bir zaman 

mümkün değildir. Her ekonomide, daima bir miktar işgücü, iş değişikliği başta 

olmak üzere çeşitli nedenlerle (friksiyonel işsizlik) ve talep edilen işgücünün 

niteliklerinin değişmesi nedeniyle (yapısal işsizlik) iş bulamamaktadır. Bu işsizlik 

türleri sonucu, ekonomide tam istihdamdan değil, ancak yüksek istihdamdan söz 

edilebilir. Zira, tam istihdam çalışmak isteyen tüm yetişkinlerin iş bulup 

çalışmasını, yani ekonomide hiç işsiz olmamasını ifade etmektedir. Yüksek 

istihdam ise, bir ekonomide yapısal ve geçici (friksiyonel) nedenlerle işsiz 

olanların dışında tüm işgücünün çalışmasını ifade etmektedir. Ekonomide 

daima, yapısal ve geçici nedenlerle işsizlerin bulunmasının normal olduğunu 

kabul ettiğimize göre, tam istihdam yerine yüksek istihdam teriminin kullanılması 

gerekir. Böylece tam istihdam terimini, yüksek istihdam yerine kullanabiliriz. 

64

) Eksik İstihdam 

Eksik istihdam, bir ekonomide tüm üretim faktörlerinin üretimde görev 

almaması, bir kısmının atıl kalması halini ifade etmektedir. İstihdamı dar 

anlamda aldığımızda ise, eksik istihdam ekonomide çalışmak istediği halde iş 

bulamayanların (işsizlerin) olmasıdır. Bu da ekonomide refah kaybının olduğunu, 

tüketilecek mal ve hizmet miktarının azaldığını ifade etmektedir. Dolayısıyla, 

eksik istihdam halinde, milli gelir olması gereken düzeyin altında 

gerçekleşmektedir. 

c ) İstihdam ve Milli Gelir 

Bir ekonomide erişilen istihdam düzeyi ile milli gelir düzeyi arasında yakın 

ilişki vardır. İstihdam düzeyi yükseldikçe, milli gelir de artar. Zira istihdam, 

üretimde görev alan işgücü miktarını (ya da tüm üretim faktörleri miktarını) milli 

gelir ise, bu istihdam düzeyinde gerçekleştirilen (üretilen) mal ve hizmetlerin safi 

miktarlarının parasal değerini göstermektedir. İstihdam yükseldikçe de milli gelir 

artmaktadır. 

Ancak, istihdam ile milli gelir arasındaki bu ilişki, üretime katılan ilave 

işgücünün niteliklerinin aynı ve istihdam arttıkça azalan verimler halinde üretim 

yapılmasının söz konusu olmaması varsayımına dayanmaktadır. 

3.1.2.2. İşsizlik ve İşsizlik Türleri 

3.1.2.2.1 İşsizlik ve İşsizliğin Sakıncaları 

Bir ekonomide çalışmak istediği halde iş bulamayan yetişkinlerin (16 yaş 

ve üstündekiler) olması halinde, söz konusu ekonomide işsizlik var demektir. O 

halde çalışmak istediği halde iş bulamayan yetişkinlere, işsiz denir. 

Bir ekonomideki işsiz miktarı ise, söz konusu ekonomide işi olmayan ve 

cari ücret düzeyinde çalışmak istediği halde iş bulamayan yetişkinlerin 

miktarıdır. 

İşsizliğin bir ekonomi için maliyeti çok ağırdır. İşsizliğin maliyeti, sosyal ve 

ekonomik maliyetlerden oluşmaktadır. 

İşsizliğin sosyal sakıncaları; işsizliğin uzun sürdüğü dönemlerde işsizlerin 

yaşam standardı düşer. İşe yaramadıkları kompleksine kapılan işsizlerin ailevi 

65

ilişkileri bozulur, boşanmalar artar. Diğer yandan toplumda hırsızlık başta olmak 

üzere suçluluk oranı ve alkol kullanımı artarken, kumar ve fuhuş yaygınlaşır. 

Dahası işsizler çalışma alışkanlıklarını zamanla kaybederler. Yeni bir işe girmek 

için gerekli dinamizmi gösteremeyen işsizler, işe girmeleri halinde de adapte 

olmakta zorlanırlar. Kriz dönemlerinde işlerini kaybetme riski ve korkusu 

nedeniyle çalışanların önemli bir kısmının ruhsal bunalıma girmeleri, işsizliğin 

kişiler üzerindeki tahribatlarının boyutlarını en kestirme şekilde yansıtmaktadır. 

İşsizliğin ekonomik sakıncaları; işsiz kişinin çalışmadığı sürelerin, 

ekonomiye maliyeti söz konusu kişilerin aynı sürelerde çalışma olanağı bulmuş 

olmaları halinde gerçekleştirecekleri üretim miktarı kadardır. Bu maliyet eksik 

istihdam halinde fiilen gerçekleştirilen milli gelir ile potansiyel milli gelir (tam 

istihdam milli geliri) arasındaki farktır. İşsizlik nedeniyle ekonominin uğradığı 

üretim kaybına Milli Gelir açığı ya da işsizlikten gelen dara kaybı (işsizliğin ölü 

ağırlığı) denilmektedir. 

3.1.2.2.2 İşsizlik Türleri 

İşsizlik türlerini açıklarken, işsizliğin hangi nedenlerden kaynaklandığı da 

ortaya koyulacaktır. İşsizlik nedenleri göz önüne alındığında işsizlik türleri, 

friksiyonel işsizlik, yapısal işsizlik, konjonktürel issizlik ve mevsimlik issizlik olmak 

üzere dört ana grup altında toplanmaktadır. Diğer yandan friksiyonel işsizlikle 

yapısal işsizliğin toplamına doğal işsizlik denilmektedir. İşsizliğin ortaya çıkış 

nedenlerine göre yapılan bu işsizlik türleri ayırımında söz konusu olan işsiz 

yukarıda işsizlik tanımında da vurgulandığı gibi, “çalışmak istediği halde iş 

bulamayan kişi”dir. Ancak friksiyonel, yapısal, konjontürel ve mevsimlik işsizlik 

türlerinden herhangi birine girmeyen, buna rağmen ekonomik analizde zaman 

zaman söz edilen "gizli işsizlik ve iradi işsizlik" kavramları da bulunmaktadır. 

a) Gizli işsizlik ve İradi işsizlik 

Bir ekonomide işsizlik oranından söz edilirken cari ücret düzeyinden 

çalışmak istediği halde iş bulamayan kişilerin toplam işgücü içindeki payına 

bakılmaktadır. Bu işsizler, hem açık işsiz hem de gayri iradi işsizdir. Ancak bir de 

işi olmasına rağmen üretime katkısı sıfır olan cari ücret düzeyinden iş bulmasına 

66

karşın çalışmak istemeyen iradi işsizler vardır. Bu işsizlik türlerine “gizli işsizlik- 

açık işsizlik” ve “iradi işsizlik-gayri iradi işsizlik” denilmektedir. 

i) Gizli işsizlik ve Açık işsizlik 

Daha önce işsizlik tanımı yapılırken, “cari ücret düzeyinde çalışmak 

istedikleri halde iş bulamayan kişilerin” işsiz olduğu belirtilmişti. Bu şekilde 

ekonomide iş arayan kişilerin olması halinde söz konusu olan işsizliğe açık 

işsizlik denir. Bir ülkedeki işsizlik oranı belirlenirken de, o ekonomide iş 

arayanların sayısı, yani açık işsizler, esas alınır. 

Oysa bazen bir ekonomide hesaplanan işsizlik oranı, gerçek işsizlik 

oranının çok altındadır. Geleneksel tarım sektörü, kamu iktisadi teşebbüsleri ve 

küçük aile işletmeleri başta olmak üzere bazı alanlarda, gereğinden fazla işgücü 

çalışır. Çalışanların bir kısmı, işten alınsa ya da işten ayrılsa, toplam üretimde 

hiç bir değişiklik olmaz. İşte, bu şekilde marjinal verimliliği sıfır olan, çalışır 

göründüğü halde toplam üretime hiç bir katkısı olmayan işgücüne gizli işsiz 

denilmektedir. 

Genellikle az gelişmiş ülkelerde görülen gizli işsizlik olgusunun nedeni, bu 

ülkelerde yüksek nüfus artış oranına karşın, sermaye birikiminin yeterli olmaması 

nedeniyle, istihdam alanlarının sınırlı olmasıdır. Artan nüfusun iş bulma 

olanaklarının sınırlılığı, tarımda ve tarım dışındaki küçük aile işletmelerinde, 

gereğinden fazla kişinin birikmesine neden olmaktadır. Bazen dört kişinin 

çalışacağı bir işletmede yedi, sekiz kişi çalışmaktadır. Kuşkusuz bu sekiz kişinin 

sekizi de çalışır gözüktüğünden, kimin gizli işsiz olduğunu belirlemeye olanak 

yoktur. Ancak bunların dördü işten ayrıldığında bile, aynı üretimi gerçekleştirmek 

mümkün olacaktır. 

ii) İradi işsizlik - Gayri iradi işsizlik 

İşsizler, cari ücret düzeyinde çalışma olanaklarının olup olmamasına 

göre, iradi işsiz ve gayri iradi işsiz şeklinde ikiye ayrılır. 

İradi İşsizlik (Gönüllü İşsizlik) 

Yetişkin kişilerin cari ücret düzeyinde çalışma olanaklarına sahip 

olmalarına karşın, çeşitli nedenlerle çalışmak istemeyip, işsiz duruma düşmeleri 

sonucunda söz konusu olan işsizliğe iradi işsizlik denir. İradi işsizliğin nedeni, 

67

kişilerin yaşamlarını devam ettirebilmeleri için güvencelerinin olması nedeniyle, 

işi ya da iş yerini, ücret düzeyini vb. bahane ederek çalışmak istememeleridir. 

Gayri İradi İşsizlik (Gönülsüz İşsizlik) 

Bir ekonomide, yetişkin kişilerin bir kısmının, cari ücret düzeyinde ve 

mevcut çalışma koşullarında çalışmaya razı olmalarına karşın, iş bulamamaları 

halinde söz konusu olan işsizliğe, gayri iradi işsizlik denir. Bu gibi işsiz kişiler, cari 

ücret düzeyinin altında çalışmaya razı olmaları halinde iş bulabilirler. Ancak bu 

şekilde iş bulduklarında çalışmakta olan kişilerin işlerini ellerinden aldıklarından 

dolayı, ekonomideki işsizlik ortadan kalkmaz, sadece işsiz olan kişiler değişir. 

b) Nedenlerine göre işsizlik türleri 

Bir ekonomide acil çözüm bekleyen işsizlik türü kuşkusuz özellikle açık 

işsizliktir. Açık işsizler içinde de cari ücrete razı olmalarına karşın, iş bulamayan 

gayri iradi issizliğin, öncelikle önlenmesi gerekir. Şimdi, açık işsizlik türüne dahil 

edilebilen ve aynı zamanda gayri iradi işsizlik niteliğinde olan friksiyonel işsizlik, 

yapısal işsizlik, konjonktürel işsizlik pek önemli olmamakla birlikte mevsimlik 

işsizlikten söz edilecektir. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, bir ekonomideki 

friksiyonel işsizlik oranı ile yapısal işsizlik oranına, doğal işsizlik oranı 

denilmektedir. 

aa. Friksiyonel işsizlik (Arızî işsizlik, Arama işsizliği) 

İş gücüne yeni katılan ile çeşitli nedenlerle mevcut işlerini terk etmiş olup 

yeni bir iş arayanlara, arızî (geçici) yani friksiyonel işsiz denir. 

Her ekonomide mutlaka iş değiştirenler olacağından, toplam işgücü talebi, 

toplam işgücü arzına eşit olmasına karşın, friksiyonel işsizlik söz konusu 

olacaktır. 

Friksiyonel işsizlerin bir kısmı, kendilerine önerilen yeni işi, eski işleri ve 

daha önce aldıkları ücretleri göz önüne alarak beğenmezler. Bu açıdan, 

friksiyonel işsizleri iradi işsizler grubuna dahil etmek mümkündür. Ancak, bu 

grup işsizler, kısa bir zaman zarfında kendi yetenek ve deneyimlerine uygun iş 

bulabilirler. Bir ülkede İş ve İşçi Bulma Kurumu ne kadar iyi örgütlenmiş ve etkin 

çalışıyorsa, o ülkede arızî işsizlik oranı o denli düşecektir. Her şeye rağmen, her 

68

ülkede, mutlaka % 2 ila % 4 arasında friksiyonel işsiz olması normal 

karşılanmaktadır. 

İş değiştiren kişilerin iş aramaları süresince işsiz durumunda olmaları 

sonucunda söz konusu olan friksiyonel işsizliğe, aynı zamanda "arama işsizliği" 

de denilmektedir. 

bb. Yapısal işsizlik 

Her ekonomi sürekli bir değişim içindedir. Bir yandan tüketicilerin talep 

kalıpları değişirken, öte yandan üretim teknolojisi değişir. Bu şekilde ekonominin 

talep ve üretim yapısında ortaya çıkan değişikliklere intibak sürecinin neden 

olduğu işsizliğe, yapısal işsizlik denir. Yapısal işsizliğe neden olan bu yapı 

değişiklikleri şunlardır. 

-Üretim Teknolojisindeki Değişmeler: Her ülkede, gerek tarım sektöründe 

gerekse endüstriyel sektörde, ekonomideki sermaye birikimine paralel olarak, 

verimi arttırıcı sermaye yoğun teknolojiler geliştirilmekte ve uygulanmaktadır. 

Tarımda “mekanizasyon”, tarım dışı sektörlerde “otomasyon” denilen bu 

gelişmeler sonucunda, işlerini makinelere kaptıran işçiler, bir süre işsiz 

kalmaktadırlar. Bu tür teknolojik gelişmeye tarım sektöründe başta traktör olmak 

üzere, tarımsal makinelerin üretimde kullanılmasını, endüstride ise tekstilde 

kullanılan el tezgâhlarının yerini, yarı otomatik ve hatta tam otomatik makinelerin 

almasını örnek verebiliriz. Endüstride, makineleşmenin ileri düzeye gelmesi 

halinde varılan “otomasyon” aşamasında, üretime insan müdahalesi tamamen 

ya da kısmen ortadan kalkmaktadır. 

Üretim teknolojisinde, emek yoğun teknolojilerden kapital yoğun 

teknolojilere geçişle ortaya çıkan yapısal işsizliğe, teknolojik işsizlik de 

denilmektedir. “Emek tasarruf edici teknolojik değişme” ile birlikte kullanılan 

makinelerin ilk etkisi, işsizliğin artması yönünde olmaktadır. Ancak zaman içinde 

hem ekonominin gelişmesi hem de yeni makinelerin bakım, tamir vb. gibi 

istihdam yaratıcı etkisiyle, yeni istihdam alanları ortaya çıkarken, işsizlik 

azalmaktadır. 

-Tüketim Kalıplarında Değişmeler: Her ekonomide zaman içinde modanın 

da etkisiyle zevk ve tercihler, kısaca alışkanlıklar değişmektedir. Yeni 

69

mamullerin üretilmeye başlanması ve talep edilmesi, özellikle bu yeni malların 

rakibi olan bazı malların talebinde azalmaya neden olur. Bu şekilde, giderek 

daha az talep edilen, bir başka deyişle demode olan malları üreten sanayiler 

zamanla gerilemekte ve hatta ölmektedir. Bu gibi gerileyen sanayi ve 

mesleklerde faaliyette bulunanlar da işsiz duruma düşmektedirler ki, bu tür 

işsizler de yapısal işsizlik grubu içine dahil edilmektedir. 

Tercihlerde değişmelerin bazı malların talebinde azalmaya neden olması 

sonucunda oluşan bu işsizlik türünün ortaya çıktığı gerileyen sanayilere, bakır 

eşya sanayi, alüminyum mutfak eşyası sanayi, şapka sanayi vb.leri örnek 

verilebilir. Değişen talep karşısında gerileyen sektörlerde çalışanlar işsiz duruma 

düşerken, bu işsizlerin bir kısmını ve özellikle gençleri yeni işlere adaptasyon 

sağlayabilecek şekilde eğitmek mümkün olabilmektedir. 

-Asgari Ücret Uygulaması: Günümüzde birçok ülkede işçilerin 

çalıştırılabileceği en düşük ücret düzeyi olan asgari ücret kanunlarla 

belirlenmektedir. Asgari ücret düzeyinin yüksek olarak belirlenmesi halinde, 

becerisi yüksek olan işçiler iş bulurken, deneyimsiz ve fazla beceri 

gösteremeyen işçiler, iş bulamazlar. Yüksek asgari ücret politikasının neden 

olduğu işsizleri de, yapısal işsizlik türü içine dahil etmek gerekir. Ülkemiz de 

dahil birçok ülkede, işsizliğe neden olmaması için, asgari ücretin oldukça düşük 

düzeyde tutulmasına yönelik bir politika izlenmektedir. 

Friksiyonel işsizlik ile yapısal işsizlik arasındaki ilişkiler; 

Yapısal işsizlik ile friksiyonel işsizlik, işçilerin iş değiştirmesi nedeniyle 

söz konusu olan geçici işsizlik türü olduklarından, birbirine benzerler. Bir başka 

deyişle yapısal işsizlik, uzun dönemli friksiyonel işsizlik niteliği arz etmektedir. 

İşsizler yeni işlere ne kadar hızlı intibak ederlerse, yapısal işsizlik friksiyonel 

işsizliğe o denli yaklaşır. 

Öte yandan friksiyonel işsizlikte, işsiz sayısı ile boş iş sayısı birbirine çok 

yakındır. Yapısal işsizlikte ise, işsiz sayısı ile boş iş sayısı birbirine yakın 

olmasına karşın, boş iş ile işsizler arasında nitelik ve özellikle mekan yönünden 

farklılıklar vardır. İşsizler, çoğu kez başka yerlere göç etmek zorunda kalmaktan 

öte (tarımdan tarım dışı ya da duraklayan bölgelerden gelişen bölgelere), bazen 

70

de adaptasyon eğitiminden geçerek, yeni işleri yapabilecek beceri kazanmak 

durumuyla kaşı karşıya kalmaktadırlar. 

cc. Konjonktürel işsizlik 

Liberal kapitalist düzeni benimsemiş ülkelerde, ekonomik hayat 

konjonktürel (devrevi, çevrimsel) olarak, canlanıp daralmakta, bir başka deyişle 

bu ekonomilerde üretim ve dolayısıyla milli gelir zaman içinde dalgalanmaktadır. 

Ekonomik canlanmanın olduğu dönemlerde talep artışına paralel olarak, 

istihdam ve milli gelir artmaktadır. Belirli bir zaman sonra, üretimin artması 

sonucu mal ve hizmet arzı, talebi aşmaya başlayınca, talep yetersizliği nedeniyle 

canlılık yerini durgunluğa terk etmeye başlayacaktır. Böylece stoklar artıp, üretim 

gerilerken, işgücüne olan talebin azaldığı bu depresyon dönemlerinde, işsizlik 

artacaktır. Bir gayri iradi işsizlik türü olan konjonktürel işsizlik, krizin yoğunluğuna 

göre, bir kaç yıl sürebilmektedir. 

dd. Mevsimlik işsizlik 

Bazı sektörlerde belirli mevsimlerde işgücü talebi artarken, yılın kalan 

dönemlerinde işgücü talebi çok düşük düzeylere indiğinden, mevsimlik işsizlik 

görülür. Örneğin, tarım ve inşaat sektörlerinde çalışanlar, ölü mevsim olarak 

nitelenen kış aylarında işsiz kalırlar. Öte yandan kış turizminde çalışanlar yaz 

mevsiminde, yaz turizminde çalışanlar da kış mevsiminde işsiz kalırlar. 

Mevsimlik işsizlik, gayri iradi işsizlik türü niteliğindedir. Bu sektörlerde 

çalışanlar, iş anlaşması yaparken, işlerinin ne zaman sona ereceğini de 

bildiklerinden, gerekli tedbirleri alacaklar ya da kendilerini koşullara 

hazırlayacaklardır. 

Gelişmekte olan ülkelerde, mevsimlik işsizlik önemini korumaktadır. 

Nüfusun önemli bir kısmının kırsal kesimde faaliyette bulunduğu bu grup 

ülkelerde, üretim teknolojisi geri (emek yoğun) olduğu gibi, seracılık da yeteri 

kadar gelişmemiştir. Benzer şekilde, inşaat ve turizm sektörlerinde de mevsimlik 

işsizlik olgusu henüz hafiflememiştir. Ne var ki, bu ülkeler geliştikçe, mevsimlik 

işsizlik önemini kaybedecektir. 

71

3.1.2.3 Derneklerin İstihdam ve İşsizliğe etkisi 

Sivil toplumun bir parçası olarak derneklerinde ekonomide karar birimi 

olmaları, tüketim ve üretim faaliyetlerinde bulunmaları ve tüzüklerindeki 

belirledikleri amaçları gerçekleştirmeleri için işgücüne ihtiyaç duymaktadırlar. Bu 

çerçevede ekonomideki işgücü piyasasından işgücü talebinde bulunmaktadır. 

Dernekler işgücü istihdam etmeleri dolayısıyla açık ve gayri iradi işsizliği 

azaltmaktadır. Derneklerin açık ve gayri iradi işsizliği ne kadar azalttığı aşağıdaki 

tabloda görülmektedir. 

Yıllar 2002** 2004* 2005* 2006* 

Ücretli Çalışanların Payı 0,0774 0,13 0,14 0,13 

Ücretli Çalışanların Sayısı 16.540 29.280 31.197 29.896 

Gönüllü Çalışanların Payı - 0,10 0,13 0,12 

Gönüllü Çalışanların Sayısı - 21.793 30.631 27.905 

Ekonomideki Toplam Pay - 0,23 0,28 0,25 

Derneklerdeki Toplam Çalışan 

Sayısı 

72 

16.540 51.073 61.828 57.801 

TABLO-23 Ekonomide, Derneklerdeki İstihdam Sayısı ve Oranı 

KAYNAK: * Dernekler Dairesi Başkanlığı (25.12.2007), ** TÜİK 

Tablo-23’teki verilere göre derneklerde 2002 yılında 16.540 kişi, 2004 

yılında 29.280 kişi, 2005 yılında 31.197 kişi, 2006 yılında 29.896 kişi 

çalışmaktadır. Aynı zamanda derneklerde gönüllü çalışanlarda bulunmaktadır. 

Gönüllü çalışanlar GSMH hesaplamalarına ve toplam istihdam verilerine dahil 

edilmemesine rağmen bir katma değer oluşturmakta ve gerçekte istihdam 

edilecek kişilerin yerini almaktadırlar. Bu nedenle derneklerde gönüllü 

çalışanların miktarına da katma değerinden dolayı değinilmesi yararlı olacaktır. 

Tablo- 23’teki verilere göre derneklerde 2004 yılında 21.793 kişi, 2005 yılında 

30.631 kişi, 2006 yılında 27.905 kişi gönüllü olarak çalışmaktadır. Verilerden 

anlaşılacağı gibi derneklerdeki istihdam ekonomideki istihdam açısından önemli 

bir pay almamakla birlikte yinede bir kapasite oluşturmaktadırlar.

Diğer taraftan Türkiye’de sektörlerin en büyük sorununu yetişmiş ara 

personel açığı oluşturmaktadır. Buna karşılık mesleki eğitim politikalarının 

yetersizliği, sektörlerin meseleye yetirince sahip çıkmaması, plansızlık gibi 

nedenlerle sıkıntı büyüyerek devam etmektedir. 64 İşte derneklerin ekonomideki 

istihdama olan diğer bir etkisi burada ortaya çıkmaktadır. Bu alanda etkide 

bulunabilecek 2.945 tane çalışma hayatı ve meslekle ilgili faaliyetlerde bulunan 

dernek bulunmaktadır. 

Çalışma hayatı ve meslekle ilgili faaliyetlerde bulunan dernekler işsizliği 

önlemeye ve sektörlere ara personel sağlamaya yönelik olarak eğitim ve 

araştırma harcamalarında bulunmaktadır. Eğitim ve araştırma harcamaları; 

öğrencilere yönelik burs ödemeleri, araştırma faaliyeti, mesleki eğitim kursları gibi 

harcamaları kapsamaktadır. Bu harcamalardan mesleki eğitim kursları işsizlik 

çeşitlerinden yapısal işsizliğe önlemeye yönelik etkide bulunmaktadır. Ancak 

mesleki eğitim kursları için yapılan harcama tutarı hakkında kesin bir rakam 

bulunmamaktadır. Bu nedenle işsizliği önlemeye yönelik etki eğitim ve araştırma 

harcamalarının yıllar itibariyle değişimi incelenerek tespit edilmeye çalışılacaktır. 

Derneklerin İşsizliği Azaltmaya Yönelik Harcamaları 




TABLO-24 Derneklerin Eğitim ve Araştırma Harcamaları (25.12.2007) 


Tablo-24’te derneklerin işsizliği azaltmaya yönelik harcamaların yıllar 

itibariyle gelişimi gözükmektedir. 2004 yılında 270,742,717,811.35 TL, 2005 

yılında 1,444,487,176.14 YTL, 2006 yılında 102,942,305.09 YTL eğitim ve 

araştırma harcaması yapılmıştır. 2004 ve 2005 yıllarına ait tutarlar daha öncede 

belirtilen sakıncalardan dolayı dikkate alınmayacaktır. Bu çerçevede derneklerin 

64 (ÜNSALAN, Çetin, İstihdamın anahtarı mesleki eğitim) 

73

işsizliği önlemek için yaptıkları harcamalar 2006 yılında yaklaşık 102,942,305.09 

YTL’dir. Bu alanda derneklerin daha etkin olması gerekmektedir. 

Çalışma hayatı ve meslekle ilgili faaliyetlerde bulunan derneklerin mali 

kaynak açısından güçlenmeleri işsizliği önlemek için daha çok inisiyatif 

almalarına imkan sağlayacaktır. İşsizliği önlemek ve mesleki eğitim politikasının 

işlevselliği arttırmak ve desteklemek için Avrupa Birliği (AB) fonlarından Leonardo 

da Vinci (Meslek İçi Eğitim) (2000–2006) programı önemli bir işlev üstlenmekte 

ve ülkemizdeki birçok kurum ve kuruluşa proje karşılığı fon sağlamaktadır. Bu 

kuruluşlar arasında kar amacı gütmeyen birlikler ve derneklerde bulunmaktadır. 

Programın amaçları, mesleki eğitim aracılığıyla özellikle gençler olmak 

üzere kişilerin yetenek ve becerilerini geliştirmek, yaşam boyu mesleki eğitimin 

kalitesini arttırmak ve mesleki eğitim yoluyla rekabet gücünü ve girişimciliği 

iyileştirmektir. 65 

Bu program çerçevesinde, 2002 yılında Türkiye'ye sağlanan AB mali 

yardımları 200 milyon Euro'ya ulaşmıştır. Bu programda projeye verilen destek 

pilot proje başına ortalama 400 bin Euro’dur ve toplam proje değerinin yüzde 75’i 

desteklenmektedir. 

Ülkemizde AB fonları çerçevesinde 2002 ile 2006 yıllarını kapsayan 6. 

Çerçeve Programı; sağlık, IT, nano teknoloji, havacılık, gıda, kalkınma, çevre, 

toplum bilimi, bilim ve teknoloji etkinlikleri, KOBİ etkinlikleri, uluslararası iş birliği 

ve araştırma gibi konuları kapsamaktaydı. Projenin yaklaşık 17,7 milyar Euro 

bütçesi vardı. Türkiye bu fon kullanımını elde etmek için 250 milyon Euro ödeme 

yaptı. Bu dönem içinde ülke olarak 50 milyon Euro fon kullandık. Şuan bu 6. 

Çerçeve Programı kapandı. Önümüzdeki dönemin önemli projelerinden biri, 2007 

ile 2013 yıllarını kapsayan 7. Çerçeve Programıdır. Program ile ilgili teklifler Eylül 

ayında alınmaya başlıyor. 7. Çerçeve Programı; sağlık, beyin sağlığı, IT, iletişim, 

nano teknoloji, enerji, çevre, ulaşım, bilim ve insan, güvenlik, uzay gibi konuları 

kapsıyor. Araştırma merkezleri, eğitim merkezleri, federasyonlar, birlikler, 

üniversiteler, dernekler, vakıflar, okullar, KOBİ’ler, şirketler ve yerel yönetimler, 

bu fon için proje üretebilecektir. 7. Çerçeve Programının yaklaşık 73 Milyar 

65 (Avrupa Birliği Projeleri, Mali ve Teknik Yardımlar, www.tsrsb.gov) 

74

Euro’nun üzerinde bütçesi mevcuttur. Türkiye bu programa katılabilmek için 1 

milyar Euro’ya yakın ödeme yapacaktır. 66 Bu nedenle derneklerin esnek 

yapılarının verdiği dinamizmi yukarıda belirtilen alanlarda çok etkin bir şekilde 

kullanmaları mümkündür. 

3.1.3 ENFLASYON VE DERNEKLERİN ETKİSİ 

Fiyat istikrarının sağlanması yani enflasyonun önlenmesine yönelik 

derneklerin etkisinin olup olmadığı bu bölümün konusunu oluşturmaktadır. 

Konu, enflasyonun tanımı, fiyatların artış oranına göre enflasyon türleri, 

nedenlerine göre enflasyon türleri, gelişmekte olan ülkeler ve yapısal enflasyon, 

enflasyonun etkileri ve derneklerin enflasyon üzerindeki etkisi başlıkları altında 

ele alınacaktır. 

3.1.3.1 Enflasyon 

3.1.3.1.1 Enflasyonun Tanımı 

Enflasyon, bir ekonomide fiyatlar genel düzeyinin sürekli artması şeklinde 

ifade edilmekle birlikte paranın satın alma gücünün düşmesinden başka bir şey 

değildir. Kuşkusuz, fiyatlardaki artış, sadece birkaç malda değil, ekonomideki tüm 

mallarda ya da en azından ekonomideki malların büyük bir çoğunluğu için söz 

konusu olmalıdır. Öte yandan bir ülkede enflasyondan söz edilebilmesi için fiyat 

artışlarının sürekli olması gerekir. Enflasyonun ne olduğunu belirledikten sonra 

türlerini ifade edebiliriz. 

3.1.3.1.2 Fiyatların Artış Oranına Göre Enflasyon Türleri 

Bir ülkedeki yıllık fiyat artış oranına göre enflasyon, ılımlı, yüksek ve hiper 

olmak üzere üçe ayrılır. 

a) Ilımlı Enflasyon 

Rahvan enflasyon, sürünen enflasyon ve hatta sinsi enflasyon da denilen 

ılımlı enflasyon, fiyat artışlarının oldukça düşük oranlarda olması halinde söz 

66 (Önder, Mehmet, Türkiye, AB Hibe Fonlarından Yeterince Yararlanmıyor) 

75

konusudur. Gelişmekte olan ülkeler için yıllık % 6’nın, gelişmiş ülkeler için ise 

yıllık % 4’ün altındaki fiyat artışlarını ifade eder. 

b) Yüksek Enflasyon 

“Dörtnala enflasyon” ya da “aşırı enflasyon” da denilen yüksek 

enflasyonda, fiyat artışları iki rakamlı ve hatta üç rakamlıdır. Aylık fiyat artışlarının 

% 5 ila %10'a ve hatta % 15'e eriştiği enflasyondur. Ülkemizde de 1970'lerden bu 

yana % 30 ile % 50 arasındaki değişen yıllık fiyat artışları yaşanmaktadır. 

c) Hiperenflasyon 

Bu enflasyon türünde fiyat artışları o denli büyük ve süratlidir ki, fiyat 

artışları gün aşırı ve hatta aynı gün içinde bile yaşanır. Kişiler, satın aldıkları bir 

malı yeniden aynı fiyata satın alma olanağına sahip olamazlar. Yıllık enflasyon 

oranının yüzde binlere yaklaştığı hiperenflasyonda, enflasyon oranı yıllık oranlar 

yerine aylık oranlar olarak hesaplanır. 

3.1.3.1.3 Nedenlerine Göre Enflasyon Türleri 

Bir ekonomide ortaya çıkan sürekli fiyat artışları, çeşitli nedenlerden 

kaynaklanabilir. Enflasyonla mücadelede başarı sağlamanın koşulu, önce 

enflasyonun hangi nedenden kaynaklandığına sağlıklı teşhis koymaktan geçer. 

Ortaya çıkışına neden olan etkenler göz önüne alınarak enflasyon, talep 

enflasyonu ve arz enflasyonu olarak ikiye ayrılır. 

a) Talep Enflasyonu 

Talep enflasyonu, cari fiyatlar genel düzeyinde, üretilen mal ve hizmetlerin 

toplam talebi karşılayamaması durumunda, fiyatların yükselmesidir. 

Talep enflasyonuna neden olan ilk talep şoku, para arzının herhangi bir 

nedenle artması sonucu olabilecektir. Bu nedenlerin en önemlileri arasında 

devletin açık finansman politikası izlemesi, kredi hacminin genişlemesi, gerek 

kişilerin gerek firmaların atıl paralarını dolaşıma arz etmeleri (iddihar çözülmesi), 

ödemeler dengesi fazlalığından kaynaklanan gelir artışları, sayılabilir. 

b) Arz Enflasyonu 

Ücret ve maliyet artışlarının fiyatlar genel düzeyini yükseltmesi ve 

deflasyonist açığın kapatılması için para arzının arttırılması yönünde fiyat 

76

yükselişlerinin sürdürülmesi ve fiyatların artışının yeniden ücret artışını 

kamçılaması sonucu fiyatlar genel düzeyinin tekrar yükselmesine “ücret-fiyat 

sarmalı” ya da “enflasyon helezonu (enflasyon spirali)” denilmektedir. Bu 

enflasyon spiraline arz enflasyonu kaynaklı enflasyon denir. 

Arz enflasyonuna neden olan arz şokları farklı nedenlerden 

kaynaklanabilir ki, bu nedenlere bağlı olarak da maliyet enflasyonu, ithal 

enflasyon ve fiyat enflasyonundan söz edilebilir. 

1) Maliyet enflasyonu (Ücret Enflasyonu); 

Bir ekonomide, üretim faktörleri piyasasında rekabetin bozulması sonucu 

girdi fiyatlarının yükselmesi, maliyetlerin artmasının ve dolayısıyla toplam arzın 

azalmasının (arz şoku) en önemli nedenidir. Sendikaların güçlenmesi sonucunda 

işgücünün verimliliğinin üzerinde ücret alınmasının başarılması halinde, 

maliyetlerin ve dolayısıyla fiyatlar genel düzeyinin yükselmesiyle ortaya çıkan bu 

enflasyona, maliyet enflasyonu ya da ücret enflasyonu denir. 

2) İthal enflasyon; 

Bazı girdilerin ithal edildiği dışa bağımlı ekonomilerde, ülke parasının 

sürekli değer kaybetmesi sonucu ya da başka nedenlerle ithal girdi fiyatlarının 

yükselmesi, maliyetlerin artmasına neden olur. Bu şekilde, ekonominin dışarıya 

bağlı olması nedeniyle ortaya çıkan fiyat artışlarına, ithal enflasyon adı verilir. 

3) Fiyat enflasyonu (Kâr Enflasyonu); 

Piyasaya sürülen malların satış fiyatlarının yükselmesinin bir diğer 

kaynağı, piyasada rekabetin aksaması sonucu firmalar arasındaki anlaşmalardır. 

Açık ya da zımni aralarında anlaşarak, rekabeti ortadan kaldıran firmalar (kartel, 

tröst vb. oluşumlar) fiyatlarını yapay olarak yükseltmeyi başarabilirler. Bu şekilde 

rekabetin ortadan kalkmasıyla kâr marjlarını arttıran firmaların neden olduğu 

enflasyona, fiyat enflasyonu ya da kâr enflasyonu denilmektedir. 

3.1.3.1.4 Gelişmekte Olan Ülkeler ve Yapısal Enflasyon 

Gelişmekte olan ülkelerde enflasyon, yapısal bozukluk nedeniyle, 

gündemden hiç çıkmamaktadır. Bu nitelikteki ülkelerde henüz tam istihdama 

77

erişilmemiş olmasına karşın, yetişmiş işgücü kıtlığı, teknolojik bilgi yetersizliği, 

döviz kıtlığına bağlı ithal girdi (hammadde) yetersizliği vb. nedenlerle talep artışı 

karşısında üretimi arttırmak güçtür. Öte yandan, bütçe gelirlerinin yetersizliği 

nedeniyle, bu grup ülkelerde çoğu kez açık finansman politikasının izlenmesi 

kaçınılmaz olmaktadır. 

Nüfusunun önemli bir kısmının tarım sektöründe yığılmış olduğu bu 

ülkelerde, tarımsal ürünlere uygulanan destekleme fiyatları, politik nedenlerle 

yüksek tutulur. Öte yandan yüksek gıda fiyatları, tarım dışı sektörlerde ücret 

artışlarını uyarır. Böylece, hem yüksek destekleme fiyatı politikası nedeniyle, 

destekleme alımı yapan kuruluşlar aracılığıyla ekonomiye para sürülmesi ve 

dolayısıyla para arzındaki artış, hem de gıda fiyatlarının yükselmesi nedeniyle, 

işçi ücretlerinin ve sınaî ürün fiyatının artışı, bir yandan talep bir yandan arz 

enflasyonlarının birlikte ortaya çıkmasına neden olmaktadır. 

Öte yandan, gelişmekte olan ülkelerde, hızlı kentleşme olgusunun (sahte 

kentleşme) yaşanması, toplumun tüketim kalıplarının değişmesi sonucunu 

doğurur. Bu şekilde bazı mallara olan talebin artmasına karşın, sanayisi henüz 

yeterince gelişmemiş olduğundan, üretimin talebi karşılamakta yetersiz kaldığı bu 

grup ülkelerde, fiyatlar yükselir (talep enflasyonu). 

Görüldüğü gibi, gelişmekte olan ülkelerin yapısından kaynaklanan 

enflasyonist ortam, hem talep hem de arz enflasyonunun ortaya çıkmasına 

neden olmaktadır. 

3.1.3.1.5 Enflasyonun Etkileri 

Eğer bir ekonomide enflasyon tam olarak öngörülemiyorsa, bir başka 

deyişle enflasyon oranı daima, sürpriz niteliği arz ediyorsa, böyle durumlarda 

enflasyonun maliyeti oldukça ağır olur. Üretici ve tüketici kesimi olumsuz yönde 

etkileyen sürpriz enflasyon gelir dağılımını daha adaletsiz hale getirerek sosyal 

huzursuzlukların ortaya çıkması yani enflasyon dönemlerinde zengin daha da 

zenginleşirken, gelirlerini fiyatlardaki artış oranında arttıramayan kesim, giderek 

fakirleşir (satın alma güçleri erozyona uğrar). Zamanla orta sınıf tamamen 

ortadan kalkar. Manevi ve ahlâki değerlerin aşınmasına, yolsuzluk, rüşvet ve 

suçluluk oranının artmasına neden olur. Hatta aile bağları zayıflar, boşanmalar 

78

artar. Bunun yanında aynı zamanda tasarrufların azalmasına, yatırımların hem 

düşmesine hem de üretken olmayan alanlara kaymasına neden olur. Diğer 

yandan dış ödemeler dengesi bozulurken, üretim faktörlerinin üretim alanları 

arasında dağılımında rasyonellikten uzaklaşılır. Sonuç olarak, sürpriz enflasyon 

sosyal tahribatlarının yanında istihdam ve milli gelir üzerinde de olumsuz 

yansımalara neden olur. 

3.1.3.2 Derneklerin Enflasyona Etkileri 

İlk tüketici örgütlerine ABD’de rastlanmaktadır. Sayıları ve etkinlikleri 

giderek artan bu örgütler, temelde satıcı-tüketici arasındaki dengesizliğin 

giderilmesi düşüncesinden kaynaklanır. Günümüzde dağınık yapıdaki tüketici 

kitlesinin çok daha önceden örgütlenmesini tamamlamış satıcılar karşısında, 

sesini duyurabilmesi, güçlü örgütlenmiş olmasına bağlıdır. Bu örgütlerin etkinliği 

de ülkelerin geleneksel yapısı, halkın eğitim ve mali seviyesiyle yakından 

ilişkilidir. 

Batıda, halk katılımını sağlayan ve mali alt yapısı güçlü tüketici örgütleri, 

satıcı üzerinde neredeyse hukuki yaptırımdan daha etkili kamuoyu baskısı 

yaratabilmektedir. Oysa ülkemizde tüketicilerce kurulan dernek ve vakıf 

şeklindeki örgütler, Batıdaki örnekleriyle kıyaslanamayacak derecede zayıftır. 

Dar bir kitleye sıkışmış ulusal tüketici örgütlerinin etkisi, maddi olanaksızlıkların 

da baskısıyla çok sınırlı kalmaktadır. 67 

Öte yandan tüketici derneklerinin, siyasi otoritenin benimseyeceği sosyo- 

ekonomik politikaların tercihinde etkisiz ve işletmeler karşısında itibarsız kalması, 

sonuçta; tüketicinin temsil edilme, görüş bildirme hakkının kullanılamamasına yol 

açmaktadır. Buna karşılık, günümüzde tüketicinin karar alma mekanizmasına 

katılıp temsil edilme hakkını kullanabilmesi için, güçlü tüketici örgütlenmesi 

vazgeçilmez bir şarttır. 

Ancak her ne kadar batıdaki örneklerine göre zayıf olsalar da yinede 

Türkiye’deki tüketici derneklerinin etkinsiz olduğu söylenemez. Bu dernekler 

çeşitli sektörlerde ortaya çıkan fiyat artışlarına yönelik tepkilerini ortaya 

67 (Temel Tüketici Hakları, http www dersimiz com belirligun bilgi asp id 505) 

79

koyabilmekte, sosyal sorumluluk bilinciyle kamuoyu oluşturmaktadırlar. Bazen de 

ortaya çıkan fiyat artışlarını engellemek için dava açmak suretiyle baskı unsuru 

olabilmektedirler. Örneğin Türkiye’de tüketici dernekleri tarafından, köprü ve 

otoyol zamlarına, internet hizmetlerindeki uygulamalardan dolayı mağdur olan 

vatandaşların haklarını alabilmeleri için ve enerji içeceği adı altında satılan 

içeceklerin satışını engellemek v.s. için dava açılmak suretiyle hem yapılan fiyat 

artışlarını engellemek hem de tüketicilerin haklarını korumak çabasıyla 

kamuoyunda baskı oluşturmuşlardır. Bu yönüyle tüketici dernekleri fiyat 

istikrarının korunmasına hizmet etmekle birlikte enflasyonun da yükselmesini 

engellemektedirler. Tüketici derneklerinin etkileri genellikle arz enflasyonuna 

yöneliktir. 

Diğer taraftan arz enflasyonunun nedenleri arasında yer alan maliyet 

enflasyonu (ücret enflasyonu), bir sivil toplum kuruluşu olan sendikaların 

güçlenmesine bağlı olarak artış gösterebilmektedir. Bu noktada karşımıza bir 

çelişki çıkmaktadır. Acaba güçlü bir sivil toplum ve güçlü bir sendikalaşma 

aslında enflasyonun kaynağını oluşturabilir mi? Eğer sivil toplumun gelişmesi 

sendikaların güçlenmesine de sebep olacaksa sivil toplumun gelişmesi 

enflasyonun kaynağı olabilir. Sivil toplumun gelişmesi beraberinde 

sendikalaşmayı güçlendirmez ise enflasyona da kaynak teşkil etmeyecektir 

denilebilir. 

Derneklerin enflasyona etkisine talep enflasyonu açısından bakarsak; 

nedenlerine göre enflasyon çeşitlerinden olan talep enflasyonunu önlemenin 

yollarından biri de arzın arttırılmasıdır. Arzın artırılmasına yönelik olarak 

kullanılabilecek bir unsurda nitelikli iş gücü yetiştirilmesidir. İşsizlikle ilgili bölümde 

de belirtildiği gibi derneklerin işgücünün yetiştirilmesine yönelik faaliyetleri arzın 

artmasını sağlayabilecek ve enflasyonun ortadan kaldırılmasına yönelik dolaylı 

bir etkide bulunabilecektir. 

Yukarıda belirttiğimiz etkilerin boyutunu belirlemek güç olmakla birlikte 

yine de derneklerin enflasyonu önlemeye yönelik faaliyetlerde bulunduğunu 

söylemek doğru olabilir. 

80

3.1.4 EKONOMİK KALKINMA VE DERNEKLER 

Bu bölümde istikrar politikalarının bir diğer unsuru olan kalkınmanın ne 

olduğu ve derneklerin ülkenin kalkınmasındaki rolü ve önemi incelenecektir. 

Konu, ekonomik kalkınma ve büyüme, gelişmekte olan ülkeler ve 

ekonomik kalkınma, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik kalkınmayı engelleyen 

faktörler ve derneklerin ekonomik kalkınmaya etkisi başlıklarında ele alınacaktır. 

3.1.4.1. Ekonomik Kalkınma 

3.1.4.1.1 Ekonomik Kalkınma ve Büyüme 

Öncelikle çoğu kez, birbirleri yerine kullanılan ekonomik büyüme, 

ekonomik gelişme ve kalkınma kavramları aralarındaki ilişki ve farkı belirlememiz 

gerekir. Ancak belirtmek gerekir ki, bu üç kavram da bir ekonomide uzun 

dönemde üretim, istihdam ve milli gelirin artışıyla doğrudan ilişkilidir. Bu 

kavramlar arasında bazı farklar vardır. 

İlk önce, “ekonomik gelişme” ile “ekonomik büyüme” arasındaki farklara 

değinmek gerekir. Ekonomik büyüme, bir ülkede, üretim kapasitesinin, üretimin 

ve dolayısıyla milli gelirin artmasını ifade eder. Bir ülkede kişi başına reel gelir, bir 

yıldan öbürüne artıyorsa, söz konusu ekonominin büyüdüğü kabul edilir. Örneğin 

bir ülkede fert başına düşen milli gelir yılda ortalama % 5,5 artıyorsa, bu rakam o 

ülkenin yıllık büyüme hızını ifade etmektedir. Yıllık büyüme artış oranı, salt nicel 

bir olgudur. Sadece ülkede üretilen mal ve hizmet miktarına paralel olarak, fert 

başına düşen reel milli gelirin, bir yılda ne kadar arttığını gösterir. 

Ekonomik gelişme ise bir ülkede fert başına düşen milli gelirdeki artış 

oranı yanında, aynı zamanda söz konusu ekonominin iktisadi ve sosyo-kültürel 

yapısının da değişmesini içerir. Gelişme, bir ekonomide üretim faktörlerinin 

etkinlik derecesi ile sanayinin, ülke ekonomisi ve ülke ihracatı içindeki payının 

artması gibi ekonomik yapının değişmesi ile ilgili olduğu gibi, aynı zamanda söz 

konusu ülkenin sosyal (doğum artış oranı, kentleşme oranı vb.) ve kültürel 

(okullaşma oranı, sanat faaliyetleri vb.) yapısının iyileşmesi ile de ilgilidir. 

Görüldüğü gibi, büyüme, ülke ekonomisindeki nicel (sayısal) değişmeyi 

ifade ederken, gelişme aynı zamanda söz konusu ekonomide nicel değişmelerin 

81

yanında nitel (yaşam standardını iyileştiren, sayı ile ölçülemeyen) değişmeleri de 

kapsar. Büyüme bir çocuğun boyunun yılda dört santim uzamasına, gelişme ise 

yılda dört santim uzayan çocuğun aynı zamanda, davranış ve yeteneklerinin 

iyileşmesine (bir üst sınıfa geçmesi, daha iyi konuşması, el becerilerinin 

gelişmesi, zekasının, kavrama yeteneğinin gelişmesi, grup oyunlarına daha iyi 

adapte olması vb.) benzetilebilir. 

Özetlemek gerekirse büyüme ekonomideki sayısal artışı, gelişme ise 

sayısal artış yanında, ekonominin sosyo-kültürel yapısının da iyileşmesini 

içermektedir. Ekonomik gelişmesini tamamlamış olan gelişmiş ülkeler için sorun, 

üretim kapasitesinin büyütülmesidir. Bu konu ise, büyüme teorilerinin alanına 

girer. Gelişmekte olan ülkeler için ise sorun, gelişmiş ülkelerin eriştiği milli gelir 

düzeyine erişme sorunu yanında, aynı zamanda ülkenin sosyo-ekonomik ve 

kültürel yapısının iyileştirilmesidir. Ancak, belirtelim ki, gelişme büyüme ile birlikte 

yaşanan bir süreçtir. 

Ekonomik kalkınma ise, gelişme yerine kullanılan bir terimdir. Gelişmiş 

ülkelere, aynı zamanda kalkınmış ülkeler denilmektedir. Geri kalmış ülkelerin 

hedefi, gelişmiş ülkelerin düzeylerine erişmek yani kalkınmak olduğu görüşünden 

hareketle geri kalmış ülkelerin kalkınmış ülkeler düzeyine erişmesini konu alan 

görüşlere kalkınma teorileri denilmektedir. Görüldüğü gibi, kalkınma ile gelişme 

aynı anlamda kullanılan terimlerdir. 

3.1.4.1.2 Gelişmekte Olan Ülkeler ve Ekonomik Kalkınma 

A. Gelişmekte Olan Ülkelerin Özellikleri 

Gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkeleri ayırmakta kullanılan ilk ölçüt, 

kişi başına düşen gelirdir. Bu iki ülke grubu arasında fert başına düşen milli 

gelir yönünden önemli ölçülere varan farklılıklar söz konusudur. 

Ancak, fert başına düşen milli gelir yönünden var olan farklılıklardan öte 

gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasında ekonomik, demografik, 

sosyo-kültürel yönden önemli farklılıklar vardır. 

82

a) Ekonomik Özellikler 

Tarım sektörünün ekonomideki yeri: Gelişmekte olan ülkelerde, tarım 

sektörünün ekonomideki payı ön plandadır. Nüfusun önemli bir kısmı ( % 60 ila 

% 90'ı) tarım sektöründe faaliyette bulunurken, milli gelir içinde en yüksek payı 

tarım sektörü almaktadır. Öte yandan, tarım sektörü, "sığınak sektör" niteliği arz 

etmektedir. Bu sektörde faaliyette bulunanların verimlilikleri çok düşüktür ve 

istihdam edilenlerin bir kısmı gizli işsiz durumundadır. 

Tarımda otokonsomasyona yönelik üretim: Tarımda düşük gelir ve düşük 

verim yanında belirsizliğin çok fazla olması nedeniyle, pazar için üretim yapma 

yerine, tarımcıların kendi tüketimlerine (otokonsomasyon) yönelik üretimi tercih 

ettikleri gözlenmektedir. Böylece tarımcılar hem fiyat değişiklikleri hem de iklim 

koşullarının belirsizliğine karşı kendilerini korumaya çalışmaktadırlar. 

Sanayi sektörü: Sanayi sektörü yeteri kadar gelişmemiştir. Daha çok el 

sanatlarına dayalı geleneksel faaliyetler ön plandadır. 

İhracat: Sanayi sektörünün gelişmemiş olması ve tarımın ekonomi 

içindeki büyük payına paralel olarak, gelişmekte olan ülkelerin ihraç ürünleri 

genellikle tarımsal ürünler, ham maddeler ve madenlerdir. Kredi ve pazarlama 

mekanizmaları çok geri olan bu ülkelerin dünya ticareti içindeki payları çok 

düşüktür. 

İşletme ölçeği: Gerek tarımsal, gerekse sanayi işletmelerinin kullandıkları 

üretim teknolojisinin çok geri olmasından öte, işletme ölçekleri çok küçüktür, aile 

işletmeciliği yaygındır. 

Gelir dağılımında adaletsizlik: Fert başına düşen gelirin çok düşük 

düzeyde olduğu bu ülkelerde, ayrıca gelir dağılımında çok büyük adaletsizlikler 

söz konusudur. 

Toplam harcamalar içinde gıda maddelerinin yüksek payı: Fert başına 

düşen milli gelirin düşük ve gelir dağılımının adaletsizliğinin sonucu olarak, halkın 

tasarruf eğilimi son derece düşüktür. Hatta tasarruf neredeyse sıfırdır. Gıda 

maddeleri için yapılan harcamalar gelirin önemli bir kısmını kapsamaktadır. 

83

Büyük kentlere göç ve konut sorunu: Kırsal kesimden ve küçük kentlerden 

büyük kentlere yönelen yoğun göç sonucunda bir tek büyük kentin ve özellikle de 

başkentin nüfusu hızla artmaktadır. Kırdaki gizli işsizlerin başkente ya da bir iki 

büyük kente göçü ile oluşan bu “sağlıksız kentleşme” olgusuna paralel olarak 

konut yapacak kadar geliri olmayan göçmenler büyük kentlerin etrafında, 

özellikle devlete ait arazilerde izinsiz konut yapmaktadırlar. Bu şekilde mantar 

gibi biten gecekondu mahallelerini önlemek, biraz da politik nedenlerle mümkün 

olamamaktadır. 

b) Demografik Özellikler 

Nüfus artış oranının oldukça yüksek olduğu gelişmekte olan ülkelerde, 

özellikle çocuk ölüm oranının, son derece yüksek olmasına karşın, ortalama 

ömür kısadır. Yetersiz beslenen halka, koruyucu sağlık hizmetleri götürülemediği 

gibi, modern tıp yanında “medikal folk” denilen koca karı ilaçları ile tedavi 

revaçtadır. Öte yandan batıl inançlar yaygındır. 

c) Sosyo-Kültürel Özellikler 

Okuma-yazma bilmeyenlerin oranlarının oldukça yüksek olduğu bu 

ülkelerde, mevcut eğitim kurumları, nüfus artışı karşısında yetersiz kalmaktadır. 

Milli eğitim harcamalarına devlet olanakları yetmemekte, halk fakir ve bilinçsiz 

olduğundan eğitim için gerekli fonların bütçe dışından oluşturulması da mümkün 

olmamaktadır. 

Eğitim olanağı bulamayan çocuklar çok küçük yaşta çalışmaya 

başlamaktadır. Gelir dağılımındaki aşırı adaletsizliğin doğal sonucu olarak, 

sadece fakir ve zenginlerin bulunduğu gelişmekte olan ülkelerde, “orta sınıf” yok 

denilecek kadar cılızdır. 

Eğitimde erkek çocuklarına kız çocuklarından daha fazla şans tanınmakta, 

kadınlar daima toplum içinde geri planda kalmaktadır. 

Nihayet toplum yeniliklere büyük ölçüde kapalıdır. Davranışlarda 

gelenekler ön plandadır. 

84

Faktörler 

3.1.4.1.3 Gelişmekte Olan Ülkelerde İktisadi Kalkınmayı Engelleyen 

Nüfusunun büyük kısmı tarım kesiminde faaliyette bulunan, kapital 

birikiminin yetersiz ve kullanılan teknolojinin geri olduğu gelişmekte olan 

ülkelerde, iktisadi kalkınmayı engelleyen birçok faktör vardır. Bu faktörlerin en 

önemlileri şunlardır. 

a) Hızlı Nüfus Artışı 

Birçok ekonomiste göre, azgelişmişliğin belirlenmesinde en önemli 

kıstaslardan biri olan nüfus sorunu, aynı zamanda bu ülkelerin gelişmesini 

engelleyen faktörler arasında ön sıralarda yer almaktadır. Hızlı nüfus artışına 

sahip olan bu ülkelerde, sağlanan yıllık büyüme hızının bir kısmı, artan nüfus 

tarafından emilmektedir. Yıllık nüfus artış hızının % 2,5 ila % 3 olduğu bu 

ülkelerde, eğer milli gelir nüfus artışından daha hızlı artarsa, kişi başına düşen 

gelirde artış sağlanabilecektir. 

Günümüzde, insani nedenlerle Birleşmiş Milletler Teşkilatı aracılığıyla, 

zengin ülkelerin fakir ülkelere yaptıkları tıbbi yardımlar sonucunda sıtma başta 

olmak üzere birçok hastalığın önlenmesi ve çocuk ölümlerinin azalması olgusuna 

paralel olarak, nüfus artış hızı daha da büyümüştür. Geçmişte birçok Afrika 

ülkesinde henüz çocukken ölenlerin sayısında, zengin ülkelerin yardımı 

nedeniyle azalış sağlanmıştır. Ancak, bu tıbbi yardımlar sayesinde henüz 

çocukken ölümden kurtulma şansını yakalayanlar, bu defa genç yaşta açlıktan 

ölme riski ile yüz yüze gelmişlerdir. Gelişmekte olan ülkelere tıbbi yardımda 

bulunan zengin ülkeler, gıda yardımında aynı duyarlılığı göstermemektedirler. 

Görüldüğü gibi, gelişmekte olan ülkelerin gelişmelerini engelleyen 

sorunların başında hızlı nüfus artışı gelmektedir. Bu ülkelerde, fert başına düşen 

milli geliri artırmanın en kestirme yolu, nüfus artış hızını yavaşlatabilmektir. 

Bunun için de bir yandan halkın kültür düzeyinin yükseltilmesi, öte yandan doğum 

kontrol yöntemleri konusunda bilinçlendirilmesi gerekir. 

Nüfus artışına karşı olmayanların düşüncesine göre, nüfus artışı en önemli 

üretim faktörü olan emek arzının artışı demektir. Öte yandan emek arzının 

85

artması, ekonomideki, mal ve hizmetlere olan talebi artıracaktır. Böylece daha 

hızlı büyüme sağlanacaktır. Bu görüş, bir ekonomide sermaye birikiminin, artan 

emek arzına yetecek düzeye erişmesi ve dolayısıyla emek arzının artması 

sonucunda azalan verimler kanununun işlemeye başlamaması halinde söz 

konusu olacaktır. Ne var ki, gelişmekte olan ülkelerde en kıt faktör sermayedir. 

b) Yetersiz İnsan Kaynakları 

Hızlı nüfus artışına sahip olan ülkelerde, kalkınmayı sınırlayan bir diğer 

önemli etken, mevcut nüfusun eğitim ve kültür düzeyinin çok düşük olmasıdır. 

Sanayileşen ülkelerin sömürgesi olmaktan uzun yıllar kurtulamamış olan bu 

ülkelerde, genellikle tarım ürünleri ve madenlerin ihracatı yabancı aracılar 

tarafından gerçekleştirildiğinden ve aynı zamanda tüm sanayi ürünleri, yine 

yabancı aracılar tarafından ithal edildiğinden, girişimci sınıfın yeşermesi için 

gerekli ortam oluşmamıştır. Girişimcilerden yoksun bu ülkelerde, son derece geri 

olan eğitim sistemi modern teknolojileri transfer edebilecek işgücünü 

yetiştirmekten uzaktır. 

Öte yandan bu ülkelerde düşük gelir, dengesiz beslenmeye neden 

olurken, dengesiz beslenme büyüme ve gelişme geriliğine, büyüme ve gelişme 

geriliği toplumda yeteneksiz ve güçsüz kişilerin artmasına ve düşük verimliliğe, 

düşük verimlilik düşük gelire ve düşük gelir, yeniden dengesiz beslenmeye neden 

olurken, bir çeşit fakirlik kısır döngüsü oluşmaktadır. 

c ) Doğal Kaynakların Yetersizliği: 

A. Smith'den beri, doğal kaynakların elverişsizliği, gelişmeyi sınırlayan 

önemli bir etken olarak gösterilmektedir. Hatta gelişmiş ve gelişmekte olan 

ülkelerin dünya küresindeki konumları göz önüne alındığında, ilginç bir sonuç 

elde edilmektedir. Gelişmiş ülkelerin hemen hemen tamamı (Avustralya dışında) 

kuzey yarımkürede yer alırken gelişmekte olan ülkeler, tropikal bölgelerde yer 

almaktadır. Çünkü tropikal bölgelerdeki toprakların büyük çoğunluğu 

zannedildiğinin aksine, oldukça verimsizdir. Ancak tek tip tarımsal üretime 

(monokültür) elverişlidir. 

Oysa bir ülkede monokültürün gelişmesi için, pazar ekonomisine geçilmiş 

yani ülkenin gelişmiş olması, gerekmektedir. Görüldüğü gibi, doğal kaynaklar 

86

yönünden daha zengin ve çalışma yönünden daha uygun koşullar arz eden 

ılıman iklime sahip kuzey yarım kürede ekonomik gelişme sağlanırken, bu 

olanaklara sahip olmayan güney yarım kürede ekonomik gelişme 

sağlanamamıştır. Güney yarım küredeki geri kalmışlığın altında yatan nedenler 

içinde birinci derecede, doğal kaynakların fakirliği (tarım için elverişsiz iklim, 

yetersiz bitki örtüsü, hayvancılık için yeterli olmayan coğrafi koşullar ve hatta 

yetersiz yer altı kaynakları) gösterilmektedir. 

İktisadi kalkınmanın başlangıç dönemlerinde kalkınmayı sınırlayıcı bir 

etken olan doğal kaynakların elverişsizliği, ekonomisi belirli bir gelişmişlik 

düzeyine erişmiş olan ülkelerde olumsuz özelliğini kaybetmektedir. Bu duruma 

ülkemizde Güneydoğu Anadolu'yu örnek gösterebiliriz. Tarımsal üretim yönünden 

hiç de elverişli olmayan Harran ovasının GAP projesiyle sulama olanaklarına 

kavuşması sonucunda bölgenin sahip olduğu üretim potansiyeli onlarca kat 

artacaktır. Bu da az gelişmişlikten kurtulmada, sermaye birikiminin ne denli 

önemli olduğunu göstermektedir. 

d) Yetersiz Sermaye Birikimi 

Ekonomik kalkınma için son derece etkili olan bir diğer faktör üretim 

esnasında emeğin verimliliğini artıran sermaye mallarıdır. Oysa gelişmekte olan 

ülkelerde, sermaye birikimi yeterince sağlanamamıştır. Çalışan kişi başına düşen 

sermaye mallarının miktarının çok mütevazı olduğu bu ülkelerde, çalışan kişi 

başına verimlilik çok düşüktür. İktisadi kalkınma için her şeyden önce emek 

yoğun üretim teknolojisinden kapital yoğun üretim teknolojisine geçişi sağlayacak 

sermaye birikiminin gerçekleşmesi gerekmektedir. Ancak gelişmekte olan 

ülkelerde sermaye birikimi için gerekli yatırımların kaynağını oluşturan tasarruflar 

yetersiz olduğundan, sermaye birikimini sağlamak mümkün olamamaktadır. 

Emeğin verimliliğini artıran sermaye malları, sosyal sabit sermaye ve özel 

sermaye malları olarak ikiye ayrılır. Her iki grup sermaye mallarının 

çoğaltılmasının güçlükleri şöyledir. 

- Sosyal sabit sermaye; Bir ülkede emeğin verimliliğini artıran sermaye 

mallarının önemli bir kısmı devlet tarafından gerçekleştirilir. Kısaca, yol, köprü, 

baraj, liman, enerji tesisleri, eğitim ve sağlık kurumları v.b. yatırımları kapsayan 

87

sosyal sabit sermayenin miktarının artırılması ve kalitesinin yükselmesi için 

gerekli yatırımların yapılması devletin geleneksel görevleri arasındadır. Ne var ki 

halkın çok fakir olduğu ve nüfusun büyük kısmının tarım sektöründe son derece 

düşük verimlilikle çalıştığı gelişmekte olan ülkelerde, sosyal sabit sermaye 

yatırımları için gerekli kamu gelirlerini oluşturmak mümkün olamamaktadır. Vergi 

gelirlerinin çok düşük olduğu bu grup ülkelerde, devlet, yeni yatırımlar bir yana, 

cari giderlerini sağlayacak kaynakları bile zor bulabilmektedir. 

- Özel sermaye malları (üretken yatırım malları); Üretimde kullanılan her 

türlü makine, alet, bina, taşıt araçları vb. gibi, üretimde emeğin verimini artıran 

mallara, üretken yatırım malları denilmektedir. Bu malların üretimi için, 

işletmelerin yatırım yapması gerekir. Ne var ki, kişi başına düşen gelirin çok 

düşük ve buna paralel olarak tasarruf oranının da aynı derecede düşük olduğu 

gelişmekte olan ülkelerde, özel sektör üretken yatırımlar için gerekli fonları 

bulamaz. Sermaye piyasasının da gelişmediği bu ülkelerde, yeterli sermaye 

birikiminin sağlanamaması nedeniyle, işgücünün verimliliği çok düşüktür. İşgücü 

verimliliğinin düşüklüğü, üretimin ve kişi başına düşen gelirin düşüklüğüne neden 

olurken, tasarrufların artırılamaması sonucunu doğurmaktadır. Sonuç olarak, 

gelişmekte olan ülkelerin fakirliklerinin nedeninin, fakirlik olduğa ortaya 

çıkmaktadır. Fakirliği tasarruf yetersizliğine tasarruf yetersizliğini de fakirliğe 

bağlayan bu görüşe "fakirlik fasit dairesi (yoksulluk kısır döngüsü)" adı 

verilmektedir. Nasıl bir insan elleriyle ayaklarını tutarak kendini havaya 

kaldıramazsa, gelişmekte olan ülkeler de, fakirlik fasit dairesini kıracak yatırımları 

kendi olanaklarıyla gerçekleştiremezler. 

e) Mali Kurumlar 

Gelişmekte olan ülkelerde, kalkınmaya en önemli engelin yatırımlar için 

gerekli sermayenin kaynağını oluşturan tasarrufların yetersizliği olduğunu 

belirttik. Kalkınmaya bir diğer önemli engel de, mevcut tasarrufların yatırıma 

dönüşmesini sağlayacak mali kurumların bu grup ülkelerde yeterince gelişmemiş 

olmasıdır. 

88

Bankacılığın ve sermaye piyasasının yeteri kadar gelişmediği bu ülkelerde 

halk tasarruflarını büyük ölçüde altına ve gayrimenkule yönlendirmek zorunda 

kalmaktadır. 

Halkın tasarruflarını bankalarda değerlendirmemelerinin en önemli 

nedenleri arasında, yüksek enflasyon oranı nedeniyle reel faiz alamama riski ile 

bankalara güvensizlik yatmaktadır. Bankacılık sektörünün yeterince gelişmemiş 

olması ise işletmelerin uzun vadeli kredi temininde güçlüklerle karşılaşılması 

sonucunu doğurmaktadır. Yeterli kredi temin edemeyen işletmeler ise üretken 

kapasiteleri yaratmaya yönelik yatırımlara gidememektedirler. 

Öte yandan, kayıtlı ekonominin yeterince gelişmediği, halkın vergi 

vermektense, vergi toplayan memurlara rüşvet vermeyi yeğlediği bu ülkelerde, 

vergi gelirlerinin düşük olması, ekonomik kalkınma için gerekli kamu fonlarının 

oluşturulmasında önemli bir engel niteliği arz etmektedir. 

f) Kültürel, Sosyal ve Dini Engeller 

Gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik kalkınmaya bir diğer engel, ülkenin 

sosyokültürel yapısı ve hatta dini inançları olabilir. 

Gelişmekte olan ülkelerde, mevcut sanayi faaliyetleri el gücüne dayalı, 

küçük işletmelerdir. Bu toplumlarda belirli mesleklerin belirli ailelerin tekelinde 

olmasından öte, pederşahi aile geleneğinin bir sonucu olarak, erkek evlatlar 

babalarıyla birlikte çalışırlar. Babalarının mesleğini öğrenen ve babalarından 

mesleğin inceliklerini alan gençler, babaları ölene kadar onunla çalışmak 

zorundadırlar. Bu uygulama müteşebbislik ruhunu köreltmekte, kişilerin inisiyatif 

kullanma arzusunu ortadan kaldırmaktadır. Yaşlı babanın hakim olduğu 

işletmelerde büyüme arzusu hissedilmez, yeniliklere iltifat edilmez. Baba, kendi 

babasından öğrendiklerinin devam etmesi yanlısı olur. Böylece tasarruf ve 

yatırım arzusunun geri planda kaldığı bu ülkelerde, kalkınma için gerekli ortam 

oluşamaz. 

Gelişmekte olan toplumlarda, okuma-yazma oranına paralel olarak, kültür 

düzeyi de çok düşüktür. Ekonomik gelişmeye ve yeniliklere karşı olanlar, halkın 

cahilliğinden de yararlanarak, dini kendi menfaatleri doğrultusunda yorumlayıp, 

kalkınmayı engellemeyi başarabilirler. Öte yandan dinin ekonomik kalkınma 

89

üzerindeki etkisini araştıranlardan Alman sosyolog Max Weber protestanlığın 

kapitalizmin gelişmesi üzerindeki olumlu etkisi üzerinde durmuştur. Weber 

Protestanlıktaki "çok çalışıp çok kazanan, ancak az tüketenlerin günahlarından 

arınacağı, aylaklığın ise günah olduğu " inancının, gelişmeyi teşvik edici unsur 

olduğunu öne sürmüştür. 

3.1.4.2 Derneklerin Ekonomik Kalkınmaya Etkisi 

Yeterlilik ve insani kalkınma yaklaşımı ile kalkınma politikalarında odak 

insana ve onun yaşadığı toplumsal, ekonomik çevreye dönmüştür. Bunun 

uygulamadaki yansıması bugün BM, DB, AB gibi aktörlerin uyguladıkları, finanse 

ettikleri, ortaklık kurdukları kalkınma politikalarında eğitim, sağlık, yaşam 

beklentisi gibi kavramlara öncelik vermeleri ve kalkınmayı ekonomik büyümeyle 

birlikte bu üç sütun üzerinden tanımlamalarıdır. Böylelikle kalkınmışlık 

günümüzde sadece ekonomik büyüme veya sanayileşme üzerinden 

anlaşılmamakta, ülkedeki eğitim düzeyi, sağlık koşulları, yaşam beklentisi gibi 

faktörler de kalkınmışlığın bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bunun 

sonucunda kalkınmanın gerçekleştirilmesi için devletin yanında sivil toplum 

kuruluşlarının da sürece dahil edilmesi ihtiyacı hissedilmiştir. Önceden refah 

devletinin tek başına üstlendiği hizmetlerin, kamu sektörü, özel sektör ve sivil 

sektör tarafından ortak bir şekilde gerçekleştirilmesi, devletin ise daha ziyade bu 

kesimlere finansal destek sağlaması ve hizmetlerin düzenlenmesinden sorumlu 

olması yeni yapılanmanın karakteristiğini oluşturmaktadır. Bu sayede sivil toplum 

kuruluşlarının küçük ve işlevsel olmalarından dolayı sahip oldukları esnekliğin 

içselleştirilme imkânı doğmuştur. 68 

Yeni yapılanmada sivil topluma pay biçilmesi ülkemizde de sivil toplumun 

önemli yapı taşlarından biri olan derneklerin bu pastadan pay almasına imkân 

sağlamıştır. Bu kapsamda derneklerin kalkınmaya yönelik olarak çeşitli katkıları 

bulunmaktadır. Öyleyse derneklerin kalkınmaya yönelik olarak yaptıkları 

faaliyetler ve bu faaliyetler çerçevesinde katkıları neler olmaktadır? Sorusunun 

cevaplanması gerekmektedir. 

68 (Küçüktok, Güven, Kalkınma, Sivil Toplum ve Türkiye) 

90

Dernekler kalkınmaya yönelik olarak kültür, sanat, spor, eğitim ve 

araştırma, sağlık, sosyal hizmetler, çevre (doğa ve hayvanları koruma), ekonomik 

sosyal ve toplumsal kalkınmaya yönelik faaliyetlerle, hukuk insan hakları ve 

politikaya yönelik faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu faaliyetlerini gerçekleştirmek 

için sahip oldukları kaynakları tahsis etmek suretiyle sürece katkı 

sağlamaktadırlar. Derneklerin amaçladığı hedeflerine ulaşmak için yaptıkları 

harcama tutarları derneklerin kalkınmaya katkısını ortaya koyacaktır. Şimdi 

derneklerin kalkınmaya yönelik harcamalarını belirleyelim. 

Dernekler Tarafından 2004 Yılında Ekonomik Kalkınmaya Yönelik 


2004 12777 Kültür, Sanat, Spor 365,003,182,899.28 


2004 9486 Sağlık 167,932,300,383.36 

2004 11017 Sosyal Hizmetler 

Çevre (Doğa ve Hayvanları 

277,039,829,317.70 

2004 8824 

Koruma) 8,410,794,872.98 

2004 8695 

Ekonomik Sosyal ve Toplumsal 

Kalkınma 5,220,947,038.88 

2004 8524 Hukuk İnsan Hakları ve Politika 37,143,782,639.30 

Toplam 1,131,493,554,962.85 

TABLO-25 2004 Yılında Dernekler Tarafından Ekonomik Kalkınmaya 


KAYNAK: Dernekler Dairesi Başkanlığı, (25.12.2007) 

Tablo- 25’te 2004 yılında dernekler tarafından yapılan ekonomik 

kalkınmaya yönelik harcamalar görülmektedir. Harcama tutarları bulunan dernek 

sayısının az olmasından dolayı bu veriler kalkınma için yapılan harcama 

toplamını doğru olarak yansıtmayacaktır. Bu nedenle bu verilere sadece 

bilgilendirme amacıyla yer verilmiştir. 

91



2005 59854 Kültür, Sanat, Spor 25,430,098,702.87 


2005 59768 Sağlık 809,771,871.13 


2005 59756 Çevre (Doğa ve Hayvanları Koruma) 

Ekonomik Sosyal ve Toplumsal 

28,061,180.18 

2005 59753 

Kalkınma 67,901,315.74 

2005 59748 Hukuk İnsan Hakları ve Politika 3,963,028.25 

Toplam 29,817,656,276.86 




Tablo- 26’da 2005 yılında dernekler tarafından yapılan ekonomik 

kalkınmaya yönelik harcamalar görülmektedir. Harcama tutarları bulunan dernek 

sayısı yeterli olmasına rağmen 2005 yılında TL uygulaması yerine YTL’ye 

geçilmesinden dolayı veriler olduğundan daha büyük gözükmektedir. Bu nedenle 

bu verilere sadece bilgilendirme amacıyla yer verilmiştir. 



2006 61611 Kültür, Sanat, Spor 270,947,621.34 


2006 61611 Sağlık 43,689,565.68 

2006 61611 Sosyal Hizmetler 74,124,477.07 

2006 61611 Çevre (Doğa ve Hayvanları Koruma) 20,345,922.94 

2006 61611 Ekonomik Sosyal ve Toplumsal Kalkınma 11,038,035.57 

2006 61611 Hukuk İnsan Hakları ve Politika 3,167,814.22 

Toplam 526,255,741.91 




92

Tablo- 27’de 2006 yılında dernekler tarafından yapılan ekonomik 

kalkınmaya yönelik harcamalar görülmektedir. 2006 yılında kalkınmaya yönelik 

olarak dernekler tarafından 526,255,741.91.-YTL’lik harcama yapılmıştır. 2006 

yılında GSMH 575.783,000,000.-YTL’dir. 2006 yılında kalkınmaya yönelik olarak 

dernekler tarafından yapılan harcamaların GSMH’ye oranı % 0,0913’tür. 

Derneklerin amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik harcama kalemleri ayrıntılı 

olarak incelendiğinde ülkemizde kalkınmanın devlet eliyle yapılmasının yanında 

derneklerin de kalkınmaya yönelik harcamalar yaparak sürdürülebilir kalkınmanın 

sağlanmasında söz sahibi olduğunu ve uygulamada yer bulduğunu 

göstermektedir. Bu bağlamda yaptıkları harcamalarla kalkınmanın önünde 

bulunan engelleri de ortadan kaldırma yönünde etkili olmaktadır. 

Kalkınmanın önündeki engellerin hızlı nüfus artışı, yetersiz insan 

kaynakları, doğal kaynakların yetersizliği, yetersiz sermaye birikimi, mali 

kurumlar, kültürel, sosyal ve dini engeller olduğunu belirtmiştik. Dernekler 

tarafından yapılan sağlık, eğitim ve araştırmaya yönelik harcamalar hızlı nüfus 

artışını önlemeye yönelik etkide bulunmaktadır. Eğitim ve araştırma 

harcamalarının diğer bir etkisi de mevcut nüfusun eğitim ve kültür düzeyinin çok 

düşük olmasından dolayı yetersiz insan kaynaklarının neden olduğu kalkınma 

engelini ortadan kaldırmaya yönelik etkisidir. Toplumdaki bireylerin eğitim ve 

kültür düzeyi arttıkça kalkınma da doğru orantılı olarak artacaktır. Bir diğer 

kalkınma engeli olan yetersiz sermaye birikimi üzerinde ise, emeğin verimliliğini 

arttıracak öneriler, projeler ve politikalar geliştirilerek sermeye yetersizliği bertaraf 

edilebilmektedir. Görüldüğü gibi kalkınma önündeki engelleri kaldırmaya yönelik 

belirttiğimiz tüm unsurlar ve derneklerin amaçlarına göre harcamaları bir arada 

düşünüldüğünde derneklerin kalkınmayı sağlama fonksiyonunun varlığını kabul 

etmemiz gerekir. 

SONUÇ 

Dernek, kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve 

ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi 

ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe 

93

sahip kişi topluluklarını ifade etmekle birlikte ülkemizde sivil toplumun önemli bir 

parçasıdır. Sivil toplum ise gönüllülük esasına dayanan, kar amacı gütmeyen, 

genelde bürokratik olmayan esnek bir yapıya sahip olan, karar ve uygulamalarda 

katılımcı yaklaşımı benimseyen örgütlenmelerdir. 

Sivil toplum ve dernekler bugünkü yapılanmasına ulaşıncaya dek çeşitli 

tarihsel süreçlerden geçmiştir. Sivil toplumun batıda ortaya çıkışı 12. yüzyıla 

kadar uzanmakta iken ülkemizde 16. yüzyılın öncesine kadar uzanmaktadır. 

Batıda sivil toplumun ortaya çıkışında ekonomik ilişkiler ön plandayken ülkemizde 

dinsel düşünce yanında loncaların ekonomik yönünden dolayı ekonomik 

ilişkilerde etkili olmuştur. Sivil toplum, ülkemizde devlete uyum sağladığı 

noktalarda bir aktör olarak rol almasından dolayı batıdaki oluşuma göre farklı bir 

gelişim göstermiştir. Batıda, 1789 Fransız devrimi ile insan hakları bildirisi, sanayi 

devrimiyle şekillenen kapitalist düzen, 1929 ekonomik bunalımının neden olduğu 

sosyal refah devletinin gelişmesi, 1970 stagflasyonu ile neoliberal yaklaşımların 

gündeme gelmesi, küreselleşme, yapısal uyumla birlikte büyüme yaklaşımı 

çerçevesinde iktisadi büyümenin devamlılığının sağlanmasının yanında iktisadi 

alanın iyi yönetilmesi sivil toplumun gelişip bugünkü yapısına gelmesinde etkili 

olmuştur. Ülkemizde ise 16. yüzyıl sonrası Osmanlı imparatorluğunda merkezi 

otorite sivil toplumun gelişmesine engel teşkil etmiş, 19. yüzyılla birlikte Osmanlı 

modernleşmesi başlamış hukuk, idare, ekonomi ve eğitim alanlarındaki 

reformlarla sivil toplum alanında canlanma sağlanmıştır. 1923-1946 arasındaki 

Tek Parti Dönemi’nde gerçekleştirilen yapısal reformlar ve programlar her 

yönden baskın olan “merkez” tarafından “çevre”de uygulatılmıştır. O nedenle sivil 

toplum ancak merkeze uyum sağladığı noktalarda bir aktör olarak rol 

oynayabilmiş ve sivil toplum unsurları tehdit olarak algılandığından dolayı 1930’lu 

yıllardan itibaren sivil toplum unsurları tasfiye edilmiştir. 1950 yılında başlayan 

çok partili dönemle sivil toplum unsurları yeniden ortaya çıkarak siyasal partilere 

yönelmişlerdir. Türkiye’deki STK’ların % 56’dan fazlasının 1980 darbesinin 

sonrasında kurulması sivil toplum unsurlarının Türkiye’deki geleneksel 

merkeziyetçi varlık alanına karşı bir varlık alanı oluşturmaya başladığının 

göstergesi olmuştur. Son dönemde de Neoliberal politikalar, 1996 Habitat 

94

konferansı, 1999 Marmara depremi ve AB adaylık süreci sivil toplumun ve 

derneklerin bugünkü yapısına gelmesinde etkili olmuştur. 

Sivil toplumun ve derneklerin ortaya çıkışında ekonomik ilişkilerin rol 

almasının yanında gelişmesi ve bugünkü yapısına gelmesinde ekonomik 

ilişkilerin önemli etkilerinin olması, sivil toplumun ve ülkemizdeki uzantısı olan 

derneklerin ekonomik açıdan incelenmesini gerektirmiştir. Günümüzde sivil 

toplum o kadar büyümüştür ki ekonomide karar birimi olarak kabul edilmeye 

başlanmıştır. 1995 yılında dünyadaki büyüklüğü 7’nci büyük ekonomi olabilecek 

boyuta ulaşmıştır. Dünyadaki istihdamın ise % 4,4’ünü temsil etmiştir. 

Ülkemizde de sivil toplumun uzantısı olan dernekler kar amacı 

gütmemelerine rağmen tüketim ve üretim faaliyetlerinde bulunarak ekonomide 

kendilerine yer bulmuşlardır. Derneklerin 2006 yılında finansal büyüklüğü 

19,159,425,340.60 YTL’dir. 2006 yılında GSMH’nin % 3.32’sine yön vermiştirler. 

Ülkemizde dernekleri de içine alan kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları 

(sivil toplum kuruluşları) 2000’li yıllarla birlikte sıçrama göstermiş ve 2003 yılında 

ekonomide GSMH’nin % 1,0’ne kadar ulaşmıştır. 2006 yılında ise 4.686.121.215 

YTL’lik büyüklük ile GSMH’nin % 0,8’ini temsil etmiştir. Ancak kar amacı 

gütmeyen özel hizmet kuruluşları içerisinde yer alan derneklere ait veriler 

örnekleme usulü ile yaklaşık 2600 derneğe ait olarak belirlenip genelleme 

yapıldığı için derneklerin ekonomideki payını tam olarak yansıtmamaktadır. Bu 

arada 2006 yılında dernek sayısı da 73,480’dir. Bu nedenle derneklere ait verileri 

kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları hesabıyla toplamak suretiyle yeni bir 

hesaplama yaptığımızda kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşlarının 2006 

yılındaki büyüklüğü yaklaşık 9.434.578.254 YTL’ye ulaşmakla birlikte GSMH 

içerisindeki payı % 1.63 olmaktadır. Dernekler ise 2006 yılında 4.748.457.039 

YTL’lik büyüklük ile GSMH’nin % 0.82’sini almışlardır. Bununla birlikte Derneklere 

ait veriler, Derneklerin iktisadi işletmelerini (GSMH içindeki payının 

hesaplanamamasından dolayı) kapsamamaktadır. Derneklere gelir sağlayan 

1251 adet iktisadi işletme olup bu verilerinde tespit edilip eklenmesiyle 

Derneklerin GSMH içerisindeki payı daha da artacaktır. 2006 yılı için kar amacı 

gütmeyen kuruluşların ve derneklerin GSMH içerisindeki payı sanıldığı gibi az 

95

değildir. Bu büyüklüğü ile Türkiye’de kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşları 

ve dernekler, uluslararası alanda yapılan 1995 ve çeşitli yıllara ait kar amacı 

olmayan kuruluşlar karşılaştırmasında ekonomideki payı açısından bazı ülkeleri 

geçmiştir. Ekonomideki payların yıllar itibariyle benzer bir gelişim 

sergilemesinden dolayı 1995 yılına ait çeşitli ülkelerin ekonomideki paylarının 

Türkiye’deki dernekler ve sivil toplum kuruluşlarının ekonomideki paylarıyla 

karşılaştırılmasında sakınca görülmemiştir. Bu ülkeler % 1,4’lük pay ile Slovakya, 

% 0,3’lük pay ile Romanya, % 0,3’lük pay ile Pakistan, % 1,5’lik pay ile Brezilya, 

% 0,6’lık pay ile Hindistan’dır. Dernekler bazında ise 2006 yılına ait % 0,8’lik pay 

ile ekonomide % 0,3’lük payı olan Romanya, % 0,3’lük payı olan Pakistan, % 

0,6’lık payı olan Hindistan gibi ülkelerdeki sivil topluma ait payları dahi geçmiştir. 

Gelişmiş ülkelerdeki NGO’ların payları ise, İtalya’da % 3,1, Fransa’da % 3,8, 

Almanya’da % 4,0, Japonya’da % 5,0, İngiltere’de % 6,8, İspanya’da % 4,0, 

Hollanda’da % 15,5’tir. Gelişmiş ülkelerdeki NGO’ların ülke ekonomilerindeki 

payları, ülkemiz içinde geleceğe yönelik olarak önemli bir potansiyele işaret 

etmektedir. 

Derneklerin ülke ekonomisindeki payına ilişkin göstergelerden bir diğeri de 

istihdam içerisindeki payıdır. Derneklerde istihdam edilen ücretli çalışan personel 

sayısı 2004, 2005, 2006 yıllarında 29.280, 31.197, 29.896 kişidir. Ücretli 

çalışanların toplam istihdam içerisindeki payları ise yıllar itibariyle % 0,13, % 

0,14, % 0,13’tür. Dernekler, faaliyetlerini ücretli personel yanında gönüllü 

personelle de yürütmektedir. Gönüllü çalışanlar, toplam istihdam ve GSMH 

hesaplaması içerisinde yer almamakla birlikte ücretli olarak çalışan personelin 

yerini doldurduğundan dolayı aslında bir katma değer oluşturmaktadır. Bu 

nedenle istihdam hesaplamalarına dahil edilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede 

gönüllü olarak çalışanların sayısı 2004, 2005, 2006 yılları itibariyle 21.793, 

30.631, 27.905 kişidir. Gönüllü çalışanların toplam istihdam içerisindeki payları 

ise yıllar itibariyle % 0,13, % 0,14, % 0,13’lük bir payı temsil edebilecek 

büyüklüğe ulaşmaktadır. Derneklerdeki ücretli ve gönüllü çalışanların toplamı 

2004, 2005, 2006 yıllarında 51.073, 61.828, 57.801 kişidir. Toplam istihdam 

içerisindeki payları ise yıllar itibariyle % 0,23, % 0,28, % 0,25’tir. Bununla birlikte 

96

Derneklere ait veriler, Derneklerin iktisadi işletmelerini (istihdam içindeki payının 

hesaplanamamasından dolayı) kapsamamaktadır. Derneklere gelir sağlayan 

1251 adet iktisadi işletme olup bu verilerinde tespit edilip eklenmesiyle 

Derneklerin istihdam içerisindeki payı daha da artacaktır. Bunun yanında GSMH 

hesaplaması alt kalemlerinden olan kar amacı gütmeyen özel hizmet 

kuruluşlarındaki (sivil toplum) istihdamı belirlememize imkan sağlayan düzenli bir 

veri hesaplaması bulunmamaktadır. Bu kapsamda sadece 2002 yılında bir 

çalışma (genel sanayi sayımı) yapılmış olup, bu çalışmada 16.540 kişinin 

derneklerde çalıştığı görülmektedir. 16.540 çalışan 8.710 adet derneğe aittir. 

Ancak 2002 yılında 79.056 tane dernek faaliyet göstermektedir. Bu da istihdam 

miktarı belirlenen çok az derneğin olduğunu göstermektedir. 2002 yılında 

derneklerde istihdam edilenlerin, kar amacı gütmeyen özel hizmet kuruluşlarında 

istihdam edilen 35.262 kişilik istihdam içerisindeki payı % 46.90 gibi önemli bir 

büyüklüğe ulaşmaktadır. Dernekler, sivil toplum içerisinde önemli bir istihdam 

kaynağı olarak gözükmesine rağmen Türkiye’deki toplam istihdam içerisinde 

gerek sayı gerekse pay olarak düşük kalmıştır. Derneklerin istihdam 

büyüklüğünü, uluslararası alanda yapılan 1995 ve çeşitli yıllara ait kar amacı 

olmayan kuruluşların istihdam verileri ile karşılaştırdığımızda pek çok ülkenin 

gerisinde kalmıştır. NGO’larda çalışanların ekonomideki payları; Brezilya’da % 

1,6, Macaristan’da % 1,1, Hindistan’da % 1,4, Pakistan’da % 1,0, Meksika’da % 

0,4, Romanya’da % 0,8, Slovakya’da % 0,8’dir. Gelişmiş ülke NGO’larında 

çalışanların ekonomideki payları; Amerika’da % 9,8, İngiltere’de % 8,5, 

Hollanda’da % 14,4, Almanya’da % 5,9, Fransa’da % 7,6, Belçika’da % 10,9, 

Japonya’da % 4,2’dir. Gelişmiş ülkelerdeki NGO’ların ülke ekonomilerindeki 

istihdam içerisindeki payları, ülkemiz içinde geleceğe yönelik olarak önemli bir 

potansiyele işaret etmektedir. 

Derneklerin ekonomideki payının artması ekonomi içerisindeki öneminin 

de artmasına neden olacaktır. Derneklerin ekonomideki önemi aynı zamanda 

istikrar politikaları üzerindeki etkilerine bağlıdır. Ekonomideki istikrar politikaları 

olan gelir dağılımının iyileştirilmesi ile yoksulluğun azaltılması, tam istihdam 

sağlanması ve işsizliğin önlenmesi, fiyat istikrarının sağlanması ve ekonomik 

97

kalkınmanın gerçekleştirilmesine yönelik derneklerin etkileri derneklerin 

ekonomideki önemine vurgu yapmaktadır. Derneklerin gelir dağılımının 

sağlanarak yoksulluğun azaltılmasına yönelik olarak yaptıkları harcamalar 2006 

yılında 392.095.384 YTL’dir. Devletin sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları 

vasıtasıyla 2006 yılında yaptığı harcamalar 1.389.547.995 YTL’dir. Derneklerin 

gelir dağılımının düzeltilmesine yönelik olarak yaptığı harcamaların, Devletin 

sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları vasıtasıyla yaptığı harcamalara oranı 

% 28.21’dir. Yani dernekler, Devletin gelir dağılımının düzeltilmesi ve yoksulluğun 

azaltılmasına yönelik yapması gereken harcamaların % 28.21’lik bir kısmını 

gerçekleştirmektedir. 

Bir diğer istikrar politikası unsuru olan tam istihdamın sağlanmasına 

dernekler personel istihdam ederek katkıda bulunmaktadır. Derneklerin, 

istihdama yönelik yaptığı diğer bir katkı mesleki eğitime yönelik faaliyetleridir. Bu 

çerçevede 2006 yılında 102,942,305.09 YTL’lik harcama yapılmıştır. Ayrıca 

işsizliği önlemek ve mesleki eğitim politikasının işlevselliği arttırmak ve 

desteklemek için Avrupa Birliği (AB) fonlarından Leonardo da Vinci (2000–2006, 

Meslek İçi Eğitim) programı önemli bir işlev üstlenmekte ve ülkemizdeki birçok 

kurum ve kuruluşa proje karşılığı fon sağlamaktadır. Bu kuruluşlar arasında kar 

amacı gütmeyen birlikler ve dernekler de bulunmaktadır. Bu program 

çerçevesinde, 2002 yılında Türkiye'ye sağlanan AB mali yardımları 200 milyon 

Euro'ya ulaşmıştır. 

İstikrar politikalarından fiyat istikrarının sağlanması yani enflasyonun 

önlenmesine yönelik olarak dernekler bazı etkilerde bulunmaktadır. Batıda, halk 

katılımını sağlayan ve mali alt yapısı güçlü tüketici örgütleri, satıcı üzerinde 

neredeyse hukuki yaptırımdan daha etkili kamuoyu baskısı yaratabilmektedir. 

Oysa ülkemizde tüketicilerce kurulan dernek ve vakıf şeklindeki örgütler, Batıdaki 

örneklerine göre daha zayıftır. Dernekler çeşitli sektörlerde ortaya çıkan fiyat 

artışlarına yönelik tepkilerini ortaya koyabilmekte, sosyal sorumluluk bilinciyle 

kamuoyu oluşturmaktadırlar. Bazen de ortaya çıkan fiyat artışlarını engellemek 

için dava açmak suretiyle baskı unsuru olabilmektedirler. Bu şekilde dernekler 

fiyat artışlarını kontrol altında tutma fonksiyonu icra edebilmektedirler. Diğer 

98

taraftan talep enflasyonunu önlemenin yollarından biri de arzın arttırılmasıdır. 

Arzın artırılmasına yönelik olarak kullanılabilecek bir unsurda nitelikli iş gücü 

yetiştirilmesidir. Derneklerin istihdamı arttırmaya yönelik fonksiyonu talep 

enflasyonunu önlemeye yardımcı olmaktadır. 

İstikrar politikalarından sonuncusu olan ekonomik kalkınmanın 

sağlanmasına derneklerin çeşitli etkileri bulunmaktadır. Dernekler kültür, sanat, 

spor, eğitim ve araştırma, sağlık, sosyal hizmetler, çevre, ekonomik sosyal ve 

toplumsal kalkınmaya yönelik faaliyetler ile hukuk, insan hakları ve politikaya 

yönelik faaliyetleriyle ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaktadırlar. Bu kapsamda 

dernekler tarafından 2006 yılında yapılan harcama toplamı 526.255.741,91 

YTL’dir. Yani dernekler devletin ekonomik kalkınmaya yönelik olarak yapması 

gereken 526,255,741.91 YTL’lik harcama tutarını karşılayarak kalkınmaya olumlu 

katkıda bulunmaktadır. 

Son olarak derneklerin ülkemizde hala gelişme aşamasında olduğu 

söylenebilir. Ancak derneklerin, ekonomideki payının artmasına bağlı olarak 

ekonomik alanda ve buna bağlı olarak istikrar politikaları üzerinde etkileri 

artacaktır. Ekonomik alandaki payın artması demokrasi ve çeşitli alanlarda da 

etkinliğinin artmasına imkân sağlayacaktır. 

99

KAYNAKLAR 

- ACI, Dr. Esra Yüksel; (2005), Küreselleşme Olgusu ve STK' lar. 

- AKŞİT, Bahattin; (http://www.Kbam.metu.edu.tr/published/toplumsal kalkinma 

gelimse nufus.pdf). 

- AKTAN, Coşkun Can; (2002), Yoksulluk Sorununun Nedenleri ve Yoksullukla 

Mücadele Stratejileri. 

- Avrupa Birliği Projeleri, Mali ve Teknik Yardımlar (http://www.tsrsb. 

org.tr/tsrsb/AB+ve+uyum/AvrupaBirligi/ABProjeMaliVeTeknik Yardimlari/);. 

- ÇEPEL, Zuhal Ünalp; (2006), Ab Sivil Toplum Diyaloğu' Ve Türkiye: 

Demokratikleşme Bağlamında Sorunlar Ve Beklentiler, 

(http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php? İd =106) 

- DİNLER, Zeynel; (2001), İktisada Giriş, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. 

- GÖKBUNAR, Ramazan, ERDAL Adnan; Kamu Sektörünün Yeniden 

Yapılandırılmasında Üçüncü Sektörün Rolü, www.canaktan.org/politika/anti_ 

leviathan/ diger-yazilar/gokbunar-ucuncusektor.pdf. 

- KARAGÜL, Dr. Soner; (2007), Küresel Bir Aktör Olarak Uluslararası Sivil 

Toplum Kuruluşları. 

- Karar Birimleri, (http://www.ekodialog.com/Konular/ekonomide_karar_ birimleri. 

html,) (26.01.2008). 

- KÜÇÜKTOK, Güven; Kalkınma, Sivil Toplum ve Türkiye, sivil toplum dergisi 

yıl:3 sayı :11 (Temmuz- Eylül 2005). 

- MAZLUM, Ahmet; (Aralık 2000), Sivil Toplumun Dünü Ve Bugünü, Cumhuriyet 

üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 24. 

- Milli Hesaplar İle İlgili Değişkenlerin Tanımları, (http://www.die.gov.tr/sozluk/ 

milhest.htm), (21.01.2008). 

- Non Comparative Sector, (http://www.jhu.edu/~cnp/research/country.html), 

(11.09.2007) 

- ÖNDER, Mehmet; (2006), Türkiye, AB Hibe Fonlarından Yeterince 

Yararlanmıyor. 

- SALAMON, Lester M.; SOKOLOWSKİ, S. Wojciech; LİST, Regina; (2003) 

Global Civil Society An Overview. 

100

- Sivil Toplum İş Başında (http://www.stgm.org.tr/docs/ 1123447144 

ABKomisyonuSTK_arastrimasi.doc,) (07.08.2005),. 

- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunu Yardımları, 

(http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=93), (14.01.2008). 

- TEKELI, İlhan; Kent Yoksulluğu Ve Modernite'nin Bu Soruna Yaklaşım 

Seçenekleri Üzerine, (www.planlama.org). 

- Temel Tüketici Hakları, (http://www.dersimiz.com.belirligun.bilgi.asp.id.505); 

(10.01.2008). 

- TÜRK, İsmail; (2001), Maliye Politikası, Turhan Kitapevi, Ankara. 

- ÜNSALAN, Çetin; İstihdamın Anahtarı Mesleki Eğitim, (06.01.2008) 

- YIKILMAZ, Necla; NGO, (www.sav.org.tr/ngo.htm - 24k). 

101

DERNEKLERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?