a Küreselleşme ve Kadın - İnönü Üniversitesi

“Toplumsal Cinsiyet”ten
“Çoklu Kesişen Farklılıklar”a Küreselleşme ve Kadın
Ahmet Karadağ *
Sıla Sabancılar **
Özet
Sosyal ve siyasal bağlamlarda tarih birçok kez ihlal edici oluşumlara tanıklık etmiştir. Bu ihlal
edici oluşumlar kapsamlı değişim süreçleri olarak da görülebilir. Modernleşme, kendinden önceki
sosyal ve siyasal yapılar açısından ne kadar ihlal edici bir oluşum idiyse, küreselleşme de en az o
kadar ihlal edici bir oluşumdur. Aklımıza gelebilecek hemen her alan küreselleşmeden şu ya da bu
biçimde etkilenmiş, değişmiş ve dönüşmüştür. Bu alanlardan biri de kadın konusudur. Toplumsal
cinsiyet kavramı çerçevesinde kadın hareketi üç dalga biçiminde gelişmiştir. 18. yüzyılın sonlarından
başlayarak 20. yüzyılın ortalarına kadar devam eden birinci dalga, rasyonel, eşitlikçi ve nicel bir
karakter taşımıştır. 20. yüzyılın ortalarında başlayan ikinci dalga kadın hareketi, iki farklı yönde
gelişmiştir: kültürel feminizm olarak adlandırılan farklılıkçılar ve farklılıkları marjinalleştirerek
eşitliğe vurgu yapanlar. Küreselleşme süreciyle birlikte ortaya çıkan yeni kadın hareketinin baskın
niteliği ise çoklu kesişen farklılıklara yaptığı vurgudur. Bu çalışmada kadın hareketinin üçüncü
dalgasındaki değişimin nedenleri, hareketin baskın niteliğinin anlamı ve bu dönüşümün sonuçları
incelenecektir. Teorik olarak yapılacak çalışma, tarihsel bağlamda ele alınacak; konu, yapısal ve
analitik çözümlemelere tabi tutulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal Cinsiyet, Küreselleşme, Kadın
Globalization and Woman
From “Gender to Multiple Intersecting Differences”
Abstract
In the social and political context history witness the abusive formations. This abusive
formations can be seen as a comprehensive tranformation period. Like modernization also
globalization is abusive formation on previous social and political structure. Almost all field that come
to mind has effected, changed and converted from globalization in this or that levels. One of the fields
* Doç. Dr., İnönü Üniversitesi, İİBF, Uluslararası İlişkiler Bölümü, e-posta: karadag.ahmet@inonu.edu.tr
** Öğr. Gör., Bitlis Eren Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, e-posta: ssabancilar@beu.edu.tr
90

is women subject. The women's movement has developed in three wave within the framework of the
concept of gender. First wave that has started with the end of 18. century and contunied to mid of the
20. century, beared rational, equitable and quantitative character. The second wave of the women's
movement that has srarted with mid of the 20. century has developed with two different path:
supporter of cultural feminism and the different marginal group who emphasizing equality. The
dominant quality of the women's movement that has emerged with the globalization process is the
emphasizing to multiple intersecting differences. In this study the causes of change of the third wave
of the women's movement, the meaning of dominant quality of the movement and the results of this
transformation will be analyze. This work will be done theoritically, discussed in historical context;
subject will be analyzed to structural and analytical aspects.
Keywords: Gender, globalization, woman.
Giriş
Dünya nüfusunun yarısını oluşturan kadınlar ile erkekler arasındaki eşitsizlik
günümüzde de varlığını keskin biçimde sürdürmektedir. 12 Mart 2012 tarihi itibariyle bu
keskin eşitsizliğe ilişkin bazı veriler şöyledir: Okuma-yazma oranları açısından
değerlendirildiğinde 837 milyon okuma yazma bilmeyen kişinin 2/3‟ü kadınlardır; dünyada
açlık sınırının altında yaşayanların 2/3‟ü yine kadınlardan oluşmaktadır. Parlamentolarda
36294 erkeğe karşılık 7293 kadın yer almaktadır. Kadınlar iş saatlerinin yüzde 66‟sını
doldurmalarına rağmen dünya gelirinin yüzde 10‟una ve mülkiyetlerin de yüzde 1‟ine
sahiptir. Dünya genelindeki oranlar incelendiğinde kadın statüsünde iç açıcı tablolarla
karşılaşamıyoruz. Bütün bunların yanı sıra aile içi şiddet, cinsel istismar, ataerkil geleneksel
baskı gibi sorunlar da devam etmektedir. Bu bağlamda kadının kendini var etme
mücadelesinin sonuna geldiği savunulamaz.
Bu eşitsizliği aşabilmek amacıyla başlayan kadın hareketi önce kadın kimliğinden
bağımsız olarak eşit haklar için mücadele vermiştir. Bu mücadelenin ataerkil yapıda herhangi
bir değişikliğe yol açmamış olması, mücadeleyi eşitlikçilikten farklılığa taşımıştır.
Modernitenin temel kabullerinin tartışılmaya başlandığı geç modern zamanlarda küreselleşme
ve çok kültürlülüğün kadın hareketi üzerinde değiştirici etkileri yaşanmıştır. Böylece
toplumsal cinsiyet bağlamında kadınların konumlarının sorunsallaştırılmasıyla başlayan
hareket yeni bir aşamaya evirilmiştir. Çalışmada küreselleşme sürecinin kadın hareketi
91

üzerindeki etkisi ve bu etkinin kadın hareketine olumlu ve olumsuz yansımaları incelenmiştir.
Bu bağlamda ilk olarak küreselleşme öncesi kadın konusu ele alınmıştır. Küreselleşme
sürecine ilişkin açıklamalardan sonra bu sürecin kadın hareketine getirdiği yeni tarz ve bu
tarzın kadın hareketine olumlu ve olumsuz yansımaları ele alınmıştır. Çalışma analitik
değerlendirmelerle teorik düzeyde yapılmıştır.
Küreselleşme Öncesi Kadın
Kadın hareketi açısından küreselleşme öncesi dönem, geleneksel dönem ve modern
dönem olarak ikiye ayrılabilir. Tarihin ilk dönemlerinde eşit olan cinsiyetler, üretim sürecinde
etkili olamaya ve üretim araçları üzerinde mülkiyet hakları kazanmaya başladıktan sonra
kadın ikinci planda kalmaya başlamıştır. Kadın-erkek eşitsizliğinin temeli yaradılış olarak
belirlenmiş ve kadın özel alanda konumlandırılmıştır. Bu durum aile kurumu, din, siyaset ve
toplum nezdinde meşrulaştırılmıştır. İlkçağda cinsiyetinin zayıflığından, erkeklerle aynı
eğitimi almamasından ve yaradılıştan ötürü erkeğe bağımlı olması gerektiğine inanılan kadın
(Sautet, 1998: 53-87); ortaçağda kilise ve dinin boyunduruğu altında cadı olarak anılmış ve
yasalarla kamusal alandan dışlanmıştır. Dolayısıyla, geleneksel dönemde dinsel, tarihsel ve
toplumsal değerlerle desteklenen ataerkil yapı toplumsal cinsiyetçiliği belirlemiştir. Kadın,
toplumsal işbölümü ve üretim araçlarının erkeğin eline geçmesiyle beraber, üreme özelliği
olan ve güçsüz, zayıf nitelikleriyle tanımlanan toplumsal konuma sahip olmuştur.
Modern dönemde kadınların bedensel farklılıklarından soyutlanarak Aydınlanma
düşüncesi çerçevesinde evrensel rasyonellik ve ahlak anlayışına bağlı olması için çaba
harcanmıştır. Aydınlanma, modernite ve pozitivizm üçgeninde kadın erkek ayrımı
yapılmaksızın evrensel insana vurgu yapılmıştır. Bunun yolu da eşit vatandaşlıktan geçtiği
için kadınların da erkeklerle aynı hak ve özgürlüklere sahip eşit vatandaş olmaları için
mücadele yapılmıştır. Önemli olan kadın, Afrikalı ya da Yahudi olmak değil, önemli olan
herkesin insan olmasıdır biçiminde özetlenecek olan birinci dalga feminizm, liberal
evrensellik temelinde gelişmiştir (Phillips, 1995: 74). Evrensellik, bir grubun bütün üyelerini
ilgilendiren, kişi ve yerden bağımsız olarak dünyanın her yerinde aynı kabul edilip uygulanan
durumları, yapıları ve özellikleri niteler. Modern dönemde her bir insanın doğal eğilimleri,
tüm insanların doğal eğilimi olarak görülmüştür. Devlete mensup tekil sıfatıyla yurttaş, etik
açıdan devletle ilişkilendirilmiş, ama insan olmak bakımından bireysel insan varlığı, etik
olarak insan varlığının geneliyle ilişkilendirilmemiştir (Karadağ, 2006: 54).
92

Çalışma yaşamında cinsiyet ayırımına son verilmesi, eşit işe eşit ücret ödenmesi,
eğitimsel esneklik, çalışan kadınların çocukları için ücretsiz bakım, aile sorumluluklarının
eşit şekilde paylaşılması, kürtajın yasallaştırılması, cinsel sömürünün sona erdirilmesi,
cinsiyete göre rol benimsetilmesinin durdurulması (Yeşilorman, 2001: 278) birinci dalga
kadın hareketinin genel talepleri arasında yer alır.
Aydınlanma düşüncesinin etkili olduğu birinci dalga feminizmde dönemin yükselen
eğilimlerinin etkisi gözlenmektedir. Bu dönemin temel özelliğini Donovan (2010: 27-8) şu
şekilde ifade etmektedir: Akla inanç, kadının ve erkeğin ruhları ile akılcı yeteneklerinin aynı
olduğu inancı, toplumsal değişim ve dönüşümde eğitime yüklenen misyon ve bireylerin diğer
bireylerden ayrı olarak gerçeği arayan, akılcı ve bağımsız bir aktör olarak hareket eden,
haysiyeti bağımsızlığına bağlı olan yalnız bir varlık olduğu görüşüdür.
Erkeklerle eşit olma ve siyasal temsil hakkı talepleriyle öne çıkan birinci dalga
feminizm önemli sonuçlar yarattı. 18. yüzyılda başlayan kadın hareketi dünya genelinde
Anayasacılık hareketleri ile birleşince Avrupa‟da 3k (Kirche, Küche, Kinder yani kilise,
mutfak, çocuk) olarak ifade edilen üçlemenin dışında kadın, varlığını sosyal hayatta da
göstermeye başladı. (Konan, 2011: 159). Eğitim, istihdam ve siyasal katılım konularında,
modern öncesi dönemle karşılaştırıldığında, kadınlar açısından önemli kazanımlar elde edildi.
Böylece modern öncesi dönemde cinsiyet ayrımcılığının bir sonucu olarak özel alanla
özdeşleştirilen kadın kamusal alana da katılmaya başlamıştı. Ancak birinci dalga feminizm,
önemli başarılarının yanı sıra cinsiyet ayrımcılığını özsel olarak değiştirmekte başarısız oldu.
Özellikle siyasal temsil konusunda erkekleri seçmek için seçmenleştirilen kadın, psiko-sosyal
alanda ise erkek modeliyle özdeşleşerek erkek egemen kamusal yaşamı güçlendirdi.
Kadınlara, verili ataerkil düzende erkek değerlerinde bir eşitlik sağlandığından, kadınlar,
iktidara ilişkin özgün davranışlarını ortaya çıkarmak yerine, erkek değerlerini yeniden
ürettiler (Yaraman, 1999: 12- 24).
20. yüzyılın ikinci yarısında başlayan ikinci dalga feminist hareket iki farklı biçimde
gelişmiştir: eşitlikçi feminizm ve farklılıkçı (kültürel) feminizm. Eşitlikçi feminizme göre,
toplumsal cinsiyet farklılıkları erkek hegemonyası eliyle yapılmakta ve bu farklılıklar kadının
ikincilleştirilmesinde bir araç olarak kullanılmaktadır (Altuntaş, 2008: 50). Farklılıklara
vurgu, geleneksel dönemdeki kadının toplumsal konumlandırılmasında kullanılan
argümanlarla ilişkili görülerek reddedilmektedir. Zira, farklılıklara vurgu, ataerkil düzenin
93

askın rollerini güçlendirecek ve kadın açısından olumsuz sonuçlar doğuracaktır. Dolayısıyla
kadın bakış açısından yapılması gereken farklılıkların marjinalleştirilmesi, eşitliğin
vurgulanarak öne çıkartılmasıdır. Liberal, Marksist ve radikal feminizm, kadın erkek eşitliğini
sağlayabilme arayışının farklı yolları olarak görülebilir.
Liberal feminizm, kadınların cinsiyetlerinden dolayı haksızlığa uğradıklarına inanır,
eşit işe eşit ücret, eşit insan hakları, eğitimde fırsat eşitliği, siyasal sürece katılım konularıyla
ilgilenmesine rağmen cinsiyet eşitsizliğinin kökenini sorgulamaz (Ramazanoğlu; Berktay,
1998: 29).
20. yüzyılda etkili olan Marksizm, feminist hareket içinde de kendine yer edinmiştir.
Ancak Marksizm‟in sınıf temelli ve alt yapının üst yapıyı belirlediği tezi, feminist
mücadelenin kapitalizmle savaşarak başarıya ulaşacağı yönünde bir inançla gelişmiştir. Bu
bağlamda kadını sömüren şey kapitalizm olarak belirlenmiş ve sosyalist devrimle bu
sömürünün ortadan kalkacağına inanılmıştır. Kapitalizm erkeği kamusal alanda, kadını da
özel alanda konumlandırdığı için kadının kurtuluşu kamusal alandaki varlığına bağlıdır
(Yüksel, 2003: 77).
Kadın emeğinin ev işlerinde yabancılaştırılması, daha düşük ücretle artı değerin
yaratılması ve „işçi stoğu‟ olarak görülmeleri de yine Marksizm‟in açıklamaları içinde
bulunabilir. Bu noktada devletin siyasal gücü ile kadın ve erkek cinsiyetini belirlediği tezi de
unutulmamalıdır (Heywood, 2007: 308).
Radikal feminist hareket, feminist hareketin önemli bir yönünü oluşturmaktadır.
1960‟ların sol havası içinde gerçekleşmiştir. Radikal feminizm, toplum hayatında etkin olan
erkek egemen aklı ve ataerkil yaşamı reddetmekte; Batı kültürünün erkeksi değerlere, kadının
dışta bırakılmasına dayandığına, doğurganlık ve cinsiyetin denetlenmesi yoluyla kadınların
baskı altına alınmasında yine ataerkilliğin önemli olduğuna dikkat çekmektedir (Güriz, 1997:
63). Radikal feminizm genel olarak, toplumsal ilişkilerin tümüne etki eden erkek egemen akıl
ile mücadele etmektedir. Bu bağlamda erkek egemen aklı politik bulmaktadır. Çünkü kadın-
erkek ilişkilerinde bir cinsin diğer cins karşısında eziliyor olmasında siyasal bir yön olduğuna
inanmaktadır.
Radikal feminist slogan olan “kişisel olan siyasaldır” düşüncesi, kadınların kendi
yaşamlarını erkek egemenliği altındaki toplumlarda yaşanan ortak deneyimin bir parçası
olarak görüp anlamlandırmalarını sağlamıştır. Ayrıca cinsel tecavüz ve erkek şiddetinin diğer
94

içimlerinin kamusal siyasal olaylara dönüştürülmesine yol açarak erkek egemen dünyada
kadınları evrensel olarak ezilen kız kardeş tanımlamasına katmıştır (Ramazanoğlu, 1998: 31-
2).
1960‟ların sonlarından itibaren gelişen kültürel feminizm kadın hareketini siyasal
değişimin ötesine taşıyarak kültürel dönüşümü amaçlamıştır. Siyasal eşitsizlikler üzerinde
yoğunlaşan liberal feminizm, siyasal eşitliği sağlamaya çalışırken, toplumsal ve ekonomik
eşitsizlikleri göz ardı etmiştir. Liberalizmin homojenleştirici eşitliğine karşı çıkan kültürel
feminizm, gerçek bir siyasal etki oluşturmaksızın kadınların biçimsel siyasal eşitliğe
ulaşmasının fazla önemsenmemesi gerektiğini ileri sürmüştür (Altuntaş, 2008: 51). Çünkü
seçilen kadın sayısındaki artış, kadınların temsil düzeyinin artması anlamına gelmez.
Kadınların temsilinden gerçekten söz edilebilmesi için kadınların kendi politikalarını ya da
çıkarlarını bizzat kendilerinin şekillendirebilmelerine imkan veren mekanizmaların
oluşturulması gerekir (Phillips, 1995: 31). Kültürel feminizmde temel amaç, kadının
toplumsal cinsiyet farklılıklarının tanınması ve kadının bir değer olarak yükseltilmesidir.
Küreselleşme
Küreselleşme, 20. yüzyılın fenomen değerlerinden biridir. Özellikle bilişim
teknolojilerinin gelişmesi, bilginin hızlı ve kolay erişilebilir olması dünya üzerinde
ekonomiden, siyasete ve toplumsal değerlere kadar birçok alanın belirleyicisi olmuştur.
Ekonomik ve ticari ilişkilerin yaygınlaşması bu sürecin doğmasında etkili olmuştur.
Günümüzde yaşanan küreselleşme modernliğin sonucudur ve modernlik ne kadar insanlığın
kaderiyse küreselleşme de o kadar kaçınılmazdır (Özyurt, 2005: 24).
Küreselleşme, zaman-mekan sıkışması, karşılıklı bağımlılığın hızlanması, daralan bir
dünya, küresel bütünleşme, bölgeler arası güç ilişkilerinin tekrar biçimlenmesi, küresel
dünyanın bilincinde olmak şeklinde farklı tanımlamalarla açıklanmaktadır (Held, McGrew,
2008: 10). Yenidünya düzeninin üç karakteristiğinden biri olan küreselleşme, dünyanın tek ve
bütünleşmiş bir pazara dönüşümünü de ifade etmektedir (Şaylan, 1995: 136).
Küreselleşme bir süreçtir. Bu süreç ekonomi, siyaset, ekoloji ve sivil toplum
alanındaki oluşumların yan yana ancak birbirine indirgenemeyen var oluşunu içermektedir.
Artık egemen ulus devletlerin değil, ulus aşırı aktörlerin bu var oluşu yönlendirmesidir
(Sarıbay, 2008: 236). Küresel süreç, dünya üzerindeki toplumsal bağlılıkları ve mübadeleleri
95

meydana getiren, çoğaltan, yaygınlaştıran toplumsal süreçlerin çok boyutlu kümesidir (Steger,
2006: 31).
Küreselleşme olgusu dünyayı birbirine yaklaştırarak küçültmekte, ekonomik ve siyasal
bütünleşmelerle devletleri küçülmeye zorlamakta, bölgeselleşmeyi, yerelleşmeyi ve karşılıklı
bağımlılık ilişkisini desteklemektedir. Küreselleşmenin bireye vurgu yapan ve evrensel
değerleri yükseltme çabaları beraberinde bir bölünmüşlük de yaratmaktadır. Çünkü
küreselleşme ulus devletin gücünü zayıflatırken yeni kimliklerin ortaya çıkmasını
sağlamaktadır.
Yeni kimliklerin ortaya çıkma süreci kapitalist iktidar ilişkilerinin anomileşmesi
sonucunda ortaya çıkan siyasal olanla olmayan arasında ayrım yapmanın anlamının ve
olanağının kalmadığı, bundan dolayı siyasal akıl yürütmenin mümkün olmadığı ve siyasal
muhalefetin üzerinde yükseleceği evrensel nitelikte kamusal mekanların algılanmasını
zorlaştıran bir kimlik krizine de işaret eder (Turan, 2011: 215.
Küreselleşme Sürecinde Kadın
Modern toplumlarda belirlenen birey kimliği vatandaşlıkla ilişkilendirilir. Evrensel
değerler, sınırları çizilmiş doğrular ve tanımlamalar bireyler açısından çeşitlilik göstermeyen
kimliklerin varlığına işaret etmiştir. Ancak postmodern süreçle gelişen belirsizlik, muğlaklık,
evrensel değerlerin ve modernitenin reddi, devletler, toplumlar ve bireyler açısından farklı
sonuçlar doğurmuştur. Bu süreçteki çoğu değişimin belirleyeni ise küreselleşme olmuştur.
Kimlik sorunu coğrafi ve sosyal hareketlilikle sosyal değişmeye bağlı olarak ortaya
çıkmıştır. İnsanlar, doğup büyüdüğü kültürde farkında olmadan kendiliğinden bir kimlikle
büyümekte; ancak “öteki” ile karşılaştığında kendisini diğerlerinden ayıran şey üzerinde
düşünme ve kendisi gibi davranma sonucunda bu kimlik somutlaşmaktadır (Özyurt, 2005:
182).
Kimlik kavramının farklılaşması ve çoğalması ulus devlet kimliğinin birleştirici
niteliğinin aşınmasından dolayıdır. Ulus devletin küresel güçlerle mücadele gücü zayıfladıkça,
bireyler ve toplumsal gruplar etnik, dini, kültürel ve önceledikleri değerler etrafında
kendilerini ifade etme şansı bulmuşlardır. Bu süreçte cinsiyetçilik ve feminizm de kadın
kimliğini ve sorunlarını öncelemiştir. Kuşkusuz küreselleşme süreci kadın kimliğini de farklı
96

içimlerde etkilemiştir ve feminist hareket çerçevesinde gelişen kadın hareketi de bu süreçten
payını almıştır.
Kimlik siyaseti de küreselleşme ile farklı bir boyut kazanmıştır. Modern devlet
geleneği çerçevesinde “bölücü” olarak nitelenebilen farklı kimlik talepleri, değişen algılar
sonucunda çok kültürlülük içerisinde değerlendirilmektedir. Bu bağlamda bütün farklılıkların
değerli olduğu ön kabulüyle farklı kimlikler zenginlik olarak tanımlanmaktadır.
Küreselleşme kadın kimliği açısından da postfeminizmle ilişkilendirilebilmektedir.
Ekonomik, siyasal ve kültürel yaşamın belirleyenlerinin erilliğine dikkat çeken postfeminizm,
modernite içinde üretilen kavramların bu erillik içinden çıktığını savunur. Dolayısıyla kadına
ilişkin savunuların geçerli olmadığını ileri sürer. Ayrıca evrensel gerçeklerin olamayacağı
veya bu evrenselliğin herkesi kapsamayacağından hareketle kategorileşmenin yanlışlığını
vurgular. Postfeminizme göre, kadının kategorileştirilmesi, çelişkili ve içi doldurulamaz
olması açısından bir sorundur. Çünkü kategoriler kesin olmaktan çok kaygandırlar ve
ilişkilendirildikleri durum kalıcı değil, akışkandır (Flynn, 2002: 39). Her ülkenin, inancın,
toplumun ve devletin yapısı farklı olduğu için ortak değerler etrafında kadın sorununa çözüm
bulunamayacağına inanan postfeminizm, farklı nitelikte kadın hareketlerinin doğmasının
yolunu açmıştır.
Postfeminist süreç, kadın hareketine iki önemli boyut kazandırmıştır. İlk boyut,
kadınlar arası farklılıklara yapılan vurgudur. Beyaz orta sınıf heteroseksüel kadının temel
referans olmaktan çıktığı, farklı kültürlerde ezilen kadınların dikkate alınmadığı eleştirisinin
yükseldiği bu süreçte, yaygın kabullerin aksine, lezbiyenler gibi daha marjinal gruplar kadın
hareketi içinde öne çıkmaya başlamışlardır. Kadınlar arası farklılığa vurgu yapan hareketin
eleştirdiği en önemli konu, kadınların toplumsal cinsiyet ile ırk, din, dil gibi farklılıklar
arasında bir tercih yapmaya zorlanması olmuştur. Bu durum din, dil ya da ırka dayalı bir
mücadelenin içinde olan kadının toplumsal cinsiyet sorununu bir kenara bırakmasını ve
yaptığı mücadelelerde erkeklere eklemlenmesi sonucunu doğurmuştur (Fraser, 1997: 102). Bu
eklemlenmeye karşı eleştirel tarzda ortaya çıkan yeni anlayış, Mann‟in (1997:233) ifadesiyle
grup yaklaşımıdır. Grup yaklaşımı, çokkültürlülüğün bir sonucudur. Her tür farklılığın
tanınmasına modernitenin evrenselci ve homojenleştirici yapısına göre çok elverişli olanaklar
sunan çokkültürlülük, nihai olarak toplumsal cinsiyete dayalı farklılıkların tanınması
mücadelesi olan feminizm için de elverişli olanaklar sunmuştur. Böylece feministler, önemli
97

ir siyasal hareket olarak gayler, lezbiyenler, farklı ırk grupları ve dezavantajlı etnik gruplar
arasına katılmışlardır (Altuntaş, 2008: 52). Oluşan yeni yapı farklılıkların çoğulluğudur.
Postfeminist sürecin, kadın hareketine kattığı ikinci boyut, kadınlar arası
farklılıklardan çoklu kesişen farklılıklara geçiştir. Kadın sorunlarının ya da gerçekliklerinin
evrensel nitelikte olmadığı yeni kuşak feministler tarafından kabul edilmiştir. Bu bağlamda
ülkeden ülkeye, eğitim seviyesine, toplumsal değerlere, siyasi ideolojilere sahip birbirinden
farklı feminist değerlerin oluştuğu gözlemlenmektedir. Kadınların var olma savaşına işaret
eden feminist dalgalar günümüzde bir taraftan belirsizleşip muğlâklaşırken, diğer taraftan
kesişen mikro politikaların önemini ortaya çıkarmıştır. Tüm kadınlar için aynı olmayan
sorunlar bu hareketi dağınıklaştırsa da farklı alanlara taşma durumu kadın hareketini
zenginleştirmiş ve çoklu kesişen farklılıkların belirginleşmesini sağlamıştır. Artık feminizm
salt toplumsal cinsiyetle ilişkili olmayı aşarak milliyet, ırk, etnisite, dil, din, cinsiyet ve sınıf
gibi ikincilleştirilmiş farklılıklarla da ilişkili duruma gelmiştir (Fraser, 1997: 103). Bu,
kamusal alanda güçlü temsil zorunluluğunun bir gereğidir.
Küreselleşmenin Kadın Hareketi Üzerindeki Olumlu ve Olumsuz Yansımaları
Küreselleşmenin kadın hareketi üzerindeki bir sonucu olan kadınlar arası farklılıklara
vurgu, kadınların beyaz, orta sınıf ve heteroseksüel bir kimlik altında homojenleştirilmesini
önlemiştir. Ait olunan toplum ve kültüre bağlı olarak dünya üzerinde farklı kadın
kimliklerinin varlığı bir gerçektir. Hintli bir kadın ile beyaz Avrupalı bir kadının salt kadın
olmak bakımından örtüşen sorunları olduğu gibi farklı toplum ve kültüre ait olmaktan
kaynaklanan farklı sorunları da vardır. Küreselleşme kadınlar arası farklılıkları vurgulamakla
bir taraftan kadın sorunlarındaki çeşitliliğe dikkat çekmiş, diğer taraftan kadın kimliklerinden
bir kimliğin egemen kadın kimliği durumuna gelmesini ve diğer kadın kimliklerinin karşı
karşıya olduğu sorunların ikincilleştirilmesinin önüne geçmiştir.
Küreselleşmenin kadın hareketine ikinci olumlu katkısı, değişen farklılıklara bağlı
politika yapan dezavantajlı grupların işbirliği yapmasını sağlayarak farklılıklara dayalı küresel
ölçekte bir mücadelenin yolunu açmış olmasıdır. Bu bağlamda farklılıklara dayalı hak
talepleri hareketleri, kitleselleşerek güç birliğine gitmişlerdir. Tek başlarına ait oldukları
toplumda küçücük bir azınlık olan bu hareketler küresel ölçekte işbirliği yapma olanağına
kavuşarak sayısal olarak güçlenmişlerdir.
98

Her olumlu sürecin bir takım olumsuzlukları da beraberinde getirdiği unutulmamalıdır.
Küreselleşme de bu gerçeklikten bağımsız değildir. Her şeyden önce küreselleşme, çok
kültürlü politikalar aracılığıyla farklılıkların önünü açarken kadın hareketini de parçalaşmıştır.
Farklı kültür ve toplumlardaki kadınların sorunlarının da farklılığına işaret edilmesi bunların
birlikte hareketini de çoğu kez önlemiştir. Endonezya‟da uzun zamandır tartışılan ve yakın bir
tarihte parlamentoya getirilmesi planlanan, kadınlara istedikleri kişiyle evlenebilme hakkı ve
erkeklerle eşit miras hakkı tanıyan yasa tasarısına Endonezya Müslüman Kadınlar Dayanışma
Konseyi (BMO-IWI), Aisyiyah, Muslimat NU dernekleri, dinsel gerekçelerle karşı çıkmışlar
ve tasarının geri çekilmesini istemişlerdir (timeturk.com/20.03.2012). Derneklerin ortak
görüşü tasarının yasalaşması durumunda dinlerine aykırı düzenlemeler yapılmış olacaktı. Bu
sadece İslam toplumlarına özgü değildir. Genel eşitliğe karşı çıkış farklı bir kültürde farklı bir
konuda rastlanabilecek muhtemel bir olaydır. Dolayısıyla farklılıklara vurgu bakımından
küreselleşmenin özsel olarak kadın hareketine yaptığı olumlu katkı, kadın hareketinin
parçalanmasına yol açarak hareketin güç kaybına uğramasına da neden olmuştur.
Küreselleşmenin kadın hareketi açısından olumsuz bir diğer yansıması ise kesişen
mikro politikalar nedeniyle çoklu kesişen farklılıkların sonucudur. Farklı toplumlardaki farklı
dezavantajlı gruplarla işbirliği feminizmin yanlış algılanmasına yol açmaktadır. Feminizm
homofobik bir durum olarak lezbiyenlik ile ilişkilendirilmekte ve feministlerin cinsiyet
eylemleri, vicdani ret hareketleri, eşcinsellik gibi toplumsal açıdan yadırganan hareketlere
destek vermesi de toplumsal kabul görmede zorluk yaşamasına neden olmaktadır.
Sonuç
Toplumsal cinsiyet temelinde başlayan kadının sosyal, ekonomik ve siyasal statüsüne
ilişkin mücadele, çoklu kesişen farklılıklar anlayışıyla birlikte farklı bir aşamaya girmiştir.
Tüm aşamalarda feminist hareketin özünü toplumdaki kadın algısının ikincil konumuyla
mücadele olmuştur. Bu bağlamda kadının özel alana hapsedilmesi, siyasal, ekonomik ve
toplumsal hayattaki yerinin erkek egemen değerler çerçevesinde ele alınması kadın
hareketlerinin dönüştürerek aşmaya çalıştığı sorunlar olmuştur.
Zaman-mekan sıkışması olarak ifade edilen küreselleşme süreci, kadın statüsü için
hem olumlu hem de olumsuz etkilere neden olmuştur. İletişim teknolojisi sayesinde kadınların
birbirinden haberdar olması kolaylaşmış, farklılıklar temelinde kadın hareketleri ile diğer
dezavantajlı grupların işbirliği kadın hareketinin güçlenmesini sağlamıştır. Küreselleşmenin,
99

kadın sömürüsünün şekil değiştirmiş hali olarak değerlendirilmesi bir yana özellikle kadın
hareketini, evrensel bir kadın kimliğinin olamayacağından hareketle parçalaması ve kadın
hareketinin toplumsal meşruiyetini erozyona uğratması kadın hareketiyle ilgili altı çizilmesi
gereken olumsuz etkileridir. Küreselleşme süreciyle gelişen postfeminist hareketlerin kadın
mücadelesini belirsizleştiren tutumu da aslında bu hak mücadelesini zayıflatmasının
örneğidir. Bölünmüş, dağınık ve çabuk tüketilen kimlikler siyasal ve ekonomik alanda kadın
algısıyla mücadele etmeye muktedir görünmemektedir.
Kaynakça
Altuntaş, Nezahat (2008) “Farklılık, Feminizm ve Demokrasi”, Demokrasi Teorisinde Güncel
Tartışmalar, Orion Yayınları, Ankara.
Donovan, Josephine (2010) Feminist Teori Amerikan Feminizminin Entelektüel Gelenekleri,
(Çev. A. Bora v.d.), İletişim Yayınları, İstanbul.
Flynn, Elizabeth A. (2002) Feminism Beyond Modernism, Southern Illinois University Press,
Carbondale and Edwardsville.
Fraser, Nancy (1997) “Equality, Difference and Democracy: Recent Feminist Debates in the
United States”, Feminism and the New Democracy, Sage Publication, London.
Güriz, Adnan (1997) Feminizm Postmodernizm ve Hukuk, Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yayınları, Ankara.
Held, David ; McGrew, Anthony (2008) Küresel Dönüşümler Büyük Küreselleşme
Tartışması, Phoenix Yayınları, Ankara.
Heywood, Andrew (2007) Siyasi İdeolojiler, Adres Yayınları, Ankara.
Karadağ, Ahmet (2006) “Postmodernite ve Kamusal Alan: Mutlak Hakikat Arayışının Sonu”,
Kamusal Alan ve Türkiye, Asil Yayınları, Anakara.
Konan, Belkıs (2011) “Türk Kadınının Siyasi Hakları Kazanma Süreci”, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi, 60 (1): 157-74.
Mann, Patricia S. (1997) “Musing as a Feminist on a Postfeminist Era”, Feminism and the
New Democracy, Sage Publication, London.
Özyurt, Cevat (2005) Küreselleşme Sürecinde Kimlik ve Farklılaşma, Açılım Kitap, İstanbul.
Phillips, Anne (1995) Demokrasinin Cinsiyeti, (Çev. A. Türker), Metis Yayınları, İstanbul.
Ramazanoğlu, Caroline; Berktay, Fatmagül (1998) Feminizm ve Ezilmenin Çelişkileri,
Pencere Yayınları, İstanbul.
100

Sarıbay, Ali Yaşar (2008) Global Bir Bakışla Politik Sosyoloji, Everest Yayınları, İstanbul.
Steger, Manfred B. (2006) Küreselleşme, (Çev. A. Ersoy)Dost Yayınevi, Ankara.
Sautet, Marc (1998) Kadınların Özgürleşmesi Üzerine, (Çev. S. Seradroğlu), Telos Yayınları,
İstanbul.
Şaylan, Gencay (1995) Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Yayınları,
Ankara.
Turan, Müslüm (2011) Postmodern Teori, XII Levha Yayınları, İstanbul.
Yaraman, Ayşegül (1999) Türkiye’de Kadınların Siyasal Temsili, Bağlam Yayınları, İstanbul.
Yeşilorman, Mehtap (2001) “Toplumsal Eşitsizlikte Kör Nokta: Kadın Eşitsizliğine Genel Bir
Bakış”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(2): 269-81.
Yüksel, Murat (2003) Feminist Hukuk Kavramı ve Feminist Düşünce Teorileri, Beta
Yayınları, İstanbul.
101