türkiye'de ve dünyada tıbbi bilişim: dünden bugüne bugünden yarına
türkiye'de ve dünyada tıbbi bilişim: dünden bugüne bugünden yarına
türkiye'de ve dünyada tıbbi bilişim: dünden bugüne bugünden yarına
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
TÜRKİYE’DE VE DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİM: DÜNDEN BUGÜNE BUGÜNDEN YARINA<br />
Ġrem Saraçoğlu, Cem Önder, F. Ceren Erdal, Anıl Alpsoy<br />
DanıĢman: Doç. Dr. Ersin ÖĞÜġ<br />
ÖZET<br />
Büyük miktarda bilginin yönetimi çoğu zaman doktorun temel görevi olan hastasını<br />
dinlemek, gözlem yapmak, analiz <strong>ve</strong> sentez yoluyla tanı koyup tedaviyi planlamak için yeterli<br />
zaman <strong>ve</strong> enerji harcamasına engel olur. Hesaplamaların <strong>ve</strong> kayıt saklama/arama gibi rutin<br />
görevlerin bilgisayarlara bırakılması hekimlerin hastaları ile daha uzun süre ilgilenebilmesini<br />
<strong>ve</strong> hastalarının sonuçlarını daha titiz <strong>ve</strong> dikkatli bir Ģekilde kontrol edebilmelerini sağlar.<br />
Bunu <strong>tıbbi</strong> biliĢim sağlar. Biyotıptaki, sağlık bilimlerindeki <strong>ve</strong> bilgisayar bilimlerindeki yenilikçi<br />
araĢtırmalara olan katkılarıyla Tıbbi BiliĢimin üzerinde oldukça büyük bir sorumluluk<br />
bulunmaktadır.<br />
Bu nedenle bu çalıĢmada yeni geliĢen bir alan olan <strong>tıbbi</strong> biliĢimin tanımı, tarihi, amaçları,<br />
kullanım alanları, eğitimi <strong>ve</strong> <strong>tıbbi</strong> biliĢimin Dünya‘daki <strong>ve</strong> Türkiye‘deki yeri <strong>ve</strong> önemi ele<br />
alınmıĢtır. Tıbbi biliĢimi anlamak için de biliĢim kelimesini önce bilmek gerekmektedir. Bu<br />
yüzden çalıĢmamızda önce biliĢimin tanımı <strong>ve</strong> tarihine değinilmiĢtir. Enformasyon iĢleme<br />
yöntemleri <strong>ve</strong> bunların teknolojilerindeki geliĢmenin arkasında bulunan itici güçlerin<br />
birçoğunun akıĢkan doğası ile tıp ile sağlık sistemindeki geliĢmeler dikkate alınarak, hızlı<br />
Ģekilde değiĢen ihtiyaçlar <strong>ve</strong> insan topluluklarının beklentileri ıĢığında; gelecekteki Tıbbi<br />
BiliĢim araĢtırmalarındaki olası değiĢme <strong>ve</strong> geliĢmeler irdelenmiĢtir.<br />
Anahtar Kelimeler: Tıbbi BiliĢim, biliĢim, sağlık <strong>ve</strong> biliĢim, biyoinformatik<br />
GİRİŞ VE TARİHÇE<br />
Giriş<br />
BiliĢim, bilgi <strong>ve</strong> teknolojinin birlikte kullanılmasıyla elde edilen sonuçlar olarak tarif<br />
edilebilir. Ġngilizce Information Technology (IT) teriminin Türkçe karĢılığı olarak biliĢim<br />
<strong>ve</strong>ya bilgi teknolojileri terimi kullanılmaktadır. BiliĢim sözcüğü Prof. Dr. Aydın Köksal<br />
tarafından Türkçeye kazandırılmıĢtır. Prof. Dr. Aydın Köksal, bilginin akışkan durumunu<br />
anlatmak için, bil eylem kökünden bilişmek eylemini, oradan da ad olarak <strong>bilişim</strong><br />
sözcüğünü türetmiĢtir. Herkesin iĢini yaparken gereksinim duyduğu bilgiyi, kullanıcının<br />
amacına uygun biçimde ona sunan bilgisayar destekli sistemlere ise <strong>bilişim</strong> sistemi denir.<br />
Tıbbi biliĢim son 15 yılda ayrı <strong>ve</strong> kendine özgü bir bilim dalı olarak ön plana çıkmıĢtır. Bu<br />
ilerleme süreci içerisinde, yeni oluĢan bu alanı bilimsel bir alan içerisine oturtabilmek<br />
amacıyla çeĢitli akademik çevrelerce farklı tanımlamalar yapılmaya çalıĢılmıĢ, yapılan<br />
çalıĢmaların çoğu kendinden önceki çalıĢmaları temel alarak, düzenli bir yapılanmaya<br />
ulaĢılmıĢtır.<br />
Bu <strong>tıbbi</strong> biliĢim tanımlarından bazıları kronolojik sıra ile aĢağıda <strong>ve</strong>rilmiĢtir.<br />
Allan H. Levy, 1977 senesinde <strong>tıbbi</strong> biliĢimin ilgi alanını ―Sağlık hizmetindeki bilgi <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rilerin<br />
elde edilmesi, analizi <strong>ve</strong> dağıtımındaki sorunlar <strong>ve</strong> onların çözümleri olarak belirlemiĢtir (1).<br />
1
Morris F. Collen‘ın, 1977 senesindeki tanımı ―Tıbbi BiliĢim, bilgisayar teknolojisinin tıbbın tüm<br />
alanlarına ( <strong>tıbbi</strong> tedavi, tıp eğitimi <strong>ve</strong> <strong>tıbbi</strong> araĢtırmalar) uygulamasıdır(15).‖ Jan Van<br />
Bemmel‘in 1984 senesindeki tanımına göre, ―Tıbbi biliĢim, Sağlık bilimlerindeki<br />
uygulamalardan elde edilen bilgi <strong>ve</strong> tecrübenin, iletiĢim <strong>ve</strong> bilgi iĢlem alanlarına teorik <strong>ve</strong><br />
pratik olarak uygulanmasıdır(21).‖<br />
Donald A.B. Lindberg 1987 senesinde ―Tıbbi BiliĢim, otomatik bilgi sistemlerinin, biyomedikal<br />
<strong>ve</strong> sağlık hizmetlerine, bilimsel <strong>ve</strong> teorik olarak uygulanmasını, biyomedikal bilgilerin<br />
saklanmasını, eriĢimini <strong>ve</strong> nihai olarak zor vakalarda <strong>ve</strong> acil durumlarda sorunların kolayca<br />
<strong>ve</strong> hızla çözülmesini sağlar‖ tanımını yapmıĢtır(14). Reinhold‘un 2010‘daki tanımına göre<br />
“Tıbbi Bilişim, tıp <strong>ve</strong> sağlık hizmetleri alanında <strong>ve</strong>rilerin sistematik olarak kayıt altına alınması<br />
<strong>ve</strong> bilgi toplanmasıdır(18)” Ģeklinde değerlendirmiĢtir.<br />
Tıbbi biliĢim hakkında çeĢitli dergilerde bulunan <strong>ve</strong> kritik noktaları, hedefleri <strong>ve</strong> zorlukları<br />
açıklayan, ―kilometre taĢları‖ olarak tabir edebileceğimiz çalıĢmalar da mevcuttur. Burada,<br />
araĢtırma hedefleri üzerindeki sorunlara yoğunlaĢan 3 çalıĢmadan bahsedilmiĢtir. 1983<br />
yılında, ABD, Washington‘da SCAMPI(Standard CMMI Appraisal Method for Process<br />
Impro<strong>ve</strong>ment) desteği ile <strong>tıbbi</strong> biliĢim bilimleri hakkında bir ―çalıĢma grubu‖ kurulmuĢtur <strong>ve</strong><br />
birincil araĢtırma konularına iliĢkin sorunlardan bahsedilmiĢtir. Kapsamının geniĢ olmasına<br />
karĢın bu konulara iliĢkin birkaç çalıĢma mevcuttur. 2001 yılında Ġspanya, Madrid‘ de <strong>tıbbi</strong><br />
biliĢimin akademik bir öğreti olarak zorlukları üzerine konferans düzenlenmiĢtir. 2008 yılında<br />
Heidelberg/ Heilbronn <strong>tıbbi</strong> biliĢim müfredatının 35. Yıl dönümü sebebiyle <strong>tıbbi</strong> biliĢimin<br />
perspektifleri üzerine Almanya, Heidelberg‘de bir sempozyum düzenlenmiĢtir.<br />
Günümüzde devlet tabanlı olanlar, devlet ortağı enstitüler <strong>ve</strong> profesyonel topluluklar olmak<br />
üzere değiĢik komiteler, farklı sermaye stratejilerini belirleyebilmek için <strong>tıbbi</strong> biliĢimin<br />
zorluklarını da araĢtırmakta <strong>ve</strong> çeĢitli belgeler yayınlamaktadırlar.<br />
DÜNYADA TIBBİ BİLİŞİMİN GELİŞİM SÜRECİ VE BUGÜNKÜ DURUM<br />
Dünyada Tıbbi Gelişim Süreci<br />
Tıbbi biliĢim adına ilk kez 50 yıl önce (1959 yılında) tanı karar makalesi Ledley <strong>ve</strong> Lusted<br />
(16) tarafından hazırlanmıĢtır. Bu makale bilimsel alanda bir ihtiyacın olduğunu, riskli <strong>ve</strong><br />
emin olunamayan durumlarda nasıl karar <strong>ve</strong>rileceğini açıklamaktaydı <strong>ve</strong> bu çalıĢma<br />
―Bilgisayar Tabanlı Tıbbi Karar Yardımı‖ sisteminin kurulması gerektiğini fark ettirmiĢti. Bu<br />
gereksinimleri karĢılamak için Bilgi ĠĢleme Uluslararası Federasyonu Teknik Komitesi 1967<br />
yılında kurulmuĢtur. 1989 yılında Ġsviçre yasalarına göre bu komite tarafından artan<br />
ihtiyaçları karĢılamak için Uluslararası Tıp BiliĢimi Derneği (IMIA-International Medical<br />
Informatics Association), bağımsız bir organizasyon olarak kurulmuĢtur. Terim kargaĢasını<br />
gidermek için 1980'li yılların ortalarından sonra Tıbbi BiliĢim (Biyoinformatik) terimi<br />
kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 1984/1985 yıllarında ise Shortliffe, iyi bir bilimsel pratiğe<br />
ulaĢabilmek için araĢtırma yönteminin nasıl olacağı çıkarımını yapmıĢtır(5).<br />
Daha sonra Williams <strong>ve</strong> ark.(12), uluslararası bir proje baĢlatmıĢlardır. Bu projede temel<br />
olarak, oluĢturulan elektrokardiyogram analizlerinin standardize edilmesi, bilgi tabanlı karar<br />
<strong>ve</strong> destek için bilgisayar tabanlı sistemlerin değerlendirilmesi amaçlanıyordu. 6 yıl sonra<br />
2
yapılan değerlendirmeler ise bu çalıĢmanın amacına ulaĢtığını kanıtlamıĢtır. Aynı yıllarda Van<br />
Bemmel, biyoinformatik öğretisi için gerekli olan yöntem <strong>ve</strong> teknolojik bilgiyi kapsayan<br />
yapısal bir çalıĢma hazırlamıĢtır(11).Yine 1980‘lerde Reichertz, hastane biliĢim sistemlerinin<br />
fonksiyonel <strong>ve</strong> yapısal özelliklerinden bahsetmiĢtir(17). 1999 yılında ise, Gardner <strong>ve</strong> ark. 20<br />
yıllık bir çalıĢmanın ürünü olan HELP (Hospital Information System) sistemini, Salt Lake City‘<br />
deki Latter-Day Saints hastanesinde biliĢim sisteminin bilgi tabanlı karar-destek aracı olarak<br />
uyguladığını açıklamıĢtır(19).<br />
IMIA ilk kez 1999/2000 yıllarında, <strong>tıbbi</strong> biliĢim eğitiminde uluslararası gereklilikleri içeren bir<br />
makale yayınlamıĢtır. Bu gereklilikler yaygın olarak kullanılmakta <strong>ve</strong> değiĢik dillere<br />
çevrilmektedir. Bu makalenin varlığı, <strong>tıbbi</strong> biliĢimin bir öğreti olarak uluslar arası varlığına <strong>ve</strong><br />
yeterliliğine açık bir iĢarettir. Tıbbi biliĢim eğitimi, büyümüĢ, geliĢmiĢ <strong>ve</strong> son 50 yıl içerisinde,<br />
farklı seviyelerde olsa da, diğer ülkelere yayılmıĢtır. IMIA‗nin eğitim hakkındaki önerileri <strong>tıbbi</strong><br />
biliĢimin öğreti kapsamına girmesi açısından uluslararası bir fikir birliğine ulaĢıldığını<br />
göstermektedir (18).<br />
Tıbbi biliĢim, geçmiĢte sağlık <strong>ve</strong> biliĢim sektörü tarafından olmazsa olmaz bir ihtiyaçtan çok<br />
olursa daha iyi olur Ģeklinde algılanıyordu. Bu durum günümüzde tamamıyla değiĢmiĢtir.<br />
Tıbbi biliĢim hakkında göze ilk çarpan durum, tıbbı biliĢimin çok hızlı bir değiĢim içinde<br />
olmasıdır(13). Bu hızlı değiĢim günümüzde <strong>tıbbi</strong> biliĢimin sağlık sektörünün temel<br />
öğelerinden birini oluĢturmasıyla sonuçlanmıĢtır. Bu değiĢim günümüzde hala sürmekte, aynı<br />
zamanda çoğu ülkede etkili <strong>ve</strong> kaliteli bir biçimde yaygınlaĢmaya devam etmektedir.<br />
Günümüzdeki bu ivmelenmenin baĢka bir kanıtı ise çoğu <strong>tıbbi</strong> biliĢim uzmanının<br />
ICT(Information and Communication Technology) <strong>ve</strong> biliĢim yöntemleri üzerine olan<br />
çalıĢmalarıdır. ICT adlı yazılımlar ile <strong>tıbbi</strong> biliĢim, günümüzde hızla sağlık sektörüne yayılmıĢ<br />
bulunmaktadır <strong>ve</strong> Ġstatistikler(2) bunu kanıtlar niteliktedir.<br />
2007 yılında ABD‘ de ICT yazılım <strong>ve</strong> donanımlarına harcanan miktar 21 milyar dolar olarak<br />
tahmin edilmektedir <strong>ve</strong> bu miktar, sağlık harcamalarının %8,1 ine karĢılık gelmektedir. Bir<br />
diğer harcama kaydı ise Avrupa Birliği raporlarında görülmektedir. Avrupa‘da klinik <strong>ve</strong>ri<br />
sistemlerinin <strong>ve</strong> teletıp sisteminin genel adı sayılabilecek ―e-sağlık endüstrisi‖ne, 2006<br />
yılında yaklaĢık 21 milyar euro yatırım yapılmıĢtır. Bu sayede Avrupa‘da e-sağlık endüstrisi<br />
50-60 milyar euroluk iĢ hacmi ile kıtadaki en büyük 3. yatırım alanı olma yolundaki<br />
adımlarını sağlamlaĢtırmıĢtır (7). Birçok ülkenin sağlık alanındaki <strong>ve</strong>rilerine <strong>ve</strong> iletiĢim<br />
teknolojilerine 50 milyon dolar ile 11,5 milyar dolar aralığında yatırım yaptığı tahmin<br />
edilmektedir.<br />
Dünyada Bugünkü Durum<br />
Dünyada bu alandaki eğitim için birbirinden farklı olanaklar vardır. Bazı ülkelerde sağlık <strong>ve</strong><br />
tıp biliĢimi eğitimi için değiĢik mesleklere <strong>ve</strong> değiĢik düzeylere yönelik ayrıntılı planlar varken<br />
birçok ülkede ise sağlık hizmetinin niteliği <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rimliliği üzerindeki olumsuz etkilerine karĢın<br />
bu tip düzenlemeler yoktur <strong>ve</strong>ya varsa da yetersizdir.<br />
Tüm <strong>dünyada</strong> çeĢitli eğitim <strong>ve</strong> sağlık hizmeti sistemleri olduğu için sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi<br />
program, ders <strong>ve</strong> kursları ülkelere göre farklılık gösterebilir. Bu değiĢkenliğe karĢın, sağlık <strong>ve</strong><br />
tıp biliĢimi eğitimindeki temel ilkeler tanımlanabilir <strong>ve</strong> öneriler için bir çerçe<strong>ve</strong> olarak<br />
3
kullanılabilir. Bu tip öneriler, uluslararası öğrenci <strong>ve</strong> eğitmen değiĢimini mümkün kılmak <strong>ve</strong><br />
uluslar arası programlar oluĢturmak için de gereklidir. Sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi özellikle<br />
ABD üni<strong>ve</strong>rsitelerinde yaygın olarak <strong>ve</strong>rilmektedir. Bundan baĢka Avrupa‘da Almanya,<br />
Ġngiltere <strong>ve</strong> Hollanda sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢiminin oldukça geliĢtiği ülkelerdir. Sadece Almanya‘da<br />
yüksek lisans <strong>ve</strong>ya doktora düzeyinde eğitim <strong>ve</strong>ren 18 merkez vardır. Kanada <strong>ve</strong> Avrupa‘nın<br />
diğer ülkelerinin tamamına yakınında, Avustralya‘da sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi<br />
<strong>ve</strong>rilmektedir, fakat dünyanın kalan kısmında sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi organize değildir.<br />
Ülkeler arasında da genel kabul gören standartlar yoktur. IMIA 1999 yılı sonlarında çıkarttığı<br />
―sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi üzerine öneriler‖ dokümanı ile bu alandaki eğitime rehberlik<br />
etmeye çalıĢmaktaydı. Bu dokümanın hazırlanmasında da sözü edilen önerilerden<br />
yararlanılmıĢtır. Amerika‘daki NLM (National Library of Medicine) bu alana büyük kaynaklar<br />
ayırmakta, Amerikan vatandaĢları <strong>ve</strong> yeĢil kartlıların eğitimini desteklemektedir. Amerikan<br />
üni<strong>ve</strong>rsitelerinden 26‘sında lisansüstü eğitim <strong>ve</strong>rilmektedir. Bunlardan bazılarının <strong>ve</strong>rdiği<br />
eğitim türü <strong>ve</strong> süresi Tablo 1‘de gösterilmiĢtir.<br />
Tablo 1: ABD‘de bazı üni<strong>ve</strong>rsitelerde sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi.<br />
Üni<strong>ve</strong>rsite Yüksek Lisans Doktora Burs Kısa Kurslar<br />
Utah Üni<strong>ve</strong>ristesi 1 yıl - 1-3 yıl -<br />
Stanford Üni<strong>ve</strong>rsitesi 2 yıl 3 yıl - Birkaç gün<br />
Pittsburgh Üni<strong>ve</strong>rsitesi 2-3 yıl - 2 yıl 2-3 ay<br />
Duke Üni<strong>ve</strong>rsitesi 3-4 yıl - 2 yıl -<br />
Kolombia Üni<strong>ve</strong>rsitesi 2-3 yıl 5 yıl - -<br />
Miami Üni<strong>ve</strong>rsitesi - - - -<br />
Harvard Üni<strong>ve</strong>rsitesi - - 2 yıl -<br />
California Üni<strong>ve</strong>rsitesi<br />
(Davis)<br />
California Üni<strong>ve</strong>rsitesi<br />
(San Fransisco)<br />
1 yıl - 1-2 yıl -<br />
2 yıl 2 yıl 2 yıl Yaz dönemi<br />
Wisconsin Üni<strong>ve</strong>rsitesi<br />
<strong>ve</strong> Milwaukee<br />
Üni<strong>ve</strong>rsitesi ortak<br />
2-5 yıl - - -<br />
Yale Üni<strong>ve</strong>rsitesi - - 2-3 yıl -<br />
Uluslararası Tıbbi BiliĢim Derneği (IMIA), kendi kuruluĢ amaçları <strong>ve</strong> yukarıda sözü edilen<br />
durum nedeniyle sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi için uluslararası öneriler oluĢturma ihtiyacını<br />
hissetmiĢtir (10,22). Bu öneriler, bu alanda eğitim planlamaya, çeĢitli ülkelerde var olan<br />
eğitim etkinliklerini geliĢtirmeye yardımcı olacak <strong>ve</strong> sağlık-tıp biliĢimi eğitimi için uluslararası<br />
iĢbirliğine zemin hazırlayacaktır.<br />
Burada sunulan IMIA önerileri, sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi üzerine ulusal düzeyde<br />
hazırlanmıĢ olan öncekiler de dikkate alınarak hazırlanmıĢtır (4, 6, 8, 9) . IMIA Önerileri<br />
sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitiminde ulusal giriĢimler <strong>ve</strong> bu alanda uluslararası öğrenci <strong>ve</strong> eğitmen<br />
değiĢimi için çerçe<strong>ve</strong> olarak kabul edilmelidir. IMIA‘in söz konusu önerileri (Health) aĢağıdaki<br />
4
gibi açıklanabilir. Sağlıkta nitelikli bir hizmet sağlamak için, sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi<br />
gereklidir(23).<br />
Daha ayrıntılı tanımı ile, ‘health’ Ģu anlama gelir:<br />
H: fob various Health care professions (çeĢitli sağlık çalıĢanları için).<br />
Sağlık hizmetindeki tüm çalıĢanlar, eğitimleri sırasında sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi<br />
görmelidir: yani, hekimler, hemĢireler, eczacılar, sağlık yöneticileri, sağlık kayıtları ile<br />
uğraĢanlar <strong>ve</strong> sağlık branĢlarından mezun olmuĢ olan sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimcileri. Tıp <strong>ve</strong> sağlık<br />
hizmeti alanında çalıĢmaya niyetli olan bilgisayar bilimcileri/biliĢimciler <strong>ve</strong> diğer bilim<br />
insanları (örneğin mühendisler) de sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimine ihtiyaç duyacaktır.<br />
e: in different modes of education (değiĢik eğitim sekilleri ile).<br />
Gerekli olan teorik bilgi, pratik beceriler <strong>ve</strong> bilinçli tutumu geliĢtirmek için çeĢitli eğitim<br />
yöntemleri geliĢtirmek gerekmektedir. Geleneksel sınıf içinde eğitim modellerine ek olarak,<br />
değerlendirilmesi gereken pek çok esnek, uzaktan eğitime dayanan <strong>ve</strong> destekli eğitim<br />
modelleri vardır. Ġnternet <strong>ve</strong> World Wide Web‘in hızla büyümesi, eğitim teknolojileri<br />
üzerinde, özellikle de esnek eğitim <strong>ve</strong> uzaktan eğitim modelleri üzerinde önemli etki<br />
yaratmaktadır. Üni<strong>ve</strong>rsitelerarası iĢbirliği de müfredat seçeneklerini artırabilir.<br />
a: with different, alternate types of specialisation in health and medical informatics, and<br />
(sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢiminde değiĢik uzmanlaĢma tipleri ile).<br />
Sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitiminde değiĢik tip uzmanlaĢmalar için çeĢitli yollar izlenebilecek <strong>ve</strong><br />
bunlar seçilen kariyer hedefine bağlı olacaktır. Sağlık çalıĢanlarının büyük kısmı (hekimler <strong>ve</strong><br />
hemĢireler) bilgi <strong>ve</strong> iletiĢim teknolojisini <strong>ve</strong>rimli <strong>ve</strong> bilinçli olarak kullanma ihtiyacındadır,<br />
fakat bunlardan pek azı bu alanda özel bir kariyer yapmayı isteyecektir. Öte yandan, bunlar<br />
seçtikleri kariyerin bir parçası olarak sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi alanında ek nitelikler<br />
edinebilmelidir. DeğiĢik mesleklerdeki sağlık çalıĢanlarına uyması için sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi<br />
eğitiminde birbirinden farklı özelleĢmeler olabilir. Son olarak, yüksek lisans <strong>ve</strong> doktora gibi<br />
sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitim programları ile bu alanda uzman nitelikler kazanmak mümkün<br />
olmalıdır.<br />
l: at various le<strong>ve</strong>ls of education, at respecti<strong>ve</strong> stages of career progression. (birbirini<br />
izleyen kariyer düzeylerindeki değiĢik eğitim düzeylerine göre).<br />
Her sağlık meslek grubu için, eğitimin erken dönemlerinde bile bazı çekirdek sağlık <strong>ve</strong> tıp<br />
biliĢimi bilgileri gereklidir. Kariyerin değiĢik aĢamalarında (lisans, yüksek lisans, doktora),<br />
deneyim, profesyonel rol <strong>ve</strong> sorumluluk düzeyine göre değiĢik düzeylerde sağlık <strong>ve</strong> tıp<br />
biliĢimi bilgisine ihtiyaç vardır. Normal bir çalıĢan yönetici pozisyonundaki bir çalıĢana göre<br />
bilgiyi daha değiĢik kullanır. Üni<strong>ve</strong>rsitelerde özellikli sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi programları olmalı,<br />
bunun yanı sıra sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi diğer eğitim programlarına (tıp, hemĢirelik,<br />
biliĢim/bilgisayar bilimleri gibi) da uyum sağlamalıdır. Bu Ģekilde farklı örgenci gruplarına<br />
uyacak farklı geniĢlik <strong>ve</strong> derinliklerde eğitim bileĢenleri olacaktır. Bundan sonra da sağlık <strong>ve</strong><br />
tıp biliĢiminde sürekli eğitim programlarının hazırlanmasına ihtiyaç duyulacaktır.<br />
t: qualified teachers to provide health and medical informatics courses which lead to<br />
(nitelikli eğitmenlerin <strong>ve</strong>rdiği sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitimi ile).<br />
Sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi kurs <strong>ve</strong> programlarının içerik <strong>ve</strong> sunumu nitelikli olmalıdır. sağlık <strong>ve</strong> tıp<br />
biliĢimi derslerinin öğretmenlerinin bu alanda yeterli <strong>ve</strong> özgül uzmanlığı olmalıdır.<br />
5
h: recognised qualifications for health and medical informatics positions. (sağlık <strong>ve</strong> tıp<br />
biliĢimindeki pozisyonlar için tanımlanmıĢ niteliklere ulaĢılacaktır)<br />
Bu alandaki pozisyonlar için sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi bilgi <strong>ve</strong> becerileri tanımlanmıĢ olmalıdır.<br />
Eğitim içeriğinin <strong>ve</strong> sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢiminde yetkinliğin akreditasyonu, ardından da<br />
uluslararası zeminde tanımlanması gereklidir.<br />
TÜRKİYEDE TIBBI BİLİŞİM GELİŞİM SÜRECİ VE BUGÜNKÜ DURUM<br />
Türkiye’de Tıbbi Bilişim Gelişim Süreci<br />
Ülkemizde 1923 yılında Tekel Ġdaresi‘nde delikli kart sistemi ile baĢlayan bilgi sistemi<br />
tarihçemizde, bugün Dünya çapında baĢarı öykülerine imza atan sağlık biliĢimi firmalarımız<br />
<strong>ve</strong> onların baĢarı öyküleri bulunmaktadır. 1967 yılında Hacettepe Üni<strong>ve</strong>rsitesi‘nin <strong>ve</strong><br />
Hacettepe Üni<strong>ve</strong>rsitesi Bilgi ĠĢlem Merkezi‘nin kuruluĢundan hemen sonra Hacettepe<br />
Üni<strong>ve</strong>rsitesi <strong>ve</strong> Hastanesi BütünleĢik Bilgi Sistemi Projesi hazırlanmıĢ <strong>ve</strong> bu proje aynı yıl<br />
uygulamaya konulmuĢtur. Fakat Hastane çalıĢmalarında hekimlerin direnci sonunda hastane<br />
biliĢim sistemi uygulamalarına ara <strong>ve</strong>rilmiĢ <strong>ve</strong> ancak 1997 yılında yani 30 yıl sonra hastane<br />
biliĢim sistemi özel sektöre yaptırılmıĢtır.<br />
Günümüzde artık her bakanlıkta, her üni<strong>ve</strong>rsitede vb kurum <strong>ve</strong> kuruluĢlarda artık bilgi iĢlem<br />
daire baĢkanlıkları bulunmaktadır. Üni<strong>ve</strong>rsitelerde ayrıca bilgisayar araĢtırma birimleri<br />
oluĢturmaya <strong>ve</strong> informatik enstitüleri kurulmaya baĢlanmıĢtır. Hemen hemen tüm<br />
üni<strong>ve</strong>rsitelerin lisans, yüksek lisans <strong>ve</strong> doktora programlarında bilgisayarla ilgili dersler yer<br />
almaktadır. Üni<strong>ve</strong>rsitelerin Sağlık Bilimleri Enstitülerinde Tıp Eğitimi <strong>ve</strong> Tıp BiliĢimi<br />
programları açılmaktadır. DPT sağlık sektör planlamalarında sağlık <strong>ve</strong> hastane bilgi sistemleri<br />
konularında özel ihtisas komisyonları oluĢturulmuĢtur. Hastane otomasyonuna geçen<br />
hastaneler dijital hastaneleri hayal etmektedirler. ġu anda Türkiye‘de yalnızca sağlık <strong>ve</strong><br />
hastane bilgi sistemleri konusunda 200‘den fazla firma faaliyette bulunmaktadır(3). Gerekli<br />
biliĢim personeline sahip, Ar-Ge çalıĢmalarını ön planda tutan, yazılım standartlarına <strong>ve</strong><br />
süreçlerine uygun ürünler geliĢtiren biliĢim <strong>ve</strong> sağlık biliĢimi firmaları dünya pazarlarına<br />
açılmaktadır. Bu firmalar, ülkemize döviz kazandırmakta <strong>ve</strong> baĢarı öyküsü bilinen CorTTex<br />
(iĢ AkıĢı Bazlı Özgün Sağlık BiliĢim Teknolojileri Çözümü) ile EHBYS(Entegre Hastane Bilgi<br />
Yönetim Sistemi ) ürünlerini gururla sunmaktadır(20).<br />
Türkiye’de Bugünkü Durum<br />
Türkiye‘de sağlık personeline tıp biliĢimi eğitimi 1980‘li yılların ortalarında birkaç tıp<br />
fakültesinde okutulmaya baĢlanılan derslerle baĢlamıĢtır. Günümüzde ise tıp fakültelerinin<br />
çoğunluğunda bu tip dersler vardır. Tıp fakülteleri dıĢındaki sağlık personeli yetiĢtiren<br />
okullarda ise genellikle biliĢim dersleri yoktur.<br />
Ülkemizde tıp biliĢimi eğitimi Akdeniz Üni<strong>ve</strong>rsitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim<br />
Dalı'nda yüksek lisans programı olarak 1992' den <strong>bugüne</strong> kadar yürütülmektedir. Yürütülen<br />
programda bilgisayar mühendisleri, istatistikçiler, elektronik mühendisleri, hekimler, temel<br />
bilimciler <strong>ve</strong> iktisatçılar yararlanmaktadırlar. Bu programda ağırlıklı olarak biyoistatistik,<br />
bilgisayar <strong>ve</strong> bunların sağlık alanında kullanılması ile ilgili dersler <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
6
ODTÜ Enformatik Enstitüsünce <strong>ve</strong>rilen Enformatik yüksek lisans programında Medikal<br />
enformatik bir ders olarak okutulmaktadır. Boğaziçi Üni<strong>ve</strong>rsitesinde <strong>ve</strong>rilen Biyomedikal<br />
Mühendisliği Yüksek Lisans <strong>ve</strong> doktora programlarında da tıp biliĢimi içerikli dersler vardır.<br />
Ülkemizde Tıp BiliĢimi alanında doktora <strong>ve</strong>ren merkez Ģu anda yoktur. ODTÜ, Akdeniz<br />
Üni<strong>ve</strong>rsitesi <strong>ve</strong> Hacettepe Üni<strong>ve</strong>rsitesi ortak doktora programı için çalıĢmalar yapmaktadır.<br />
Sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi eğitim bileĢenleri öğrencinin geliĢme çizgisine göre ayarlanmalı,<br />
öğrencinin geldiği aĢama ile uyumlu olmalı <strong>ve</strong> öğrenciyi desteklemelidir. Örneğin, hasta<br />
kayıtları hakkındaki eğitim, tıp öğrencisi bir miktar klinik deneyim kazandıktan sonra<br />
<strong>ve</strong>rilmeli, ama klinik eğitimlerinin çok ileri aĢamalarında <strong>ve</strong> bu bilgiden yararlanmalarını<br />
engelleyecek kadar geç de <strong>ve</strong>rilmemelidir. Var olan eğitim programlarına ek olarak lisans<br />
düzeyinde bir sağlık <strong>ve</strong> tıp biliĢimi programına da gereksinim vardır. Daha iyi eğitim görmüĢ,<br />
biliĢim teknik <strong>ve</strong> metotları daha iyi kavramıĢ elemanlara olan bu ihtiyaç ―Tıbbi<br />
Dokümantasyon <strong>ve</strong> Sekreterlik‖ bölümlerinin giderek artmasına neden olmuĢtur. Birçok<br />
üni<strong>ve</strong>rsitede benzer bölümler açılmıĢ <strong>ve</strong> mezunlar <strong>ve</strong>rilmeye baĢlanmıĢtır.<br />
SONUÇ VE TARTIŞMA<br />
Tıbbi biliĢim, tıp alanında atılan önemli bir adımdır. Kazandırdığı faydaların bir kısmı burada<br />
<strong>ve</strong>rilmiĢtir, geliĢmekte olan bir süreç olduğu için hala tıp alanına sağladığı faydalar giderek<br />
artmaktadır. ġimdiden birçok ülke bu faydaları görüp bu bilim dalına gerekli yatırımları<br />
yapmaya devam etmektedir. Ülkemizde ise son yıllarda geliĢmeye baĢlamıĢ <strong>ve</strong> sağlık<br />
bilimlerindeki <strong>ve</strong>ri dağınıklığını düzenlemeye ortak olmuĢtur.<br />
Sağlık sisteminin bileĢenleri ile ilgili bilimler <strong>ve</strong> sağlık uygulamaları sürekli olarak değiĢim<br />
halindedir. Buna bağlı olarak, <strong>tıbbi</strong> biliĢim de sürekli değiĢim göstermektedir <strong>ve</strong><br />
gösterecektir. Tıbbi biliĢimde görülen bu değiĢimin sağlık sistemlerinin geliĢmesinde aktif<br />
katkıda bulunduğu kabul edilmektedir, burada IMIA‘ nın anahtar olduğu düĢünülmektedir. Bu<br />
çalıĢmaya ek olarak <strong>tıbbi</strong> biliĢimin yeni bir bilim dalı olmasına karĢın, popülaritesini hızla<br />
arttırdığı söylenilebilir. Ülkemizde bu popülerlik henüz yaygınlaĢmamıĢ <strong>ve</strong> yaygınlaĢmasının<br />
gerekliliği anlaĢılmıĢtır. Bu yüzden çözüm daha çok yatırımın yapılması <strong>ve</strong> tıp fakültelerinde<br />
<strong>ve</strong> hastanelerde <strong>tıbbi</strong> biliĢimin yaygınlaĢtırılması yönünde olacaktır.<br />
Enformasyon iĢleme yöntemleri <strong>ve</strong> bunların teknolojilerindeki geliĢmenin arkasında bulunan<br />
itici güçlerin birçoğunun akıĢkan doğası, tıp ile sağlık sistemindeki geliĢmeler, hızlı Ģekilde<br />
değiĢen ihtiyaçlar ile insan topluluklarının gerek <strong>ve</strong> beklentilerini göz önüne alarak;<br />
gelecekteki Tıbbi BiliĢim araĢtırmalarında birçok değiĢme <strong>ve</strong> geliĢme olmasını beklemekteyiz.<br />
Tıbbi biliĢim için ilerideki araĢtırma alanları, enformatik tanı <strong>ve</strong> tedavi yoluyla otomasyonlu<br />
<strong>ve</strong>ri elde edilmesi <strong>ve</strong> elde edilen bu <strong>ve</strong>rilerin muhafazası olan; interaktif <strong>ve</strong>ri tabanları ile<br />
desteklenen, dıĢ çevreleri ihtiva eden <strong>ve</strong>ri analiz yöntemi ile birlikte yaĢayan laboratuarlara<br />
kadar değiĢebilmektedir <strong>ve</strong> değiĢecektir de. ĠĢbirlikçi, birbirine güçlü biçimde bağlanmıĢ,<br />
araĢtırmaya yönelik dünya çapında bir Tıbbi BiliĢim topluluğu görevi olan IMIA‘nın rolü hiç de<br />
azımsanmayacak niteliktedir.<br />
KAYNAKLAR<br />
1. Allan H. Levy, Thomas T. Chen: Plans for a program in medical information science.<br />
AFIPS National Computer Conference 1977: 321-325<br />
7
2. A. Winter, R. Haux, E. Ammenwerth, B. Brigl, N. Hellrung, F. Jahn, Health<br />
Information Systems—Architectures and Strategies, Springer, New York, 2010 (in<br />
print).<br />
3. Akademik BiliĢim‘09 - XI. Akademik BiliĢim Konferansı Bildirileri 11-13 ġubat 2009<br />
Harran Üni<strong>ve</strong>rsitesi, ġanlıurfa , BĠLDĠRĠ TAM METNĠ KĠTABI 333-341<br />
4. Council of Europe Committee of Ministers (1995): Recommendations No. R (90) 21 of<br />
the Committee of Ministers to Member States on Training Strategies for Health<br />
Information Systems. In:5, 3-6<br />
5. E.H. Shortliffe, The science of biomedical computing, Med. Inform. 9 (1984) 185–<br />
193.<br />
6. [2] Enabling People Programme & English National Board for Nursing, Midwifery and<br />
Health Visiting (1997): Information for Caring: integrating informatics into learning<br />
programmes for nurses, midwi<strong>ve</strong>s and health visitors. Birmingham: Institute of<br />
Health and Care De<strong>ve</strong>lopment.<br />
7. European Communities, Accelerating the de<strong>ve</strong>lopment of the eHealth market in<br />
Europe. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg,<br />
2007 (last access: May 15, 2010) http://ec.europa.eu/ information<br />
society/activities/health/downloads/index en.html.<br />
8. HASMAN A, ALBERT A (1997): Education and Training in Health Informatics:<br />
Guidelines for European Curricula. Int J Med Informatics 45, 91-110.<br />
9. HAUX R, DUDECK J, GAUS W, LEVEN F J, KUNATH H, MICHAELIS J, PRETSCHNER D<br />
P, THURMAYR R, WOLTERS E (1992): Recommendations of the German Association<br />
of Medical Informatics, Biometry and Epidemiology on Education in Medical<br />
Informatics. Meth Inform Med 31, 60-70<br />
10. International Medical Informatics Association (IMIA). WWW ser<strong>ve</strong>r:<br />
http://www.imia.org<br />
11. J.H. van Bemmel, The structure of medical informatics, Med. Inform. 9 (1984) 175–<br />
179.<br />
12. J.L. Willems, P. Arnaud, J.H. van Bemmel, P.J. Bourdillon, et al., Establishment of a<br />
reference library for evaluating computer ECG measurement programs, Comput.<br />
Biomed. Res. 18 (1985) 439–457.<br />
13. J.P. Deshazo, D.L. Lavallie, F.M.Wolf, Publication trends in the medical informatics<br />
literature: 20 years of ―Medical Informatics‖ in MeSH, BMC Med. Inform. Decision<br />
Making 9 (2009) 7.<br />
8
14. Lindberg DAB, Humphreys BL. Toward a Unified Medical Language. In: Proceedings of<br />
the Se<strong>ve</strong>nth International Congress, Medical Informatics Europe '87. Rome,<br />
September 1987;1:23-31.<br />
15. Morris F. Collen, 1977 - "Medical informatics is the application of computer<br />
technology to all fields of medicine - medical care, medical teaching, and medical<br />
research."Preliminary announcement for the Third World Conference on Medical<br />
Informatics, MEDINFO 80, 1977.<br />
16. OPERATIONS RESEARCH Vol. 8, No. 3, May-June 1960, pp. 299-310 DOI:<br />
87/opre.8.3.299<br />
17. P.L. Reichertz, Hospital information systems – past, present, future – key-note<br />
address during ‗Medical Informatics Europe 84‘, 5th Congress of the European<br />
Federation for Medical Informatics, Brussels, September 10–13, 1984. Republished<br />
in Int. J. Med. Inform., 75 (2006) 282–299.<br />
18. Reinhold Haux. Medical informatics: Past, present, future, International Journal of<br />
Medical Informatics 2010: 79 (Issue 9): 599-610<br />
19. R.M. Gardner, T.A. Pryor, H.R. Warner, The HELP hospital information system: update<br />
1998, Int. J. Med. Inform. 54 (1999) 169–182.<br />
20. Tepe International Sağlık Bilgi Sistemleri A.ġ. Dokümanları, Ankara,2009<br />
21. Van Bemmel JH. Biological signal processing. In: Ingram D, Bloch RF, eds.<br />
Mathematical Methods in Medicine. New York: Wiley, 1984:225-72.<br />
22. VAN BEMMEL JH, MCCRAY AT (eds): IMIA Yearbook of Medical Informatics. Stuttgart:<br />
Schattauer. Annual appearance.<br />
23. VAN BEMMEL JH, MUSEN MA (eds) (1997): Handbook of Medical Informatics.<br />
Heidelberg: Springer. WWW sites: http://www.mieur.nl/mihandbook,<br />
http://www.mihandbook.stanford.edu. 537- 547<br />
9