victor-hugo-ve-paris

Bir Parislinin Gözünden Paris:
Victor Hugo ve Paris
Nedret Öztokat
Fransız edebiyatında 1830'lar tarihsel
romanların parlak dönemi olarak bilinir.
Fransız yazarların Walter Scott'u keşfetmesi
kadar, tarihsel malzemenin zenginliği de
bu gösterişli ve renkli romanların yazılmasında
etken olmuştur. Victor Hugo'nun
Nötre- Dame de Paris romanını yazarken
onbeşinci yüzyıl Paris'i ve kentin simgesine
dönüşmüş ünlü katedrale ilişkin çok
sayıda belge ve yapıt okuduğu bilinir.
Amacı tarihsel bir dönemi romanda
yeniden yaşatmaktır. Araştırmacıların da
belirttiği gibi, diğer tarihsel roman yazan
ustaların tersine, V.Hugo olay örgüsünün
merkezine anlatılan dönemin siyasal
kişilerini değil, kendi imgeleminde
yarattığı kahramanları yerleştirir, üstelik bu
kahramanlann da, Notre-Dame
katedralinin görkemi karşısında neredeyse
silik kalmış figürler olarak belirmesine izin
verir; tüm Ortaçağı özetleyen katedral,
romanın başkişisi olur. Roman tarihsel bir
edebiyat yapın olmanın ötesinde "bir
Ortaçağ destanına dönüşür: katedralin
güçle donanlmış yaşamı, halk hareketleri,
tüm bir kentin görünümü göz kamaştırıcı
bir tablo oluşturur." 1 Romanda katedral
merkeze yerleştirilmiş ve tüm Paris bu merkezin
çevresinde birbirine eklemlenen parçalardan
oluşturulmuş bir yapı içinde betimlenmiştir.
Yapıt bu geniş çerçevesiyle,
Paris'e gönül vermiş bir yazarın kurduğu
bir kent romanı olarak da tanımlanır. Metnin
büyüleyiciliği büyük ölçüde Paris betimlemelerinden
kaynaklanır. Greve Meydanı,
üniversitenin bulunduğu Saint-Michel
semti, Marais semtinin zarif konakları,
Çite adası ve romana adını veren Notre-
Dame katedralinin olağanüstü betimlemeleriyle
Paris Victor Hugo imzasıyla edebiyat
tarihindeki özel yerini almıştır.
1482 yılının Paris'inde gecen olayları
anlatan Notre-Dame de Paris 1831'de yayımlanır.
V.Fkıgo, Walter Scott'tan esinlenerek
yazdığı romanın "hem bir dram hem
bir destan, hem resimsel hem şiirsel; hem
gerçek hem ülküsel" bir yanı olmasına
özen gösterdiğini, romanını "bir imgelem,
kapris ve fantezi ürünü" olarak tanımladığını
dile getirmiştir. Ancak araştırmacılar bu
geniş freskin gerisinde 1830'larm Paris'inin
izlerini bulmuşlardır.
Victor Hugo'nun Paris'e olan tutkusu,
Nötre- Dame de Paris gibi yalnızca Fransız
edebiyatının değil, dünya edebiyatının temel
yapıdan arasına girmiş bu görkemli romanı
yazmış olmasıyla ölçülebilir kuşkusuz,
ama Victor Hugo'nun Paris'i onun yazarlık
uğraşının çok daha derinlerinde bulunan
bir ilgi alanıdır.
1867'de Paris'te düzenlenen Exposition
Üniverselle için Paul Meurice kentin Avrupa'nın
gözünde değerini vurgulayacak bir
yapıt tasarlar; 1867'de, aralarında Renan,
Sainte-Beuve, Michelet, Theophile Gautier,
baba oğul Dumas'lar, George Sand,
Theodore de Banville'in de bulunduğu ünlü
sanatçı ve yazarlarının imzalarıyla taçlanmış
Paris adıyla yayımlanan bu tanıücı kitabın
oluşmasında ilk başvurulan kişi Victor
Hugo olmuştur.
72 l kitop-hk 82

Victor Hugo o sıralar on altı yıllık sürgününü
yaşadığı Guernesey'dedir. Bu sergi
kitabına önsöz yazma önerisi, sürgündeki
yazara, yüreğini dolduran güçlü duygularını,
insanlığa olan iyimser, demoktratik ve
barışçıl inancını dile getirmek için güzel bir
firsat olarak gürünür. Victor Hugo'nun
yazdığı önsöz, D.Fernandez'in deyisiyle, yapıtın
"kutsal emanet" bölümünü oluşturur.
2 Bu metinde sergi için Almanya'nın
Krupp silah fabrikalanndan yolladığı devasa
savaş topu için V.Hugo "Sergiye ölüm
kabul edilmiştir. Ancak giyotin kılığında
değil, savaş topu biçimindedir. Bu da bir
hassasiyettir" diye yazar, bu ironik anlatımın
nedeni, metni yazmaya başladığı sıralarda
Ezposition Üniverselle m sanat ve barışa
yönelik bir etkinlik olduğuna duyduğu
güçlü inançtır. 1866'nm kanlı kıyımlarından
sonra, 1867'de Paris'te aydınların buluşması
onu umutlandırmıştır.
O dönemde Victor Hugo III.Napolyon'un
despot yönetimiyle sürgün edilmiştir.
Paris için yazdığı önsözde kente özlemi
duyulur. Bir kent rehberine yazılması gereken
metnin çok ötesindedir Hugo'nun önsözü.
Bu metinde sezilen coşku, D.Fernandez'in
de saptadığı gibi, Dante'nin Floransa'sı,
Vlâdimir Nabokov'un St. Petersburg'u,
James Joyce'un Dublin'i gibi sürgünü
yaşamış ozan ve yazarların kenti yücelten
imgelemlerindeki heyecanla açıklanabilir.
Edebiyatseverler Paris'in betimlemelerini
başka ünlü romancıların kaleminden
de okumuşlardır. Örneğin Honore de Balzac'ın
Paris'i maddi değerlere tapan bir
dünyanın dekoru gibidir: İkiyüzlü, çıkarcı,
erdemsiz ilişkilerin sahnesine dönüşen
kent bireyleri tehdit eder adeta; kötülük,
entrika ve suçla örülmüş cehennemi andıran
bu uzamda yaşamak için bireylerin
Rastignac gibi hırslı, yırtıcı, hesabını bilen
kişiler olması gerekir. Emile Zola'nın Paris'i
de paranın yüceltildiği, yozlaşmanın
yaygınlaştığı, karanlık ilişkilerin uzamı olarak
belirir.Victor Hugo'nun Paris'i ise akıl,
doğruluk, ilerleme gibi insanlık değerlerinin
yüceltildiği ışıklı, aydınlık bir
Victor Hugo Paris için yazdığı metinde
kentin göz kamaştırıcı semt ve binalarının
betimlemelerini yaparken antik uygarlıklara
özgü estetik niteliklerini vurgular, örneğin
Borsa Sarayı Yunan ve Roma mimarilerinin
özelliklerini yansıtır, ancak, kışın
kitap-lık 82 l 73
Paris

karların süpürülmesine olanak sağlayan
düz çatısıyla da Doğulu biçemi dikkat çeker.
Kentin bu önemli binası bir tapınağın
işlevlerini ve görkemini yansıtır. Böylece
Victor Hugo kenti Roma, Atina ve Kudüs'ün
ülküsel bir sentezi olarak tanımlar.
Sefiller de Paris'li bir sokak çocuğunun
gözünden anlatılan kent lağım kanallarıyla,
çamura ve kana bulanmış, barikatlarla yolları
kesilmiş sokaklarıyla isyanın, şiddetin,
sahnesi olarak karanlık renklerle betimlenmişti,
1867 yılı Victor Hugo için insanlığın
geleceğine umut dolu gözlerle baktığı bir
74 l kitap-lık 82
dönemdir. Bununla birlikte, II.İmparatorluk
diye anılan bu dönemde III.Napolyon'un
tutucu siyaseti, despot yönetimine
karşı öfkelidir. Yazacağı metin bu karanlık
yönetime karşı mesafeli kalmak durumundadır.
İşte bu dönemde, Exposition Üniverselle
gibi tarihsel bir etkinlik için yazı yazmanın
coşkusuyla, Victor Hugo'nun kaleminden
çıkan Paris, "uygarlığın deniz feneri",
"mutlak şafak" olarak tanımlanır; Paris'i
konu alan bu "rehber kitap" insanlığın evriminin
evrensel bağımsızlığa doğru yol alması
görevfhi ütlenmiş bir kente adanmıştır,
bu kitap "demokrasinin, barışın, yüzyılın"
onaylanması anlamını taşımaktadır.
Öte yandan, imparatorluk sansürünün de
etkisiyle, Victor Hugo bu temel değerleri
onaylarken bazı yükselmekte olan değerleri
örtülü olarak eleştirir: örneğin Paris'in sakıncalı
yanlanna değinirken: "Ona sahip
olana Paris dünyayı verir. Eğer ona bir cinayetle
ulaşılmışsa, o da cinayet işletir" diyerek
kentin suca ilişkin yanına değinir.
Paris'in tarihsel değerini vurgulayan
Victor Hugo, hiçbir kente atfedilmemiş bir
özelliğinin altını çizer: "14 Temmuz 1789
Paris'in işidir" diye yazar. Hugo'ya göre,
"O gün insan kalabalığı halk oldu, dünya
ergenlikten erginliğe girdi; kentin çevresinde
yükseltilmiş duvarları, her yerde baskısını
duyuran despotluğu felsefe yıktı; düşüncenin
parlaklığı aşılması en güç engelleri
alt etti" 3 .
Victor Hugo'nun Paris metni beş bölümden
oluşur: "Gelecek", "Geçmiş", "Paris'in
üstünlüğü", "Paris'in işlevi" ve "Bansın
ilanı".
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Victor
Hugo insanlığın geleceğine tam olan inancıyla
metinde Paris'i yüceltir. XX. yüzyılda

olağanüstü bir ulusun ortaya çıkacağına
inanan Victor Hugo, bu ulusu özgür, barışsever,
düşünceyi yücelten, refah içinde,
insanlığın kendi dışında kalan bölümüne
karsı anlayışlı, kan dökülmesini onaylamayan,
verilmiş şehitlerle çok fazla gururlanmayan,
savaşa omuz silken, otoriteye karşı
belli ölçüde saygılı, yazarların Galileo gibi
uzay bilginlerinin yazgısını yaşamasına karşı
çıkan bir ulus olarak tanımlar. Bilimle
beslenmiş bir siyaset, kökü kurutulmuş cehalet,
halkın yanında bir Devlet, eğitim kurumlan
gelişmiş, zekânın aydınlığa yöneldiği,
nefretin, öfkenin yok olduğu, yüzünü
ışığa çevirmiş bir ulustur bu. İşte Victor
Hugo geleceğin ulusunun başkenti olarak
Paris'i gösterir. Bu ulusun adı Fransa değil,
Avrupa'dır. XX. yüzyılda tek bir ulusun,
Avrupa'nın dünya sahnesinde yer alacağını
söyleyen Victor Hugo, Fransa'yı bu oluşumun
tohumu olarak görürken, evrim tamamlandığında,
son ulusun da İnsanlık
olacağını belirtir. Böylece Avrupa ulus olma
yolunda ilerlerken, Paris bir Avrupa
kenti olarak tanımlanır: "Bu ulus henüz ortada
değil, ama başkenti var: Paris. Bu bir
mucize gibi, bu bir kural. Ulusların fetusu,
insanlığın fetusunu andınyor, embriyonun
bu mucizevi oluşumu her zaman beyinde
başlıyor"!
"Geçmiş" adını taşıyan bölümde ise
Victor Hugo insanlığın tarihinin önemli
coğrafi noktalarda can bulduğunu, Kartaca'dan
Kudüs'e önemli kentlerin bu oluşumda
rol oynadığını yazar. Bu coğrafyada
Paris'in yerini sorgulayan yazar kenti dipsiz
kuyuya benzetir: "Genel tarihin bir mikrokozmosu
gibi beliren Paris'in tarihi insan
düşüncesini ürkütür bazen. Bu tarih bir
numunedir. Yerel olanın evrensel bir anlamı
vardır. Bu tarih ilerlemenin adım adım
vurgulanmasıdır. Altını çizerken özetler.
Dışarıda olan ne varsa burada da vardır" 5
diyen Victor Hugo Paris tarihini katmanlardan
oluşmuş bir bütün olarak tanımlar.
Bu tarihin en derinine inmek olanaksız gibi
dursa da kazdıkça labirenti andıran nice
katman ortaya çıkar: "Değişik çağlarda yapılmış
Paris haritalarını alın. Sonra bunları
Nötre- Dame'ı merkez alarak üst üste getirin.
Onbeşinci yüzyıla Saint-Victor'un haritasında
bakın; onaltıncı yüzyıla dokuma
haritasında bakın; onyedinci yüzyıla Bullet
haritasında bakın; onsekizinci yüzyıla
Gomboust, Roussel, Deniş de Thierry,
Lagrive, Bretez, Verniquet haritalarında bakın;
ondokuzuncu yüzyıla güncel haritada
bakın. Bir dürbünün ucundan baktığınızda,
giderek büyüyen bir yıldız gördüğünüzü
sanırsınız." 6 Victor Hugo Paris'in geçmişine
yolculuğun başdöndürücülüğünü sıklıkla
vurgular. Sezar'dan Hugues Capet'e, I.
François'dan XIV. Louis'ye tüm krallar
için kentin yüklendiği anlamlan özetledikten
sonra, Paris semtlerinin tarih boyunca
ev sahiplik ettiği siyaset, sanat, felsefe, ticaret
etkinliklerinin dökümünü verir.
Tarihsel açıdan, Paris'i sarsan siyasal
olayların yeri özeldir: "Saint Louis 1255'te
Engizisyonu Fransa'ya getirdi, zehirli bir iklim
oluşmaya başladı; bu andan başlayarak
Paris sayısız kıyıma sahne oldu 1255'te
bankacılara karşı, 1311'de dilenciler, sapkınlar
ve Lombard'lara karşı, 1323'te fransisken
ve büyücülere karşı, 1372'de eşek
şakası yapanlar, küfürbazlara, reformculara
karşı kıyımlar olu. Ayaklanmaların da ardı
arkası kesilmedi. Okullular, köylüler, gürzcüler,...
daha sonra Ligue ve Fronde direnişlerine
örnek olacak ayaklanmalar gerçekleşti.
Ardından 1588'de ilk barikat kuruldu,
halk Paris kaldırımlarından sökülen
kitap-lık 82 i 75

taşları kullanmaya başladı." 7 Victor Hugo
ayaklanmalardan idamlara kadar sayısız siyasal
çalkantıya tanık olmuş Paris'in geçmişine uzanmayı
"cehenneme iniş"e benzetir. Ancak bu karanlık
geçmişin artık öldüğünü ve bir cesede dönüştüğünü
de belirtir: "Paris'i kim kazarsa bu cesede karşılaşır.
Geçmişin hataları ve sefaleti binlerce kemik yığını
halinde uzanmaktadır. Bunlar Paris'in yıllıkları
gibidirler. Orada hurafeler, fanatizmler, dinsel
söylenler, yasal kur-macalar, kutsal denilen
antikalıklar, kurallar, kodlar, gelenekler, dogmalar
bulunur; ve bu karanlığın içinde tüm bu kafataslarının
sırıtışı sezilir." 8
"Paris'in üstünlüğü" adlı bölümde 1789'la
insanlığın modern çağa girdiğini belirtir Victor
Hugo. Devrimle tarihin önemli bir dönemecine
tanık olan bu kenti Victor Hugo şöyle betimliyor:
"Palermo'nun Etna'sı vardır, Paris'in düşüncesi.
Konstantinopolis güneşe yakındır, Paris uygarlığa.
Athena Parthenon'u kurmuştur, Paris Bastille'i
yıkmıştır."9 Paris'in üstünlüğü
insanları, düşünceleri, bilimleri, endüs tri
kollarını bir araya getiren birleştirici bir uzam
olmasından da ileri gelir. Hem kalabalıkların
buluştuğu bir "halk kenti"dir Paris, hem de gerçek
bir kent modelini yansıtır. Bu anlamda Victor Hugo
insanlığın uygarlık evriminde işlev üsdenmiş üç
önemli kenti anar. Kudüs, Atina, Roma sırasıyla
Doğru olanı, Güzel olanı ve Yüce olanı yansıtır.
Ülküsel olarak bu üç değer bu üç kentin özünü
açıklar. Ömürlerini tamamlamış olan bu üç kent,
Victor Hugo'ya göre Paris'in ruhunda yaşamaktadır.
Paris bir yanıyla Roma'yı, bir yanıyla Atina'yı, bir
yanıyla da Roma'yı yaşatmaktadır. Bu üç uygarlığın
"logaritma"sı Paris'i ülküsel kent yapar.
"Paris'in işlevi"ne gelince, Victor Hugo
düşüncenin bir tohum gibi dağılması imgesine
başvurarak, Paris'in havada uçuşan kıvılcımlar gibi
zekâ pırıltıları serptiğini söyler. Düşünce
ekmektedir Paris, hurafenin, fanatizmin, nefretin,
budalalığın, önyargının üzerine aydınlıklar
serpmektedir. Dü-
76 l kitap-lık 82

şünceyi aydınlatmak, coşkuyla parlatmaktır
F^ris'in işlevi. Onaltıncı yüzyılda Rabelais,
«iyedinci yüzyılda Moliere, onsekizinci yüzvılda
-sürgün edilme pahasına- Voltaire
düşüncenin aydınlatılmasını savunmamış
mıydı Rabelais-Moliere Voltaire kutsal ücîûdür
Victor Hugo'ya göre, Rabelais Baba,
Moliere Oğul, Voltaire de Ruh'tur ve bu üçlüden
yükselen ışık da Paris'tir.
"Bansın ilanı" adlı son bölümde Victor
Hugo, Avrupa'nın Paris'e, Paris'in Avrupa'ya
ait olduğunu vurgular. Bu ait olma
durumu çok yönlüdür: siyasal, sanatsal ve
düşünsel. Paris insanlık tarihinin her tür
bayağılığını yaşamış, ancak zamanı gelince
hepsini kapıya koymuştur. Siyasal bilgeliği
buradan ileri gelir. Üstelik Paris 1789 siyasal
devriminin ardından 18 30'da edebiyat
devrimine, demokrasinin yerleşmesiyle yeni
düşünce biçimlerinin yerleşmesine sahne
olmuştur. Bu açıdan Victor Hugo Paris'i
bir okula benzetir: "Uygarlık okulu, gelişim
okulu, akıl ve adaletin okulu"dur Paris.
!0 Yalnızca bu açıdan bakıldığında bile,
bilimin, adaletin, gücün uzamı olan kent
insanların geleceğe umut beslemesine olanak
tanır. Victor Hugo, işt^ bu nedenle
Avrupa'nın "yönetim merkezi" diye niteler
Paris'i.
Victor Hugo kentleri "taştan yapılmış
indiler" olarak görür; yazara göre insanlar,
anıtlardan, mezarlardan, savaş ganimetlerinden
oluşmuş bu olağanüstü alfabeyi
okuyarak barışı öğrenecekler, nefreti ise bırakacaklardır.
Paris'i olağanüstü bir simge
olarak görür Hugo: Kentin Lutetia'dan Paris'e
dönüşmüş olması, çamurdan düşünceye
dönüşebilmeyi başarmış olduğunu
gösterir, işte bu yönüyle kent "kendisine
güvenilmeyi" hak etmektedir.
Victor Hugo'nun 1867 yılında Paris'te
gerçekleşen Exposition Üniverselle için kaleme
aldığı Paris metni yalnızca ondokuzuncu
yüzyılın değil, bugünün Fransa ve Avrupa'sına
ayrıntılı bir bakış içermektedir. Yazının
başında da belirttiğimiz gibi, yazarın
sürgünde olduğu bir dönemde kaleme alınmış
olması kenti söylenselleştirmiş olduğunu
akla getiriyor ancak Victor Hugo gibi
bir edebiyat dehasının tutkuyla bağlandığı
bu kenti başka türlü betimlemesi de düşünülemezdi.
Paris'in sanatsal, düşünsel, siyasal
arkeolojisini sunan yapıtı bugün
okurken kentin büyüleyici gücünün nereden
kaynaklandığını göstermesi açısından
çok değerli bir belge olduğunu görüyoruz.
Kuşkusuz Paris birçok yazan ve sanatçıyı
büyülemiştir ancak, Victor Hugo gibi usta
yazarların yapıtlarında büyülü bir şiire dönüşmüştür.
1M.Raimond, Hiscoire du roman depuis la râ'olution, Armand
Colin, Paris, 1981
2D.Fernandez, V.Hugo, Paris Önsöz, s.8.
3a.g.y., s.71
4V.Hugo, Paris, Bartillat, Paris, s.35
5a.g.y., s.37
6a.g.y., s.38
7a.g.y., s.43
8a.g.y., s.60
9 a.g.y., s.64
10 a.g.y., s.102.
hitap-iık 77