Eğitim ve Edep İlişkisi Üserine Kavramsal Bir Değerlendirme - DEM

DOSYA
Eğitim ve Edeb İlişkisi
Üzerine Kavramsal Bir
Değerlendirme
Hayati HÖKELEKLİ*
EEğitim, hayat sürecimizin ayrılmaz bir parçasıdır. Büyüyen ve gelişen bir varlık
olarak insanın uzun bir süre bakıma, beslenmeye, gözetime, bilgiye, danışma
ve rehberliğe ihtiyacı olduğu açık bir gerçektir. Doğuştan getirdiğimiz yetenek
ve kapasitemizin uygun şekilde ve tam olarak açığa çıkarılıp biçimlendirilmesi, kendi
içimizde tutarlı ve bütünleşmiş bir yapı, kendi dışımızda dengeli ve uyumlu bir ilişkisel
düzenin gerçekleştirilmesi, ancak düzenli bir eğitimle mümkün olabilmektedir.
>>
Belli bir sosyal ve kültürel dünya içerisinde gelişimini sürdüren insan yavrusunun
hangi eğitim amaçları doğrultusunda biçimlendirileceği, öncelikle anne
babaların ve eğitim kurumlarının anlayış, talep ve düzenlemelerine bağlı bulunmaktadır.
İnsan yetiştirme, gerek gözetilen hedefler ve gerekse izlenen müfredat
ve uygulanan yöntemler bakımından kültürden kültüre, dönemden döneme,
hatta aynı kültür ve zaman diliminde bile olsa farklı halk kesimleri arasında
çeşitli farklılaşmalar göstermektedir. Bu farklılaşmaların arka planında belli bir
insan tasavvuru, hayat anlayışı ve değerler dünyası olduğu söylenebilir.
* Prof. Dr., Uludağ
Üniversitesi, İlahiyat
Fakültesi, Din Psikolojisi
Anabilim Dalı Öğretim Üyesi,
hhokelekli@uludag.edu.tr
Bu bakımdan eğitimin “ne olduğu” ya da “ne olması gerektiği” her zaman tartışılan
bir konu olmuştur. Farklı eğitim felsefeleri kendi gerekçelerini, temelde benimsedikleri
insan anlayışı ve toplumsal düzen bağlamında dile getirmişlerdir.
Günümüzde eğitim, genel olarak insanın her yönden gelişmesi ve olgunlaşması
için yapılan etkinlikler bütünü olarak anlaşılmaktadır. Bu belli bir yaşla sınırlı
olmayan, hayat boyu süren bir süreç olarak kabul edilmektedir. Genelde planlı,
amaçlı, maksatlı bir etkinlik olarak kabul edilen eğitim sonuçta neyi ya da neleri
insana kazandırmalıdır Eğitimli insan hangi özelliklere sahip olan insandır
Bize göre burada sorulması gereken en önemli sorular bunlardır.
Geçmişte ve günümüzde eğitim olayını ifade etmek için kullanılan kavramlar
bazen aynı olsa da, kimi zaman da farklılaşmakta, bundan da öte bu kavramlara
yüklenen anlamlar, sözünü ettiğimiz düşünce ve anlayış farklılıklarını yansıt-
30 DEM DERGİ | YIL 1 SAYI 4

“Hayret etme, çok beğenme” kök anlamı bakımından edeb,
“(ahlaki) güzelliği dolayısıyla insanı şaşırtan, takdirini kazanan
şey” demektir. Bir kimsenin sahip olduğu meziyet ve fazilet
başkalarında hayranlık ve takdir duygusu uyandırdığı için edeb
diye isimlendirilmiştir.
maktan geri durmamaktadır. Bu yazımızda kısaca
incelemeye çalışacağımız “eğitim” ve “edeb”
kavramlarının bu açıdan önemli bir yeri olduğunu
düşünüyoruz.
Eski dilde “ta’lim ve terbiye”, “tedrisat”, “edeb ve
te’dib”, yeni dilde ise genellikle “eğitim ve öğretim”
şeklinde kullanılan kelimelerle ifade edilmek
istenen nedir Bunlar arasındaki anlam ortaklığı ya
da farklılığı nelerdir Bu sorulara verilecek cevaplara
göre de yukarıda zikrettiğimiz kavramlar anlam
ve önem kazanacak, ortak ya da farklı yanları
tespit edilip ayrıştırılacaktır. Ebetteki bu inceleme,
günümüzdeki çağdaş anlayışları dikkate almakla
birlikte, İslam kültür ve geleneğindeki anlayışların
bir özetini sunmakla sınırlı kalacaktır.
“İ-l-m” kökünden gelen “ta’lim” kelimesi, bilgi
vermek, öğretimde bulunmak, öğretmek anlamına
gelmektedir. Eğer bu bilgi verme işi düzenli, programlı
bir ders şeklinde olursa buna “tedrîs-tedrîsat”
ya da “tahsîl” denilmiştir. Her tür eğitimin,
öğrenme ile elde edilmiş bilgilerin başkalarına
da öğretilmesiyle başladığı bir gerçektir. Ancak
öğrenme ve öğretme düzenli bir ders alıp verme
yanında, kişisel gözlem ve tecrübelerle de mümkün
olabilmektedir. Ayrıca, eğitimin yalnızca bir
bilme, ders öğrenme, bilişsel yönden aydınlanma
ve gelişme olmadığı, bilginin karakter kazanımı
ve mesleki formasyon için bir araç olduğu da bir
gerçektir. Bundan dolayı eğitim olayının, öğrenme
ve öğretimi içine almakla birlikte ondan daha geniş
anlamlar taşıması bakımından bu kelimelerin
dışında başka türlü ifade edilmesi gerekmektedir.
İşte bu noktada terbiye devreye girmektedir. “Rb-b”
ya da “r-b-v” kökünden geldiği kabul edilen
bu kelime ve türevleri, klasik sözlük ve metinlerde
“ıslah etmek, düzeltmek, düzene koymak; sahibi/
efendisi olmak, idare etmek, başkanlık yapmak,
sahip ve malik olmak, üzerinde tasarrufta bulunmak,
kefil olmak, sorumluluğunu yüklenmek; yetiştirmek,
bakıp büyütmek, geliştirmek, olgunluğa
erdirmek” gibi manalara gelmektedir. Modern
Arapçadaki kullanım şekillerinde de terbiyenin,
bakım ve besleme, yetiştirme, büyütme gibi tüm
canlılar için gerekli olan yardım edici maddi etkinliklerin
yanında, bilişsel, duygusal ve davranışsal
özelliklerin geliştirilmesini de zımnen içine alacak
şekilde, eğitim-öğretim anlamlarında kullanıldığı
görülmektedir. Bu kelimenin ifade ve ihtiva ettiği
anlamlardan hareketle eğitimin niteliği ile ilgili
bazı çıkarımlar yapılabilir. Bunların başlıcaları
şunlardır:
• Terbiye, insan davranışları üzerinde düzeltici,
ıslah edici, düzenleyici işlevleri olan bir etkinliktir.
Terbiye bu anlamda, Gazali’nin ifade
ettiği gibi, ürününün iyi ve mükemmel olması
ve gelişimini tamamlaması için ektiği bitkilerin
arasında bitmiş olan ayrık otları ve dikenleri
söküp atan çiftçinin davranışına benzer. 1 Buna
göre terbiye, çocuğun doğal gelişiminin sağlıklı
maddi şartlarını hazırlamak kadar, ona gerekli
olan şeyleri öğreterek, ondaki kötü huyları ve
1 Gazali, Eyyühe’l-Veled/Ey Oğul (çev. Lütfü Doğan), İstanbul:
Bedir Yayınları, 1968, s. 22.
Y IL 1 SAYI 4 | DEM DERGİ 31

zararlı davranış eğilimlerini kontrol altına alıp
düzeltici bir müdahale ile birlikte olur.
• Terbiye, kendi kendine gerçekleştirilen bir etkinlik
olmayıp, eğitim işinin sorumluluğunu
yüklenen, çocuk üzerinde tasarrufta bulunan,
ona sahip çıkan ve yol gösteren bir yetişkinin
iradesini zorunlu kılar. Eğitim işinde öğretim,
irşat, yol gösterme, aydınlatma görevini yerine
getirecek kimselere ihtiyaç duyulur. Bu bakış
açısı terbiyenin zorunlu olarak tek taraflı öğretmenin
istek ve iradesine dayalı, “öğretmen
merkezli” olduğu değil, fakat bir öğreticinin
varlığının zorunlu olduğu anlamına gelir. Öğretmenin
eğitim için kullandığı yol ve yöntemlerin
sonuç ve etkileri ayrıca değerlendirilerek,
bunlardan hangisinin eğitilenin gelişimi açısından
en uygun ve sağlıklı olduğuna karar verilebilir.
• Terbiye yalnızca insan davranışları ile sınırlı
bir etkinlik olmayıp, bütün varlıkları içine
alan evrensel bir “gelişim kanunu”dur. “Allah
âlemlerin Rabbi’dir” ( Fatiha 1/1). Kur’ân’da
Allah kelimesinden sonra en çok geçen ilâhi
isim olarak Rabb kelimesinin anlamının terbiye
ile doğrudan ilgili olduğu görülmektedir. Nitekim
“Rabb” kelimesi de aslında terbiye manasına
gelen bir mastar olmakla birlikte, terbiye
işini yapana bir isim olarak verilmiştir. Buna
göre Rabb kelimesi bakıp büyütmeyi, lütuf
ve ihsanı çağrıştırmakta olup, “insanı derece
derece olgunluğa ulaştırmak” için idaresi altındakiler
üzerinde tasarrufta, öğretme ve yol
göstermede bulunan, terbiye için gerekli olan
bütün imkânlara sahip kuvvetli, mükemmel ve
kusursuz olan bir “terbiye edici” anlamlarını
ifade etmektedir. Allah, kendisini “Rahmân ve
Rahîm” bir Rabb olarak tanıtmaktadır. Yani ilahi
modeli esas alan bir eğitimin otoriter, baskı
ve zorlamaya dayalı değil, engin bir rahmet,
sevgi ve şefkat, çok ve sürekli bir merhametle
yürütülmesi gereken bir iş olduğunu ortaya
koyar.
• Terbiye hayat boyu devam eden bir süreçtir.
32 DEM DERGİ | YIL 1 SAYI 4

Bireysellik ve toplumsallık, edebin elde edilmesinin ayrılmaz iki
şartıdır. Kültürel gelenekler, yerleşik örf ve adetlerin içine nüfuz
edildiği ve bunlarla beslenen bireysel bir tutum halinde ifadelendirildiği
zaman edeb kazanılmış olur.
Gelişme ve olgunlaşma tedrici, aşama aşama
gelişen bir sıra ve düzen izler. Bu doğal gelişimi
dikkate almak, ona ayak uydurmak, ders
ve öğretim müfredatını buna göre düzenlemek,
eğitimin başarısı açısından çok büyük önem taşır.
Bunun yanında, her yönden olgunlaşmayı
hedef alan terbiye, doğal yeteneklerin açığa
çıkması ve istikrarlı, ahenkli bir yapıya kavuşması
için gerekli motivasyon ve disiplini de beraberinde
taşır.
Bütün bunların yanında, İslam kültürünün eğitim
klasiklerinin hepsinde terbiye kelimesinin,
her zaman eğitim anlamında kullanılmadığı kaydedilmektedir.
2 Ayrıca, Attas gibi bazı çağdaş düşünürler
de terbiye kelimesinin sadece insanlar
için değil madenler, bitkiler ve tüm canlılar için
kullanılan bir terim olduğundan hareketle daha
çok insanın maddi boyutunu akla getiren bakım,
besleme, büyütme gibi bedensel ihtiyaçları karşılamaya
yönelik bir etkinliği ifade ettiğini, insanın
ruhsal ve bilişsel yönünü pek içermeyen bir anlam
taşıdığını ileri sürmektedir. 3 Bu ve benzeri değerlendirmelerin
etkisiyle olsa gerek ki, özellikle insanın
karakter yapısı, ahlaki eğilimleri ile ulaşılması
gereken eğitim hedefleri dikkate alındığında daha
çok edeb-âdâb, te’dib, ıslah, tezkiye, tezhîb, tasfiye,
tathîr gibi kelimelerin kullanıldığı görülmektedir.
Bu noktada edeb kelimesi üzerinde durmak gerekmektedir.
Sözlüklerde ”e-d-b” kökünden mastar
olarak iki ayrı kökten bu kelimenin şu anlamları
ihtiva ettiği görülmektedir:
2 Bkz. Turgay Gündüz, İslam, Gençlik ve Din Eğitimi, Bursa:
Düşünce Yayınları, 2002, s. 30-31.
3 S. Muhammed Nakip Attas, Modern Çağ ve İslami Düşünüşün
Problemleri (çev. M.Erol Kılıç), İstanbul: İnsan
Yayınları, 1989, s. 212-216.
• “Hayret etme, çok beğenme” kök anlamı bakımından
edeb, “(ahlaki) güzelliği dolayısıyla
insanı şaşırtan, takdirini kazanan şey” demektir.
Bir kimsenin sahip olduğu meziyet ve fazilet
başkalarında hayranlık ve takdir duygusu
uyandırdığı için edeb diye isimlendirilmiştir.
• “Davet etme” manasında edb kökünden ise
edeb, insanları takdire değer ve erdem sayılan
hususlara davet eden, bilgisizlik ve kötü davranışlardan
engelleyen şeyi ifade eder. Te’dîb,
“birini bir konuda bilgilendirme, öğretme”,
“yaptığı kötülükten dolayı, eğitim amacıyla cezalandırma”
anlamına gelmektedir.
Kur’ân-ı Kerim’de “e-d-b” kökünden herhangi bir
kelime yer almamaktadır. Buna karşılık hadislerde
edeb, te’dib ve müeddib gibi türevleri ile pek
çok yerde geçtiği görülmektedir. Birçok hadis kitabında
“Kitabu’l-Edeb” veya benzer başlıklarda
bölümler yer almaktadır. Bu bölümlerde çocuğa
güzel isim takmaktan, evlere nasıl girileceğine ve
yeme içmede gözetilecek kurallara, çocuk ve hizmetçilere
nasıl davranılacağından, koku sürünme
âdabına kadar, görgü kurallarına yer verildiği görülmektedir.
Te’dib kelimesinin içinde geçtiği iyi bilinen bir
hadis vardır: “Beni Rabbim eğitti ve eğitimimi
(te’dibî) ne güzel yaptı!” 4 Burada te’dib kelimesinin
eğitim öğretimle doğrudan ilişkili bir biçimde
ve daha çok anlayış ve kavrayış gücü, huy, ahlak
ve karakter güzelliği kazandırma anlamını dile getirdiği
görülmektedir. Te’dib kavramının taşıdığı
potansiyel güç, Hz. Peygamberin şahsında “kemaline
erdirilmiş örnek bir insan” şeklinde canlı ve
4 Aclûni, Keşfu’l-Hafâ, c.I, s. 70.
Y IL 1 SAYI 4 | DEM DERGİ 33

davranış kazanma, toplumsallaşma olayıdır. Bireysellik
ve toplumsallık, edebin elde edilmesinin
ayrılmaz iki şartıdır. Kültürel gelenekler, yerleşik
örf ve adetlerin içine nüfuz edildiği ve bunlarla
beslenen bireysel bir tutum halinde ifadelendirildiği
zaman edeb kazanılmış olur.
somut bir gerçeklik olarak ortaya çıkmıştır. Fakat
Hz. Peygamberin bir başka hadiste kendisini te’dib
edici olarak değil öğretici, öğretmen (muallim)
olarak tanımlaması oldukça ilginçtir. 5 Bu ifadeden,
eğitimin gerçek anlamda ancak Allah’ın eliyle
gerçekleşen bir düzeyde olabileceğini; eğitim sürecinin
kişinin kendi kendisini eğitmesi ile sonuca
ulaşacağını, peygamber de olsa bir insanın bir başkasına
sadece bilgi ve tecrübe aktarabileceğini, asıl
eğitimin ilahi rehberliğe kulak veren kişinin kendisi
tarafından gerçekleştirebileceğini çıkarmak
mümkün gözükmektedir. Buna göre te’dibin, insan
karakter, kişilik, ahlak, ilişki ve davranışlarını
güzelleştirme işi olduğu, bunun da ancak insanın
kendisi vasıtasıyla başarılabileceği söylenebilir. Bir
başka deyişle te’dib, ahlakın güzelleştirilmesi ve
mükemmelleştirilmesi için kişinin ilim ve marifetle
tanıştırılmasıdır.
İslam kültüründe “âdab” başlıklı kitaplar genelde
dini ya da dünyevi bir konunun en güzel şekilde
nasıl yerine getirilebileceği, hangi kuralların gözetilmesi
gerektiği ile ilgili işlemler dizisi hakkında
bilgiler içermektedir. Maverdi’nin “Edebü’d-Dünya
ve’d-Din” isimli klasiği bunun en iyi örneğidir.
Bu kitaptaki anlamıyla edeb, “insanın bu dünya ve
öteki dünya hayatı ile ilgili görevlerini en iyi şekilde
yapmasıdır.” Edebin elde edilmesi bir bilgi
ve düşünce konusu olmanın ötesinde bir tecrübe,
Edep kelimesi tarih içerisinde çeşitli anlam değişikliklerine
uğramış olsa da, insani değerler ve ahlaki
erdemlerle olan bağını her zaman sürdürmüş
olduğunu söyleyebiliriz. Sonuçta edebin gelenek,
görenek, ahlâk gibi ilk anlamları yanında, İslam
kültürünün tarihi gelişimi içinde çeşitli mevkiler,
meslek ve sanatlar, eğitim, öğretim; tasavvuf ve
tarikat, ilmi araştırma ve tartışmalar; ibadet, dua
ve Kur’ân okuma gibi dini faaliyetler; yeme-içme,
giyim-kuşam, temizlik vb. günlük meşguliyetler;
her türlü sosyal ilişki ve hayatın diğer bütün alanlarına
dair bilgiler ve en uygun davranış tarzları
için kullanılan, son derece geniş kapsamlı bir terim
haline gelmiş olduğu görülmektedir. 6
Sonuç olarak, genel kullanımı bakımından eğitim
kavramının “değer”den ve belli bir hedeften yoksun
nötr bir kavram olduğu söylenebilir. Ayrıca
eğitim, kazandırılan davranış türlerine, kişilere,
zaman ve mekâna göre değişiklik gösterebilen
çok geniş alanlarda kullanılabilen bir kavramdır.
Terbiye kavramı; büyüme, beslenme, gelişme gibi
organik ve maddi süreçler yanında ıslah etme,
düzeltme, iyileştirme niyeti ile “kontrol edici bir
müdahale” etkinliğini dile getirmektedir. Edep ve
te’dib ise, özellikle insanın ahlaki olgunlaşması
yolunda bilinçli bir çabayı, toplumsal ilişkilerde
ölçü, denge ve uyumu, hikmet ve adaleti gözeten
bir tutumu ifade etmesi bakımından öncekilerden
ayrılır. Edep, insanın doğrudan doğruya bir “değer”
varlığı olduğu düşüncesinden hareket eden
bir eğitim anlayışıdır. Nice eğitimli insanlar vardır
ki edepten yoksundur. Edepten yoksunluk, kendi
gerçek değerini fark edemeyen, varlık mertebeleri
ve toplumsal düzeni gözetmeyen hoyrat bir insanlık
durumudur. Edep, insanla hayvan arasındaki
farkı da ortaya koyar; hayvan eğitilebilir ancak ondan
edep beklenmez.
5 İbn Mâce, Mukaddime 17.
6 Mustafa Çağrıcı, “Edep”, DİA, c.X,s. 414.
34 DEM DERGİ | YIL 1 SAYI 4