Değerlerimiz ve Günlük Hayat - DEM

DOSYA
deer
kavramının
yükselii
ve
eitim
Deerlerimiz ve
Günlük Hayat
Süleyman Hayri BOLAY*
* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Felsefe
Bölümü emekli öretim üyesi,
bolay@gazi.edu.tr
Modern iktisadın ve kapitalist ruhun bilinçli olarak “ahlâk dıı/etik
dıı” bir nitelie büründüü genellikle iktisatçılarca da kabul gören
bir hükümdür. Hâlbuki iktisat bilimi, tarihî seyir içinde daima
ahlâkın bir uygulayıcısı ve uzantısı olarak gelimitir. Hatta iktisat uzun süre
ahlâkın bir alt dalı gibi kabul edilmitir. Bu, Aristo’nun Nikomakos’a Etik adlı
kitabından beri böyledir. Onun tesiriyle slâm dünyasındaki ahlâk kitaplarında
da iktisat (tedbir-i menzil) ahlâkın bir alt bölümü olarak mütalaa edilmitir. Her
halükârda, iktisadın ahlâkla ilgisinin olmadıını söyleyenler olsa bile, iktisadı,
ahlâk ve siyasetten ayırmak mümkün deildir. Çünkü iktisatta ve siyasette neler
yapmamız, nelerden kaçınmamız gerektii hususunda kuralları ahlâk koyar.
Dolayısıyla iktisadın ve siyasetin amaçları içinde ahlâkın amaçları da yer alır. Bu
amaç da ilk bakıta “temiz bir toplum” yaratmak yani insanın ve toplumların
12 DEM DERG | YIL 1 SAYI 1

ktisadî hayatta bir davranı tercih edilirken, ikili ilikilerde daima “fayda/
çıkar” ön plandadır. Eer aklî davranı sadece çıkara balanırsa, davranıların
ahlâkla balantısının inkâr edilmesi gerekir. Burada esas mesele udur:
Davranılarımızı yönlendiren saikler, tek baına kiisel çıkar mıdır, yoksa
farklı ve birden fazla kaynaa mı sahiptir
iyiliini ve huzurunu temin etmektir. Burada esas
problem servetin, malın ve mülkün tek hedef ve
amaç olup olmadııdır. Eer servet yararlı olduu
için tek amaç olursa o zaman ahlâka yer ve lüzum
kalmaz. ayet servet esas hedef deil de esas hedefe
ulamak için bir vasıta ise, ki öyledir, bu takdirde
ahlâk veya etik nihaî hedeftir.
Ahlâk nihaî hedef olunca “nsan nasıl yaamalı”
sorusu, tam bir ahlâk sorusu olduu için, insanı
davranılara sevk eden amiller veya saikler (motifler)
önem kazanmaktadır. Çünkü ahlâkî kurallar
ve bunlara dayanan bir hayat, öyle veya
böyle insan davranılarına etki etmekte ve onları
yönlendirmektedir. Burada önemli olan bir dier
husus, tek bir insanın deil, milletin, toplumun
ve bütün insanların hedeflenen iyilie ve huzura
kavumalarını salamaktır. ktisadî faaliyetlere
ahlâk dıı yaklaımlar, her zaman bu faaliyetleri
verimsiz kılmıtır. Meselâ zengin ülkeler ve Birlemi
Milletler dünyadaki açlık, yoksulluk, bulaıcı
hastalıklar, sömürü, sava gibi milletler arası olayları
sona erdirmek için mücadele etmelerine ramen,
bunlar azalmak yerine artarak devam ediyor.
Çünkü bu faaliyetleri yürüten yetkililer yeterince
samimî davranmıyorlar. Yani ahlâkî endieler, ön
planda gibi görünmesine ramen aslında öyle de-
ildir. Bundan dolayı iktisat ve siyaset, etik endi-
elere samimiyetle ve dikkatle eilse daha müspet
ve verimli neticeler alacaktır.
Modern iktisatta insan davranıları açısından
“Akılcı/rasyonel davranı”, esas rol sahibidir.
Yerlemi iktisat anlayıında insan davranılarının
rasyonalitesinin iki ölçütü var: Birisi rasyonalitenin
davranıları seçerken veya tercih ederken bunlardaki
iç tutarlılık; dieri ise kiisel çıkarın azamîletirilmesi
ile aynı kabul edilmesidir. Rasyonel seçi,
seçimi yapanın gerçekletirmeye çalıtıı amaç ile
bunu uygulama tarzı arasındaki asgarî uygunluk
baını vazgeçilmez art olarak nazara almalıdır.
Acaba her halükârda bu iç tutarlılık, rasyonel davranı
için yeterli midir Her halde yeterli deildir.
Çünkü davranı tercihi yaparken amaçlarımız,
inançlarımız, deerlerimiz ve bizi etkileyen saiklerimizin
öyle veya böyle tesirinde kalmaktayız.
ktisadî hayatta bir davranı tercih edilirken, ikili
ilikilerde daima “fayda/çıkar” ön plandadır. Acaba
her eyi bir kenara bırakarak “kiisel çıkar”ın
peinde komak, rasyonel bir davranı sayılabilir
mi Eer aklî davranı sadece çıkara balanırsa,
davranıların ahlâkla balantısının inkâr edilmesi
gerekir. Çünkü “etik egoizm”, yapısında çeliik olmasına
ramen, manevî deerler açısından makbul
bir durum deildir. Bu da davranılarda etiin
rolünün reddi demektir. Gerçek hayatta herkes her
zaman bencil davrandıı fikri doru olamaz. Her
zaman bencil olunmasını, rasyonalitenin bir artı
olarak kabul etmek saçmadır. Kendi çıkarı peinde
komak, ahsî çıkarı maksimize etmek, “homo
ekonomikus” tipinin her zaman geçerli olamaya-
Y IL 1 SAYI 1 | DEM DERG 13

dürüstlüüne inanmak ile bir iadamının kurduu
irketin verimli olacaına olan inanç bu türdendir.
Deer alanları bilimsel deerler, ahlâkî deerler,
estetik deerler, dinî deerler, siyasî deerler, teknik
deerler, hukukî ve iktisadî deerler, hümanist
deerler olmak üzere çeitlere ayrılabilir. Aslında
bunlar kesin çizgilerle ayrılamazlar, birbirleri içine
geçmi vaziyetteler. Deerler günlük hayata yönelik
olduu için uzak ve yakın gelecee ait gayeler
ve hedefler burada belirleyici olur. in içine gaye
girdii için ona paralel olarak eylem (action) de
deerin ayrılmaz unsuru olur.
Bu durumda deerle ilgili belli balı kavramlar
öyle tesbit edilebilir: Realite, insan, özne, gaye
ve eylem (fiil) yahut davranı. Realite, gerçekler
Deerler özneye güncelin, reelin ötesine geçme ve onları ama arzusu verir.
Deerlerle düüncemiz daha güçlü olarak tabiatın ve fizik dünyanın ötesine
ulaırız. Böylelikle ideale yönelmi oluruz. Deerler ideale yönelik olursa
eylem de o deerin balı olduu inancın ayrılmaz bir parçası ve gerei olur.
caını gösterir. Burada esas mesele udur: Davranılarımızı
yönlendiren saikler, tek baına kiisel
çıkar mıdır, yoksa farklı ve birden fazla kaynaa
mı sahiptir.
Burada kiisel çıkar ile bütün bir toplumun yararı
ve bütün insanlıın yararı ile ahsî çıkarın karıtlıı
bahis konusudur. nsan sadece maddî varlıa
tapan ve ahsî çıkarlarının peinde koan egoist
bir varlık mıdır Yoksa manevî cephesi yükselebilen
ve dolayısıyla çou zaman toplumun çıkarlarını
kendi çıkarların tercih edecek seviyeye yükselebilen
bir varlık mıdır nsanlar gerçek hayatta
kiisel çıkarlarına göre davransaydılar, özgün,
özel ve manevî bir takım baarılara imza atabilirler
miydi Kendine hâkim olma, adaleti gerçekletirme,
cömertlik, bakalarına faydalı olmaktan
büyük bir haz duyma, kul hakkı gözetme, yetmi
iki millete bir göz ile bakma, herkese sevgi ile yaklama,
güler yüz gösterme, bakasını kendisine
tercih edebilme, menfaatsız dostluklar kurabilme
gibi erdemler kiisel çıkarcılıın çok ötesinde ve
üstünde olan manevî deerlerdir.
Deerler, insanların deer verdii ve ulamak için
peinden kotuu, elde etmeyi iddetle arzu ettii
eylerdir. Bunlar mal, mülk, servet, sıhhat gibi de-
erler olduu gibi, mutluluk, huzur, Allah sevgisi,
vatan sevgisi ve özgürlük gibi tamamen manevî
deerler de olabilir.
Deerler bizi kötü davranılardan alıkoyan, zihin
muhtevaları ve inanılardır. Bu inanılar her zaman
dinî inanç olmayabilir. Mesela arkadaının
dünyası olarak kabul edilmekle beraber, insanın
dıında ve insandan baımsız olarak varolan eyler
mânâsına da alınmaktadır. Burada insan, gaye
ve eylem mevcudu, hal-i hazırı aıp gelecee yönelmeyi
kendinde taır. nsan, kökü geçmite olan
ve gelecee yönelik bir varlıktır. Çünkü kendisini
amak ve bakasını yahut dier insanları ve varlıkları
kefetmek durumundadır. Bakasını veya
dierlerini kefederek özümleyen insan, kendi uurunda
bakası ile kendisini kaynatırır ve birletirir.
Böylelikle önündeki verilmi olan eylerden
sıyrılır, tabiattan gelen engelleri aar, serbestlik
kazanır, insan sıfatıyla yeni davranı sergileyecek
özne olarak ortaya çıkar. Gaye eyleme nispetle
yenilenmi deerdir, denebilir. Deer bu durumda
eylem/davranı ve sergilenecek yeni eylemin
konusu/objesi olarak tarif edilebilir. Eylem veya
14 DEM DERG | YIL 1 SAYI 1

Deerle ilgili belli balı kavramlar öyle
tesbit edilebilir: Realite, insan, özne, gaye
ve eylem yahut davranı. Deer yaratıcı
/ eylemci davranı, gayeye doru bir yönelmeyi
ve bu konuda bir tasavvuru, seçimde
vuzuhu, bir de iyimserlii gerekli
kılar. Öznenin yani deeri gerçekletirecek
olan insanın etkinlii, onun dünyada
varoluu deil ama eylemidir. Bu bakımdan
deerleri gerçekletiren eylem veya
davranılarımızdır.
davranı ise gayeye doru yol alarak yeni bir de-
er meydana getirme gayretidir. Aslında yeni de-
er yaratılması hem insanın tabiatının, hem de dı
tabiatın aılmasıdır. Bu demektir ki insanın kendindeki
iddetli arzuları, hırsları aması lazımdır.
Deer yaratıcı/eylemci davranı, gayeye doru bir
yönelmeyi ve bu konuda bir tasavvuru, seçimde
vuzuhu, bir de iyimserlii gerekli kılar. Öznenin
yani deeri gerçekletirecek olan insanın etkinli-
i, onun dünyada varoluu deil ama eylemidir.
Bu bakımdan deerleri gerçekletiren eylem veya
davranılarımızdır.
Deer mahiyeti icabı irrasyonel, öznel/sübjektif,
inanca dayanan hatta metafizik temelli, insan davranılarına
hâkim ve yönlendirici, sadece insana
has bir inançtır. Deer bir oluum, bir bakalama
ve ama halidir.
Gayeler ve hedefler çeit çeit olduu gibi eylemler
de çeit çeit olmaktadır: Realist, hümanist,
toplumsal, dinî, muhafazakâr, gelenekçi, ahlâkçı,
irrasyonel, mistik, tasavvufî, pragmatik, politik,
gayri ahlâkî davranılar gibi.
Sadece realist davranılar bile zevkci, kaderci,
üpheci ve nihilist davranılar diye çeitlere ayrılabilir.
Görülüyor ki günlük davranılarımızı ve hareketlerimizi
seçerken veya tercih ederken, bütün bu
akımlar, ideolojiler, inançlar, gelenekler, düünceler
ve deerler, yönlendirici hatta belirleyici olmaktadır.
Deer-ahlâk ilikisi
Her hangi bir faaliyette karımıza ahlâkî bir tutum
çıkıyorsa bu, hareketlerimizi ve davranılarımızı
ahlâkın yani ahlâkî deerlerin yönlendirdii
mânâsına gelir. Ahlâk ve deer ilikisi, ikisinin de
“iyi” peinde komasından kaynaklanır. Ahlâkta
daima “iyi” ve “kötü” kategorileri rol oynar. Esasen
insanın bu kategorilere sokmadıı anlayı, hareket
ve düünce yok gibidir. Zaten bütün ahlâk
hükümleri birer deer hükmüdür. “Yardımseverlik
bir fazilettir.”, “Ali dürüsttür”, “Ben inanıyorum
ki arkadaım yalan söylemez.”, “Kul hakkı
yiyenler onmazlar” gibi hükümler, hem ahlâk,
hem de deer hükümleridir.
Bunun yanında ahlâkî fiilin tercihinde -bu fiil iktisadî,
hukukî, siyasî ve teknik olabilir- deerler,
barolü oynamaktadır. Mesela korkak olma yerine
cesareti, zayıf olma yerine kuvvetli olmayı,
beceriksiz olma yerine beceriklilii, cimri olma
yerine cömertlii, haksızlıa karı adaletli olmayı,
Y IL 1 SAYI 1 | DEM DERG 15

tembellie karı çalıkan ve üretici olmayı, yalana
karı dürüst olmayı tercih ettiren ey nedir Bütün
bu alanlardaki eylemlerin tercihinde ve davranı-
ın gerçeklemesinde deerler ve inançlar daima
etkili olmaktadır. nsan dünyanın yuvarlaklıına
inandıı gibi Allah’a, meleklere, ahirete, adalete,
fazilete ve hürriyete de inanabilir. Deerlerde ihtiyaç
önemli bir rol oynar. Burada arzu duyan öznenin
duyduu ihtiyaç ile ulaılmak istenen “akın
obje”ye duyulan ihtiyaç, deerlerin ortaya çıkmasına
yol açar.
Deerler toplumda çounluk tarafından
yaandıkça, zaman içerisinde
özneleri tatmin edici ve
mutluluk verici bir özellik taıdı-
ı pratik olarak test edilir. Bu test
edilme özellii, tarih boyunca görülen
uygulamalarla asırlar içinde
kültürel bir görünüle de kendini
göstermitir. Zamanın ve mekânın
engellerini aarak asırlar boyunca
yaayan deerler kaynaını zaman
ve mekân üstü âlemden yani ilâhî
âlemden alan deerlerdir.
Deerler özneye güncelin, reelin ötesine geçme ve
onları ama arzusu verir. Deerlerle düüncemiz
daha güçlü olarak tabiatın ve fizik dünyanın ötesine
ulaırız. Böylelikle ideale yönelmi oluruz. Bu
bakımdan deerler ve eylemler genellikle ideale
yöneliktir. Deerler ideale yönelik olursa eylem de
o deerin balı olduu inancın ayrılmaz bir parçası
ve gerei olur. Ben bir tanıdıımın dürüstlüüne
inanıyorsam, onu severim ve ona yaklamayı tercih
ederim. Bu, benim dier insanları kefetmem
demektir. Dolayısıyla dierlerini seçmem ve tercih
etmekliimde inancımın ve ondan kaynaklanan
sevginin rolü ön plandadır. Böylece deerlerin
toplumsal yönü ile yüzyüze geliriz. nancın eylem
dünyasında tam olarak gerçeklemesi, öznelerin
(fail veya mü’minlerin) inançlarındaki samimiyete
ve bu samimiyetten doan derinlie, ruhun
derinliklerinde kök salmasına balıdır. Bu yetmez,
aynı zamanda toplumsal ortamın müsait olmasına
de balıdır. Ahlâkî ve dinî deerlerin toplumlarda
yerleebilmesi için esas hak ve hürriyetler güvence
altında olmalı, farklı inanı ve gayelere ramen,
bir “ortak iyi” ve bir “ortak gaye” bulunmalı ve
bunlar toplumun çounluu tarafından benimsenmi,
çounluk tarafından tekrar edilerek ya-
anmı olmalıdır. Ortak iyi ve gayenin de kaynaı
ve balangıcı, sıcak bir aile ortamı, iyi komuluk
münasebetlerinin kurulup gelitirilmesi, mahalle,
okul ve olgunlama yolunda ilerleyen bir toplum
olabilir. Deerler sayesinde ortak inançlar ve gayeler
etrafında toplumun birlik formu vardır. Bu
birlie kimse zorlanmaz. Ona katılanlar uurla,
sevgiyle ve arzularıyla katılırlar. Bunlar inandıkları,
paylatıkları ortak deerleri uurlu olarak ve
ortaklaa yaamaa, yaatmaya, yaymaya ve üstün
tutmaya çalıırlar. Bu sayede deerler genel
geçerlik kazanırlar. Bu insanlar egolarını, nefsaniyetlerini
yenmi, dier özneleri kendilerine tercih
edebilen kimseler seviyesine yükselmilerdir.
Toplumsal açıdan deerler, topluma mânâ kazandıran
ve önem verdiren ölçülerdir. Sosyolojik
açıdan deerler, toplumun fertlerince paylaılmı
ve bu konuda uzlaılmı davranı kalıplarıdır,
denebilir. Ferdî görüler burada etkili ve geçerli
sayılmaz. Zaten insanlar, her zaman bir takım ilikiler
aı içinde yaarlar. Bu ilikiler inanç, deer,
temayül, kural ve genel olarak iktisadî ve ahlâkî
ilikilerdir. Bunlarda hâkim olan esas manevîliktir.
Deerler urunda fertler fedakârlıkta, mücadelede
bulunurlar ve hatta o uurda ölümü göze
alırlar. Vatan, namus, din, Allah ve ehitlik gibi de-
erlerin tehlikeye girmesinde inananlar icabında
ölüme gidebilirler.
16 DEM DERG | YIL 1 SAYI 1

Deerler toplumda çounluk tarafından yaandıkça,
zaman içerisinde özneleri tatmin edici ve
mutluluk verici bir özellik taıdıı pratik olarak
test edilir. Bu test edilme özellii, tarih boyunca
görülen uygulamalarla asırlar içinde kültürel bir
görünüle de kendini göstermitir. Zamanın ve
mekânın engellerini aarak asırlar boyunca ya-
ayan deerler kaynaını zaman ve mekân üstü
âlemden yani ilâhî âlemden alan deerlerdir. Mesela
Tevrat’ın veya ncil’in ayetlerine dayanan bir
deerden kaynaklanan ahlâkî davranılar, tarih
boyunca bunlardan gelien gelenekler, örf ve adetler
de zaman üstü bir dirence sahiptirler. Aynı ekilde
Kur’an ayetlerinden ve hadislerde kaynaını
alan deerler ve davranılar da hem kalıcı ve tatmin
edici hem de davranıları yönlendirici ilevini
devam ettirmektedir. Helal, haram, sevap, günah,
kul hakkı yememek gibi deerler, toplumda etkisini
devam ettirmektedir.
Aile düzeninde
Hıristiyan deerleri
Hüseyin Emin Öztürk’ün bir aratırmasına göre
Pollyana, Güliver’in seyahatleri, Monte Kristo,
Deniz Altında 20.000 Fersah, Define Adası, Çocuk
Kalbi, Pinokyo gibi 20 çocuk kitabında ilenen Hıristiyan
deerleri unlardır: Tanrı inancı, eytan,
melek, kıyamet, cennet, cehennem, ölüm, Hıristiyanlık,
dua, iyi, kötü, ükür, din adamı, suç, ceza,
Hz. sa, öüt, yemin, uursuzluk.
Aynı kitaplarda tesbit edilen toplumsal deerler
de unlar: Aile baı, yardım severlik, bilgi, eitim,
çalıkanlık, zenginlik, mutluluk, toplu yaama,
akıllılık, örnek alma, doruluk, adalet. Aynı kitaplarda
ilenen özlemler; aile özlemi, baka hayata
özlem, arkada özlemidir. Sevgi çeitleri ise unlardır:
Tabiat, hayvan ve insan sevgisi.
Bizim çocuklarımız da deerleri daha çok bu kitaplardan
almaktadır.
Bizim deerlerimiz
imdi bizim cemiyetimizde, ailede ve günlük hayatta
geçerli olan ve çou slâmî kaynaklı deerlerimizin
bir kısmına bir göz atalım:
Ailenin kutsallıı, evde karılıklı saygı ve sevgi,
hediyeleme, neeyi, kederi ve ıztırabı paylama,
sıkıntıları beraber omuzlama, yardımlama, uzakta
veya ayrı olunsa da ziyaretleme, evde çıplak
dolamama, sık sık hal-hatır sorma, taziye, kına
yakma, nikâh, dinî nikâh, gayret kuaı, sadıç,
doan çocuun kulaına ezan okuma, isim koyma,
gözaydın ve tebrik ziyaretleri, di bulguru ve
budayı, sünnet ve sünnet düünü, selamlama,
öretmene ayaa kalkma, büyüklere ve yalılara
saygı, tutumlu olma, dul, yetim ve öksüzlere yakın
ilgi, komuluk ve komularla iyi geçinmek,
misafirlik, misafire ikram, Tanrı misafiri, sofra duası,
temizlik, abdest, gusül, toplu sofra kurmanın
bereketli olması, bereket inancı vb.
Toplumsal mahiyetteki deerlerin
bazıları
Düün yemei, sünnet yemei, cenaze evine
komuların üç gün yemek göndermeleri, iftar yemekleri
ve sofraları, hacı yemei, adak kurbanı ve
adak aı, aure, selamlama, her ie besmeleyle
balama, i bitince hamdetme, siftah etmek, paylamak,
bakalarının haklarına saygı, insana saygı,
hayvanlara ve tabiata sevgi, sözünde durma, özür
dileme, sabırlı olma, nezaket, gönül alma (gönülleme),
tevazu, kibirden kaçınma, ide, kazançta
zamanda, harcamada tasarruf, tüyü bitmedik ye-
Y IL 1 SAYI 1 | DEM DERG 17

Toplumumuzda ve milletimizde dorudan slâmî
kaynaklı ve günlük davranılarımızda en çok yönlendirici
olan balıca deerler de unlardır:
timlerin hakkını yememek ve onları korumak, dayanıma,
akrabalık, hısımlık ve hemehrilik dayanıması,
Hıdırellez kutlamaları, ramazan, kurban
bayramları ve ziyaretleri, Cuma tebriklemeleri,
millî bayramlar, tepre bayramı, kandil ve bayram
kutlamaları, ziyaretleri, hogörü, kabir ve türbe
ziyaretleri, muharrem kutlamaları, Kerbelâ ehidlerini
anma vb.
Deerlerin iyi benimsenmesi
ve yaanabilmesi için bilhassa
çocuklara onların kazandırılması
esastır. Bunun için aile
içi eitim, okul ve çevre çok
büyük rol oynar. Aile ve okul,
çocukları eitirken onlara di-
erkâm ve paylaımcı, ortak
çalıabilme duygularının verilmesi
icab eder. Bunun için
çocuklara “Kendini sevdiin
gibi geleceini ve bakalarını
da sev” ilkesinin, sıhhatli akıl
yürütme melekesinin kazandırılması
arttır.
Allah, peygamber, Kitap, melek ve ahiret, cennet,
cehennem inancı, Hz. Muhammed sevgisi, Kâbe,
mevlid kandili, doum, ölüm, sünnet, zafer ve
baarı mevlidleri, kutlu doum haftası, Kur’an’a
özel saygı, namaz, Cuma namazı, bayram namazı,
cami, namazları cemaatle kılma ve cemaat ruhunun
gelimesi, oruç, ramazan orucu, adak orucu,
kefaret orucu, muharrem orucu, adalet, hürriyet,
insanı yücelii, insan haklarına saygı ve riayet,
zekât, sadaka, fıtra, hac, umre, kurban, kadına
saygı, çocukları sevme ve kollama vb.
slâmî deerler, slâm pratiinden, imanın uygulanmasından
ve günlük hayatta her an yaanmasından
domu ve gelimitir. Bir kısmı da uygulana
uygulana farklı mekân ve zamanlarda farklı
yorumlarla geleneklemitir. Ama hepsi bir medeniyet
hadisesi olarak asırlar boyunca test edilmitir
ve edilmektedir. Son senelerde sadece ülkemizde
ramazanlarda kaydedilen gelimelere bakarak
yaanan ramazanın nasıl bir medeniyet hadisesi,
deerler yumaı ve insanlık manzarası tekil etti-
ini görmemek mümkün deildir.
Bunlara ilaveten “evrensel” deerlere bir göz atalım:
Birlemi Milletler deerleri, nsan Hakları
Evrensel Beyannamesi deerleri, batılı hayat tarzından
kaynaklanan deerler, Avrupa Birlii de-
erleri, demokratik ve laik deerler gibi kıymetler,
bu evrensel deerlere dâhil edilebilecek deerlerdir.
Bunların hepsi de manevî deerlerdir.
Bir de temel deerler var: Saygı, sevgi ve sorumluluk.
Saygı, kendi arasında eref, kendisine saygı, annebaba
ve yakınlara saygı, öretmene ve dier insanlara
saygı, itibar, namusluluk, dürüstlük, sadakat,
sabır, utanma, sakin kalma, ortak iyi, disiplin
barı, çatımadan uzak durma, uyum ve uzlama
diye çeitlendirilebilir.
18 DEM DERG | YIL 1 SAYI 1

Sevgi, güven, sevinç, cömertlik, kendini ama,
manevîlik, yaama sevinci, hayatı sevmek, gelecek
akı ve sevgisi, bilme ve örenme sevgisi gibi
çeitlere ayrılabilir. Güven ise kendisine, dier
insanlara ve hayata güven tarzında çeitlerinden
bahsedilebilir.
Sorumluluk ise adalet, cesaret, mevcut düzeni ve
sistemi ama, düzenli ve disiplinli olmak, ortak
iyiye saygı, ümit ve iman eklinde tespit edilebilir.
Adalet ise herkese hakkını verebilmek, ama ailede
çocukların her birinin özel ihtiyaçlarına cevap verecek
tarzda davranmak olarak ifade edilebilir.
Milletimizin asırlardır yaadıı ve yaattıı deerleri
olarak örf, adet, gelenekleri ve göreneklerinin
çou slâmî kaynaklıdır. slâm öncesi devirlerden
kaynaklananlar da o zamanki çeitli dinî inançların
tesiriyle domu ve yerlemi deerlerdir. Bunlar
uzun asırlar boyunca hayatiyetlerini korudukları
gibi benimseyenlere de hayatiyet vermitir.
Batılı deerler, daima deikendir. Birlemi Milletler
deerleri, Avrupa Birlii deerleri, demokratik
deerler, laik deerler hukukî deerler de
manevî deerlerdir. Fakat bunların müeyyidesi olmadıı
için dier manevî deerler gibi vicdanlarda
yer ederek insanları kötülüklerden, günahtan
koruyamaz..
Deerlerin iyi benimsenmesi ve yaanabilmesi için
bilhassa çocuklara onların kazandırılması esastır.
Bunun için aile içi eitim, okul ve çevre çok büyük
rol oynar. Aile ve okul, çocukları eitirken onların
bencillik duygularından kurtulmalarını salamak,
dierkâm ve paylaımcı, ortak çalıabilme duygularının
verilmesi icab eder. Bunun için çocuklara
“Kendini sevdiin gibi geleceini ve bakalarını
da sev” ilkesinin, sıhhatli akıl yürütme melekesinin
kazandırılması arttır. Bu onların aynı zamanda
toplumsal bir karakter kazanmaları, sosyallemeleri
demektir. Ama bütün bu deerleri kazandırırken,
deerlerin dı ve iç artlardan dolayı
kırılmaya ve aınmaya maruz kalabileceini hesaba
katmalı, bu kırılma ve aınmanın çocuklarda
ve büyüklerde ruhsal sarsıntılara yol açabilecei
gözden ırak tutulmamalıdır. Böylesi bunalımlara,
depresyonlara, stresli bir döneme girme halinde
çocua, gence manevî direnç olarak Allah ile balantı
kurabilecek manevî ve dinî birikimi vermek
lâzımdır. Bunlarla çocuklara ve gençlere otonomi,
kendi kendisini idare edebilme, iradeye ve doru
bilgiye dayanan seçim yapabilme yeteneinin kazandırılması
gerekir.
Çocuklara deerler sistemini benimsetmek için
en iyi vasıta, onları düzenli bir ekilde günlük
faaliyetlerimize katılmalarını temin etmek, çeitli
oyunlarla ve yaklaımlarla onların dünyasına nüfuz
etmek, onlarla ilikilerde özen göstermektir.
Demek ki deerlerimiz ilahî ve metafizik bir kaynaktan
gücünü alırsa daha tatminkâr, daha kalıcı
ve daha devamlı olmaktadır. Dolayısıyla daha
etkili ve yönlendirici olmaktadır. Manevî deerlerimizin
yeni yetien nesillere iyi tanıtılması ve
beraberce uygulamalarla benimsetilerek müterek
yaanması halinde temiz, dürüst, güvenilir, çalıkan,
ahlâklı ve yükselmi bir toplum haline gelmememiz
için her hangi bir sebep kalmayacaktır.
O zaman bata sorduumuz “nsanlar nasıl yaamalıdır”
sorusu da cevap bulmu olacaktır.
Faydalanılan Kaynaklar:
Raymond Ruyer, Philosophie de la Valeur, L.Armand Colın,
Paris,1952.
Polin, Les Compréhensions Des Valeur, PUF, Paris, 1945.
Claire Leduc, Comment Transmettre Des Valeurs Essentielles
‘A Nos Enfants, Ed. Trustar, Montréal, 1994.
Amartya Sen, Etik ve Ekonomi, çev. Ali Süha, stanbul: Do-
an Kitap, 2003.
Erol Güngör, Deerler Psikolojisi, Amsterdam, 1993.
Hüseyin Emin Öztürk, Batı Çocuk Klasiklerinde Temel De-
erler, Aile Aratırma Kurumu, Ankara 1991.
Nezihe Araz ve Arkadaları, 21.Yüzyılın Eiinde Örf ve
Adetlerimiz, stanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı
yay., ts.
Nazmi Avcı, Tabula Rasa, Eylül-Aralık 2004, Isparta.
Hilmi Ziya Ülken, La Circulation Des Valeurs, Sosyoloji dergisinden
ayrı basım, stanbul, 1953.
Y IL 1 SAYI 1 | DEM DERG 19