Aksu, Cevat, Dar-ı Şura-yı Askeri - PSI424
09.02.2015 • Views
Share Embed Flag

Aksu, Cevat, Dar-ı Şura-yı Askeri - PSI424

Aksu, Cevat, Dar-ı Şura-yı Askeri - PSI424

Aksu, Cevat, Dar-ı Şura-yı Askeri - PSI424

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
psi424.cankaya.edu.tr

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

TÜRKİYE CUMHURİYETİ<br />

ANKARA ÜNİVERSİTESİ<br />

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ<br />

TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ<br />

(KURULUŞUNDAN 1876 YILINA KADAR)<br />

Yüksek Lisans Tezi<br />

Tez Dan<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>: Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA<br />

Tez Jürisi Üyeleri:<br />

Ad<strong>ı</strong> ve Soyad<strong>ı</strong><br />

İmzas<strong>ı</strong><br />

Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA ..........<br />

Prof. Dr. Musa ÇADIRCI ..........<br />

Doç Dr. Mehmet SEYİTDANLIOĞLU ..........<br />

………………………….. ..........<br />

………………………….. ..........<br />

Tez S<strong>ı</strong>nav Tarihi:4 Kas<strong>ı</strong>m 2004<br />

v

İÇİNDEKİLER<br />

KISALTMALAR ........................................................................................... İV<br />

ÖNSÖZ............................................................................................................ V<br />

GİRİŞ .............................................................................................................. 1<br />

BİRİNCİ BÖLÜM<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ’NİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ<br />

1.1.II. Mahmut’un Islahat Düşüncesi ve <strong>Askeri</strong> Bir Meclis Kurma<br />

Zorunluluğu.......................................................................................... 7<br />

1.2. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Kuruluşu ve Kuruluş Nizâmnâmesi.................. 11<br />

1.3. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa ............................................ 19<br />

1.4. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de Görüşmeler......................................................... 21<br />

1.5. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Tercüme Odas<strong>ı</strong> ........................................................ 27<br />

1.6.Tânzimat ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>.............................................................. 32<br />

1.7. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin 1863 Tarihli İkinci Nizâmnâmesi ..................... 41<br />

1.8. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reis, Üye ve Görevlileri.......................................... 46<br />

1.9. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Gelişimi............................................................. 61<br />

İKİNCİ BÖLÜM<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ’NİN GÖREVLERİ<br />

2.1.Asker İhtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ............................................................. 66<br />

2.2.Sağl<strong>ı</strong>k ......................................................................................................... 76<br />

2.3.Eğitim......................................................................................................... 81<br />

2.4.Atama ve Terfi İşlemleri ............................................................................ 89<br />

2.5.Emeklilik.................................................................................................... 95<br />

2.6.Cezaland<strong>ı</strong>rma ve Mükafatland<strong>ı</strong>rma............................................................ 99<br />

SONUÇ............................................................................................................ 107<br />

BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................... 110<br />

EKLER............................................................................................................ I<br />

ÖZET............................................................................................................... XXV<br />

ABSTRACT.................................................................................................... XXVI<br />

vi

KISALTMALAR<br />

A.g.e.: Ad<strong>ı</strong> geçen eser<br />

A.g.m.:Ad<strong>ı</strong> geçen makale<br />

Bkz.:Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z<br />

BOA:Başbakanl<strong>ı</strong>k Osmanl<strong>ı</strong> Arşivi<br />

c:Cilt<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ: Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

Meclis-i Vâlâ:Meclis-i Vâlâ-y<strong>ı</strong> Ahkâm-<strong>ı</strong> Adliye<br />

Salname:Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye<br />

s:sayfa<br />

T.T.K.:Türk Tarih Kurumu<br />

Türk Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetleri Tarihi III/5:Genelkurmay Başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Türk Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetler<br />

Tarihi, Cilt: 3, K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m:5<br />

vii

TÜRKİYE CUMHURİYETİ<br />

ANKARA ÜNİVERSİTESİ<br />

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ<br />

TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ<br />

(KURULUŞUNDAN 1876 YILINA KADAR)<br />

Yüksek Lisans Tezi<br />

<strong>Cevat</strong> <strong>Aksu</strong><br />

Ankara-2004<br />

viii

ÖNSÖZ<br />

XIX. yüzy<strong>ı</strong>l, tarihin ritminin tüm dünyada h<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong> att<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir yüzy<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>r. Osmanl<strong>ı</strong><br />

devlet adamlar<strong>ı</strong>, yozlaşm<strong>ı</strong>ş geleneksel kurumlar ile bu h<strong>ı</strong>za ayak uydurman<strong>ı</strong>n<br />

imkans<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> anlam<strong>ı</strong>ş ve devleti, Bat<strong>ı</strong> tarz<strong>ı</strong> yeniliklerle gençleştirmeye<br />

çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. İç ve d<strong>ı</strong>ş nedenlerden dolay<strong>ı</strong>, girişilen bu yeniliklerin içinde askeri<br />

alanda yap<strong>ı</strong>lanlar<strong>ı</strong>n önde geldiği bilinmektedir. Nizâm-<strong>ı</strong> Cedid <strong>ı</strong>slahat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Kabakç<strong>ı</strong><br />

Mustafa İsyan<strong>ı</strong> ile son bulmas<strong>ı</strong> bu girişimlerin bir süre durmas<strong>ı</strong>na yol açm<strong>ı</strong>ş fakat 17<br />

Haziran 1826 tarihinde yeniliklerin önündeki en güçlü muhalif grup olan Yeniçeri<br />

Ocağ<strong>ı</strong> halk desteği ile ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nca yeniliklerin önü aç<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu olay<br />

sonras<strong>ı</strong>nda Avrupa ordular<strong>ı</strong> örnek al<strong>ı</strong>narak kurulmuş olan Asâkir-i Mansûre-i<br />

Muhammediye Ordusu’nun gelişmesine çok önem verilmiştir. II.Mahmut’un<br />

hükümdarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n son y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>nda kurulmuş üç önemli meclisten biri olan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>, yeni ordunun teşkilat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> güçlendirmek için Avrupa Devletleri’nin askerlik<br />

nizâmnâmelerinin tercüme edilmesi ve Osmanl<strong>ı</strong> ordusuna uygun nizâmnâmelerin<br />

haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>, askerlerin ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>, terfi, rütbe ve ceza işlerinin<br />

düzenlenmesi gibi konularda görevlendirilmiştir. Osmanl<strong>ı</strong> askeri sisteminin yeniden<br />

düzenlenmesinde büyük katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> olan bu kurum, baz<strong>ı</strong> genel çal<strong>ı</strong>şmalarda ele<br />

al<strong>ı</strong>nmakla beraber, bu eserlerde de ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bilgi bulunmamaktad<strong>ı</strong>r. Bu çal<strong>ı</strong>şmayla,<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin askerlik sistemi içindeki yeri, önemi, gelişimi ve<br />

katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ayd<strong>ı</strong>nlat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> amaçlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Araşt<strong>ı</strong>rman<strong>ı</strong>n her aşamas<strong>ı</strong>nda değerli bilgi ve önerileriyle beni yönlendiren<br />

dan<strong>ı</strong>şman hocam say<strong>ı</strong>n Prof. Dr. Yücel Özkaya’ya teşekkür etmeyi bir borç<br />

bilirim.Yine, çok k<strong>ı</strong>ymetli zaman<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve bilgisini paylaşmaktan hiç kaç<strong>ı</strong>nmayan<br />

say<strong>ı</strong>n hocam Prof. Dr. Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>’ya da müteşekkirim. Bunun d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda<br />

araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>mda ve tezimin yaz<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> aşamas<strong>ı</strong>nda katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> olan tüm insanlara<br />

şükranlar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> sunar<strong>ı</strong>m.<br />

<strong>Cevat</strong> AKSU<br />

2004<br />

ix

GİRİŞ<br />

Kurulduğu coğrafyan<strong>ı</strong>n şartlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> en iyi şekilde değerlendiren Osmanl<strong>ı</strong><br />

Türklerinin küçük bir beylikten devlete geçiş aşamas<strong>ı</strong>, insanl<strong>ı</strong>k tarihinin en büyük ve<br />

en hayrete değer olaylar<strong>ı</strong>ndan biridir. Dinsel motiflerle süslü ekonomik ç<strong>ı</strong>kar ve<br />

sürekli bir toprak genişlemesi politikas<strong>ı</strong> izleyen bu devletin askeri varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>,her şeyden<br />

önemli tutulmuştur. İlk önceleri gönüllü birliklerden oluşan Osmanl<strong>ı</strong> ordusu,<br />

sonralar<strong>ı</strong> şartlar<strong>ı</strong>n zorlamas<strong>ı</strong> ile düzenli bir hale getirilmiştir. Kanuni döneminde<br />

teşkilat<strong>ı</strong> mükemmelleştirilen bu ordu dünyan<strong>ı</strong>n en organize gücü olmuştur. Sultan, bu<br />

ordu teşkilat<strong>ı</strong>ndan alt<strong>ı</strong> bölük halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yeniçerilerle, yeniçerileri alt<strong>ı</strong> bölük halk<strong>ı</strong> ile ve<br />

ikisini t<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> sipahiler ile denetim alt<strong>ı</strong>nda tutmaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Osmanl<strong>ı</strong> Merkez<br />

Ordusu’nun temelini teşkil eden fakat hiçbir zaman ordunun tamam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturmam<strong>ı</strong>ş<br />

olan Yeniçeriler kazan<strong>ı</strong>lan zaferlerde en büyük pay sahibi olarak kendilerini görmeye<br />

başlam<strong>ı</strong>ş ve olumsuz faaliyetlerini art<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Devşirme sisteminin at<strong>ı</strong>l bir hale<br />

gelmesi, ocağa niteliksiz kişilerin al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, maaşlar<strong>ı</strong> yetersiz olan yeniçerilerin<br />

askerlik d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda başka mesleklere de yönelmesi, nizamlara ters olarak evlenmeleri<br />

yeniçerilerin savaşç<strong>ı</strong> niteliklerinin yok olmas<strong>ı</strong>na yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özellikle II. Osman<br />

olay<strong>ı</strong>ndan sonrada yeniçeriler, devletin baş<strong>ı</strong>na daimi bir bela olmuştur. Ordunu diğer<br />

ve asl<strong>ı</strong>nda büyük k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturan ,üretimle savaş<strong>ı</strong> bütünleştiren T<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> Sipahilerin<br />

savaşlar<strong>ı</strong>n uzamas<strong>ı</strong> ile say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n azalmas<strong>ı</strong>, boşalan t<strong>ı</strong>marlar<strong>ı</strong>n iltizam sistemi ile hak<br />

etmeyen kişilere verilmesi gibi nedenlerle önemleri azalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Devlet, bu aç<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

Kap<strong>ı</strong>kulu Ordusu’na asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ile kapatma yoluna başvurmuştur.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> askeri sistemindeki bozulmalar en çok Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> devletler ile yap<strong>ı</strong>lan<br />

savaşlarda kendini göstermiştir.Asl<strong>ı</strong>nda Avrupa’dan birçok alanda geri olan<br />

Osmanl<strong>ı</strong>lar, yenilgiler sonras<strong>ı</strong>nda ilk önce askeri alanda geri kal<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gerçeğini

görmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Toplumun askeri olaylar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki duyarl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yenilgilere<br />

karş<strong>ı</strong> tedbir düşünülmesini imparatorluk gündeminin en önemli konusu haline<br />

getirilmiştir. Orduda ilk yenilik girişimi I. Mahmut (1730-1753) döneminde<br />

olmuştur. 1729’da Türkiye’ye gelmiş olan Claude-Alexandre Comte de Bonneval<br />

iade edilmekten kurtulmak için din değiştirmeyi kabul edip Ahmet ismini alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bosna’dan gelirken beraberinde getirdiği bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m Humbarac<strong>ı</strong> askerini Bostanc<strong>ı</strong><br />

Ocağ<strong>ı</strong>’ndan seçilmiş olanlar<strong>ı</strong> katarak 1733’ te maaşl<strong>ı</strong> bir Humbarac<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong> kuran ve<br />

bunlar için Üsküdar’da Hendesehane ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda ilk askeri fen ve tatbikat okulu açan<br />

Bonneval, Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’nda da baz<strong>ı</strong> düzenlemeler yapmak istemiştir. Fakat okulun<br />

yerini öğrenen yeniçeriler okulu kapanmaya mecbur etmiş ve Bonneval’in<br />

girişimlerini engellemişlerdir.<br />

Sonraki hükümdar III .Mustafa (1754-1774) döneminde de askeri<br />

düzenlemeler devam etmiştir.Aslen Macar olup Frans<strong>ı</strong>z ordusunda topçu subay<strong>ı</strong> olan<br />

Baron de Tott, askeri dan<strong>ı</strong>şmanl<strong>ı</strong>k görevi ile III. Mustafa’n<strong>ı</strong>n hizmetine girmiştir.<br />

1774’te Sürat Topçular<strong>ı</strong> Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong> kuran Tott, ocak için bir talimatname haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş ve<br />

600 topçu neferini Kağ<strong>ı</strong>thane’de Avrupa usulünde talim ettirmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca Hendesehane’nin devam<strong>ı</strong> niteliğinde Mühendishane-i Bahr-i Hümâyun’u<br />

kurmuştur.<br />

Sultan I.Abdülhamit (1774-1789) döneminde de Sürat Topçular<strong>ı</strong> <strong>ı</strong>slah edilmiş<br />

ve say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. <strong>Askeri</strong> ocaklar<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>yafetleri üniforma şeklinde belirlenmeye<br />

çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Disiplin kurallar<strong>ı</strong>na uymayanlar<strong>ı</strong>n ocaklardan ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />

Humbarac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n eğitimlerine önem verilmesi ve T<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> Sipahilere de az çok eğitim<br />

yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ilke olarak kabul edilmiştir.

İyimser fikirlerle tahta ç<strong>ı</strong>kan III. Selim’in Osmal<strong>ı</strong> Tarihi’nde yeni <strong>ı</strong>slahat<br />

girişimlerinde bulunan ilk hükümdar olduğu genel kabul görmektedir. III. Selim,<br />

yap<strong>ı</strong>lan savaşlarda ve iç isyanlar<strong>ı</strong>n bast<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>nda başar<strong>ı</strong> gösteremeyen Yeniçeri<br />

Ocağ<strong>ı</strong>’na dayanarak devleti ayakta tutman<strong>ı</strong>n imkans<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> anlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Girişeceği<br />

yenilik faaliyetlerinde ulemâ ve devlet adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n fikirlerini öğrenmek ve bu<br />

girişimlerin sorumluluğunu paylaşmak amac<strong>ı</strong>yla ulemâ ve devlet adamlar<strong>ı</strong>ndan<br />

devletin güçlendirilmesi konusunda layihalar (raporlar) istemiştir.<strong>Askeri</strong> alanda uyar<strong>ı</strong><br />

ve tedbirler içeren bu raporlardan 72 maddelik bir <strong>ı</strong>slahat program<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>ş önce<br />

İstanbul ve ard<strong>ı</strong>ndan Anadolu’da Avrupa tarz<strong>ı</strong> eğitim yapan Nizâm-<strong>ı</strong> Cedid birlikleri<br />

oluşturulmuştur.Fakat bu yeni ordu âyân<strong>ı</strong> hakimiyetine gölge düşürmekte ve<br />

yeniçerilerin devlet içindeki statüsünü sarsmakta idi. Ç<strong>ı</strong>kar ve prestijlerini kaybetmek<br />

üzere olduklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> fark<strong>ı</strong>na varan yeniçeriler ve destekçileri Kabakç<strong>ı</strong> Mustafa İsyan<strong>ı</strong> ile<br />

Nizâm-<strong>ı</strong> Cedid’in kapat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlad<strong>ı</strong>lar ve yenilikçi III. Selim’e<br />

güvenmediklerinden O’nu tahttan indirdiler. II. Mahmut’un saltanat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ilk<br />

y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>nda Alemdar Mustafa Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan kurulan ve Nizâm-<strong>ı</strong> Cedid’den sadece<br />

ismen farkl<strong>ı</strong> olan Sekbân-<strong>ı</strong> Cedid de ayn<strong>ı</strong> hazin sonu paylaşmaktan kurtulamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

II. Mahmut, III. Selim’in yeniçeriler taraf<strong>ı</strong>ndan öldürülmesi olay<strong>ı</strong>nda önemli<br />

dersler ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>. II.Mahmut, yenilikleri devaml<strong>ı</strong> olarak karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na dikilen bu ocağ<strong>ı</strong><br />

kald<strong>ı</strong>rma konusunda tedbirli davranman<strong>ı</strong>n ve bu işi uzun bir sürece yayman<strong>ı</strong>n daha<br />

mant<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olduğu sonucuna vard<strong>ı</strong>. Öncelikle yeniçeriler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda dayanabileceği bir<br />

güç arad<strong>ı</strong>. Topçu ve Top Arabac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> Ocaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n komutanl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>na kendi adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

getirdi.Askerlerin maaşlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> art<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>, teçhizatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> güçlendirdi ve daha iyi k<strong>ı</strong>şlalar<br />

yapt<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Çok k<strong>ı</strong>sa bir sürede say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iki kat<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bu ocaklar yeniçeriler<br />

karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda bir denge unsuru oldular. Bunun yan<strong>ı</strong>nda yeniçeriler talim yapmay<strong>ı</strong> kabul

etmek zorunda b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>lar.Ocakta atama ve yükselmeler yetenek ve başar<strong>ı</strong>lara göre<br />

düzenlendi. II.Mahmut’un izlediği bu sessiz ve uzun vadeli politika 1824’lere<br />

gelindiğinde meyvelerini vermeye başlad<strong>ı</strong>. Hüsrev Mehmet Paşa, Kaptan-<strong>ı</strong> Deryal<strong>ı</strong>ğa<br />

(1822); Ağa Hüseyin Paşa, Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong> Ağal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na (1823);Benderli Mehmet Selim<br />

Paşa, Sadrazaml<strong>ı</strong>ğa (1824); Kad<strong>ı</strong>zade Mehmet Tahir Efendi, Şeyhülislaml<strong>ı</strong>ğa<br />

(1825); Dede Mustafa Ağa, Humbarac<strong>ı</strong> Ocağ<strong>ı</strong> Ağal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na (1826) getirilmişlerdi.<br />

1826 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na gelindiğinde Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’nda olumlu hiçbir değişme<br />

olmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Hatta baş<strong>ı</strong>na buyruk hareketlerini artt<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>.Yeniçerilerin bu olumsuz<br />

hareketleri, padişaha karş<strong>ı</strong> ittifak yapt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> ulemân<strong>ı</strong>n aleyhlerine dönmelerine yol<br />

açt<strong>ı</strong>. Ulemân<strong>ı</strong>n arkas<strong>ı</strong>ndaki halkta yeniçerilerin yapt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> onaylam<strong>ı</strong>yordu. Yunan<br />

isyanlar<strong>ı</strong>nda hiçbir varl<strong>ı</strong>k gösteremeyen yeniçerilerin, art<strong>ı</strong>k devlet için hiçbir yarar<strong>ı</strong><br />

olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> herkesçe anlaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. II. Mahmut devletin ileri gelenleri ile yap<strong>ı</strong>lan toplant<strong>ı</strong><br />

sonras<strong>ı</strong> “Eşkinci” ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda talimli asker yetiştirilmesine başlanmas<strong>ı</strong>na karar verdi.<br />

İstanbul’daki 51 yeniçeri ortas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n her biri bu yeni ocağa 150’şer nefer vermek<br />

zorundayd<strong>ı</strong>.Fakat 12 Haziran 1826’da talimler başlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n fazla olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

görüldü.Talimlerin başlamas<strong>ı</strong> ile birlikte yeniçeriler, bu işin bir kafir işi olduğu ve<br />

esame al<strong>ı</strong>m sat<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yasaklanacağ<strong>ı</strong> konusunda söylentiler ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>lar ve halk ile<br />

esnaf<strong>ı</strong> yanlar<strong>ı</strong>na çekmeye çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>lar. 14 Haziran 1826 günü kazanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>karan<br />

yeniçeriler, fiilen isyan ettiler. Ertesi gün say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> 20.000’e varan yeniçeriler,<br />

yenilikçi baz<strong>ı</strong> devlet adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n konaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yağmalad<strong>ı</strong>lar. Eşkinci Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> konusundaki istekleri II.Mahmut taraf<strong>ı</strong>ndan kesin bir dille reddedilen<br />

yeniçeriler, Sultan’a sad<strong>ı</strong>k ocaklar<strong>ı</strong>n ve halk<strong>ı</strong>n desteği ile geri çekildiler.K<strong>ı</strong>şlalar<strong>ı</strong><br />

topla yerle bir edilen yeniçerilerin ele geçirilenleri de öldürüldü. 16 Haziran 1826<br />

günü yap<strong>ı</strong>lan toplant<strong>ı</strong>da ocağ<strong>ı</strong>n kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>.Ertesi gün ocağ<strong>ı</strong>n

kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair yaz<strong>ı</strong>lan ferman Sultan Ahmet Camisi’nde okundu ve gerekli<br />

görülen yerlere bir sureti gönderildi.Yeniçerilerle ilgisi olduğu bilinen Bektaşi<br />

tarikat<strong>ı</strong> yasakland<strong>ı</strong> ve baz<strong>ı</strong> Bektaşi şeyhleri idam edildi baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ise sürgüne<br />

gönderildi. Yeniçerilerden saklananlar<strong>ı</strong>n bulunmas<strong>ı</strong> için kovuşturmalar yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong> ve<br />

bulunanlar hemen öldürüldü.<br />

Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong> kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra kurulan Asâkir-i Mansûre-i<br />

Muhammediye Avrupa usulüne göre düzenlendi. Yeni ordu için Nizâm-<strong>ı</strong> Cedid<br />

örnek al<strong>ı</strong>narak bir tüzük haz<strong>ı</strong>rlan<strong>ı</strong>p asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na başland<strong>ı</strong>. Asâkir-i Mansûre ordusu<br />

hepsi İstanbul’da bulunacak 1.500 erden ve ad<strong>ı</strong>na “tertip” denilen sekiz k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mdan<br />

oluşacakt<strong>ı</strong>. Her tertibin baş<strong>ı</strong>nda bir binbaş<strong>ı</strong> bulunacakt<strong>ı</strong>. 1828 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda baz<strong>ı</strong> yeni<br />

düzenlemeler yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong> ve tertip yerine “alay”, kol yerine “tabur”, saf yerine de<br />

“bölük” denilmesi uygun görüldü. Alay komutan<strong>ı</strong>na “miralay”, tabur komutan<strong>ı</strong>na<br />

“binbaş<strong>ı</strong>” denildi.İki alay bir liva say<strong>ı</strong>larak komutan<strong>ı</strong>na “mirliva” ünvan<strong>ı</strong> verildi. Bu<br />

alaylar daha sonra Hassa ve Mansûre olmak üzere ikiye ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>.1832’de Hassa<br />

ferikliği daha sonra da Mansûre ferikliği müşirliğe yükseltilerek askeri rütbelere son<br />

şekli verilmiş oldu.<br />

Asâkir-i Mansûre ordusunda terfiler k<strong>ı</strong>dem esas<strong>ı</strong>na göre yap<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>. Fakat<br />

baz<strong>ı</strong> özel durumlarda yetenek de göz önüne al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>. Askerlere bordrolara göre<br />

ayl<strong>ı</strong>k verilecek ve ayl<strong>ı</strong>k almak için herkesin orada bulunmas<strong>ı</strong> gerekecekti. Askerler<br />

15 ile 30 yaş aras<strong>ı</strong>nda olacaklard<strong>ı</strong>, askerlik süresi de 12 y<strong>ı</strong>l olarak belirlenmişti.<br />

Talim görmüş eski subaylar, yeni ordunun çekirdeğini oluşturuyordu. Ancak<br />

bunlar ordu için hem nitelik hem de say<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan yeterli değildi. M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r’da ordusunu<br />

Fransa’dan subaylar getirerek Frans<strong>ı</strong>z askeri teşkilat<strong>ı</strong> tarz<strong>ı</strong>nda modernize eden<br />

Mehmet Ali Paşa’dan Türk veya Arap subaylar isteyen II.Mahmut, cevab<strong>ı</strong>n olumsuz

olmas<strong>ı</strong> üzerine orduya subay yetiştirmek amac<strong>ı</strong>yla 1834 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İstanbul’da Harp<br />

Okulu’nu kurdu.<br />

Asâkir-i Mansûre ordusu, Yunan İsyan<strong>ı</strong>, ard<strong>ı</strong>ndan ç<strong>ı</strong>kan Osmanl<strong>ı</strong>-Rus Savaş<strong>ı</strong><br />

ve Mehmet Ali Paşa İsyan<strong>ı</strong> nedeniyle çok h<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong> gelişemedi. 1834 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na gelindiğinde<br />

ordunun mevcudu 36.386 idi. Bu orduyla Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nin sahip olduğu geniş<br />

topraklar<strong>ı</strong> düşmanlara karş<strong>ı</strong> korumak olanaks<strong>ı</strong>zd<strong>ı</strong>.<br />

İç güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong>nda ordunun yetersiz kalmas<strong>ı</strong> ve devletin daha çok<br />

askere ihtiyaç duymas<strong>ı</strong> nedeniyle Redif ordusu kuruldu. Eyalet ve sancak merkezi<br />

olan kentlerde 1.400 kişilik taburlar oluşturuldu. Amaç, askerlik çağ<strong>ı</strong>na gelmiş<br />

kişileri az bir masrafla hem de k<strong>ı</strong>sa bir sürede eğiterek savaşa haz<strong>ı</strong>rlamakt<strong>ı</strong>. Bunun<br />

yan<strong>ı</strong>nda iç güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong> da Redif teşkilat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>nda önemli bir<br />

nedendi. Redif ordusuna mensup kişiler nöbetleşe üç ay süreyle sancak ve eyalet<br />

merkezlerinde eğitim görecek ve böylece as<strong>ı</strong>l işlerinden geri kalmayacaklard<strong>ı</strong>.1834<br />

Ağustosu’nda Redif birliklerinin bulunduğu sancaklar belirli merkezlere<br />

bağland<strong>ı</strong>.Eyalet yönetimi yeni bir biçim ald<strong>ı</strong>.Valilere müşir ünvan<strong>ı</strong> verilerek Redif<br />

birliklerine komutan olarak görevlendirildiler. Redif birlikleri bu düzenleme ile de<br />

istenen şekilde iyileştirilemedi ve sorunlar devam etti.

I.BÖLÜM<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ’NİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ<br />

I . I II. Mahmut’un Islahat Düşüncesi ve <strong>Askeri</strong> Bir Meclis Kurma<br />

Zorunluluğu<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nde meclis kurma geleneği çok eskilere dayanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Selçuklular<strong>ı</strong>n ve çağdaş<strong>ı</strong> olan devletlerin kurumlar<strong>ı</strong>ndan etkilenen Osmanl<strong>ı</strong>lar, ilk<br />

dönemlerinden beri merkez örgütünün ileri gelenlerinin toplan<strong>ı</strong>p devlet işlerini<br />

görüştükleri, bürokratik nitelik taş<strong>ı</strong>yan bir dan<strong>ı</strong>şma meclisine sahipti. Divân-<strong>ı</strong><br />

Hümâyûn ad<strong>ı</strong> verilen bu kurumda devlet işlerinin topluca görüşülüp karara<br />

bağlanmas<strong>ı</strong> amaca ve devletin merkezî yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>na uygundu. Temeli savaş<br />

ekonomisine dayanan ve bu nedenle de askeri sistemine çok önem veren devletin,<br />

askerlik ile ilgili<br />

tüm sorunlar<strong>ı</strong> da burada ele al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ve çözüme<br />

kavuşturulmuştur. Divan, savaş zamanlar<strong>ı</strong>nda da ordunun nas<strong>ı</strong>l sevk ve idare<br />

edileceğine karar vermiştir. “Ne yaz<strong>ı</strong>k ki padişahlar<strong>ı</strong>n güçsüzleşmesi bu kurulun<br />

rolünü giderek azaltm<strong>ı</strong>ş ve Divân-<strong>ı</strong> Hümâyûn önemini yitirerek yetkileri XVII.<br />

yüzy<strong>ı</strong>l sonlar<strong>ı</strong>na doğru vezir-i azama geçmiş, onun kurduğu divan işlere egemen<br />

olmuştur 1 .”<br />

Sadece bir merasim arac<strong>ı</strong> ve göstermelik bir sembol olarak varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sürdüren Divân<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong>nda, yap<strong>ı</strong>lacak yenilikler konusunda fikirler sunmak<br />

amac<strong>ı</strong>yla III. Selim döneminde gerekli zamanlarda Meşveret Meclisleri<br />

toplanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunun benzeri bir meclis, II. Mahmut döneminde de yap<strong>ı</strong>lacak<br />

önemli işlerde görevler üstlenmiş ve Divân<strong>ı</strong>n etkisini yitirmesinden kaynaklanan<br />

1 Prof. Dr. Coşkun Üçok- Doç.Dr. Ahmet Mumcu, “ Türk Hukuk Tarihi” Ankara Üniversitesi Hukuk<br />

Fakültesi yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> no:388 Sevinç Matbaas<strong>ı</strong>, Ankara 1976 s: 247

oşluğu doldurmuştur. “Meclis-i Meşveret ve Meclis-i Şûrâ adlar<strong>ı</strong> ile an<strong>ı</strong>lan bu<br />

toplant<strong>ı</strong>larda sadrazam başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda şeyhulislam, kazasker ve diğer ileri<br />

gelenlerin toplanarak kararlar ald<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, bu kararlar<strong>ı</strong>n padişah taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

onanmas<strong>ı</strong>ndan sonra yürürlüğe konduğunu görüyoruz 2 .” Yap<strong>ı</strong>lacak <strong>ı</strong>slahat<strong>ı</strong>n<br />

niteliği ve nas<strong>ı</strong>l uygulanacağ<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>nda s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>k bu tür toplant<strong>ı</strong>lar yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve<br />

önemli kararlar al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. “Redif askeri teşkilat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>ndan sonra hükümet<br />

örgütünde yap<strong>ı</strong>lan düzenlemeler, sadrazaml<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n başvekalete çevrilmesi,<br />

bakanl<strong>ı</strong>klar kurulmas<strong>ı</strong>, memurlar<strong>ı</strong>n hariciye ve dahiliye olarak iki s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fa bölünmesi<br />

gibi kararlarda Meclis-i Meşveret’in önemli etki ve katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> olmuştur 3 .”<br />

“1830’dan sonra yap<strong>ı</strong>lan reformlar merkezi idare ile yerel idareye<br />

ilişkindir başta. İçlerinden kimisi biçimden ibarette gözükse, gerçek bir anlay<strong>ı</strong>ş<br />

değişikliği, devletin yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda ve işleyişinde gözle görülür bir başkalaşmad<strong>ı</strong>r söz<br />

konusu olan; ve bunlar, yaln<strong>ı</strong>z kişilerle değil, gelenek-görenek ve hatta devlet<br />

anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>yla ilgilidir 4 .” Yap<strong>ı</strong>lan bu reformlar ile yasama alan<strong>ı</strong>ndaki sorunlar<br />

çözümlenmek istenmiş ve yönetilenlerin yönetime ortak edilmesi anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong><br />

doğmuştur.<br />

“Mahmut II, yeni düzen hakk<strong>ı</strong>nda tedbirler düşünmek ve hükümete<br />

tekliflerde bulunmak üzere meclisler ve komisyonlar kurulmas<strong>ı</strong>na da çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong> 5 .”<br />

II. Mahmut bu uygulamayla eskiden Divan’da görüşülen devlet işlerinin,<br />

özelliklerine göre ayr<strong>ı</strong>larak bu meclislerde görüşülmesini amaçlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Şüphesiz,<br />

2 Prof.Dr. Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, “Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>” 2.<br />

Bask<strong>ı</strong> TTK Ankara1997 s: 185<br />

3 Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, a.g.e. s: 185<br />

4 Robert Mantran, “ Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu Tarihi II” Çev: Server Tanilli, Cem Yay<strong>ı</strong>nevi, I.Bask<strong>ı</strong><br />

İstanbul, Haziran 1995 s: 49<br />

5 Ord.Prof. Enver Ziya Karal, Osmanl<strong>ı</strong> Tarihi cilt: V, 7. Bask<strong>ı</strong> TTK Ankara 1999 s: 153

II. Mahmut’u ve devlet adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> en çok düşündüren konulardan biri, Osmanl<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> Sistemi’nde yap<strong>ı</strong>lacak düzenlemelerdi. Çünkü Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>ndan sonra Avrupa ordular<strong>ı</strong> tarz<strong>ı</strong>nda düzenli ve talim yapan bir ordu<br />

olarak kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye’nin teşkilatlanmas<strong>ı</strong> iç ve d<strong>ı</strong>ş<br />

sorunlar nedeniyle çok yavaş ilerliyordu. Bu ordunun komutanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> olarak<br />

yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan Seraskerliğin as<strong>ı</strong>l görevi olan asker al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, bu iş için memur<br />

görevlendirilmesi, yoklama dairelerinin kurulmas<strong>ı</strong>, al<strong>ı</strong>nan askerlerin hangi orduya<br />

kat<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>, askerliğini bitirenlere belge verilmesi ve askerlerin teftişi konular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

haricinde mali işler, eğitim-öğretim,yarg<strong>ı</strong>lama ve askerlerin özlük işlerindeki<br />

sorunlar<strong>ı</strong>n çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> gibi konularda da görevlendirilmesi gerçekte<br />

hem bir kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğa hem de Seraskerliğin verimli çal<strong>ı</strong>şamamas<strong>ı</strong>na neden oluyordu.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca askerlik işlerinin belirli bir düzen çerçevesinde yürütülmemesi, memurlar<strong>ı</strong>n<br />

tutars<strong>ı</strong>z ve şahsi uygulamalar<strong>ı</strong> bu alanda tam bir kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğa yol aç<strong>ı</strong>yordu. Bütün bu<br />

nedenlerden dolay<strong>ı</strong> askerî alandaki yeni düzenlemeler hakk<strong>ı</strong>nda fikirler üretecek,<br />

kişilerin askerlik ile ilgili sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözüme kavuşturacak, Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> devletlerin<br />

askerlik usul ve kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tercüme edip Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na uygun düzenlemeler<br />

yapacak ve tüm bu konularda merkezi örgüte teklifler sunacak, Seraskerliğe<br />

yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir kuruma ihtiyaç duyuldu. II. Mahmut’un askeri bir meclis kurma<br />

konusunda, Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda çal<strong>ı</strong>şan İngiliz, Frans<strong>ı</strong>z, Prusyal<strong>ı</strong> 6<br />

uzman ve<br />

6 Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda görev yapan önemli kişilerden biri de Prusya Genelkurmay<strong>ı</strong>ndan Yüzbaş<strong>ı</strong><br />

Hermut Von Moltke’dir. Moltke’nin 1835 Kas<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndan 1838 Mart<strong>ı</strong>na kadar Türkiye’de kal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ilk<br />

safhas<strong>ı</strong>ndaki faaliyetleri çok değişik konular<strong>ı</strong> kaps<strong>ı</strong>yordu. Bunlar İstanbul Boğaz<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n ve İstanbul’un<br />

haritas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapmak, Çanakkale ve (arkadaşlar<strong>ı</strong>yla beraber) Balkan İstihkamlar<strong>ı</strong>, biografiler ve Osmanl<strong>ı</strong><br />

İmparatorluğu’nda Milisin (yedek asker) teşkilatlanmas<strong>ı</strong>, boğazlar<strong>ı</strong>n savunmas<strong>ı</strong>, bir askeri okulun ve<br />

bir eğitim taburunun teşkili, başkentin su ikmali ve halk<strong>ı</strong>n vebadan korunmas<strong>ı</strong> gibi projelerdi. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z:<br />

Prof.Dr. Eberhard Kessel, Moltke Türkiye’de 1835-1839, Özet, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni s: 72-76 say<strong>ı</strong>:3

subaylardan, Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’ni reformlar konusunda destekleyen İngiltere’den 7<br />

ve bir de M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r Valisi Kavalal<strong>ı</strong> Mehmet Ali Paşa’dan ne ölçüde etkilendiğini<br />

kestirmek güçtür.Fakat bunlar aras<strong>ı</strong>nda M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r valisi öne ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. 1798’de<br />

Fransa’n<strong>ı</strong>n M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r’<strong>ı</strong> işgal etmesi üzerine gönderilen baş<strong>ı</strong>bozuk kuvvetlerin aras<strong>ı</strong>nda<br />

M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r’a gelen ve şartlar<strong>ı</strong> iyi değerlendirerek, şahsi beceri ve entrikalar<strong>ı</strong> ile M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r<br />

Valiliğini ele geçiren Mehmet Ali Paşa k<strong>ı</strong>sa sürede büyük işler başarm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. İlk<br />

önce Asakir-i Cihadiye ad<strong>ı</strong> verilen talimli ve düzenli bir ordu kuran, ard<strong>ı</strong>ndan<br />

harp levaz<strong>ı</strong>mât<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> art<strong>ı</strong>ran, Avrupa’ya askeri alanda öğrenim için öğrenciler<br />

gönderen, M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r Ordusu’nun gelişmesi için Avrupa’dan subay ve teknik eleman<br />

getiren Mehmet Ali Paşa’n<strong>ı</strong>n başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> II. Mahmut’u çok etkilemiş ve “Mehmet<br />

Ali Paşa’n<strong>ı</strong>n İmparatorluğa bağl<strong>ı</strong> bir Müslüman memleketinde yapm<strong>ı</strong>ş olduğu<br />

yenilikler II. Mahmut’a ve etraf<strong>ı</strong>ndakilere cesaret verici ve takviye edici bir örnek<br />

olmuştur 8 .” Avrupa’ya askerlik alan<strong>ı</strong>nda öğrenim görmek amac<strong>ı</strong>yla öğrenci<br />

gönderilmesi (1827) ve orduya tabip sağlamak için bir T<strong>ı</strong>p Okulu (T<strong>ı</strong>bbiye 1827)<br />

aç<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>nda Mehmet Ali Paşa’dan etkilenen II.Mahmut, askeri bir meclis<br />

Osmal<strong>ı</strong> Ordusu’na önemli hizmetlerde bulunmuş Yüzbaş<strong>ı</strong> Moltke’nin askeri bir meclis kurulmas<strong>ı</strong><br />

konusunda baz<strong>ı</strong> telkin ve önerileri etkili olmuş olabilir.<br />

7 İngiltere’nin, Osmanl<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n Ruslar ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> 1833 Hünkar İskelesi Antlaşmas<strong>ı</strong>’ndan sonra Hindistan<br />

yoluna yönelik Rus tehdidinin artt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> anlay<strong>ı</strong>nca, Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nin bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ve toprak<br />

bütünlüğünü savunma politikas<strong>ı</strong> izlemeye başlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’ne reformlar konusunda<br />

destek verdiği de bilinen bir gerçektir. Hatta İngiliz D<strong>ı</strong>şişleri Bakan<strong>ı</strong> Lord Palmerston bu amaçla Kara<br />

Ordusu, Maliye ve Bahriye’de yap<strong>ı</strong>lacak reformlar konusunda bir reform plan<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlay<strong>ı</strong>p<br />

İstanbul’daki elçisi Ponsoby’e göndermiştir. Osmanl<strong>ı</strong> Devleti bu plan<strong>ı</strong> reddetmiştir. Ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bilgi için<br />

bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Mustafa Çufal<strong>ı</strong>, Osmanl<strong>ı</strong> Reformlar<strong>ı</strong>na Yönelik İngiliz Politikas<strong>ı</strong>, Yeni Türkiye cilt: 6 say<strong>ı</strong>:31<br />

Özel say<strong>ı</strong> 2000. Osmal<strong>ı</strong> Devleti her ne kadar bu plan<strong>ı</strong> reddetmişse de bu plandan etkilenme olas<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

vard<strong>ı</strong>r.<br />

8 Ercüment Kuran, “Sultan II. Mahmut ve Kavalal<strong>ı</strong> Mehmet Ali Paşa’n<strong>ı</strong>n Gerçekleştirdikleri<br />

Reformlar<strong>ı</strong>n Karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> Tesirleri” Sultan II. Mahmut ve Reformlar<strong>ı</strong> Semineri (28-30 Haziran 1989)<br />

Bildiriler-İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Bas<strong>ı</strong>mevi, İstanbul 1990 s:109-111

kurma konusunda da ordusunu Frans<strong>ı</strong>z ordusundan uzmanlar getirerek düzenleyen<br />

Mehmet Ali Paşa’n<strong>ı</strong>n etkisi alt<strong>ı</strong>nda kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bir askeri Şûrâ meclisi kurma önerisi, M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r Ordusu’nda miralay<br />

rütbesiyle görev yaparken, 1832 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İstanbul’a firar etmiş olan Manast<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong><br />

Selim Sat<strong>ı</strong> Paşa’dan gelmiştir. O, Mehmet Ali Paşa’n<strong>ı</strong>n kurmuş olduğu Divan-al-<br />

Cihadiye benzeri bir yüksek askeri Şûrâ kurulmas<strong>ı</strong> önerisini padişaha iletmiş ve bu<br />

önerinin kabul edilmesi üzerine, Şûrâ ‘n<strong>ı</strong>n kuruluşu çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 9 .<br />

1.2. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Kuruluşu ve Kuruluş Nizâmnâmesi<br />

Yap<strong>ı</strong>lan çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n tamamlanmas<strong>ı</strong> üzerine tüm askeri işlerin tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p<br />

çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> ve ordu için yeni düzenlemeler yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>nda<br />

görevlendirilmiş olan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin 7 Şubat 1837 (Gurre-i Zi-l-ka’de<br />

1252) tarihinde kurulduğu ilan edilmiştir 10 . Eski Saray’<strong>ı</strong>n Taht Kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 11 (Beyaz<strong>ı</strong>t<br />

Kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>)’n<strong>ı</strong>n sol taraf<strong>ı</strong>ndaki binan<strong>ı</strong>n Şûrâ için toplant<strong>ı</strong> yeri olmas<strong>ı</strong><br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ’da görüşmelere kat<strong>ı</strong>lacak asker, ulema ve mülkiye<br />

9 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, “II. Mahmut Döneminde Asâkir-i Mansure-i Muhammediye (1826-1839)”<br />

Yay<strong>ı</strong>nlanmam<strong>ı</strong>ş doktora tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002 s:139<br />

Bu konuda ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Tayyarzade Ahmet Ata, “Tarih-i Ata” cilt:3 s:121<br />

Ziya Şakir Soho, “Tanzimat Döneminden Sonra Osmanl<strong>ı</strong> Nizam Ordusu Tarihi” Çeltüt Matbaas<strong>ı</strong><br />

İstanbul 1957 s: 77<br />

10 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin kuruluş ilan<strong>ı</strong> için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ayten Can Tunal<strong>ı</strong>, Tanzimat Dönemi’nde<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Kara Ordusunda Yap<strong>ı</strong>lanma (1839-1876) yay<strong>ı</strong>nlanmam<strong>ı</strong>ş doktora tezi, Ankara Ünv. Sosyal<br />

Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003 s:17<br />

Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e. s:140<br />

11 Taht Kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> veya Beyaz<strong>ı</strong>t Kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>: Bu kap<strong>ı</strong> bugün halen durmaktad<strong>ı</strong>r. Üniversite merkez binalar<strong>ı</strong>na<br />

giriş kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> olarak kullan<strong>ı</strong>lan bu kap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n üstünde orijinal şekliyle (Daire-i Umûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>ye) yaz<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

vard<strong>ı</strong>r. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Veli Şirin, “Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu ve Seraskerlik” Tarih ve<br />

Tabiat Vakf<strong>ı</strong> Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 2002 s: 62

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>flar<strong>ı</strong>ndan görevlilerin belirlenmesinin ard<strong>ı</strong>ndan toplant<strong>ı</strong> yeri düzenlenmiş,<br />

Şûrâ’da çal<strong>ı</strong>şacak hizmetçi ve diğer ihtiyaçlar belirlenmiştir. 28 Şubat 1837 (22.<br />

(Zi-l-ka’de 1252) tarihinde Şûrâ’n<strong>ı</strong>n ne zaman aç<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Zi-lhicce<br />

ay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ilk haftas<strong>ı</strong>nda başta Serasker Halil Paşa 12 olmak üzere Şûrâ Reisi<br />

Mirliva Hayrettin Paşa, Asâkir-i Mansure Feriki Selim Paşa ile diğer Şûrâ<br />

görevlileri ve mülkiye memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şûrân<strong>ı</strong>n toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ( Beytü’ş-şûrâ )<br />

kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda toplanmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan önceleri Seraskerin imaml<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapm<strong>ı</strong>ş olan<br />

Haf<strong>ı</strong>z Ali Efendi ve Şûrâ müftüsü İsmail Hakk<strong>ı</strong> Efendi’nin dualar<strong>ı</strong>yla Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ üyelerinin yerlerine oturmas<strong>ı</strong>ndan sonra Serasker Halil<br />

Paşa baz<strong>ı</strong> nasihatlarda bulunmuş ve ard<strong>ı</strong>ndan k<strong>ı</strong>sa bir toplant<strong>ı</strong> yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 13 .<br />

Bu ilk toplant<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong>nda Şûrâ’n<strong>ı</strong>n işleyişini, karar sürecini, Şûrâ’da<br />

uyulacak teşrifat kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve Şûrâ’n<strong>ı</strong>n toplanma zaman<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek bir<br />

nizamnameye ihtiyaç duyulmuş ve II. Mahmut’a Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong> önerisini<br />

getiren Selim Sat<strong>ı</strong> Paşa Şûrâ’n<strong>ı</strong>n nizamnamesini haz<strong>ı</strong>rlamakla görevlendirilmiştir.<br />

12 Damat Halil R<strong>ı</strong>fat Paşa, Hüsrev Paşa’n<strong>ı</strong>n kölelerindendir. Seraskerlikleri: Eylül 1836-Mart 1838,<br />

Temmuz 1839-May<strong>ı</strong>s 1840 Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Veli Şirin, a.g.e. s:76-77, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin kuruluşundaki<br />

girişimleri çok önemlidir. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmet Ata, a.g.e. cilt:3 s: 137<br />

13 Takvim-i Vakayi Def’a 144, (5 Zi-l-hicce 1252/13.03.1837)<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin kuruluş tarihi hakk<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong> görüşler de mevcuttur. Milli Savunma<br />

Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu eserde kuruluş tarihi olarak 1826 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> verilmiştir (MSB, Osmanl<strong>ı</strong><br />

Ordu Teşkilat<strong>ı</strong> Ankara 1999 s: 76) ; Ahmet Rasim, İstibdaddan Hakimiyet-i Milliyeye (İstanbul Vatan<br />

Matbaas<strong>ı</strong> 1342 – 1923 s: 208 ) adl<strong>ı</strong> eserinde ve Ziya Şakir Soho (a.g.e. s: 24 ) eserinde 1252 Hicri<br />

senesini vermekte fakat net bir tarih bildirilmemektedir. Mehmet Seyitdanl<strong>ı</strong>oğlu, Tanzimat Devrinde<br />

Meclis-i Valâ ( 1838-1868 ) adl<strong>ı</strong> eserinde ( TTK Ankara 1994 s: 24 ) ve Standford Shaw-Ezel Kural<br />

Shaw, “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu ve Modern Türkiye adl<strong>ı</strong> eserde ( çev: Mehmet Harmanl<strong>ı</strong>, e Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> I.<br />

Bask<strong>ı</strong> 1982 s: 67), 24 Mart 1838 tarihini vermektedirler. Yine Ahmet Ata ( a.g.e. cilt:3 s: 137 ve s:<br />

294) ve Abdurrahman Şeref ( Tarih-i Devlet-i Osmaniye cilt:II s:477 ) eserinde Şûrân<strong>ı</strong>n teşkili tarihini<br />

1253 Muharrem’i olarak vermişlerdir. Takvim-i Vekâyi ile Ahmet Ata ve Abdurrahman Şeref’in<br />

bildirdikleri tarih aras<strong>ı</strong>nda bir ayl<strong>ı</strong>k bir fark bulunmaktad<strong>ı</strong>r.

Selim Sat<strong>ı</strong> Paşa 19 Şubat 1837 (11 Zi-l-hicce 1252) tarihinde Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

Nizâmnâmesini kaleme alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 14 . Nizâmnâme paragraflar halinde on bölüme<br />

ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Birinci Bölümde; Genel olarak askerlik işlerinin Şahsiyyat (Askerliğini<br />

bitirenlerin redife ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, hak edenlerin emekli edilmesi, askere alma, eğitim,<br />

teftiş ve disiplin konular<strong>ı</strong>), La-büddiyyat (askerlerin yiyecek , içecek, giyecek,<br />

kalacak yer ve sağl<strong>ı</strong>k ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>) ve Maliyyat (asker için<br />

gerekli levaz<strong>ı</strong>m ve diğer ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>)<br />

olmak üzere üç k<strong>ı</strong>sma ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve bu işlerin Serasker’e bağl<strong>ı</strong> dairelerce<br />

yürütüldüğünden bahsedilmektedir 15 .<br />

İkinci Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrây<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin hangi zorunluluklardan dolay<strong>ı</strong><br />

kurulduğundan bahsedilmektedir. Askerlik ile ilgili emir ve yasaklar dine ve akla<br />

uygun kanunlara dayanmakta iken bunlar<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve memurlar<strong>ı</strong>n tutars<strong>ı</strong>z<br />

ve şahsi uygulamalar<strong>ı</strong> nedeniyle birçok sorunla karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Askerlik işlerinin<br />

belirli ve düzenli ilkeler çerçevesinde yürütülmesi, bu kurald<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> uygulamalar<strong>ı</strong>n<br />

sak<strong>ı</strong>ncalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>rmak için zorunludur. Bu da ancak bu işin ilgili kişilerin<br />

denetimi alt<strong>ı</strong>na verilmesi ve sağlam kanunlar haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong> ile mümkündür. Bu<br />

şekilde hem ferdi uygulamalar ortadan kalkacak hem de tek elden kararlar<br />

al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>r.İşte tüm bunlar<strong>ı</strong> gerçekleştirmek için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

kurulmuştur 16 .<br />

14 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Nizâmnâmesi için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmed Cevad, Tarih-i <strong>Askeri</strong>-i Osmani cilt:I<br />

(İstanbul 1297) c. IV ( İ.Ü.K, Tarih Yazmalar<strong>ı</strong> no: 6127 s: 61-66) ve Ahmet Ata cilt: 3 s:294-302 Bu<br />

metnin transkripsiyonu Ek’te verilmiştir.<br />

15 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 294<br />

16 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 294-295

Üçüncü Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reis ve üyelerinin görevlerinden<br />

bahsedilmektedir. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n ileri gelenlerinden en az<br />

bir kişi bulunmak zorundad<strong>ı</strong>r. Her mecliste bir reis bulunduğundan dolay<strong>ı</strong> burada<br />

da akranlar aras<strong>ı</strong>ndan bir reis seçilecek ve Şûrâ’ya dair emir ve yasaklar ona<br />

hitaben ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>r. Şûrâ usulünün birer birer uygulanmas<strong>ı</strong> ve bu usule ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />

hareket edenlerin uyar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> reisin görevlerindendir.<br />

Tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lacak konular<strong>ı</strong>n çokluğundan dolay<strong>ı</strong> toplant<strong>ı</strong>lar iki veya üç namaz vaktini<br />

kapsayacakt<strong>ı</strong>r. Şûrâ kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dine uygun olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> hususunda tavsiyede<br />

bulunmak ve Şûrâ üyelerine dini görevlerinde önderlik yapmak için dini bilgileri<br />

bütün bir müftü ve onun yan<strong>ı</strong>na bir müezzin görevlendirilmiştir. Şûrâ’da meydana<br />

gelen tart<strong>ı</strong>şmalarda üyelerin soru ve cevaplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaydedilmesi zorunlu olduğunda<br />

emri alt<strong>ı</strong>nda iki mübeyyiz (müsveddeleri beyaza çeken kalem katibi) ve iki<br />

mukayyid (kay<strong>ı</strong>t memuru) bulunan bir katip görevlendirilmiştir 17 .<br />

Dördüncü Bölümde; toplant<strong>ı</strong> yerinin özelliklerinden bahsedilmektedir.<br />

Bab-<strong>ı</strong> Seraskeri’de bulunan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, alt<strong>ı</strong> oda ve Şûrâ üyelerinin<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong> için ayr<strong>ı</strong>lan bir kilerden oluşmaktayd<strong>ı</strong>. Odalar<strong>ı</strong>n en büyüğü Beytü’şşûrâ<br />

ad<strong>ı</strong>yla görüşmelerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için, bir oda katiplere, bir oda Şûrâ tabiplerine,<br />

iki oda karakol ve hizmetçilere ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ, askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n merasim ve<br />

toplant<strong>ı</strong> yeri olduğundan Beytü’ş-şûrâ’n<strong>ı</strong>n etraf<strong>ı</strong> üyelere yeterli olacak kadar<br />

iskemle ve büyük bir sofra ile donat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 18 .<br />

Beşinci Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reisinin emri alt<strong>ı</strong>nda bulunan, bir<br />

yüzbaş<strong>ı</strong>, bir mülaz<strong>ı</strong>m, yeterli say<strong>ı</strong>da küçük rütbeli subay ve askerden oluşan ve<br />

17 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 295-296<br />

18 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 296

yirmi dört saatte bir görevlileri nöbet değiştiren bir karakol teşkil edilmesinden<br />

bahsedilmiştir. Karakol için Şûrâ kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir yer ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Karakol’un<br />

temel vazifesi, Şûrâ’n<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu nizâmnâmeleri korumak ve Şûrâ’ya işi<br />

gücü olmayan kimselerin girmemesine ve girip ç<strong>ı</strong>kanlar<strong>ı</strong>n sessiz ve sayg<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

davranmas<strong>ı</strong>na dikkat etmektir.Bunun için Şûrâ’n<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na, Şûrâ<br />

merdivenlerinin alt ve üst k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>na tüfenkli ikişer asker yerleştirilmişti 19 .<br />

Alt<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong> Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin her an temiz olmas<strong>ı</strong>, tüm eşya<br />

ve aletlerin yerli yerinde bulunmas<strong>ı</strong> için bir müdür ve onun emri alt<strong>ı</strong>nda baz<strong>ı</strong><br />

yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> ve hizmetçilerin görevlendirilmesinden bahsedilmiştir. Müdürün temel<br />

görevi, Şûrâ salonunu temizletmek, eşya ve aletleri düzene koyup zarar<br />

görmelerini önlemek, şamdan, kandil ve soba gibi eşyalar<strong>ı</strong> temizleyip zaman<strong>ı</strong>nda<br />

yak<strong>ı</strong>p söndürmektir. Mum, yağ ve kömür gibi gerekli şeylerin al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yine onun<br />

görevlerindendi. Bunlara dair elinden mühürlü senet al<strong>ı</strong>narak gelir-gider<br />

muhasebesi ondan sorulacağ<strong>ı</strong>ndan bu kişinin okuma yazma bilmesi zorunluydu 20 .<br />

Yedinci Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’deki görüşmeler esnas<strong>ı</strong>nda<br />

uyulmas<strong>ı</strong> gereken kurallardan bahsedilmiştir. Toplant<strong>ı</strong> esnas<strong>ı</strong>nda, toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>nda<br />

kahve ve tütün içmek, salonda toplant<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> bölecek ve üyeleri rahats<strong>ı</strong>z edecek<br />

hareketler yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Toplant<strong>ı</strong>lar devam ederken hizmetçiler kendilerine<br />

ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş odada, salondaki görevliler de kendi oturacaklar<strong>ı</strong> yerlerde oturmak<br />

zorundayd<strong>ı</strong>. Bu kişilerin ve d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan gelecek kişilerin salonda dolaşmalar<strong>ı</strong> ve<br />

tütün içmeleri ayn<strong>ı</strong> şekilde yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Hizmetçilerden biri salonla ilgili<br />

görevlerini devam ettirmek üzere toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önünde beklemek,<br />

19 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 296-297<br />

20 Ata, a.g.e. cilt 3 s:297

diğer iki hizmetçi ise kendileri için ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş odada oturmak ve saatte bir nöbet<br />

değiştirmek mecburiyetindeydi. Karakol yüzbaş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, karakol ile ilgili işleri<br />

mülaz<strong>ı</strong>ma b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>p iki çavuş ile toplant<strong>ı</strong> bitene kadar toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

önünde beklemek zorundayd<strong>ı</strong>. Şûrâ üyelerinden bir ihtiyac<strong>ı</strong> için toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>ndan<br />

ayr<strong>ı</strong>lan kişinin, salonda başka kişilerle sohbet etmesi, kendileri için ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olan<br />

on beş dakikay<strong>ı</strong> geçmesi ve teneffüs odas<strong>ı</strong>na üçten fazla kişinin toplanmas<strong>ı</strong><br />

yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Reis sözleri ile bunlar<strong>ı</strong>n aksinin ortaya ç<strong>ı</strong>kmamas<strong>ı</strong>na özen<br />

gösterecekti 21 .<br />

Sekizinci Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de reis ve üyelerin uymak<br />

zorunda olduğu teşrifât kurallar<strong>ı</strong>ndan bahsedilmiştir. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ, resmi bir daire<br />

olduğundan ve görüşmelere bir an önce başlanmas<strong>ı</strong> zorunluluğundan dolay<strong>ı</strong> zaman<br />

kayb<strong>ı</strong>na yol açacak el, etek öpmek, el kavuşturup durmak ve bunlar için izin<br />

beklemek yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Üyeler Şûrâ reisinin haricinde başka hiç kimseyi ayağa<br />

kalkarak ve eli başa götürüp selam vererek karş<strong>ı</strong>layamazd<strong>ı</strong>. Sabah ve akşam selam<br />

vermek ve selam<strong>ı</strong> yüksek sesle almak sadece Şûrâ reisine özel ayr<strong>ı</strong>cal<strong>ı</strong>klard<strong>ı</strong>.<br />

Meclise giriş zaman<strong>ı</strong>yla ilgili bu zorunluluklar<strong>ı</strong>n haricinde toplant<strong>ı</strong> devam ederken,<br />

içeri giren kişiyi ayakta karş<strong>ı</strong>lama ve eğilerek sayg<strong>ı</strong> gösterme de ayn<strong>ı</strong> şekilde<br />

yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Reis, Şûrâya geldiğinde kendisinden önce gelenler var ise tek elini<br />

kald<strong>ı</strong>rarak sünnet olan selam<strong>ı</strong> verecek ve üyeler de iskemlelerinden uzaklaşmadan<br />

ve eğilmeden selam<strong>ı</strong> alacak ve hep birlikte yerlerine oturacaklard<strong>ı</strong>. Ard<strong>ı</strong>ndan Şûrâ<br />

reisi iki elini kald<strong>ı</strong>rarak sağ ve sol taraflar<strong>ı</strong>na tek bir selam verecekti. Meclise<br />

sonradan gelen kişiler eğilmeden selam verip yerlerine oturacak, Şûrâ reisi<br />

bunlar<strong>ı</strong>n selam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yüksek sesle, üyeler ise normal bir ses tonuyla alacak ve hemen<br />

21 Ata, a.g.e. cilt 3 s:297-298

eldeki konular<strong>ı</strong>n görüşülmesine geçilecekti. Toplant<strong>ı</strong> devam ederken bir ihtiyac<strong>ı</strong><br />

için d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>p gelen kişiler selam vermeden görüşmelere kat<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>.Eğer<br />

Şûrâ’ya çok önemli bir kişi gelirse, üyeler ona da iskemlelerinden uzaklaşmadan<br />

ayağa kalkarak ve eğilmeden selam verecekti. Bahsedilen bu teşrifât kurallar<strong>ı</strong><br />

toplu olarak Şûrâ’ya girilmediği zamanlar için geçerliydi. Sonraki bölümde<br />

aç<strong>ı</strong>klanacağ<strong>ı</strong> gibi, Şûrâ üyeleri ikindiden önce toplanacağ<strong>ı</strong> ve hep birlikte salona<br />

girileceği için bu teşrifât usulüne de gerek kalmayacakt<strong>ı</strong> 22 .<br />

Dokuzuncu Bölümde; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin ne zaman toplanacağ<strong>ı</strong>,<br />

üyelerinin ve görevlilerin toplant<strong>ı</strong> odas<strong>ı</strong>nda nerelerde oturacaklar<strong>ı</strong>, görüşmelerin<br />

nas<strong>ı</strong>l yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>, kararlar<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong> ve al<strong>ı</strong>nan kararlar<strong>ı</strong>n onay için hangi<br />

makama sunulacağ<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>klanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> olan Cuma ve Sal<strong>ı</strong><br />

günlerinin haricindeki her gün ikindiden önce toplanacakt<strong>ı</strong>. Üyeler birer ademle<br />

Şûrâ’ya gelecek ve Şûrâ müftüsünün önderliğinde namazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>lacak, ard<strong>ı</strong>ndan<br />

üyelerin yan<strong>ı</strong>ndaki ademler kendileri için ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş odaya, üyeler ise toplant<strong>ı</strong><br />

salonuna gideceklerdi. Şûrâ reisi toplant<strong>ı</strong> salonunda en öndeki yere oturacakt<strong>ı</strong>.<br />

Onun sağ<strong>ı</strong>nda Şûrâ müftüsü, reisin karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda sağ<strong>ı</strong>nda mukayyidler ve solunda<br />

mübeyyizler bulunan Şûrâ katibi bulunacakt<strong>ı</strong>. Üyeler, reisin sağ ve solundaki<br />

iskemleler hariç olmak üzere derecelerine göre kendileri için ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olan<br />

iskemlelere oturacakt<strong>ı</strong> ve herkes yaz<strong>ı</strong> tak<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> önündeki sofraya koyup eldeki<br />

konular<strong>ı</strong> görüşmeye başlayacakt<strong>ı</strong>. Bir konu görüşülüp karara bağland<strong>ı</strong>ktan sonra<br />

diğerinin görüşmesine başlanacakt<strong>ı</strong>. Şûrâ reisi, görüşülecek konular<strong>ı</strong> birer birer ve<br />

yüksek sesle okuyacak ve üyelerden bu konudaki görüşlerini bildirmelerini<br />

isteyecekti. Her üye, hiç kimseden çekinmeden fikirlerini söyleyecek, lehte veya<br />

22 Ata a.g.e. cilt 3 s: 298-299

aleyhte serbestçe oy kullanabilecekti. Bir madde üzerinde herkesin birleşmesi şart<br />

değildi. Oy çokluğu da bir maddenin kabul edilmesi için yeterli idi. Şûrâ katibi,<br />

her gece tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan konular<strong>ı</strong>n kimin önerisi olduğunu ve oy kullanan kişilerin soru<br />

ve cevaplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu yaz<strong>ı</strong>ya eklemek ve bu yaz<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> Şûrâ tutanağ<strong>ı</strong>na<br />

kaydetmek zorundayd<strong>ı</strong>. Ayr<strong>ı</strong>ca tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan her maddeye ne sebeple karar verilmiş ise<br />

bunlar<strong>ı</strong>n özetlerini “kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş” ünvan<strong>ı</strong>yla büyük bir kağ<strong>ı</strong>da yazmak ve ertesi<br />

gece Şûrâ üyelerinin dağ<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> zaman tutanağ<strong>ı</strong> ve kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeleri<br />

tutanakta sözü ve oyu bulunan üyelere mühürletmek zorundayd<strong>ı</strong>. İşte bu tutanak<br />

ve kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeler Şûrâ reisi taraf<strong>ı</strong>ndan Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’ye ve oradan<br />

padişaha sunulacakt<strong>ı</strong>. Padişah<strong>ı</strong>n onay<strong>ı</strong>ndan sonra Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’ye iade<br />

edilecekti. Eğer padişah taraf<strong>ı</strong>ndan beğenilir ve feshine dair bir emir ve irade<br />

ç<strong>ı</strong>kmazsa kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeler kanun hükmünde kabul edilecekti. Bâb-<strong>ı</strong><br />

Seraskeri’den gereken emirler ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lacak ve ilgili yerlere gönderilecekti.<br />

Karalaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeler Kanûnnüvisân Kalemi’ne gönderilecek ve ilgili<br />

kanunlara eklenecekt 23 .<br />

Onuncu Bölümde; Şûrâ üyelerinin kişilikleri hakk<strong>ı</strong>nda olumlu bir tablo<br />

çizilerek bu kişilerin olumsuz hareketlerden uzak durmalar<strong>ı</strong> gerektiği belirtilmiştir.<br />

Önceden de aç<strong>ı</strong>kland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi savaş emrinin en faziletli ibadet ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu<br />

emre temel olmas<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> Şûrâ’ya memur olmak hem dinen hem örfen şerefli<br />

bir vazife idi. Şûrâ üyeleri görevlerine iyi niyetle devam etmeli ve üzerlerine<br />

düşeni en iyi şekilde yerine getirmeye çal<strong>ı</strong>şmal<strong>ı</strong>lard<strong>ı</strong>. Üyeler vakit geçirmek<br />

veyahud yersiz bahaneler öne sürerek tatil yapmak gibi olumsuz durum ve<br />

hareketlerden kaç<strong>ı</strong>nmak zorundayd<strong>ı</strong>. Üyelerin, görüşmeler süresince dile<br />

23 Ata, a.g.e. cilt 3 s: 299-301

getirdikleri düşünce ve fikirleri sadece doğruyu ortaya ç<strong>ı</strong>karmaya yönelik olup,<br />

söz benim olsun diye <strong>ı</strong>srar etmek veya birilerine z<strong>ı</strong>t hareket olmas<strong>ı</strong>n diyerek onlara<br />

yaranmaya çal<strong>ı</strong>şmak gibi hareketlerden de uzak durmak zorundayd<strong>ı</strong>lar. Hele<br />

levaz<strong>ı</strong>m sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, atama, terfi gibi nazik konular çok olacağ<strong>ı</strong>ndan bunlardan<br />

yararlanmaya çal<strong>ı</strong>şmak din ve devlet menfaatlerini ayaklar alt<strong>ı</strong>na almak<br />

olacağ<strong>ı</strong>ndan Şûrâ üyeleri bu zararl<strong>ı</strong> faaliyetlerden uzak durmak mecburiyetindeydi.<br />

Şûrâ üyeleri yeteneklerini din ve devlet menfaatleri için kullanacak; kötü niyet,<br />

koruma, kin ve iki yüzlülük gibi davran<strong>ı</strong>şlardan bilhassa kaç<strong>ı</strong>nacaklard<strong>ı</strong>. Şûrâ’ya<br />

müracaat eden kişiler ile d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>da görüşmek gibi suçlardan uzak ve temizdirler.<br />

Mecliste konuşulan önemli meseleleri devlet s<strong>ı</strong>rr<strong>ı</strong> olarak saklayacak ve d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan<br />

hiç kimseye bildirmeyeceklerdi 24 .<br />

1.3 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin kurulmas<strong>ı</strong>ndan k<strong>ı</strong>sa bir müddet sonra Nisan<br />

1837’nin (Muharrem 1253) ilk günlerinde Hassa askerlerinin levâz<strong>ı</strong>m, mühimmât ve<br />

sair ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak amac<strong>ı</strong>yla Selimiye k<strong>ı</strong>şlas<strong>ı</strong>nda toplanacak bir meclis-i<br />

şûrâ-y<strong>ı</strong> askeriye kurulmas<strong>ı</strong> konusunda Serasker Damat Halil R<strong>ı</strong>fat Paşa’n<strong>ı</strong>n sunmuş<br />

olduğu bir müzekkire ard<strong>ı</strong>ndan bu konuda padişah iradesi ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ard<strong>ı</strong>ndan Şûrâ<br />

üye ve görevlilerinin belirlenmesi işine girişilmiştir. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa olarak<br />

adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan bu şûrâda görüşmelere kat<strong>ı</strong>lacak, al<strong>ı</strong>nan kararlar<strong>ı</strong>n dine uygun olup<br />

olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> konusunda fikir bildirecek ve Şûrâ üyelerinin dini görevlerini yerine<br />

getirmelerinde önderlik yapacak olan Şûrâ müftüsünün maaş<strong>ı</strong> 1500 guruş, Şûrâ’daki<br />

görüşmelerin kay<strong>ı</strong>tlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tutacak katibin maaş<strong>ı</strong> 1350 guruş, katibin emri alt<strong>ı</strong>nda<br />

bulunan iki mübeyyiz ve iki mukayyidin her birinin maaş<strong>ı</strong> 500 guruş, Şûrâ’n<strong>ı</strong>n iç<br />

24 Ata , a.g.e. cilt 3 s: 301-302

hizmeti ile ilgilenecek Şûrâ müdürünün maaş<strong>ı</strong> 500 guruş ve müdürün emrinde<br />

bulunan üç yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> her birinin maaş<strong>ı</strong> 250 guruş olarak tespit edilmiştir 25 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Askerî’nin yan<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa’n<strong>ı</strong>n kuruluşu Hassa<br />

askerlerinin imtiyazl<strong>ı</strong> konumundan kaynaklanmaktad<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> (diğer<br />

ismiyle Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong>), Mansure Ordusu, Topçu, Top Arabac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>,<br />

Cebehane, Humbarac<strong>ı</strong> ve Lağ<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> Ocaklar<strong>ı</strong>na yönelik uygulamalarla uğraş<strong>ı</strong>rken,<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa sadece Hassa Ordusuna ait işleri görüşmek için kurulmuştu.<br />

Teşkilatlar<strong>ı</strong> birbirine benzeyen bu iki şûrân<strong>ı</strong>n varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, asl<strong>ı</strong>nda askerî işlerin tek elden<br />

yürütülmesi düşüncesine tersti. Bundan dolay<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

Hassa 1838 senesi ortalar<strong>ı</strong>nda birleştirilerek Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa lağv edilmiştir.<br />

Hassa Dâr-<strong>ı</strong> şûrâs<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n vazife ve katipleri Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’ye nakil olunmuştur. Hassa<br />

müftüsü Şehri Hoca Haf<strong>ı</strong>z Efendi, Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong>na nakl olunup oran<strong>ı</strong>n<br />

müftüsü İsmail Hakk<strong>ı</strong> Efendi ve Hassa başkatibi Sadi Efendi aç<strong>ı</strong>kta kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Mansure başkatibi Servet Efendi asâkir-i muntazama başkatibi nam<strong>ı</strong>yla yeniden tayin<br />

k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 26 .<br />

Fakat bu iki şûrân<strong>ı</strong>n birleşmesi uzun süreli olmam<strong>ı</strong>ş ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa<br />

yeniden kurulmuş ve bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bir meclis olarak çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda askeri<br />

sistemin yeniden düzenlenişine kadar, bu iki meclis görevlerini sürdürmüşlerdir.<br />

1843 düzenlemesi ile ordular kurulmuş ve bu ordular<strong>ı</strong>n ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lama işi,<br />

genişletilmiş olan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

25 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 7536 , 10634<br />

26 Hassa Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ilgas<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>nda bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: T.V Defa 164. (11 Safer 1254 /06.05.1938) ve<br />

Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e cilt 4-5 s: 927-928

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa reisi, padişah onay<strong>ı</strong>yla atan<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Reis, askeri işler ve<br />

taşra konular<strong>ı</strong>nda yeterli bilgiye sahip bir kişi olmak zorundayd<strong>ı</strong> 27 .<br />

Hassa Ordusu’ndaki asker ve subaylar<strong>ı</strong>n yiyecek, giyecek, içecek, yatacak<br />

yer ve sağl<strong>ı</strong>k ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak asker ve subaylar<strong>ı</strong>n özlük işlerine dair sorunlar<strong>ı</strong><br />

görüşüp çözüme bağlamak gibi önemli görevleri yerine getiren Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Hassa,<br />

Hassa Ordusu haricindeki asker ve subaylara ait işleri görüşen Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

gibi çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>ş ve kararlar alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Hassa Ordusu’nda baz<strong>ı</strong> yeni bölüklerin tertibi,<br />

hassa taburlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n nakli konular<strong>ı</strong>ndaki baz<strong>ı</strong> kararlar<strong>ı</strong> dönemin resmi gazetesinde de<br />

yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 28 .<br />

1.4 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Askerî’de Görüşmeler<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu ile ilgili bütün sorunlar<strong>ı</strong> çözüme kavuşturmak ve Avrupal<strong>ı</strong><br />

devletlerin askerlik sistemlerini inceleyerek Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na uygun düzenlemeler<br />

yapmakla görevli Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, daimi bir komisyon şeklinde<br />

teşkilatland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kuruluş ilan<strong>ı</strong> ard<strong>ı</strong>ndan burada görüşmelere kat<strong>ı</strong>lacak<br />

askeri ve sivil üyeler belirlenmiştir. “Buna göre; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, on iki zabitan<br />

ve iki sivil memurdan oluşuyordu. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n asker üyeleri, Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun tüm<br />

k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> temsil etmekteydiler. Mirliva rütbesine haiz iki mirliva vard<strong>ı</strong> ve<br />

bunlardan birisi Şûrâ reisi idi. Piyade, Süvari, Topçu, Humbarac<strong>ı</strong> ve Lağ<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong><br />

teşkilatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n her biri miralaylar taraf<strong>ı</strong>ndan temsil ediliyorlard<strong>ı</strong>. İki sivil üyeden<br />

birisi, Şûrân<strong>ı</strong>n kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dinen uygun olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> hususunda tavsiyede bulunan<br />

27 T.V. Def’a 217, (24 Zi-l-hicce 1256 / 17.02.1841)<br />

28 T.V. Def’a 243, (Gurre-i Cemazi-el-ahir 1258 / 10.07.1842) Süvari Asakir-i Hassa-i Şahane Birinci<br />

Liva Birinci Alay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir bölüğünün tamamen siyah araptan oluşturulmas<strong>ı</strong> ve subaylar<strong>ı</strong>n da kendi<br />

içlerinden seçilmesine yönelik karar.<br />

T.V Def’a 244, (29 Cemazi-el-ahir 1258 / 07.08.1842) Beyrut – İstanbul aras<strong>ı</strong> asker nakli

“Şûrâ-y<strong>ı</strong> Askerî Müftüsü”, diğeri ise al<strong>ı</strong>nan kararlar<strong>ı</strong> uygun bir şekilde yazan ve<br />

toplant<strong>ı</strong> tutanağ<strong>ı</strong>na kaydeden “Şûrâ-y<strong>ı</strong> Askerî Katibi” idi 29 .” Bütün bu üyeler<br />

Şûrân<strong>ı</strong>n aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda Kuran-<strong>ı</strong> Kerim üzerine yemin ederek (arz-<strong>ı</strong> teminat) görevlerine<br />

başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong> 30 .<br />

Seraskerliğe yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir kurum olarak yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ, Eski<br />

Saray’<strong>ı</strong>n Beyaz<strong>ı</strong>t Kap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n sol taraf<strong>ı</strong>ndaki binada toplanmaya başlad<strong>ı</strong>. Alt<strong>ı</strong> odadan<br />

oluşan bu binan<strong>ı</strong>n en büyük odas<strong>ı</strong> Beytü’ş-Şûrâ nam<strong>ı</strong>yla toplant<strong>ı</strong> salonu olarak bat<strong>ı</strong><br />

tarz<strong>ı</strong>nda düzenlenmişti. “Bütün bu azalar, büyük salonda, yeşil çuha örtülü yuvarlak<br />

bir masan<strong>ı</strong>n etraf<strong>ı</strong>nda otururlar, ekseriye de salonun duvarlar<strong>ı</strong> kenar<strong>ı</strong>ndaki güvez<br />

rengi çuha kapl<strong>ı</strong> minderler üzerine bağdaş kurup oturarak müzakerelerde<br />

bulunurlard<strong>ı</strong> 31 .” Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ, cuma ve sal<strong>ı</strong> günlerinin haricinde her gün toplan<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>.<br />

Üyeler, ikindiden önce Şûrâ’ya gelir, namazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> birlikte k<strong>ı</strong>lar ve ard<strong>ı</strong>ndan<br />

görüşmelere başlarlard<strong>ı</strong>. “Öğleden önce muntazaman askeri görevlerini yerine<br />

getiriyorlard<strong>ı</strong> 32 .”<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n nizâmnâmesinde acilen çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> gereken<br />

konular<strong>ı</strong>n çokluğundan bahsedilmiştir. Askerliğin belirli bir süreye bağlanmas<strong>ı</strong>, asker<br />

al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> giderecek yeni bir asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> kanunun haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>,<br />

ordular<strong>ı</strong>n ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önceden tespit edilmesi, yeni birliklerin oluşturulmas<strong>ı</strong>,<br />

bunlar<strong>ı</strong>n ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n belirlenmesi ve askerlerin<br />

talim ve terbiyesi için<br />

düzenlemeler yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi konular acil konulardand<strong>ı</strong>. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’da toplant<strong>ı</strong>lar<br />

görüşülecek bu tür konular<strong>ı</strong>n çokluğundan dolay<strong>ı</strong> iki veya üç namaz vaktini<br />

29 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e s: 139-140<br />

30 Ata, a.g.e cilt:3 s: 123<br />

31 Soho, a.g.e s:78<br />

32 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e s:140

kapsayacakt<strong>ı</strong>r. Bunun için hem Şûrâ üyelerine dini görevlerinde önderlik yapmak ve<br />

hem al<strong>ı</strong>nan kararlar<strong>ı</strong>n dine uygun olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> hususunda fikir bildirmek için bir<br />

müftü ve ona yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir müezzin görevlendirilmişti. Yine ayn<strong>ı</strong> şekilde Şûrâ üyeleri<br />

için akşam yemeğinin haz<strong>ı</strong>rlanma işi ile uğraşan bir müdür görevlendirilmişti 33 .<br />

Şûrâ’da meydana gelen tart<strong>ı</strong>şmalarda üyelerin soru ve cevaplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

kaydedilmesi zorunlu olduğundan emri alt<strong>ı</strong>nda iki mübeyyiz ve iki mukayyid<br />

bulunan bir de katip görevlendirilmişti.<br />

Bütün bu bilgiler <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda Şûrâ üye ve görevlilerini şu şekilde gösterebiliriz.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> 34<br />

--------------------------------------------------------------------------<br />

Üyeler<br />

<strong>Askeri</strong> Üyeler<br />

Reis: Mirliva Hayreddin Paşa<br />

Üye: Mirliva İdris Paşa<br />

Üye: Piyade Miralay Ferhad Bey<br />

Görevliler<br />

Müdür: Alyanak Halil<br />

Hamid Efendi.<br />

Katip: Mustafa Vehbi<br />

Efendi<br />

Üye: Piyade Miralay Tayyar Bey<br />

Üye: T<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> Süvari Miralay<strong>ı</strong> Hüseyin Bey<br />

Üye: T<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> Süvari Miralay<strong>ı</strong> Selim Bey<br />

Üye:Topçu Miralay Besim Bey<br />

Üye:Topçu Miralay Hac<strong>ı</strong> Ali Bey<br />

33 Ata, a.g.e cilt 3 s:122<br />

34 Üyeler için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmet Ata cilt 3 a.g.e s:121, Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e s: 140, Soho, a.g.e s:78<br />

Müdürün emri alt<strong>ı</strong>nda üç kişi bulunuyordu. Katip Mustafa Vehbi Efendi’nin emri alt<strong>ı</strong>nda iki mübeyyiz<br />

ve mukayyid bulunuyordu. Mübeyyizler: Aziz Efendi ve Kerami Efendi, Mukayyidler; Hac<strong>ı</strong> Kami<br />

Efendi ve Tayyarzade Ahmet Ata.

Üye:Humbarac<strong>ı</strong> Miralay Niyazi Bey<br />

Üye:Humbarac<strong>ı</strong> Miralay Ahmed Bey<br />

Üye: Lağ<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> Miralay Ahmed Bican Bey<br />

Üye: Lağ<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> Miralay Kamil Bey<br />

Sivil Üye:<br />

Müftü: İsmail Efendi<br />

Şûrâ üyeleri ikindi namaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> birlikte k<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra, toplant<strong>ı</strong> salonuna geçip<br />

rütbelerine göre kendileri için ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş iskemlelere oturacak ve ard<strong>ı</strong>ndan görüşmelere<br />

başlanacakt<strong>ı</strong>.“Meclis üyeleri ilk başlarda resmi görevlerini yürütürken bu<br />

toplant<strong>ı</strong>lara kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>yorlard<strong>ı</strong>, ancak sonralar<strong>ı</strong> tüm zamanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> mecliste geçirmelerine<br />

izin verildi. Bir süre sonra yaln<strong>ı</strong>z kendilerine verilen konular<strong>ı</strong> görüşmekte kalmay<strong>ı</strong>p,<br />

aksine bir tahrirat olmamas<strong>ı</strong> nedeniyle önemli sayd<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong> da görüşmeye<br />

başlad<strong>ı</strong>lar 35 .” Şûrâ’da görüşülen konular<strong>ı</strong> şu şekilde s<strong>ı</strong>ralayabiliriz.<br />

1.Askerlik süresini belirleme<br />

2.Haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>racak adil bir asker al<strong>ı</strong>m kanunu<br />

3.Askerlerin yiyecek, içecek ve kalacak yer ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong><br />

4.Harp levaz<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> (silah, teçhizat)<br />

5.Askerlerin sağl<strong>ı</strong>k ihtiyaçlar<strong>ı</strong><br />

6.Asker ve subaylar<strong>ı</strong>n eğitim-öğretimi<br />

7.Askerlerin ve subaylar<strong>ı</strong>n özlük işleri<br />

8.Asker ve subaylar<strong>ı</strong>n yarg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong><br />

35 Shaw,a.g.e s: 67

9.Yeni birlik ve taburlar<strong>ı</strong>n teşkili<br />

10.Avrupal<strong>ı</strong> devletlerin askerlik sistemlerini inceleme ve Osmanl<strong>ı</strong> Ordusuna<br />

yönelik düzenlemeler yapma<br />

11.<strong>Askeri</strong> nizamlar<strong>ı</strong>n uygulanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n teftişi 36<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de toplant<strong>ı</strong>lar devam ederken üyelerin tütün ve kahve<br />

içmeleri, toplant<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> bölecek ve zaman kayb<strong>ı</strong>na neden olacak hareketlerde bulunmalar<strong>ı</strong><br />

yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Şûrâ’da bir konu görüşülüp karara bağland<strong>ı</strong>ktan sonra diğerlerinin<br />

görüşülmesine geçilecekti. Şûrâ reisi görüşülecek konular<strong>ı</strong> birer birer ve yüksek sesle<br />

okuyacak ve üyelerden bu konudaki görüşlerini bildirmelerini isteyecekti. Her üye,<br />

hiç kimseden çekinmeden fikirlerini söyleyecek, lehte ve aleyhte serbestçe oy<br />

kullanabilecekti. Üyelerin görüşmeler esnas<strong>ı</strong>nda dile getirdiği düşünce ve fikirleri<br />

sadece doğruyu ortaya ç<strong>ı</strong>karmaya yönelikti. Üyeler söz benim olsun diye <strong>ı</strong>srar etmek<br />

veya birbirlerine z<strong>ı</strong>t hareket olmas<strong>ı</strong>n diyerek birilerine yaranmaya çal<strong>ı</strong>şmak gibi<br />

olumsuz hareketlerden sak<strong>ı</strong>nmak zorundayd<strong>ı</strong>.<br />

Şûrâ’daki görüşmelerde bir madde üzerinde herkesin birleşmesi şart<br />

değildi. Oy çokluğunda bir maddenin kabul edilmesi için yeterli idi. Şûrâ katibi, her<br />

gece tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan konular<strong>ı</strong> kimin önergesi olduğunu ve oy kullanan kişilerin soru ve<br />

cevaplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu yaz<strong>ı</strong>ya eklemek ve bu yaz<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> Şûrâ tutanağ<strong>ı</strong>na<br />

kaydetmek zorundayd<strong>ı</strong>. Ayr<strong>ı</strong>ca tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan her maddeye ne sebeple karar verilmiş ise<br />

bunlar<strong>ı</strong>n özetlerini “kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş” unvan<strong>ı</strong>yla büyük bir kağ<strong>ı</strong>da yazmak ve ertesi<br />

gece Şûrâ üyelerinin dağ<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> zaman tutanağ<strong>ı</strong> ve kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeleri<br />

tutanakta sözü ve oyu bulunan üyelere mühürletmek zorundayd<strong>ı</strong>. İşte bu tutanak ve<br />

36 Ayr<strong>ı</strong>ca Ziya Şakir SOHO (a.g.e s: 77) Şûrâ’n<strong>ı</strong>n harp ilan etmek ve sulh akdeylemek ile de görevli<br />

olduğu konusunda baz<strong>ı</strong> kişilerin abart<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> rivayetlerinin olduğunu belirtmiştir.

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeler Şûrâ reisi taraf<strong>ı</strong>ndan Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’ye sunulacakt<strong>ı</strong> 37 .<br />

“Serasker kendi düşüncelerini de ekleyerek onay için padişaha sunacakt<strong>ı</strong>. Onay<br />

al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rsa karar kesinleşecekti. Böylece yap<strong>ı</strong>lacak düzenlemeler bir veya birkaç kişinin<br />

düşüncesi doğrultusunda değil, bilgili ve yeterli birçok kişinin görüşü al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ktan<br />

sonra hayata geçirilecekti 38 .” Şûrâ’n<strong>ı</strong>n iki karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> örnek olarak ekte veriyoruz 39 .<br />

Bilindiği gibi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Seraskerliğe yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir kurum olarak<br />

kurulmuştur. Fakat gerçekte Şûrâ’n<strong>ı</strong>n teşkili, seraskerin otoritesine önemli bir<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlama getirmişti. Serasker Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> geçersiz k<strong>ı</strong>lamazd<strong>ı</strong>. Bununla<br />

birlikte Şûrâ kararlar<strong>ı</strong> kanunlaşt<strong>ı</strong>ktan sonra bu kanunlar<strong>ı</strong>n tatbiki görevi seraskerlere<br />

verilmişti. “Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin teşkili, Seraskerliği teknik ve mesleki bir<br />

makam olmaktan büyük nispetle ç<strong>ı</strong>karm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 40 .”<br />

24 Mart 1838 tarihinde Meclis-i Valâ-y<strong>ı</strong> Ahkâm-<strong>ı</strong> Adliye’nin 41 kurulmas<strong>ı</strong><br />

ile Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> kararlar<strong>ı</strong>n onay<strong>ı</strong> sürecinde bir değişiklik olmuştur.<br />

Çünkü Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren mazbatalar Serasker arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile bu kuruluşa<br />

gönderilmeye başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Meclis-i Valâ’n<strong>ı</strong>n as<strong>ı</strong>l görevi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> Bab<strong>ı</strong>ali ve<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de ele al<strong>ı</strong>nan dahili, harici, mali ve askeri konular hakk<strong>ı</strong>nda<br />

haz<strong>ı</strong>rlanan mazbatalar<strong>ı</strong> tekrar görüşmek, eksiklerini tamamlamak ve değişecek<br />

k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> varsa bu değişiklikleri padişaha arz etmekti. Üyelerin serbestçe fikirlerini<br />

37 Ata, a.g.e cilt 3 s: 299 - 301<br />

38 Ayten Can Tunal<strong>ı</strong>, a.g.e s:17<br />

39 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 30616, BOA Kanunname-i Asker Defteri no:4. Son belge Ayten Can Tunal<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

bas<strong>ı</strong>lmam<strong>ı</strong>ş doktora tezinden al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Tunal<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n eserinde Osmanl<strong>ı</strong>ca metin fotokopi olarak<br />

verilmiştir. Biz bu metnin transkripsiyonunu da veriyoruz..<br />

40 Veli Şirin, a.g.e s:62.<br />

41 Bu konudaki önemli çal<strong>ı</strong>şmalar için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Mehmet Seyitdanl<strong>ı</strong>oğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i<br />

Valâ (1838 – 1868) Ankara 1994; Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, Tanzimat Döneminde Osmanl<strong>ı</strong> Merkez Teşkilat<strong>ı</strong>’nda<br />

Reform (1836 – 1856) Eren yay. İst. 1993

söyleyebildiği bu meclisin kurulmas<strong>ı</strong> ile yasama alan<strong>ı</strong>ndaki sorunlar<strong>ı</strong>n çözümü<br />

amaçlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. “24 Mart 1838’de kurulan Meclis-i Valâ bu yetkisini kuruluşunu<br />

izleyen ilk y<strong>ı</strong>l pek verimli çal<strong>ı</strong>şamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan kullanamad<strong>ı</strong>. Ancak Tanzimat<br />

Ferman<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n ilan<strong>ı</strong>yla birlikte ”kavanin-i mukteziye”nin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> görev ve yetkisi ile<br />

donat<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong> 42 .” “Bu yeni meclis, bir üst meclis olarak Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin<br />

üzerinde düzenlenmiş olduğu için Şûrâ’da al<strong>ı</strong>nan kararlar Meclis-i Valâ’ya<br />

gönderilecekti. Meclis-i Valâ da gönderilen bu hususu müzakere edecek ve padişaha<br />

arz edilmek üzere, Şûrâ’n<strong>ı</strong>n layihas<strong>ı</strong>yla birlikte mazbatas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlayacakt<strong>ı</strong>. Padişah<br />

da arz edilen yeni yasa tasar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> uygun bulursa, onaylayarak yürürlüğe<br />

koyacakt<strong>ı</strong>r 43 .” Meclis-i Valâ’da askerlik ile ilgili konular<strong>ı</strong>n görüşülmesinde bu<br />

alanda bilgili kişilere ihtiyaç duyulmuş ve askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n ileri gelenlerinden baz<strong>ı</strong><br />

kişiler bu meclise üye olarak atanm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r 44 . Bazen de Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> a’zalar<strong>ı</strong><br />

Meclis-i Valâ da üye olarak görevlendirmişlerdir 45 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu layihay<strong>ı</strong> doğrudan padişaha arz<br />

etme yoluyla, Meclis-i Valâ’y<strong>ı</strong> atlamaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Fakat, yasama erkinin işleyişine<br />

ters olan bu girişimler hoş karş<strong>ı</strong>lanmam<strong>ı</strong>ş ve layihalar Şûrâ’ya geri gönderilmiştir.<br />

1.5 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Tercüme Odas<strong>ı</strong><br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti, Avrupa devletleri karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki güçsüzlüğünü ilk önce<br />

askeri alanda anlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunun ard<strong>ı</strong>ndan Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda <strong>ı</strong>slahat girişimleri<br />

başlam<strong>ı</strong>ş; İngiltere, Fransa ve Prusya’dan subay ve teknik elemanlar getirilmiştir.<br />

42 Seyitdanl<strong>ı</strong>oğlu, a.g.e s:117<br />

43 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e s:142<br />

44 T.V Def’a 292 (7 Şevval 1261 / 09.10.1845) ve Def’a 297(18 Safer 1262 / 15.02.1846), Ahmet<br />

Lütfi, a.g.e cilt: 6-7-8 s: 1236<br />

45 T.V Def’a 565 (15 Rebi-ül-evvel 1275 / 20.10.1858).Ahmet Lütfi, a.g.e cilt : 6-7-8 s: 1156.

Fakat bu perakende girişimlerin sonucu orduda köklü bir değişiklik olmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>ndan sonra kurulan Asâkir-i Mansure Ordusu’nun<br />

Avrupa devletleri ordular<strong>ı</strong> gibi talimli ve düzenli bir ordu olmas<strong>ı</strong>na yönelik<br />

çal<strong>ı</strong>şmalar başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Yeni orduda acilen çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> gereken sorun<br />

talim birliğinin sağlanmas<strong>ı</strong>yd<strong>ı</strong>.“Talim birliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> için talimnameler<br />

yap<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong>yd<strong>ı</strong>. Lütfi’ye göre ilk olarak İtalyan lisans<strong>ı</strong>ndan çevrilen bir<br />

talimname yeterli say<strong>ı</strong>da tab’ ettirilerek dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 46 .” Ancak bu girişimde orduda<br />

eğitimli subay eksikliğinden dolay<strong>ı</strong> başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z olmuştur. Fakat tercüme faaliyetleri<br />

devam etmiştir. 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda tüm Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na yönelik düzenlemeler yapmak<br />

amac<strong>ı</strong>yla kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin emri alt<strong>ı</strong>nda bir Tercüme Odas<strong>ı</strong><br />

kurulmuştur 47 . Tercüme Odas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n görevi, her ferdin mükellef olduğu askerliğin<br />

süresini belirleme ve askerlik sisteminin yeniden düzenleme çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>yla uzun<br />

süreden beri uğraşan Fransa ve Prusya devletlerinin usul ve nizâmlar<strong>ı</strong>ndan Osmanl<strong>ı</strong><br />

Ordusu’na uygun olanlar<strong>ı</strong> tercüme etmek ve bu tercümeleri görüşülmesi için Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye sunmakt<strong>ı</strong>. Tercüme Odas<strong>ı</strong>’na ilk önce Ermeni as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> Serpuş ve Rum<br />

as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> Aleko adl<strong>ı</strong> Osmanl<strong>ı</strong> vatandaşlar<strong>ı</strong> mütercim olarak atand<strong>ı</strong>lar. Fakat bunlar<strong>ı</strong>n<br />

Frans<strong>ı</strong>zca olan evrak<strong>ı</strong> tercüme etmekten başka işlere yetenekleri olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong><br />

başl<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>na Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ maiyetinde olmak üzere teknik, edebiyat, t<strong>ı</strong>p, matematik ve<br />

46 Tuncer Baykara, Osmanl<strong>ı</strong> Reformunun ilk zamanlar<strong>ı</strong>; Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve ilk<br />

Tatbikat, Tarih İncelemeleri Dergisi say<strong>ı</strong> : 10 İzmir 1993 s:7<br />

Bununla birlikte Yzb. Necdet Berkay, Yeniçerilerin Yokedilmesini ve Ordumuzun Yeniden Kurulup<br />

Gelişimi, Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi Ankara 1949 s:14, de ilk defa olarak Frans<strong>ı</strong>zca’dan talimnamelerin<br />

Türkçe’ye çevrildiğini belirlemektedir.<br />

47 Tercüme Odas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kuruluşu hakk<strong>ı</strong>nda bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: T.S.K Tarihi cilt 3 K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m 5 (1793-1908)<br />

Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi s:199; Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong> Anadolu’da Redif Teşkilat<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Kuruluşu, Tarih<br />

Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Dergisi cilt: 8-12 say<strong>ı</strong>: 14 – 23 s:65; Veli Şirin a.g.e s:62’de BOA Hatt-<strong>ı</strong> Hümayun<br />

50912; E. Z Karal, a.g.e cilt:6 s:157; Em. Tugg. Muzaffer Öz, Yeniçeri Ordusunun Kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>ndan<br />

Sonra Osmanl<strong>ı</strong> Ordusundaki Gelişmeler, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni say<strong>ı</strong> 29 Ağustos 1990 s: 17

yabanc<strong>ı</strong> dillerin her birinde ihtisas sahibi olan Hac<strong>ı</strong> Reşid Efendi, Osman Efendi ve<br />

Nureddin Efendi yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olarak tayin edildiler 48 . Hac<strong>ı</strong> Reşid Efendi, Osman Efendi<br />

ve Nureddin Efendi yap<strong>ı</strong>lan tercümeleri kontrol etmekle görevlendirildi.<br />

1838 senesinde Bab-<strong>ı</strong> Seraskeri’de Mirliva Ali Paşa livas<strong>ı</strong>nda Alay Emini<br />

Ömer Bey ile Reşid Paşa Livas<strong>ı</strong>nda Binbaş<strong>ı</strong> Mehmet Ağa lisan bildiklerinden dolay<strong>ı</strong><br />

tercüme odas<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>lar. Ömer Bey’e kaymakaml<strong>ı</strong>k, Mehmet Ağa’ya alay eminliği<br />

rütbeleri verildi 49 .<br />

Aral<strong>ı</strong>k 1841-Ocak 1842 (Zi-l-ka’de 1257) y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Tercüme Odas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

maiyetinde alt<strong>ı</strong> mütercim ve dört katip bulunmaktayd<strong>ı</strong>. Tercüme Odas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n müdürü<br />

mütercim Aleko Bey’di. Diğer mütercimler, Ruhuyiddin Efendi, Cemaleddin Efendi,<br />

Nuri Efendi, Mösyö Avanos, Mösyö Manol’du. Katipler, birinci katip Edhem Efendi,<br />

Afif Efendi, Eşref Efendi, Mehmet Hulusi Efendi idi. Aleko Bey’e 3500 guruş,<br />

Ruhuyuddin Efendi’ye 1500 guruş, Cemaleddin Efendi’ye 550 guruş, Nuri Efendiye<br />

1000 guruş, Mösyö Avanos’a 1250 guruş, Mösyö Manol’a 1250 guruş, birinci katip<br />

Edhem Efendi’ye 750 guruş, Afif Efendi’ye 750 guruş, Eşref Efendi’ye 500 guruş,<br />

Mehmet Hulusi Efendi’ye 300 guruş maaş ödenmekteydi 50 .<br />

Tercüme Odas<strong>ı</strong>’nda çal<strong>ı</strong>şan bu mütercim ve katiplerin maaşlar<strong>ı</strong>, müdür<br />

Aleko Bey’in mühürü bulunan takrir onaylad<strong>ı</strong>ktan sonra ödenirdi. Ayr<strong>ı</strong>ca Odada<br />

kullan<strong>ı</strong>lacak kağ<strong>ı</strong>t masraf<strong>ı</strong>, kitaplar<strong>ı</strong>n ciltlenmesi, katiplerin çeşitli harcamalar<strong>ı</strong> da<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ denetimdeki askeri debboy taraf<strong>ı</strong>ndan karş<strong>ı</strong>lan<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong> 51 .<br />

48 Ata, a.g.e cilt 3 s:122.<br />

49 T.V Def’a 174, Ahmet Lütfi, a.g.e cilt: 4-5 s:945<br />

50 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 8129, 18229<br />

51 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 30616, Bu belge, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de bulunan askeri debboyun varidat ve<br />

mesarifat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n müfredat<strong>ı</strong> defterini içeren R 1255(May<strong>ı</strong>s 1839) tarihli bir mazbatad<strong>ı</strong>r.

Damat Halil R<strong>ı</strong>fat Paşa, seraskerliği döneminde 52<br />

askerlik hizmetinin<br />

süresinin belirlenmesi ve diğer askeri düzenlemeler hususlar<strong>ı</strong>nda bilgiler içeren<br />

Almanca bir kitap ele geçirilmiştir. Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’ndaki askerlik müddetini<br />

yeniden belirlemeyi düşünen Osmanl<strong>ı</strong> devlet adamlar<strong>ı</strong> bu kitab<strong>ı</strong>n gerçekten önemli<br />

bir sorunun çözümünde yararl<strong>ı</strong> olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> düşünmüş ve kitab<strong>ı</strong>n acilen tercüme<br />

edilmesini istemiştir. Tercüme görevi Almanca’y<strong>ı</strong> oldukça iyi bilen, astronomi,<br />

geometri ve coğrafya gibi bilimlerde yeterli bilgisi olan Binbaş<strong>ı</strong> Ömer Ağa’ya<br />

verilmiştir. Kendisinin yazma konusunda sorun yaşad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> bildirmesi üzerine bir<br />

katibe ihtiyaç duyulmuş, tahrirat müdürü Mehmed Efendi’nin ihtar<strong>ı</strong> ve Selim Sat<strong>ı</strong><br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n onay<strong>ı</strong>yla Ahmet Ata bu göreve getirilmiştir. Ahmet Ata ve kendisine<br />

yard<strong>ı</strong>m eden Selim ve Hulusi Beylerin çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ile tercümedeki imla hatas<strong>ı</strong><br />

düzeltilmiş, tercüme temize çekilmiş ve ciltlenmiştir. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de<br />

görüşülmek üzere Ahmet Ata’ya verilen tercüme, Hassa Feriki Süleyman Paşa’n<strong>ı</strong>n<br />

eline geçmiş ve Paşa bu tercümeyi kendi mal<strong>ı</strong> gibi kullanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 53 . 1843 (1259)<br />

senesinin baş<strong>ı</strong>nda askeri düzenleme yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. İşte bu tercüme, 6<br />

Eylül 1843’de yap<strong>ı</strong>lan düzenlemeye kaynak teşkil etmiştir.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu, ilerleyen y<strong>ı</strong>llarda da Avrupa devletleri ordular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n usul ve<br />

nizamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tercüme edilmesi yoluyla düzenlenmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Daha önce daire-i<br />

askeriyece 54 Fransa <strong>Askeri</strong> Kanunu’ndan tercüme edilen bir askeri ceza kanunnamei<br />

hümâyûnu kaleme al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ise de, suçlar<strong>ı</strong>n derecelerine göre cezalar<strong>ı</strong>n düzenlenmesi<br />

52 Seraskerlikleri Eylül 1836-Mart 1838, Temmuz 1839-May<strong>ı</strong>s 1840<br />

53 Ahmet Ata, a.g.e cilt 3 s:124 ve 126<br />

54 Daire-i askeriyeden kas<strong>ı</strong>t Bab-<strong>ı</strong> Seraskeri’dir.

ve as<strong>ı</strong>l Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu 55 ile uyumu konusunun özel bir komisyondan<br />

geçirilmesi gerekli görülmüş ve Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu da Ahmet Cevdet<br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n kaleminden ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan bu komisyonda onunda bulunmas<strong>ı</strong> gerekli<br />

görülmüştür. Fuad Paşa’n<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda askeri ileri gelenlerin ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ<br />

a’zalar<strong>ı</strong>ndan baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve Ahmet Cevdet Paşa’n<strong>ı</strong>n kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>yla toplanan komisyonda,<br />

ad<strong>ı</strong> geçen <strong>Askeri</strong> Ceza Kanûnû’ndaki eksikler tamamlanm<strong>ı</strong>ş ve ard<strong>ı</strong>ndan onay için<br />

padişaha sunulmuştur.İrade-i seniyye ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ktan sonra bas<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve ilan edilmiştir 56 .<br />

Tercüme Odas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n haricinde, tercüme faaliyetlerinde bulunan bir diğer<br />

önemli kuruluş, Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’dir. Fuad Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmaya<br />

başlanan bu gazete özellikle yabanc<strong>ı</strong> bas<strong>ı</strong>nda yer alan önemli askeri olay ve<br />

düzenlemeleri tercüme etmiş ve yay<strong>ı</strong>nlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Prusya <strong>Askeri</strong>nin kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iğneli<br />

tüfekler ve özellikleri 57 , Almanya’n<strong>ı</strong>n kuzey ordusunda yap<strong>ı</strong>lan yeni düzenleme 58 ,<br />

Fransa Askerî Düzenlemesi 59 , Frans<strong>ı</strong>z Ordusu’nda Şanso tüfeklerinin kullan<strong>ı</strong>lmaya<br />

başlanmas<strong>ı</strong> ve bu tüfeklerin özellikleri 60 , Fransa’da kur’a usulünün uygulanmas<strong>ı</strong> 61 ,<br />

55 1851 tarihli Kanun-<strong>ı</strong> Cedid istenen sonuçlar<strong>ı</strong> veremeyince Bat<strong>ı</strong> ülkelerinde uygulanan ceza hukuku<br />

prensiplerini içeren bir ceza kanunu haz<strong>ı</strong>rlamak üzere Ahmet Cevdet Paşa’n<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>,<br />

Meclis-i Al-i Tanzimat’<strong>ı</strong>n sekiz üyesinden oluşan bir komisyon görevlendirilmiştir. 9 Ağustos<br />

1858’de, 1810 tarihli Frans<strong>ı</strong>z Ceza Kanunu’nun hemen aynen tercümesinden ibaret olan Ceza<br />

Kanûnnâme-i Hümâyûnu haz<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Prof. Dr Gülnihal Bozkurt, Bat<strong>ı</strong> Hukukunun Türkiye’de<br />

Benimsenmesi, TTK Ankara 1996 s:100<br />

56 Ahmet Cevdet Paşa, Ma’ruzat Yay. Haz. Dr. Yusuf Halaçoğlu Çağr<strong>ı</strong> Yay. İst. 1980 s:110.<br />

57 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 140 (12 Cemazi-el-evvel 1283/22.09.1866)<br />

58 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 167 (23 Zi-l-ka’de 1283/30.03.1867)<br />

Say<strong>ı</strong> 168 (1 Zi-l-hicce 1283/06.04.1867)<br />

Say<strong>ı</strong> 169 (8 Zi-l- hicce 1283/13.04.1867)<br />

59 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 174 (14 Muharrem 1284/18.05.1867)<br />

60 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 232 (7 Rebi-ül-evvel 1285/28.06.1868)<br />

61 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 238 (20 Rebi-ül-ahir 1285/09.08.1868)

Fransa’da yeni askeri düzenleme 62 , İngiltere’de asker için silah seçilmesi 63<br />

gibi<br />

konular bu gazetede s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>k yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

1.6 Tânzimat ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

“Mahmut II devrinde, Yeniçeri ordusu kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra kurulan Asakir-i<br />

Mansure, t<strong>ı</strong>pk<strong>ı</strong> Nizam-<strong>ı</strong> Cedit ordusu gibi, yap<strong>ı</strong> ve kadro bak<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndan Doğulu, silah ve<br />

eğitim yönünden Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir ordu oldu. Geliştikten sonra Nizamiye ismi verilen bu yeni<br />

orduya asker alma usulü çok sert ve kaba idi. Evli olsun, bekar olsun, milletin<br />

gençleri vilayetlerde yakalan<strong>ı</strong>p elleri kelepçeleniyor ve en yak<strong>ı</strong>n kasabaya<br />

sürükleniyorlard<strong>ı</strong>; orada başkalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n da kendilerine kat<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> beklerken pislik<br />

içinde hapis hayat<strong>ı</strong> geçiriyorlard<strong>ı</strong>. Sonra, deniz k<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndaki kasabalara götürülerek<br />

gemilere bindiriliyor ve deniz hastas<strong>ı</strong> olarak ve vatan hasreti çekerek perişan bir<br />

durumda İstanbul’a ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>larak hayatlar<strong>ı</strong> müddetince hizmet etmek üzere ordu<br />

alaylar<strong>ı</strong>na ve harp gemilerine gönderiliyorlard<strong>ı</strong>. Bu şekilde askerlik hizmeti, bir<br />

dereceye kadar kürek mahkumiyetini and<strong>ı</strong>rmakta idi 64 .” “Eşit haklara dayanmayan,<br />

kay<strong>ı</strong>rma ve suistimallere olabildiğince aç<strong>ı</strong>k ve müsait olan bu şekilde asker alma<br />

sistemi, doğal olarak halkta bir bezginlik ve hoşnutsuzluğa sebeb olmaktayd<strong>ı</strong> 65 .”<br />

Asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki bu haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar ve askerlik müddetinin çok uzun oluşu 3 Kas<strong>ı</strong>m<br />

1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Ferman<strong>ı</strong>’na da yans<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

62 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 210 (30 Ramazan 1284/25.01.1868)<br />

63 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Say<strong>ı</strong> 270 (8 Zi-l-hicce 1285/22.03.1869)<br />

64 E. Z. Karal, a.g.e. cilt:V s: 178 ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ziya Şakir Soho, a.g.e. s: 28<br />

65 Faruk Ay<strong>ı</strong>n, Tanzimattan Sonra Askeralma Kanunlar<strong>ı</strong> (1839-1914) Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi, Ankara<br />

1994 s: 3 Ayr<strong>ı</strong>ca askerlik sisteminin olumsuzluğu hakk<strong>ı</strong>nda bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ata, a.g.e cilt 3 s: 123-124 Ahmet<br />

Lütfi Efendi, a.g.e cilt. 6-7-8 s:1144-1145

Fermanda özetle,<br />

1.Vatan<strong>ı</strong>n korunmas<strong>ı</strong> için asker verilmesinin bir vatandaşl<strong>ı</strong>k borcu olduğu,<br />

2.Bugüne kadar yap<strong>ı</strong>lan asker al<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>nda çok ciddi ve büyük haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<br />

yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve bu haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n giderilmesi gerektiği,<br />

3.Daha önce uygulanan asker alma sistemi yüzünden ülke ekonomisinin<br />

çok büyük zarar gördüğü,<br />

4.Askerlik süresinin uzun oluşunun neslin çoğalmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engellediği ve halkta<br />

bir b<strong>ı</strong>kk<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğa yol açt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>,<br />

5.Asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda daha adil bir sistemin getirilmesi ve askerlik süresinin<br />

dört veya beş y<strong>ı</strong>l ile s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n gerekliliği<br />

6.<strong>Askeri</strong> düzenlemeler konusunda Bab-<strong>ı</strong> Seraskeri Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

görevlendirildiği belirtilmiştir.<br />

Tanzimât Ferman<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n ilan<strong>ı</strong> ard<strong>ı</strong>ndan Kas<strong>ı</strong>m 1839 (evâil-i Ramazan 1255)<br />

tarihinde, Tanzimât’<strong>ı</strong>n uygulanacağ<strong>ı</strong> vilayetlere Tanzimat-<strong>ı</strong> Hayriye hükümlerini<br />

aç<strong>ı</strong>klayan bir ferman gönderilmiştir. Bu fermanda, Tanzimat Ferman<strong>ı</strong>’nda belirtilen<br />

askerlik maddesinin Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görüşülmekte olduğu ve gerekli<br />

düzenlemeler yap<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ncaya kadar eski düzenlemelerin yürürlükte kalacağ<strong>ı</strong>, fakat<br />

bunlar uygulan<strong>ı</strong>rken zulüm ve zorlama yoluna başvurulmayarak halk<strong>ı</strong>n incitilmemesi<br />

gerektiği belirtilmiştir 66 . Yine ayn<strong>ı</strong> şekilde 1840 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda padişah Abdulmecit’in<br />

Meclis-i Valâ-y<strong>ı</strong> Ahkâm-<strong>ı</strong> Adliye’yi ziyaret edip Tanzimât-<strong>ı</strong> Hayriye’de konu edilen<br />

hükümler hakk<strong>ı</strong>nda üyelerin dikkatini çekmesi üzerine meclisce haz<strong>ı</strong>rlanan bir<br />

66 T.V 187 (15 Ramazan 1255 / 22.11.1839) ve Reşat Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK<br />

1991 Ankara s: 180 - 184

ar<strong>ı</strong>zada askerlik süresinin yeniden belirlenmesi hususunun Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de<br />

görüşülmekte olduğu belirtilmişti 67 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, Tanzimât Ferman<strong>ı</strong>’nda belirtilen konularda yeni<br />

düzenlemeler yapmak için çal<strong>ı</strong>şmalara başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ bünyesindeki Tercüme<br />

Odas<strong>ı</strong>, askerlik süresini belirlemek için uzun süredir çal<strong>ı</strong>şan Prusya ve Fransa<br />

devletlerinin askerî düzenlemelerini tercüme etmiş ve ilgili kişilere sunmuştur. Fakat<br />

1839’dan 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar geçen sürede somut bir düzenleme ortaya konulmay<strong>ı</strong>nca;<br />

askeri hususlarda görülen aksakl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> düzeltmek ve yeni düzenlemeler yapmak için<br />

Mabeyn-i Hûmâyun ve Hassa Müşiri R<strong>ı</strong>za Paşa görevlendirilmiştir. Baz<strong>ı</strong> vüzerâ,<br />

ulemâ, ümerâ ve devlet ileri gelenlerinden mürekkep ve Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’de tertip<br />

olunan Meclis-i Muvakkat’da yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler sonucu al<strong>ı</strong>nan kararlar, bir defada<br />

Meclis-i Has’da görüşüldükten sonra bir mazbata ile padişah<strong>ı</strong>n onay<strong>ı</strong>na sunulmuştur.<br />

Padişah<strong>ı</strong>n onay<strong>ı</strong>ndan sonra al<strong>ı</strong>nan kararlar 8 Eylül 1843/11 Şaban 1259 tarihli bir<br />

ferman ile ilan edilmiştir 68 .<br />

“Bu kanuna göre, askerlik süresi muvazzafl<strong>ı</strong>k olarak beş sene ile<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu muvazzafl<strong>ı</strong>k süresini tamamlayanlar memleketlerine dönerek<br />

kendi işleriyle meşgul olabilecekler, fakat bulunduklar<strong>ı</strong> sancaklarda yedi y<strong>ı</strong>l redif<br />

askeri olarak kalacaklard<strong>ı</strong>r. 1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan başlanmak üzere, her senenin mart ay<strong>ı</strong><br />

67<br />

T.V Def’a 196 (23 Muharrem 1256 / 27.03.1840) Bu konuda ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Mehmet<br />

Seyyitdanl<strong>ı</strong>oğlu, a.g.e s:45<br />

68 T.V. Def’a 258 (24 Şaban 1259 / 19.09.1843) Bu konuda ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmet Cevdet Paşa,<br />

Tezakir I, Yay<strong>ı</strong>nlayan: Prof Cavid Baysun 3. Bask<strong>ı</strong> TTK Ankara 1991 s:9; Ahmet Lütfi, a.g.e cilt: 6-7-<br />

8 s: 1144-1148 Ahmet Lütfi Efendi’ye göre bu düzenlemede Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ memurlar<strong>ı</strong>ndan Mütercim<br />

Mehmed Rüşdü Paşa, Süleyman Paşa ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûra kitabetine getirilen Haf<strong>ı</strong>z Paşa ve divan efendisi<br />

Vam<strong>ı</strong>k Efendi’nin büyük katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> olmuştur. Ahmet Cevdet Paşa’da ayn<strong>ı</strong> şekilde Mütercim Rüşdü<br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan bahsetmektedir.

aş<strong>ı</strong>nda neferat<strong>ı</strong>n en eskilerine izin verilmeye başlanacağ<strong>ı</strong>ndan beş senelik askerlik<br />

hizmetini tamamlayan muvazzaf neferlerin defterlerinin haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong> ve bunlar<strong>ı</strong>n<br />

yerlerine al<strong>ı</strong>nacak yeni neferlerin kur’a ile tespiti yap<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p neferat say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> mahallelerine<br />

bildirilecektir 69 .” Yine bu kanunname ile ülkenin coğrafi genişliği ve konumu<br />

dikkate al<strong>ı</strong>narak Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu, beş orduya ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunlar merkezi Üsküdar<br />

olan Hassa Ordusu, merkezi İstanbul olan Dersa’adet Ordusu, merkezi Manast<strong>ı</strong>r olan<br />

Rumeli Ordusu, merkezi Harput olan Anadolu Ordusu, merkezi Şam olan Arabistan<br />

Ordusu’dur 70 .<br />

1843 düzenlemesinin hemen ard<strong>ı</strong>ndan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’lar birleştirilmiş ve Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> Askerî tüm orduyla ilgili düzenlemeler yapmak için görevlendirilmiştir.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca Hassa Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong> reisi bulunan Ferik Süleyman Paşa Reis-i Rüesa-y<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> nam<strong>ı</strong>yla görevlendirilmiştir 71 .<br />

“Yap<strong>ı</strong>lan bu değişikliklerle birlikte Asâkir-i Mansure veya Muntazama ad<strong>ı</strong><br />

yerine bundan böyle “Asâkir-i Nizamiye” denilmesi uygun görüldü. Her ordu<br />

merkezinde ayr<strong>ı</strong> birer meclis oluşturularak, sorunlar<strong>ı</strong>n burada tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>larak<br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, sonra Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görüşülmesi uygun görüldü 72 .”<br />

69 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e. s:138; 1843 düzenlemesi için ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmet Rasim, a.g.e. s:265;<br />

Mahmut Şevket Paşa, Osmanl<strong>ı</strong> Ahval ve K<strong>ı</strong>yafet-i <strong>Askeri</strong>yesi, Mekteb-i Harbiye Matbaas<strong>ı</strong> İstanbul<br />

1323 s: 19; Kur. Albay Necati Tacan, Tanzimat ve Ordu Tanzimat I, Maarif Matbaas<strong>ı</strong> İstanbul 1940<br />

s:134; Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Türkçesi: Ali Reşad, Kaknüs yay. İstanbul 1999 s:75-77.<br />

1843 düzenlemesi gereğince eski askerlerin beşte birinin terhisinin her senenin mart<strong>ı</strong>nda yap<strong>ı</strong>larak<br />

yenilerinin celp edilmesine dair Hüküm Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 41747<br />

70 T.V Def’a 258 (24 Şaban 1259/19.09.1843) ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Robert Mantran, Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu<br />

Tarihi cilt II Çev: Server Tanilli, Cem yay<strong>ı</strong>nevi İstanbul 1995s: 89; Ahmet Rasim, a.g.e s: 262<br />

71 T.V Def’a 259 (21 Ramazan 1259/15.10.1843)<br />

72 Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda Yeni Düzenlemeler (1792 – 1869) I. <strong>Askeri</strong> Tarih Semineri<br />

Bildiriler II, Ankara Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi 1983 s:97 Asâkir-i Nizamiye Tabirinin kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>

“1843 tarihli “Tensikat-<strong>ı</strong> Celile-i <strong>Askeri</strong>ye Kanunu” gereği her sene<br />

muvazzaf erlerden beş y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> dolduranlar terhis olacağ<strong>ı</strong>ndan, doğal olarak ordunun<br />

beşte biri değiştirilecekti. Ancak Osmanl<strong>ı</strong> ülkesinde say<strong>ı</strong>m yap<strong>ı</strong>lamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan,<br />

planlanan şekilde hemen kur’a usulüne geçilememişti. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla 1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

terhis olacak olan Nizamiye erlerinin yerine normal bir celp de yap<strong>ı</strong>lamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Bu<br />

amaçla 1844 tarihinde taşrada ve taşradan İstanbul’a çeşitli nedenlerle gelenlerden<br />

askerlik çağ<strong>ı</strong>nda olanlar alelacele tespit edilip bunlara kur’a çektirilmişti. Bu suretle<br />

1843 tarihindeki düzenlemelerden sonra ilk kur’a çekilmiş ve uygulama eksik ve<br />

adaletsiz de olsa imkanlar<strong>ı</strong>n elverdiği biçimiyle, arzulanan şekilde olmasa da<br />

başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong> 73 .” Ancak kuralar çekilirken kur’a ile ilgili bir kanunun olmay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ve<br />

görevlilerin eskiden kalma kötü al<strong>ı</strong>şkanl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> birçok haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klara neden olunmuştu.<br />

Nihayet 1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> başlar<strong>ı</strong>nda konu Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de ele al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>. Bir<br />

yasa tasar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlanarak Meclis-i Valâ-y<strong>ı</strong> Ahkam-<strong>ı</strong> Adliye’ye sunuldu. Burada<br />

yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler sonunda kesin şeklini alan kanun padişah onay<strong>ı</strong>ndan sonra<br />

yürürlüğe girmiştir.<br />

1846 Tarihli Kur’a Kanunu 74 , giriş, beş fas<strong>ı</strong>l, altm<strong>ı</strong>ş üç bend ile bir<br />

hatimeden oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Tanzimât Ferman<strong>ı</strong>’nda belirtilen önemli hususlardan biri<br />

hakk<strong>ı</strong>nda bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Cevdet <strong>Askeri</strong>ye no:4461 Takvim-i Vekayi Def’a 264 (22 Zi-l-hicce 1259/<br />

13.01.1844)<br />

73 Faruk Ay<strong>ı</strong>n, a.g.e. s:11<br />

74 Yeterli say<strong>ı</strong>da bas<strong>ı</strong>larak ordu merkezlerine ve ilgili yerlere gönderilen bu kanunun as<strong>ı</strong>l metni<br />

ATESE Kütüphanesi’nde ve M. Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n özel kütüphanesinde bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Metni, bütünüyle<br />

madde madde M. Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong> Türkçeleştirerek yay<strong>ı</strong>nlam<strong>ı</strong>ş, daha sonra diğer kura kanunlar<strong>ı</strong>yla birlikte<br />

Faruk Ay<strong>ı</strong>n taraf<strong>ı</strong>ndan ele al<strong>ı</strong>narak kitapç<strong>ı</strong>k halinde bas<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, “Osmanl<strong>ı</strong><br />

İmparatorluğu’nda Askere Almada Kura Usulüne Geçilmesi”, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni say<strong>ı</strong> 18, s:59-75<br />

1985; Faruk Ay<strong>ı</strong>n, Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nde Tanzimat’tan Sonra Asker Alma Kanunlar<strong>ı</strong> (1839-1914)<br />

Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi Ank. 1994, s:9-22

olan asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> gidermek için haz<strong>ı</strong>rlanan 1846 Kur’a<br />

Kanunu’nda, asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ile ilgili hemen her şeye değinilmiştir. Askerliğin<br />

Müslüman halk<strong>ı</strong>n askerlik çağ<strong>ı</strong>nda bulunanlar<strong>ı</strong>ndan adlar<strong>ı</strong>na kur’a isabet edenler için<br />

bir vatandaşl<strong>ı</strong>k borcu olduğu, memleketin beş ordu dairesine ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, her bölgeden<br />

nüfusu oran<strong>ı</strong>nda kur’a ile asker al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong>, kur’a işlemlerinin bahar mevsiminde<br />

yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>, memleketin korunmas<strong>ı</strong>nda Müslüman halka büyük sorumluluklar<br />

düştüğü, askerlik çağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n 20-25 yaşlar aras<strong>ı</strong> olduğu, kur’a işleminde görevli kur’a<br />

dairelerinin nas<strong>ı</strong>l oluşturulacağ<strong>ı</strong>, askerlikten muaf tutulacaklar<strong>ı</strong>n durumu, kur’adan<br />

önce veya sonra firar edenlere ve bu firarileri saklayanlara verilecek cezalar, ulema<br />

çocuklar<strong>ı</strong> ile medreselerde öğrenim görenlerin ne şartlarda askerlikten müstesna<br />

tutulacağ<strong>ı</strong> 75 , kimlerin asker olarak al<strong>ı</strong>namayacağ<strong>ı</strong>, bedelli ve gönüllü askerliğin ne<br />

şartlarda ve nas<strong>ı</strong>l uygulanacağ<strong>ı</strong> ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir şekilde anlat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu kanuna göre, kur’a işlemlerinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye de önemli<br />

görevler verilmiştir.<br />

-Bir bölgede ne kadar askerin terhis olacağ<strong>ı</strong> ve yerlerine ne kadar askerin<br />

al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong> saptand<strong>ı</strong>ktan sonra ihtiyaç duyulan asker miktar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kazalara paylaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

gösteren taksim defterleri, her kur’a dairesine gönderilecek zabit, imam, katip ve<br />

tabibin isim ve rütbelerinin yaz<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olduğu devair defterleri ve hangi kazadan<br />

al<strong>ı</strong>nacak erlerin hangi yöredeki alaylara verildiğinin yaz<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tahsis defterleri ordu<br />

müşirleri taraf<strong>ı</strong>ndan Seraskerlik makam<strong>ı</strong>na ve oradan da Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye<br />

gönderilecektir. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ, bu defterleri derinlemesine inceleyecek ve usule uygun<br />

bulursa Bâb<strong>ı</strong>ali’ye gönderecektir (32. ve 33. bendler).<br />

75 1864 tarihinde Kur’a Kanunnamesine ek olmak üzere “Talebe-i Ulum hakk<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’de Kaleme Al<strong>ı</strong>nan Nizamname” yürürlüğe konulmuştur. Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye say<strong>ı</strong> 21.

-İsmine kur’a isabet edip de İstanbul’da bulunanlar<strong>ı</strong>n ordu meclisince<br />

haz<strong>ı</strong>rlanacak birer defterleri Seraskerlik makam<strong>ı</strong>na takdim edilecek, oradan Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ’ya havale edilecek ve burada gerekli incelemeler yap<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>r (59. bend).<br />

1846 Kur’a Kanunu ile asker alman<strong>ı</strong>n kurallar<strong>ı</strong> ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir şekilde<br />

saptanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Ancak eskiden kalma kötü al<strong>ı</strong>şkanl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n devam<strong>ı</strong>, rüşvet, firar ve<br />

görevlilerin bilgisizliği gibi nedenlerden dolay<strong>ı</strong> uygulamada baz<strong>ı</strong> aksakl<strong>ı</strong>klar ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu aksakl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> gidermek için gerekli olduğu zamanlarda vali, müşir,<br />

mutasarr<strong>ı</strong>f ile sancak, kaza ve nahiye meclislerine kur’a usulünün kanuna uygun bir<br />

şekilde yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için aç<strong>ı</strong>klay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ve hat<strong>ı</strong>rlat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ferman ve hükümler gönderilmiştir. Bu<br />

belgelerde genellikle, kur’aya kat<strong>ı</strong>lacak askerlik çağ<strong>ı</strong>na gelmiş gençlerin saptanmas<strong>ı</strong>,<br />

kur’a meclisinin nas<strong>ı</strong>l oluşacağ<strong>ı</strong>, kanun uygulan<strong>ı</strong>rken hile ve olumsuz hareketlere izin<br />

verilmemesi, adlar<strong>ı</strong>na kur’a isabet edenlere işlerini halletmeleri için 20 günlük bir<br />

izin verilmesi, kuraya kat<strong>ı</strong>lmayanlara ya da 20 günlük izin sonunda gelmeyenlere<br />

uygulanacak yasal işlemlerden bahsedilmiştir 76 .<br />

Kur’a usulü adalet ve eşitlik prensiplerine dayand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> halk<br />

nazar<strong>ı</strong>nda olumlu karş<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Halk<strong>ı</strong>n bu olumlu yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> sonucu birçok bölgede<br />

76 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 48652 (Rebi-ül-ahir 1261/ Nisan 1845) Ayd<strong>ı</strong>n eyaleti müşiri Yakup Paşa ve diğer<br />

birçok eyalet ve sancak yöneticilerine kur’an<strong>ı</strong>n usul ve nizam<strong>ı</strong> dairesinde icras<strong>ı</strong>na dair hüküm<br />

Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 5610 (5 Ramazan 1264 / 06-08-1848) Kur’a usulünün kanuna tevfikan tamamiyle<br />

icras<strong>ı</strong> ile kimsenin hile ve desisesine meydan verilmemesi hakk<strong>ı</strong>ndaki tebligat-<strong>ı</strong> umumiye mucibince<br />

T<strong>ı</strong>rhala sancağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaza ve nevahi meclislerine<br />

Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 3343, (Zilhicce 1264 / Kas<strong>ı</strong>m 1848) Anadolu ordusu için kur’a ile asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />

konusunda Kürdistan valisi Mehmet Esat Paşa’ya<br />

Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 41214 (17 Safer 1265 /13.01.1849) isimlerine kur’a isabet eden askerlerin işlerini<br />

görüp gelmek üzere yirmi gün müddetle hanelerine gitmelerine izin verilmekte olduğundan bu<br />

gibilerden vaktiyle gelmeyenler ve kaçanlar hakk<strong>ı</strong>nda al<strong>ı</strong>nacak muameleye dair Selanik Valisi Bekir<br />

Sami mühürlü<br />

Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 8896 (Receb 1266/ May<strong>ı</strong>s-Haziran 1850 ) Karadeniz Boğaz<strong>ı</strong> için kur’a ile asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>

kur’a usulü başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir şekilde uygulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.Örneğin, Van kazas<strong>ı</strong>nda kur’a usulünün<br />

başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir şekilde uygulanmas<strong>ı</strong>ndan halk memnun kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 77 . Ordu’da kur’a ile<br />

asker al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rken 106 kişi gönüllü olarak orduya kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 78 .<br />

İmparatorluğun birçok yerinde görülen bu olumlu örneklerin yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra kur’a<br />

usulünün yanl<strong>ı</strong>ş uygulanmas<strong>ı</strong>, firar olaylar<strong>ı</strong>, rüşvet ve yolsuzluk gibi nedenlerden<br />

dolay<strong>ı</strong> sorunlar ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş, bu olumsuz faaliyetlere girişen kişiler tespit edilip<br />

yarg<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>ktan sonra gerekli cezalara çarpt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda, Edirne’de yakalan<strong>ı</strong>p İstanbul’a gönderilen üç firari asker Bekir<br />

ve Reşid Ağalar<strong>ı</strong>n yanlar<strong>ı</strong>nda ele geçirilmişti. Firarileri saklayan bu kişilerden kur’a<br />

kanunun 12. bendi gereği 120’şer guruş İhbariye akçesi al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ve ihbar eden kişilere<br />

verilmiştir. İhbariye akçesinin yan<strong>ı</strong>nda başka kişilerinde bu yakalanma olay<strong>ı</strong>ndaki<br />

hizmetleri için bu iki şah<strong>ı</strong>stan bir miktar daha para al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ve ilgili yerlere<br />

gönderilmiş olduğu yaz<strong>ı</strong> ile merkeze bildirilmiştir. Bekir ve Reşid Ağalardan ek<br />

olarak al<strong>ı</strong>nan paran<strong>ı</strong>n geri verilmesinin istenmesiyle beraber kimsenin firarileri<br />

yanlar<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>p çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rmamalar<strong>ı</strong> için bunlar<strong>ı</strong>n cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong> gerekeceği Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’den ifade k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Firarileri yanlar<strong>ı</strong>na alan kişiler eğer memleketin<br />

ileri gelenlerinden ise 120 guruş İhbariye Akçesi al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> ve bir ay hapsedilmesi<br />

veya uygun bir yere sürgüne gönderilmesi, eğer memur ise bu suçu bilerek işleyeceği<br />

düşünüldüğünden dolay<strong>ı</strong> İhbariye Akçesi al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>p memuriyetten azl edilmesi ve iki ay<br />

müddetle sürgün edilmesi kanun gereği olduğundan al<strong>ı</strong>nan ek paralar iade edilmiş,<br />

Bekir Ağa’n<strong>ı</strong>n müdürlükten azl ile iki ay sürgün cezas<strong>ı</strong>na çarpt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> Meclis-i<br />

77 Takvim-i Vekayi Def’a 408 (16 Şaban 1265 / 07.07.1849)<br />

78 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 67 (3 Zi-l-hicce 1281/28.04.1864)

Valâ’da da görüşülüp onaylanm<strong>ı</strong>ş ve gerekenin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için Edirne eyaleti<br />

müşirine bir yaz<strong>ı</strong> gönderilmiştir 79 .<br />

Menteşe Sancağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Ağardus Kazas<strong>ı</strong>’na tabi Atl<strong>ı</strong>dere Karyesi sakinlerinden<br />

bir hanede yaln<strong>ı</strong>z olan Abdurrahman 1846 senesi kur’as<strong>ı</strong>na dahil edilerek Tophane-i<br />

Amire İstihkam alay<strong>ı</strong>na nefer yaz<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kur’a Kanunu’nda ikili, üçlü veya daha<br />

ziyadeli ailelerden asker al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong>, hasta ve sakat olanlar<strong>ı</strong>n kur’a d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong><br />

belirtilmiş olmas<strong>ı</strong>na ve buna dikkat edilmesi için her kazada kur’a meclisleri teşkil<br />

olunmas<strong>ı</strong>na rağmen Abdurrahman kur’aya dahil olunarak ismi tesadüfle yaz<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ise<br />

de kendisinin yaln<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> durumunun karyenin imam ve muhtarlar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan kur’a<br />

memurlar<strong>ı</strong>na bildirilmemiş olduğu yönündeki rivayet üzerine durum Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> ve Meclis-i Valâ-y<strong>ı</strong> Ahkam-<strong>ı</strong> Adliye’de görüşülmüş, Abdurrahman’<strong>ı</strong>n<br />

durumunun karyenin imam ve muhtarlar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan kötü bir niyet olmadan<br />

bildirilmemiş olduğu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş, Abdurrahman askerlikten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, imam<strong>ı</strong>n bir<br />

ay müddetle müdür konağ<strong>ı</strong>nda hapsine, muhtarlar<strong>ı</strong>n 40 gün mahallerinde prangabend<br />

olunarak adi işlerde çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Bu konuda padişah iradesi<br />

ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ktan sonra gereğinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için yetkililere resmi yaz<strong>ı</strong> gönderilmiştir 80 .<br />

Hassa Ordusu Süvari Birinci Alay<strong>ı</strong> M<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>ka Mülaz<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>ndan Edhem Ağa<br />

1846 kur’as<strong>ı</strong>nda Alaiye Sancağ<strong>ı</strong>’ndan asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> konusunda görevlendirilmiş, bedel<br />

yaz<strong>ı</strong>lan üç kişiden kendilerini bedelliğe kabul ettirmeyeceğine dair sözler ile 1100<br />

kuruş alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ordu meclisinde yap<strong>ı</strong>lan muhakeme sonucunda askerliğin ruhuna<br />

yak<strong>ı</strong>şmayan faaliyetlerde bulunan bu kişinin askerlikten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na, nişan ve<br />

k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na, prangabend olarak alt<strong>ı</strong> ay adi işlerde çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na, üç kişiden<br />

79 Takvim-i Vekayi Def’a 310 (8 Zi-l-hicce 1262 / 28.11.1846)<br />

80 Takvim-i Vekayi Def’a 346 (23 Şaban 1263/06.08.1847)

ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> paralar<strong>ı</strong> nakit mevcudu varsa nakit olarak yoksa eşyas<strong>ı</strong> sat<strong>ı</strong>larak bu kişilere<br />

verilmesine karar verilmiş, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de bu karar<strong>ı</strong> onaylam<strong>ı</strong>ş ve gereği<br />

yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 81 .<br />

Bütün bu olumsuzluklar<strong>ı</strong>n giderilmesi için Beşinci Ordu Müsiri’nin önerisi<br />

üzerine halka duyurulmas<strong>ı</strong> uygun görülen hususlar, yerel gazetelerle birlikte Takvimi<br />

Vekayi’de de yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> topluca gözler önüne seren bu<br />

duyuruda kanun ve nizamlara uyulmas<strong>ı</strong> gerekliliği ve uymayanlar<strong>ı</strong>n şiddetli bir<br />

şekilde cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> belirtilmiştir 82 .<br />

1846 Kur’a Kanunu y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar yürürlükte kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1869 düzenlemesi ile<br />

askerlik süresi 20 yaş<strong>ı</strong>ndan 40 yaş<strong>ı</strong>na kadar 20 y<strong>ı</strong>l olarak belirlendi. Askere alma<br />

usûlünde de sorunlar ve aksamalar<strong>ı</strong>n devam etmesi üzerine 1886’da Ahz-<strong>ı</strong> Asker<br />

Kanunname-i Hümâyûnu yürürlüğe kondu.<br />

1.7.Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin 1863 Tarihli İkinci Nizamnamesi 83<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin hususi görevlerinin ve dairelerinin düzenlenmesine<br />

yönelik olan bu nizamname on iki maddeden oluşmaktad<strong>ı</strong>r 84 .<br />

81 Takvim-i Vekayi Def’a 337 (19 Cemazi-el-evvel 1263 / 03.06.1847) Bunun haricinde Cevdet<br />

<strong>Askeri</strong>ye 7507, 37404, 36886’da ayn<strong>ı</strong> tür haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar yer almaktad<strong>ı</strong>r.<br />

82 Ayten Can Tunal<strong>ı</strong>, a.g.e s:70-72; Takvim-i Vekayi Def’a 983 (12 Rebi-ül-ahir 1285/01.08.1868)<br />

83 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> (Mekteb-i Fünûn-<strong>ı</strong> Harbiye Matbaas<strong>ı</strong> 1287, BMM Kütüphanesi)de yer alan bu<br />

nizamnamenin tarihi yoktur. Ancak bu nizamnamenin ikinci maddesinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin bir<br />

reis, bir müftü, on bir a’za-y<strong>ı</strong> daime ve alt<strong>ı</strong> a’za-y<strong>ı</strong> muvakkateden oluşacağ<strong>ı</strong> hükmü yer almaktad<strong>ı</strong>r. Bu<br />

hüküm 1281 (1864) tarihli Devlet Salnamesinde belirtilen üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile uyuştuğundan dolay<strong>ı</strong><br />

nizamname için 1863 tarihini kullanmay<strong>ı</strong> uygun gördük.<br />

84<br />

Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, Mekteb-i Funun-<strong>ı</strong> Harbiye Matbaas<strong>ı</strong> 1287, BMM Kütüphanesi s:144-147<br />

Nizamname metninin transkripsiyonu EK’te verilmiştir.

Birinci Maddede;Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin işler ile ilgili hususlar<strong>ı</strong>n<br />

görüşüleceği merkezi bir kurum olduğundan ve askerlik işlerinin Harbiye (manevra,<br />

eğitim, kur’a) ile ilgili olan hususlar, Nizamiye (terfi, atama, ödüllendirme,<br />

cezaland<strong>ı</strong>rma) ile ilgili olan hususlar ve Levaz<strong>ı</strong>m-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>ye (askeri mal al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>,<br />

bunlar<strong>ı</strong>n düzenlenmesi ve ilgili yerlere teslimi) ile ilgili olan hususlar olarak üç<br />

k<strong>ı</strong>sma ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan bahsedilmektedir 85 .<br />

İkinci Maddede;Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin bir reis, bir müftü, on bir a’za-y<strong>ı</strong><br />

daime (sürekli a’za) ve alt<strong>ı</strong> a’za-y<strong>ı</strong> muvakkate (geçici a’za) den oluştuğu<br />

belirtilmektedir. Daimi a’zalardan ikisi feriklerden, üçü s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f-<strong>ı</strong> kalemiyeden, üçü<br />

mirlivalardan, üçü de miralaylardan tayin olacakt<strong>ı</strong>. Geçici a’zalar her birinden bir<br />

miralay veya mirliva rütbesinde olan kişilerden iki senede bir görevlendirilmek üzere<br />

alt<strong>ı</strong> ordu taraf<strong>ı</strong>ndan gönderilecekti 86 .<br />

Üçüncü Maddede;Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Harbiye, Nizam ve Levaz<strong>ı</strong>m<br />

daireleri olarak üç daireye ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan bahsedilmektedir. Bunlar Harbiye, Nizam ve<br />

Levaz<strong>ı</strong>m daireleridir. Harbiye Dairesi, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ reisinin başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda diğer iki<br />

daire feriklerin vekaleten başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda toplanacakt<strong>ı</strong>. Şûra reisi konunun önemine<br />

göre diğer dairelere de başkanl<strong>ı</strong>k edecekti. Şûra müftüsü Harbiye Dairesinin asli<br />

a’zalar<strong>ı</strong>ndan olub duruma göre diğer dairelerde dahi bulunacakt<strong>ı</strong>r. Üç dairenin her<br />

birinde reis, müftü ve reis vekillerinden başka, daimi a’zalardan kalemiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na<br />

mensub bir, mirlivalardan bir, miralaylardan bir, geçici a’zalardan da ikişer kişi<br />

bulunacakt<strong>ı</strong>. Daimi a’zâlardan olan miralaylardan birisi emekli tabibler aras<strong>ı</strong>ndan<br />

seçilecekti. Bu tabib Dâr-<strong>ı</strong> Şûra’da görülecek zabit ve askerleri muayene sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nan<br />

85 Düstûr-<strong>ı</strong> askeri s:144<br />

86 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:144

mallar<strong>ı</strong> da kontrol edecekti. Şûra katibi daimi a’zâlardan olarak Harbiye dairesinde<br />

bulunacakt<strong>ı</strong> 87 .<br />

Dördüncü Maddede;Her ne suretle olursa olsun, padişah taraf<strong>ı</strong>ndan birisi<br />

nasb ve tayin buyurulmad<strong>ı</strong>kça Dâr-<strong>ı</strong> Şûra a’zâs<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lamayacağ<strong>ı</strong>ndan ve<br />

fakat baz<strong>ı</strong> önemli konularda İstanbul’da bulunan müşir ve asker ileri gelenlerden<br />

gereken kişilerin reis taraf<strong>ı</strong>ndan davet edilip görüşmelere kat<strong>ı</strong>labileceğinden<br />

bahsedilmiştir. Eğer daimi a’zalar noksan olursa diğer ordulara mensub ileri gelen<br />

kişiler geçici a’za tayin edilerek bu eksik tamamlanabilirdi 88 .<br />

Beşinci Maddede;Harbiye Dairesi’nin asli görevlerinden bahsedilmiştir.<br />

Buna göre, Merkezi İdare taraf<strong>ı</strong>ndan yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacak askeri manevra, tayin ve mevki<br />

tahsisi için gerekli talimat<strong>ı</strong> düzenlemek veyahut Erkân-<strong>ı</strong> Harb-i Umûmi taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

yap<strong>ı</strong>lan talimatlar<strong>ı</strong> kontrol, kur’a, nüfûs ve değişiklikler ile ilgili hususlar<strong>ı</strong>, talim gibi<br />

usûl-<strong>ı</strong> harbiyeyle ilgili şeyleri, genel askerlik işleri ile ilgili olup Seraskerlikten<br />

gönderilen önemli meseleleri görüşmek ve incelemek Harbiye dairesinin asli<br />

görevlerindendir 89 .<br />

Alt<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong> Maddede;Nizam Dairesi’nin asli görevlerinden bahsedilmiştir.<br />

Buna göre, gerek ordular taraf<strong>ı</strong>ndan seçimle tayini laz<strong>ı</strong>m gelen ve gerek doğrudan<br />

doğruya tayin edilen zabit ve asker ileri gelenlerinin görevlerine hak ederek gelip<br />

gelmediklerini araşt<strong>ı</strong>rmak ve emekli olacak zabit ve asker ileri gelenlerin ve birde<br />

maaş verilecek asker yetim ve öksüzlerin bu maaşlar<strong>ı</strong> hak edip etmediklerini<br />

belirlemek, ayr<strong>ı</strong>ca ordularda görülüp hüküm ve cezalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tayini padişah iradesi<br />

87 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:144-145<br />

88 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:145<br />

89 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:145

veya Serasker emrine bağl<strong>ı</strong> olan cezalar<strong>ı</strong> belirlemek, konunun tayin ettiği derecede<br />

büyük davalar<strong>ı</strong> çözüme kavuşturmak Nizam Dairesi’nin görevlerindendir 90 .<br />

Yedinci Maddede;Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin asli görevlerinden bahsedilmiştir.<br />

Buna göre, doğrudan doğruya Nizamiye Hazinesi taraf<strong>ı</strong>ndan sat<strong>ı</strong>n ald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan ve tanzim<br />

ettirilen elbise ve yiyecek gibi her çeşit askeri malzemenin al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve tanzimi yani<br />

gerekli eşyan<strong>ı</strong>n yürürlükte olan aç<strong>ı</strong>k eksiltme kurallar<strong>ı</strong> ile al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>yla kontratolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

düzenlemek ve anbarlara verilirken kontratolara ve numunelerine uygun olup<br />

olmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve bir bozukluk olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> incelemek ve bu şeyleri heyetçe veya<br />

a’zadan baz<strong>ı</strong> kişileri görevlendirerek kontrol ettirmek, ordular<strong>ı</strong>n ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devaml<strong>ı</strong><br />

olarak belirleyip işleri ona göre yürütmek Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin görevlerindendir 91 .<br />

Sekizinci Maddede; Dâr-<strong>ı</strong> Şûra-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Cemiyet Umumiyesi’nde hangi<br />

konular<strong>ı</strong>n görüşüleceğinden bahsedilmiştir. Buna göre, ilk olarak Harbiye<br />

Dairesi’nde askerlik ile ilgili önemli bir konu olduğunda bunun görüşülmesi,<br />

yürürlükteki kanun ve nizamlar<strong>ı</strong>n değiştirilmesi ya da yeni kanun ve nizamlar<br />

haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>, Nizam Dairesi’nde binbaş<strong>ı</strong>dan yukar<strong>ı</strong> zabit ve asker ileri gelenlerin<br />

tayini, büyük zabitlerin rütbesinin yaz<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve aşağ<strong>ı</strong> düşürülmesi, üç seneden fazla<br />

prangabentlik ile cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lanlar ile idam cezas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, üçüncü olarak<br />

50.000 guruşdan fazla aç<strong>ı</strong>k eksiltme ile mal sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> veyahud pazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, bu<br />

konular<strong>ı</strong>n görüşülmesi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’n<strong>ı</strong>n Cemiyet-i Umûmiyesi’ne aittir. Cemiyet-i<br />

Umumiye diğer iki dairenin Harbiye Dairesi’nde toplanmas<strong>ı</strong> ile Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ reisi<br />

90 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:145-146<br />

91 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:146

aşkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda teşekkül edecektir. Nizam ve Levaz<strong>ı</strong>m Daireleri’nin her bir a’zas<strong>ı</strong>ndan<br />

reis vekiliyle iki zat bu Cemiyet-i Umûmiye’ye kat<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>r 92 .<br />

Dokuzuncu Maddede;Cemiyet-i Umumiye’nin haftada bir olağan şekilde<br />

toplanacağ<strong>ı</strong>ndan, fakat Seraskerlik ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ reisi taraf<strong>ı</strong>ndan uygun<br />

görüldüğünde de olağanüstü olarak da toplanabileceğinden bahsedilmektedir 93 .<br />

Onuncu Maddede; Her dairenin hususi görüşme karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren<br />

mazbatalar<strong>ı</strong>n, hususi a’zalar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan mühürlendikten sonra Şûrâ reisi taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

mühürleneceğinden, her dairede yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler ve bunlar<strong>ı</strong>n özetlerinin üzerine<br />

yaz<strong>ı</strong>lan mutala’a şerhlerinin (düşünce aç<strong>ı</strong>klamalar<strong>ı</strong>) her daire için yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş küçük<br />

mühürler ile mühürleneceğinden ve sonra reis taraf<strong>ı</strong>ndan görülerek Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ<br />

mührüyle mühürleneceğinden, Cemiyet-i Umûmiye’de yap<strong>ı</strong>lan görüşmelerin karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

içeren mazbatalar<strong>ı</strong>n görüşmelere kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olan a’zalar taraf<strong>ı</strong>ndan mühürlendikten<br />

sonra reis taraf<strong>ı</strong>ndan mühürleneceğinden ve Cemiyet-i Umûmiye oyuyla yap<strong>ı</strong>lan mal<br />

al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve pazarl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n mazbatalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Mesarifât Nezareti’ni de içeren Seraskerlik<br />

Müsteşarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan da mühürleneceğinden bahsedilmektedir 94 .<br />

On Birinci Maddede;Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’ya gelen evrak<strong>ı</strong>n ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p dairelere havalesi,<br />

mazbata ve müzekkerelerin yaz<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p makam-<strong>ı</strong> icraya verilmesi hususlar<strong>ı</strong>ndan ve Şûrâ<br />

kalemlerinin çeşitli görevlerinin ayr<strong>ı</strong>ca haz<strong>ı</strong>rlanacak hususi nizamlar ile<br />

belirleneceğinden bahsedilmektedir 95 .<br />

92 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:146<br />

93 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:147<br />

94 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:147<br />

95 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:147

On İkinci Maddede;İ’mâlat meclisinin gereği kalmayacağ<strong>ı</strong>ndan<br />

kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>ndan ve bunun haricindeki hususlar<strong>ı</strong>n uygulanacağ<strong>ı</strong>ndan<br />

bahsedilmiştir 96 .<br />

1863 Nizâmnâmesi, Kuruluş Nizâmnâmesi’ni tamamlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir nitelik<br />

taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Kuruluş Nizâmnâmesi’nde belirtilen Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, reis, üye ve<br />

görevlilerinin vazifeleri, toplant<strong>ı</strong> yerinin özellikleri, görüşmeler esnas<strong>ı</strong>nda uyulmas<strong>ı</strong><br />

gereken kurallar, teşrifat kurallar<strong>ı</strong>, toplant<strong>ı</strong> zaman<strong>ı</strong> ve onay süreci gibi hususlar bu<br />

nizâmnâmede tekrarlanmam<strong>ı</strong>ş ve dairelerin kurulmas<strong>ı</strong>, dairelerin görevleri ve önemli<br />

konular için Cemiyet-i Umûmiye’nin toplanmas<strong>ı</strong> gibi maddeler üzerinde<br />

durulmuştur.<br />

1.8. Dâr-<strong>ı</strong> Sûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, Reis, Üye ve Görevlileri<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ -y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kuruluş nizâmnâmesinde, her mecliste bir reis bulunmas<strong>ı</strong> gerekli<br />

olduğundan dolay<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de de akrânlar aras<strong>ı</strong>ndan bir reis seçileceği<br />

ve Şûrâ’ya dair emir ve yasaklar<strong>ı</strong>n ona hitaben ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> belirtilmişti. Şûrâ<br />

usulünün uygulanmas<strong>ı</strong>, bu usule ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hareket edenlerin tedibi ve ayr<strong>ı</strong>ca Şûrâ’da<br />

görüşülecek konular<strong>ı</strong>n birer birer ve yüksek sesle okunmas<strong>ı</strong> reisin başl<strong>ı</strong>ca<br />

görevlerindendir.<br />

Şûrâ reisi, askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n ileri gelenlerinden padişah onay<strong>ı</strong>yla atan<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Ancak<br />

bu atamalarda Seraskerin tavsiyesi de dikkate al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. 1836-1838 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda<br />

Seraskerlik yapan Damat Halil R<strong>ı</strong>fat Paşa, Şûrâ kurulduğunda kendisi gibi Hüsrev<br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n yetiştirdiği ve onun korumas<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda bulunan Mirliva Hayreddin Paşa’y<strong>ı</strong><br />

96 Düstûr -<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:148

Şûra reisliğine tayin etmiştir 97 . Reis olarak atanacak kişide baz<strong>ı</strong> özelliklerin<br />

bulunmas<strong>ı</strong>na çok dikkat edilmiştir. Bu memuriyetin asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>na dair maliye, askeriye, nizamiye ve kanun hükümlerinin<br />

uygulanmas<strong>ı</strong>ndan meydana gelen zor ve önemli bir memuriyet olmas<strong>ı</strong> nedeniyle<br />

atanan kişinin olgun, dürüst, askeri konularda bilgili ve padişah<strong>ı</strong>n güvenini kazanm<strong>ı</strong>ş<br />

kişilerden biri olmas<strong>ı</strong> gerekmekteydi 98 .<br />

1843 Düzenlenmesi’nden sonra Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

Hassa, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda birleştirilmiştir. Bu birleşmeyle Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> genişletilmiş ve tüm Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na yönelik çal<strong>ı</strong>şmalar yapmakla<br />

görevlendirilmişti. Art<strong>ı</strong>k Üsküdar’daki Muhaf<strong>ı</strong>z Konağ<strong>ı</strong>’nda toplanacak olan bu<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n reisine, Reisü’l-rüesa-y<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> denilmeye başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu da<br />

reisin önemini daha da art<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 99 .<br />

Diğer devlet adamlar<strong>ı</strong> gibi Şûrâ reisinin de gerek yard<strong>ı</strong>m talep etmek ve<br />

gerekse adi ziyaretler ile uygun olmayan vakitlerde ziyaret edilmeleri hem devlet<br />

işlerinin aksamas<strong>ı</strong>na ve hem de bu kişilerin rahats<strong>ı</strong>z olmalar<strong>ı</strong>na neden olduğundan<br />

dolay<strong>ı</strong> bu konuda 1850 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bir düzenleme yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu düzenlemeye göre Şûrâ<br />

reisi perşembe günü saat 3-5 aras<strong>ı</strong> ve cuma gecesi ziyaret edebilecek, diğer<br />

zamanlarda gelen kişiler reis ile görüşemeyecekti 100 .<br />

97 Ahmet Ata., a.g.e. cilt 3 s:121<br />

98 Takvim-i Vekayi Def’a 199 (26 Rebi-ül-evvel 1256/29.05.1840)<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 242 (6 Cemazi-el-evvel 1258/16.06.1842)<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 360 (5 Muharrem 1264/14.12.1847)<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 381 (10 Receb 1264/13.06.1848)<br />

99 Takvim-i Vekayi Def’a 259 (21 Şaban 1259/15.10.1843)<br />

100 Takvim-i Vekayi Def’a 431 (7 Zi-l-hicce 1266/14.09.1850)

Reisu’l-rüesa-y<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye daha alt rütbeli kişilerin gönderdiği<br />

yaz<strong>ı</strong>larda 1847 senesinden itibaren “Utûfetli Efendim Hazretleri (Atufetli Efendim<br />

Hazretleri)” elkâb<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kullanmalar<strong>ı</strong> kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 101 . 1861 senesinde yap<strong>ı</strong>lan<br />

elkâb-<strong>ı</strong> resmiye düzenlemesinde de Şûrâ reisi için ayn<strong>ı</strong> elkab<strong>ı</strong>n kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> uygun<br />

görüşmüştü 102 . “Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Riyaseti elkabca Rütbe-i bala s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda olduğu<br />

cihetle, meratibce s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong> bil’l-fiil bir idare-i mahsusa riyasetinde bulunmayan Rütbe-i<br />

bala ricalinin fevkinde olmas<strong>ı</strong>, yani şimdiki halde Ma’arif-i Umumiye Nezareti’nin<br />

alt taraf<strong>ı</strong>nda bulunmas<strong>ı</strong> müstakilen emr olunmuştur 103 .”<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reislerine, bilgi ve becerileri doğrultusunda bazen özel<br />

görevlerde verilmiştir. Örneğin Reis Ferik Emin Paşa, Şekib Efendi ile beraber 1846<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda memuriyet-i mahsusa ile Berrü’ş-Şam’a gönderilmiş, görevlerini<br />

tamamlad<strong>ı</strong>ktan sonra dönmüşlerdir 104 . 1861 senesinde S<strong>ı</strong>rbistan’da kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> Karadağ meselesine acilen bir netice vermek ve Avrupa<br />

devletleri müdahaleye başlamadan önce bir şeyler yapmak politika gereği olarak<br />

düşünüldüğünden İstanbul’dan Serdar-<strong>ı</strong> Ekrem Ömer Paşa’ya acele etmesine dair<br />

zaman zaman emirler gönderilmekteydi. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi Raşid Paşa da<br />

bunun için o tarafa gönderilmiştir 105 . 1863 senesinde Rusya imparatorunun Hoca Bey<br />

(Odesa) taraf<strong>ı</strong>na seyahati nedeniyle, Osmanl<strong>ı</strong> Devleti taraf<strong>ı</strong>ndan karş<strong>ı</strong>lama için Dâr-<strong>ı</strong><br />

101 Takvim-i Vekayi Def’a 333 (21 Cemazi-el-evvel 1263/07.05.1847)<br />

102 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt:10 s:65<br />

103 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt:10 s:56<br />

104 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 6-7-8 s:1224 ve Takvim-i Vekayi Def’a 303 (28 Receb 1262/<br />

23.07.1846)<br />

105 Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir Cilt II, Haz. Prof. Cavid Baysun TTK 1991, Ankara, s:251

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi Osman Paşa gönderilmiştir 106 . 1871 senesinde Almanya<br />

imparatoru taraf<strong>ı</strong>ndan gönderilen elçi Padişaha itimâtnâmesini sunmuştur. Bunun<br />

üzerine Almanya ile Osmanl<strong>ı</strong> Devleti aras<strong>ı</strong>ndaki dostluk gereğince ve imparatoru<br />

baz<strong>ı</strong> başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> tebrik etmek ayr<strong>ı</strong>ca Almanya’n<strong>ı</strong>n harp usulleri ve yeni<br />

silahlar<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>nda bilgi edinmek amac<strong>ı</strong>yla 7. Ordu Müşiri, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi<br />

Sak<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong> Esad Paşa Berlin’e gönderilmiştir. Esad Paşa’n<strong>ı</strong>n Serakerliğe gönderdiği ar<strong>ı</strong>za<br />

bir çeşit sefaretname niteliğinde çok önemli bir belgedir 107 .<br />

Eğitim sistemi ile diğer alanlar aras<strong>ı</strong>nda s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> bir ilişki olduğundan, Osmanl<strong>ı</strong><br />

eğitim sisteminin durumunu görüşmek amac<strong>ı</strong>yla 1846 senesinde toplanan Meclis-i<br />

Muvakkat’a, askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>ftan da Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi Emin Paşa ile Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ<br />

a’zas<strong>ı</strong>ndan Ferik Mehmed Paşa kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ferik Emin Paşa bu meclisin reisliğini<br />

yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Meclis-i Muvakkat eğitim sisteminde kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olan köklü<br />

değişiklikleri yapmak için Meclis-i Ma’arif-i Umûmiye ad<strong>ı</strong>yla daimi bir cemiyet<br />

kurulmas<strong>ı</strong> gerektiğini ifade etmiştir 108 . Belirtilen bu cemiyet ayn<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>l içinde<br />

kurulmuştur. Alt<strong>ı</strong> üye ve bir katipten oluşan Daimi Meclis-i Ma’arif-i Umûmiye’nin<br />

reisliğine Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi Ferik Emin Paşa getirilmiştir 109 .<br />

Her Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ reisi kendi dönemlerindeki baz<strong>ı</strong> önemli askeri aktivitelere<br />

kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Reisler, İstanbul’daki redife ayr<strong>ı</strong>lma törenlerine, çeşitli manevra ve<br />

106 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 10 s:102 ve Takvim-i Vekayi Def’a 718 (12 Cemazi-el-evvel 1280/<br />

26.10.1863)<br />

107 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt:13 s:12<br />

108 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt:6-7-8 s:1221-1222<br />

109 Cahit Yalç<strong>ı</strong>n Bilim, “Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734-1876)” Anadolu Ünv.Yay.Eskişehir<br />

2002 s:152-153; Abdurrahman Şeref, “Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye” cilt:2 s:493

talimlere, subaylar<strong>ı</strong>n düzenlemiş olduklar<strong>ı</strong> yemeklere kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r, baz<strong>ı</strong> manevralar<strong>ı</strong><br />

yönetirlerdi 110 .<br />

Şûrâ reislerinin başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> takdir etmek ve onlar<strong>ı</strong> ödüllendirmek amac<strong>ı</strong>yla<br />

zaman zaman kendilerine Osmanî ve Mecidî nişanlar<strong>ı</strong> verilmiştir 111 . Bazen de ayn<strong>ı</strong><br />

amaç için rütbe verilmiştir 112 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reisleri kendi dönemlerinin ekonomik etkinliklerine de<br />

kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. 1851 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>nda İstanbul’da yolcu taş<strong>ı</strong>mak ve gemi çekmek amac<strong>ı</strong>yla<br />

kurulan Şirket-i Hayriyye’nin 3000 guruş olan hisselerinden Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

Reisi Mehmet Paşa 5 hisse sat<strong>ı</strong>n alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 113 .<br />

İncelediğimiz 1837-1875 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndaki dönemde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

Riyasetine getirilen kişiler şunlard<strong>ı</strong>r:<br />

1.Mirliva Hayreddin Paşa 114 1837<br />

2.Mirliva Hüseyin Paşa 115 1837<br />

3.Mirliva Tayyar Paşa 116 1838<br />

4.Ferik Hac<strong>ı</strong> Reşid Paşa 117 1839<br />

110 Takvim-i Vekayi Def’a 285 (5 Rebi-ül-ahir 1261/13.04.1845)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 244 (3 Cemazi-el-ahir 1285 / 20.09.1868)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 249 (9 Receb 1285 / 25.10.1868)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 269 (13 Cemazi-el-ahir 1286 / 19.09.1869)<br />

111 Takvim-i Vekayi Def’a 637 (Selh-i Ramazan 1278 / 31.03.1862)<br />

Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 10, s:113; cilt II s:38; cilt: 12 s:41; cilt: 14 s:35; cilt: 15 s:30<br />

112 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 4-5 s:924<br />

113 Takvim-i Vekay<strong>ı</strong> Def’a 441 (26 Rebi-ül-evvel 1267 / 29.01.1851)<br />

114 Serasker Halil R<strong>ı</strong>fat Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan bu göreve getirilmiştir. Bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Ahmet Ata, cilt:3 s:121<br />

115 Ayn<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>l içerisinde feriklik rütbesi verilmiştir. Bkz: Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e cilt:4-5 s:924<br />

116 1839 senesinde feriklik rütbesi verilmiştir. Bkz. Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e cilt 4-5 s:945<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 177 (19 Zi-l-hicce 1254 / 26.02.1839)

5.Ferik Hüseyin Paşa (Kokoriko) 118 1840<br />

6.Ferik Selim Paşa 119 1841<br />

7.Ferik Mehmet Reşid Paşa 120 1842<br />

8.Ferik Süleyman Refet Paşa 121 1843<br />

9.Ferik Osman Paşa 122 1845<br />

10.Ferik Mustafa Zarif Paşa 123 1845<br />

11.Ferik Emin Paşa 124 1846<br />

12.Müşir Mehmet Paşa 125 1848<br />

13.Ferik Muammer Paşa 126 1851<br />

14.Ferit R<strong>ı</strong>fat Paşa 127 1855<br />

117 Hac<strong>ı</strong> Reşid Paşa görevini yerine getiremediğinden, yerine Ferik Hüseyin Paşa getirilmiştir.<br />

Takvim-i Veka-yi Def’a 199 (26 Rebi-ül-evvel 1256 / 29.05.1840)<br />

118 Takvim-i Vekayi Def’a 199 (26 Rebi-ül-evvel 1256 / 29.05.1840)<br />

119 Ferik Hüseyin Paşa vefat edince yerine atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Takvim-i Vekayi Def’a 225 (12 Rebi-ül-ahir<br />

1257 / 02.06.1841)<br />

120 Ferik Selim Paşa’n<strong>ı</strong>n hastal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> uzay<strong>ı</strong>nca yerine atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e cilt:6-7-8<br />

s:1122 ve 1136; Receb 1258 (Ağustos 1842) tarihinde müşirlik rütbesiyle Asakir- Mansure<br />

müşirliğine atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 42278<br />

121 Mehmet Reşid Paşa, müşirlik rütbesiyle Asakir-i mansure müşirliğine atan<strong>ı</strong>nca yerine atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Zi-l-ka’de 1260 (Kas<strong>ı</strong>m-Aral<strong>ı</strong>k 1844) tarihinde vezirlik ve müşirlik rütbesiyle Meclis-i Valâ<br />

Riyaseti’ne getirilmiştir. Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 11450<br />

122 Ferik Süleyman Ref’et Paşa, Meclis-i Valâ Riyaseti’ne atan<strong>ı</strong>nca bu göreve getirilmiştir. Safer 1261<br />

(Şubat-Mart 1845) tarihinde Haleb eyaleti tevcih olununca görevinden ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>. Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 54930<br />

123 Ferik Osman paşa, belirtilen göreve atan<strong>ı</strong>nca şûrâ reisliğine getirildi. Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 54930 (Safer<br />

1261 = Şubat-Mart 1845)<br />

124 1263 ve 1264 tarihli devlet sâlnâmeleri: iki y<strong>ı</strong>l bu görevde kald<strong>ı</strong>.<br />

125 1265, 1266 ve 1267 tarihli devlet sâlnâmeleri: 3 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

126 1268,1269,1270 ve 1271 tarihli devlet sâlnâmeleri: 4 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

127 1272,1273 ve 1274 tarihli devlet sâlnâmeleri: 3 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.

15.Müşir Mustafa Paşa 128 1858<br />

16.Müşir Nam<strong>ı</strong>k Paşa 129 1860<br />

17.Ferik Hac<strong>ı</strong> Raşid Paşa 130 1861<br />

18.Ferik Hüseyin Paşa 131 1863<br />

19.Ferik Osman Nuri Paşa 132 1864<br />

20.Ferik Safvet Paşa 133 1866<br />

21.Ferik İzzet Paşa 134 1869<br />

22.Ferik Esad Paşa 135 1870<br />

23.Ferik Nusret Paşa 136 1872<br />

24.Ferik Hüseyin Hüsnü Paşa 137 1873<br />

25.Müşir Mehmet Refet Paşa 138 1874<br />

26.Ferik Ali Paşa 139 1875<br />

1837-1875 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda 26 kişi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reisliğine<br />

getirilmiştir. Bunlardan 3’ü mirliva 140 , 19’u ferik, 4’ü müşir idiler. Bu görevde en<br />

128 1275 ve 1276 tarihli devlet sâlnâmeleri: 2 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

129 1277 tarihli devlet sâlnâmesi: 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

130 1278 ve 1279 tarihli devlet sâlnâmeleri. 2 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

131 1280 tarihli devlet sâlnâmesi: 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

132 1281 ve 1282 tarihli devlet sâlnâmeleri: 2 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

133 1283,1284 ve 1285 tarihli devlet sâlnâmeleri. 3 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

134 1286 tarihli devlet sâlnâmesi. 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

135 1287 ve 1288 tarihli devlet sâlnâmeleri. 2 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

136 1289 tarihli devlet sâlnâmesi. 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

137 1290 tarihli devlet sâlnâmesi. 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

138 1291 tarihli devlet sâlnâmesi. 1 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

139 1292 tarihli devlet sâlnâmesi.

uzun süre bulunan kişi Ferik Muammer Paşa’d<strong>ı</strong>r. 1851-1853 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda üst üste<br />

dört y<strong>ı</strong>l Şûrâ reisliği yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Müşir Mehmed Paşa 1848-1851 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda 3 y<strong>ı</strong>l,<br />

Ferik R<strong>ı</strong>fat Paşa 1855-1858 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda 3 y<strong>ı</strong>l, Ferik Safvet Paşa 1866-1869 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong><br />

aras<strong>ı</strong>nda 3 y<strong>ı</strong>l bu görevde kalm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

En fazla reis değişikliği 1837-1846 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda olmuştur. 9 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k bu<br />

sürede 11 reis atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reisliğine getirilen kişiler için bu görev adeta bir<br />

atlama tahtas<strong>ı</strong> olmuştur. 1843-1845 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda görev yapm<strong>ı</strong>ş Süleyman Refet<br />

Paşa 141 , 1848-1851 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda görev yapm<strong>ı</strong>ş Müşir Mehmed Rüştü Paşa 142 ,<br />

1860-1861 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda görev yapm<strong>ı</strong>ş müşir Nam<strong>ı</strong>k Paşa 143 , 1861-1863 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong><br />

aras<strong>ı</strong>nda görev yapm<strong>ı</strong>ş Ferik Hac<strong>ı</strong> Raşid Mehmed Paşa 144 , 1858-1861 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda<br />

görev yapm<strong>ı</strong>ş Müşir Mustafa Paşa 145 ve 1875 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda reisliğe atanan Ali Saib Paşa 146 ,<br />

Serasker olmuşlard<strong>ı</strong>r.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca Şûrâ reisleri, kendi dönemlerindeki siyasi faaliyetlere de<br />

kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Reisi Redif Paşa, Abdulaziz’in Meşrutiyet’i ilan<br />

140 Mirlival<strong>ı</strong>k rütbesine sahip kişiler: Hayreddin, Hüseyin ve Tayyar Paşalard<strong>ı</strong>r. Hüseyin ve Tayyar<br />

Paşalar reislikleri döneminde feriklik rütbesi alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

141 Ağustos 1845’te Serasker olan Refet Paşa Ocak 1846’da bu görevden azledilmiştir. Bkz.: Veli<br />

Şirin, a.g.e. s: 80<br />

142 Mütercim Mehmed Rüştü Paşa, May<strong>ı</strong>s 1851’de Serasker olmuştur.<br />

143 Müşir Mehmed Nam<strong>ı</strong>k Paşa, Haziran 1861’de Serasker olmuştur. Veli şirin, a.g.e s:81<br />

144 Takvim-i Vekayi, Def’a 677 (15 Receb 1279 / 05.01.1863) Ocak 1863’te Serasker olmuştur. Veli<br />

Şirin, a.g.e. s:82<br />

145 Nisan 1872’de Serasker olmuştur. Veli Şirin, a.g.e. s:85<br />

146 Nisan 1875’de Serasker olmuştur. Veli Şirin, a.g.e. s:86

etmeyi reddetmesi üzerine 1876 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda toplanan “Hal Heyeti”nin içinde yer<br />

alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 147 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Üyeleri<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Selim Sat<strong>ı</strong> Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan 11 Zilhicce 1252<br />

(19.03.1837) tarihinde kaleme al<strong>ı</strong>nan Kuruluş Nizamnamesi’nde, Şûrâ’ya memur<br />

olman<strong>ı</strong>n hem dinen hem de örfen şerefli bir vazife olduğu, Şûrâ üyelerinin<br />

görevlerine iyi niyet ile devam etmeleri ve üzerlerine düşeni en iyi şekilde yerine<br />

getirmeye çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> gerektiği belirtilmiştir. Şûrâ üyeleri, toplant<strong>ı</strong>lar esnas<strong>ı</strong>nda hiç<br />

kimseden çekinmeden, kimsenin etkisi alt<strong>ı</strong>nda kalmadan düşüncelerini<br />

söyleyebilecek, görüşülen konu hakk<strong>ı</strong>nda lehte veya aleyhte oy kullanabilecekti. Şûrâ<br />

üyeleri, görevlerini yerine getirirken devlet menfaatini gözetmeli ve devlet<br />

menfaatine ters olan faaliyetlere girişmemeliydiler. Üyeler, Şûrâ’da konuşulan<br />

konular<strong>ı</strong> devlet s<strong>ı</strong>rr<strong>ı</strong> olarak saklayacak ve bu konuda d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan kimseyle<br />

konuşmayacaklard<strong>ı</strong>.<br />

Rütbelerine bak<strong>ı</strong>lmaks<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n herkesin fikrini söyleyebileceği bir meclis olarak<br />

kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> önceden belirlenen kadrosuyla çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

Nisan ay<strong>ı</strong>nda başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu ilk kadrosunda on iki zatiban ve iki sivil<br />

memur bulunuyordu. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n reisi Mirliva Hayreddin Paşa idi. Üyeler ise bir<br />

mirliva, bir müftü ve ordunun değişik k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temsil eden dokuz miralaydan<br />

oluşuyordu.<br />

1837-1843 ve 1843-1846 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda şuran<strong>ı</strong>n üyelerinin tamam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tespit<br />

etmek imkans<strong>ı</strong>zd<strong>ı</strong>r. 1843 <strong>Askeri</strong> Düzenlemesi’nin hemen ard<strong>ı</strong>ndan Şûrâ’lar<strong>ı</strong>n, Dâr-<strong>ı</strong><br />

147 Ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bilgi için bkz: Süleyman Kocabaş, Geçmişten Günümüze Çarp<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lan Tarihimiz, Vatan<br />

Yay. İstanbul 2002 s:10

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda birleştirilmesi ve Şûrâ’n<strong>ı</strong>n genişletilmesi haberi Takvim-i<br />

Vekayi Def’a 259 (21 Ramazan 1259 / 15.10.1843)’da yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu haberde<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kadrosu da verilmiştir. Buna göre Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> iki ferik (feriklerden<br />

biri reis Süleyman Paşa’d<strong>ı</strong>r), iki miralay, iki mirliva, dört mülkiye mensubundan<br />

oluşuyordu. 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki kadroya nazaran 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki kadroda üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> daha<br />

azd<strong>ı</strong>r. 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda 11 üye varken, 1843’teki kadroda 9 üye bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca<br />

bir diğer önemli fark 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki kadroda müftü bulunmay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan itibaren yay<strong>ı</strong>nlanmaya başlanan devlet sâlnâmelerinde<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kadrosu da tablo şeklinde verilmiştir.<br />

1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> devlet sâlnâmesinde verilen tablo’da Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> bir reis,<br />

ve on bir üyeden oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Üyelerin ikisi ferik, beşi mirliva, üçü mülkiye<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>ndan ve biri mevalidendir. 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na göre, 1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> kadrosunda müftü yer<br />

alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak miralay rütbesinde kimse yoktur.<br />

1847 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> devlet sâlnâmesinde verilen tabloda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> bir reis,<br />

ve on bir üyeden oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong> mensuplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, mevaliden gelenlerin<br />

say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> artm<strong>ı</strong>ş, mirlivalar<strong>ı</strong>n say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> azalm<strong>ı</strong>ş böylece toplam üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> sabit kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 1848’de 12, 1849’da 13, 1850’de 13,<br />

1851’de 16, 1852’de 17, 1853’de 16, 1854’de 17, 1855’te 18, 1856’da 17, 1857’de<br />

18, 1858’de 18, 1859’a 18, 1860’da 18, 1861’de 15 olmuştur.<br />

1861 senesi devlet salnamesine göre Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, bir reis ve 15<br />

üyeden oluşmaktayd<strong>ı</strong>. Üyelerin biri sudurdan, dördü ferik, dokuzu mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong><br />

üyesi, biri mirliva idi. Görüldüğü gibi askeri bir mecliste mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na mensub<br />

kişilerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> oldukça fazlad<strong>ı</strong>r. Bundan dolay<strong>ı</strong> Şûrâ için belirlenenden fazla olan

kişilerin ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p yerlerine askeri konularda bilgili kişilerin al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> yoluna<br />

gidilmiştir. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>ndan gelen üyeleri Mecid, Rasih, Mustafa<br />

Efendiler ile Refik Bey, Ferik R<strong>ı</strong>za Paşa ve sudurdan Tevhid Efendi Şûrâ üyeliğinden<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş yerlerine Mirliva Ömer, Hüseyin, Osman ve Mustafa Paşalar al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 148 .<br />

Bu düzenlemenin ard<strong>ı</strong>ndan Şûrâ’n<strong>ı</strong>n üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 1862 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda 11’e düşmüştür.<br />

1863 senesinde üye say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 9, 1864’de 12 olmuştur. 1864 senesinde ayr<strong>ı</strong>ca 6 geçici<br />

a’za görevlendirilmiştir. 1865’te Şûrâ’da 14 daimi, 6 geçici a’zâ; 1866’da 12 daimâ<br />

ve 6 geçici a’zâ bulunmaktayd<strong>ı</strong>. Ayr<strong>ı</strong>ca müftü a’zâl<strong>ı</strong>ktan ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. 1867’de 12<br />

daimi a’zâ (müftü dahil) ve Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 8 azas<strong>ı</strong>, 1868’de as<strong>ı</strong>l meclisin 12,<br />

Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 6 a’zas<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>. 1869’de as<strong>ı</strong>l meclisin 12, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 4<br />

a’zas<strong>ı</strong>; 1870’de as<strong>ı</strong>l meclisin 8 daimi 1 geçici a’zas<strong>ı</strong>, Nizam Dairesi’nin 2 daimi, 1<br />

geçici a’zâs<strong>ı</strong>, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 4 geçici a’zâs<strong>ı</strong>, Muhakemât Dairesi’nin 1 daimi 1<br />

geçici a’zâs<strong>ı</strong> bulunmaktayd<strong>ı</strong>.<br />

1871’de Harbiye Dairesi’nin 8, Nizam Dairesi’nin 1, Muhakemat<br />

Dairesi’nin 3, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 6 ve S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi’nin 6 a’zâs<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>.<br />

1872’de Harbiye Dairesi’nin 9 a’zas<strong>ı</strong>, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 3 daimi 2 geçici,<br />

Nizam Dairesi’nin 2, Muhakemat Dairesi’nin 2 daimi 1 geçici, S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi’nin 8,<br />

Topçu Dairesi’nin 6 a’zas<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>.<br />

1873’de Harbiye Dairesi’nin 12 daimi 1 geçici, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 3 daimi<br />

1 geçici, Nizam Dairesi’nin 3, Muhakemat Dairesi’nin 2 daimi 1 geçici, S<strong>ı</strong>hhiye<br />

Dairesi’nin 8, Topçu Dairesi’nin 6 daimi 2 geçici a’zas<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>.<br />

148 Takvim-i Vekayi Def’a 619 (5 Rebi-ül-evvel 1278 / 11.09.1861)

1874’de Harbiye Dairesi’nin 10, Meclis-i Tanzimat-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin 5, Levaz<strong>ı</strong>m<br />

Dairesi’nin 6, Nizam Dairesi’nin 4, Muhakemat Dairesi’nin 2, S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi’nin<br />

11, Topçu Dairesi’nin 11 a’zas<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>.<br />

1875’de Harbiye Dairesi’nin 6, Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin 5, Nizam Dairesi’nin 3,<br />

Muhakemât Dairesi’nin 2, Topçu Dairesi’nin 12, S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi’nin 12 a’zas<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye a’za olarak al<strong>ı</strong>nacak kişilerin zeki, güvenilir, kendi<br />

alan<strong>ı</strong>nda ve askeri konularda bilgili olmas<strong>ı</strong>na dikkat edilmiştir. Örneğin, Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ’da geometri ile ilgili meselelerin görüşülmesi durumunun ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong><br />

nedeniyle itibarl<strong>ı</strong> bir mühendisin tayini gerekmiş ve 1838 senesinde Hendesehane-i<br />

Berriyye hocalar<strong>ı</strong>ndan Tahir Efendi Şûrâ’ya a’za olarak al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 149 . Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ<br />

azas<strong>ı</strong>ndan Rasih Efendi, mali işler ve askeri konularda bilgili ve sad<strong>ı</strong>k bir kişi olmas<strong>ı</strong><br />

nedeniyle Şam-<strong>ı</strong> şerif defterdarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na atan<strong>ı</strong>nca onu yerine Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ katibi Mecid<br />

Efendi zeki, bilgili ve görüşülen askeri konulara vak<strong>ı</strong>f olduğundan dolay<strong>ı</strong> 1845<br />

senesinde Şûrâ’ya aza olarak al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 150 . Asakir-i Hassa-i Hazret-i Şahane Ordu-y<strong>ı</strong><br />

Hümâyûn’u erkan<strong>ı</strong>ndan İzmir mevki’nde bulunan Ferik İzzet Paşa’n<strong>ı</strong>n zeki, güvenilir<br />

ve bilgili bir kişi olmas<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de bulunmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n faydal<strong>ı</strong><br />

olacağ<strong>ı</strong> düşünülerek 1848 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Şûrâ’ya a’za tayin edilmiştir 151 .<br />

<strong>Askeri</strong> erkân aras<strong>ı</strong>nda önemli bir yere sahip olan Şûrâ üyeleri zaman zaman<br />

başka görevlere de atanm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Örneğin, Şûrâ azas<strong>ı</strong> Mehmet Ali Paşa 1840 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Tophane-i Amire ferikliğine 152 , şura azas<strong>ı</strong> Kamil Paşa 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Bosna eyaleti<br />

149 Takvim-i Vekayi Def’a 170 (13 Cemazi-el-ahir 1254 / 03.03.1838)<br />

150 Takvim-i Vekayi Def’a 294 (23 Zi-l-ka’de 1261 / 24.11.1845)<br />

151 Takvim-i Vekayi Def’a 383 (2 Şaban 1264 / 04.07.1848)<br />

152 Takvim-i Vekayi Def’a 213 (20 Şevval 1256 / 15.12.1840)

müşirliğine 153 , Şûrâ azas<strong>ı</strong> Hac<strong>ı</strong> Edhem Bey 1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Meclis-i Valâ azal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na 154 ,<br />

şura azas<strong>ı</strong> Muhtar Bey 1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Tophane Naz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’na 155 , Şûrâ azas<strong>ı</strong> Abdi Paşa<br />

Avrupa’da askeri alanda öğrenim görmüş olduğundan dolay<strong>ı</strong> 1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Erkân-<strong>ı</strong><br />

Harbiye Reisliği’ne 156 , Şûrâ azas<strong>ı</strong> Ferik Mehmed Paşa 27 Haziran 1846’da kurulan<br />

Meclis-i Ma’arif-i Umumiye üyeliğine 157 , Şûrâ azas<strong>ı</strong> Ferik İbrahim Paşa 1851’de<br />

kurulan Encümen-i Daniş üyeliğine 158 , Şûrâ azas<strong>ı</strong> Rasih Efendi 1852 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Tophane-i amire Nezareti’ne 159 atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Zeki ve bilgili ve görevlerini çok iyi bir şekilde yerine getiren Şûrâ üyeleri<br />

zaman zaman rütbe ve nişanlarla ödüllendirilmişlerdir. 1846 senesinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ<br />

azas<strong>ı</strong> Mecid Efendi zeki ve askeri işlerde yeterli bilgiye sahip bir kişi olmas<strong>ı</strong> ve<br />

emsallerinin rütbe-ulâ s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f-<strong>ı</strong> saniyesinde olmalar<strong>ı</strong> nedeniyle kendisi de bu rütbeye<br />

yükseltilmiştir 160 . 1866 senesinde Şûrâ üyeleri Hamdi Bey’e Osmani ikinci, Mirliva<br />

Ali Paşa’ya Osmani üçüncü, Miralay Mustafa Hami Bey’e Osmani dördüncü, Vas<strong>ı</strong>f<br />

Efendi’ye mecidi üçüncü nişanlar<strong>ı</strong> verilmiştir 161 .<br />

153 Takvim-i Vekayi Def’a 261 (23 Şevval 1259 / 16.11.1843)<br />

154 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 6-7-8 s:1156<br />

155 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e. cilt: 6-7-8 s:1199<br />

156 Takvim-i Vekayi Def’a 289 (19 Cemazi-el-ahir 1261 / 25.06.1845)<br />

157 Dr. Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, Tanzimat Döneminde Osmanl<strong>ı</strong> Merkez Teşkilat<strong>ı</strong>nda Reform (1836-1856) Eren<br />

Yay. İst. 1993 s:232<br />

158 Takvim-i Vekayi Def’a 449 (1 Şaban 1267 / 02.06.1851)<br />

159 Takvim-i Vekayi Def’a 475 (28 Zilhicce 1268 / 12.10.1852)<br />

160 Takvim-i Vekayi Def’a 304 (27 Şevval 1262 / 19.10.1846)<br />

161 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 141 (19 Cemazi-el-ahir 1283 / 29.09.1866)

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Görevlileri<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de üyelerin rahat ve verimli çal<strong>ı</strong>şabilmesi için Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

iç hizmetinde baz<strong>ı</strong> kişiler görevlendirilmişti. Bu kişilerden biri şura müdürüydü. Geç<br />

saatlere kadar çal<strong>ı</strong>şan Şûrâ üyeleri için akşam yemeği haz<strong>ı</strong>rlatmak, Şûrâ salonunu<br />

temizletmek, eşya ve aletleri düzene koyup bunlar<strong>ı</strong>n zarar görmesini önlemek,<br />

şamdan, kandil ve soba gibi eşyalar<strong>ı</strong> temizleyip zaman<strong>ı</strong>nda yak<strong>ı</strong>p söndürmek, mum,<br />

yağ ve kömür gibi gerekli şeyleri sat<strong>ı</strong>n almak müdürün temel görevleriydi. Şûrâ‘n<strong>ı</strong>n<br />

gelir gider muhasebesi ondan sorulacağ<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> müdürün okuma yazma bilmesi<br />

zorunluydu 162 .<br />

Şûrâ müdürün emri alt<strong>ı</strong>nda üç hizmetçi bulunuyordu.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ kurulduğunda Şûrâ müdürlüğüne 500 guruş maaş ile Hazine-i<br />

Hümâyûn üçüncü yaz<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan mahrec Alyanak Halil Hamid Efendi getirilmiştir.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görev yapan bir diğer sivil memur Şûrâ katibiydi.<br />

<strong>Şura</strong> katibi, her gece tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan konular<strong>ı</strong>n kimin önergesi olduğunu ve oy kullanan<br />

kişilerin soru ve cevaplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren bir yaz<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlamak, bu yaz<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> Şûrâ tutanağ<strong>ı</strong>na<br />

kaydetmek, tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan her maddeye ne sebeble karar verilmiş ise bunlar<strong>ı</strong>n özetlerini<br />

“kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş” ünvan<strong>ı</strong>yla büyükçe bir kağ<strong>ı</strong>da yazmak ve ertesi gece şura<br />

üyelerinin dağ<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> zaman tutanağ<strong>ı</strong> ve kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş maddeleri tutanakla sözü ve<br />

oyu bulunan üyelere mühürletmek ile görevliydi. <strong>Şura</strong> katibinin emrine iki mukayyid<br />

(kay<strong>ı</strong>t memuru) ve iki mübeyyiz (müsveddeleri beyaza çeken kalem katibi)<br />

verilmişti 163 . Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> kurulduğunda Mustafa Vehbi Efendi katipliğe,<br />

162 Ahmet Ata, a.g.e cilt:3 s:122 ve 297<br />

163 Ahmet Ata, a.g.e. cilt: 3 s:299-301

Aziz ve Kerami Efendiler mübeyyizliğe, Hac<strong>ı</strong> Kami Efendi ve Tayyarzade Ahmet<br />

Ata mukayyidliğe getirilmişti 164 .<br />

1859 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Şûrâ’ya ikinci bir katip al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 165 .<br />

1863 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan itibaren Levaz<strong>ı</strong>m, Harbiye, Nizam, Muhakemat, Topçu ve<br />

S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye daireleri kurulunca her daireye bir başkatip atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Aç<strong>ı</strong>klam<strong>ı</strong>ş olduğumuz katip veya katipler Şûrâ’da veyahut daha sonra<br />

kurulan dairelerde görev yapm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Bunlar toplant<strong>ı</strong>lara kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r ve gerekli şeyleri<br />

kaydederlerdi. Bunun haricinde birde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Tahrirat, Ruznamce ve<br />

Mazbata Odalar<strong>ı</strong> ile Evrak Müdürlüğü’nde çal<strong>ı</strong>şan katipler vard<strong>ı</strong>. Bu katipler Şûrâ<br />

toplant<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>na kat<strong>ı</strong>lmazd<strong>ı</strong>.<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kuruluş nizâmnâmesinde eldeki konular<strong>ı</strong>n reis taraf<strong>ı</strong>ndan birer<br />

birer ve yüksek sesle okunacağ<strong>ı</strong> hükmü yer almaktad<strong>ı</strong>r. Fakat 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan sonra bu<br />

işi k<strong>ı</strong>raat-<strong>ı</strong> evrak memurlar<strong>ı</strong> yapmaya başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r 166 .<br />

1865 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> sâlnâmesine göre Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ bünyesinde 25 Aklam-<strong>ı</strong><br />

Harbiye memuru bulunmaktayd<strong>ı</strong>.<br />

1870 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> sâlnâmesine göre Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Umur-<strong>ı</strong> Tahririne<br />

memur 13 kişi bulunmaktayd<strong>ı</strong>. Ayr<strong>ı</strong>ca as<strong>ı</strong>l meclisin ve kalemlerin birer katibi vard<strong>ı</strong>.<br />

1.9 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin Gelişimi<br />

164 Ahmet Ata, a.g.e. cilt: 3 s:122<br />

165 1859 Tarihli Devlet Sâlnâmesi<br />

166 1864 Tarihli Devlet Sâlnâmesi

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu ile ilgili bütün meseleleri görüşmek ve ordu için yeni<br />

düzenlemeler yapmak ile görevli Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Nisan 1837’de çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na<br />

başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yenilikçi hükümdar II. Mahmut taraf<strong>ı</strong>ndan yak<strong>ı</strong>ndan<br />

takip edilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca Avrupa usullerine uyarak resmi dairelere kendi resminin<br />

as<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> geleneğini başlatan II. Mahmut Şûrâ’ya da resmini (tasvir-i hûmâyûn)<br />

göndermiştir. Bunun yan<strong>ı</strong>nda 1838 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Şûrâ’ya Kuran hediye etmiştir Şûrâ,<br />

kuruluşunu izleyen y<strong>ı</strong>llarda askerlerin çeşitli sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözüme kavuşturmuş ve<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na uygun düzenlemeler yapmak için Avrupa ordular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n usul ve<br />

nizâmlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> inceleme faaliyetine devam etmiştir. Ancak Tanzimat Ferman<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

ilan<strong>ı</strong>na kadar ki dönemde yeni düzenlemeler konusunda somut bir şey ortaya<br />

koyamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 3 Kas<strong>ı</strong>m 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimât Ferman<strong>ı</strong>’nda Osmanl<strong>ı</strong><br />

askerlik sistemindeki önemli sorunlar belirtilmiş, özellikle askerlik süresinin halk<strong>ı</strong>n<br />

durumu dikkate al<strong>ı</strong>narak yeniden belirlenmesi ve asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />

ortadan kald<strong>ı</strong>racak adil bir asker al<strong>ı</strong>m kanunu yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> görevleri Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâs<strong>ı</strong>’na verilmiştir. Şûrâ bundan sonra özellikle Prusya devletinin askeri<br />

yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yak<strong>ı</strong>ndan takip etmiştir. Bünyesinde bulunan Tercüme Odas<strong>ı</strong>,<br />

Prusya’n<strong>ı</strong>n askerlik usul ve nizâmlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tercüme edip görüşülmesi için Şûrâ’ya<br />

sunmuştur 167 .<br />

Tanzimât Fermân<strong>ı</strong>’nda belirtilen ilkeler doğrultusunda müzakerelerde<br />

bulunan Şûrâ’n<strong>ı</strong>n çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> izlemek için Abdulmecid zaman zaman Şûrâ’y<strong>ı</strong><br />

ziyaret etmiştir 168 .<br />

167 Ahmet Rasim, a.g.e., s:200-201, Takvim-i Vekayi Def’a 164 (11 Sefer 1254/06.05.1838)<br />

168 Takvim-i Vekayi Def’a 190 (5 Zi-l-ka’de 1255/10.01.1840) ve Takvim-i Vekayi Def’a 246 (5<br />

Ramazan 1258/15.10.1842)

1843 Düzenlemesi ile Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda askerlik süresinin 5 y<strong>ı</strong>l<br />

muvazzafl<strong>ı</strong>k ve 7 y<strong>ı</strong>l rediflik olmak üzere toplam 12 y<strong>ı</strong>l olarak belirlenmesi ve<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun 5 orduya ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâlar birleştirilmiş,<br />

askerlerin levaz<strong>ı</strong>mât, melbusât vs. ihtiyaçlar<strong>ı</strong> ve askeri işlerin müzakeresi yeniden<br />

düzenlenen Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye verilmiştir. <strong>Dar</strong>-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ordunun belli<br />

bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> için değil tümü için düzenlemeler yapmakla görevlendirilmiştir. Bâb-<strong>ı</strong><br />

Seraskeri maiyetinde olacak olan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, hizmet ve çal<strong>ı</strong>şma alan<strong>ı</strong><br />

genişlediğinden dolay<strong>ı</strong> askeri işler için merkez tayin edilen Üsküdar’daki Muhaf<strong>ı</strong>z<br />

Konağ<strong>ı</strong>’nda toplanmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin riyâsetine, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrây<strong>ı</strong><br />

Hassa Reisi Ferik Süleyman paşa “reisü’l-rüesa” nam<strong>ı</strong>yla getirilmiştir 169 .<br />

1844 senesinde askeri ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> ve imali, mesarifat<br />

nezaretinin denetiminden al<strong>ı</strong>narak, bu işlerin seraskerlik ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ vas<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong>yla<br />

idare edilmesine karar verilmiştir 170 .<br />

1847 senesinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> biraz daha genişletilerek, iki k<strong>ı</strong>sma<br />

ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunlardan biri genel olarak askeri yönetim ve eğitime diğeri askeri<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>na memur edilmiştir 171 .<br />

1850 senesinde Meclis-i Valâ-y<strong>ı</strong> Ahkâm-<strong>ı</strong> Adliye taraf<strong>ı</strong>ndan askerlerin<br />

yemin törenleri ile ilgili bir düzenleme yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Buna göre İstanbul’da bulunan<br />

Hassa ve Nizamiye ordular<strong>ı</strong> komutan ve reisleri Dâr-<strong>ı</strong> Sûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de, Tophane-i<br />

Amire ve Tersane-i Mamure ile taşra ordular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n komutan ve subaylar<strong>ı</strong> kendi<br />

169 Takvim-i Vekayi Def’a 259 (21 Ramazan 1259/15.10.1843); Ahmet Lütfi, a.g.e cilt: 6-7-8 s:1146-<br />

1148, Abdurrahman Şeref, a.g.e. cilt: 2 s:47.<br />

170 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e, cilt: 6-7-8 s:1160.<br />

171 Mahmut Şevket Paşa, a.g.e s:17, Ahmet Rasim, a.g.e. s:265 ve Ahmet Rasim, Osmanl<strong>ı</strong>’da Bat<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<br />

üç Evresi, Günümüz diliyle bas<strong>ı</strong>ma haz<strong>ı</strong>rlayan: Ord.Prof.Dr. H.V.Velidedeoğlu, Evrim yay. İst. 1989<br />

s:229.

meclislerinde yemin edeceklerdi. Ayr<strong>ı</strong>ca askeri kalemlerde çal<strong>ı</strong>şan memur ve reisler<br />

de mensub olduklar<strong>ı</strong> meclislerde yemin edeceklerdi. Meclis-i Valâ taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

haz<strong>ı</strong>rlanan yemin nizâm<strong>ı</strong>nda, askerlerin rüşvet almayacağ<strong>ı</strong>na ve askerlik usullerine<br />

ters hareket etmeyeceğine dair yemin etmeleri istenmiştir 172 .<br />

1861 tarihli Devlet Salnamesi’nde verilen tabloya göre Dâr-<strong>ı</strong> Sûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’de bulunan 15 azâdan 9’u mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na mensûptur. <strong>Askeri</strong> işlerin<br />

görüşüldüğü bir mecliste mülkiye s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>ndan bu kadar kişinin bulunmas<strong>ı</strong> doğru<br />

değildir. Bundan dolay<strong>ı</strong> 1861 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Şûrâ’da haddinden fazla olan aza say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve yerlerine askeri konularda bilgili komutan ve subaylar<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />

yönünde bir ferman ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ferik Hac<strong>ı</strong> R<strong>ı</strong>za paşa, südurdan Tevhid Efendi,<br />

mülkiyeden Rasih Efendi, Mecid Efendi, Mustafa Efendi ve Refik Bey Şûrâ<br />

azal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve yerlerine mirliva rütbesinde dört kişi al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 173 .<br />

1863 senesinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> için ikinci bir nizâmnâme yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve<br />

Şûrâ yeniden düzenlenmiştir. Nizâmnâmenin ikinci maddesinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’nin bir reis, bir müftü ile on bir daimi ve alt<strong>ı</strong> geçici azadan oluştuğu<br />

belirtilmiştir. Yine bu nizamname ile Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> üç daireye ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bunlar Harbiye, Nizâm ve Levaz<strong>ı</strong>m daireleridir. Harbiye Dairesi, askeri harekat ve<br />

manevralar, eğitim, kur’a, Erkan-<strong>ı</strong> Harb-i Umumi taraf<strong>ı</strong>ndan yap<strong>ı</strong>lan talimat, nizam<br />

ve yönetmelikleri kontrol etme; Nizam Dairesi, rütbe yükseltme, atama, emeklilik ve<br />

her türlü özlük işleriyle ordularda görüşülüp hüküm ve cezalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tayini padişah<br />

iradesi veya serasker emrine bağl<strong>ı</strong> olan cezalar<strong>ı</strong> belirlemek ve kanunun tayin ettiği<br />

derecede büyük davalar<strong>ı</strong> görüb hükme bağlamak; Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi, elbise, yiyecek<br />

172 Takvim-i Vekayi Def’a 419 (27 Rebi-ül-evvel 1266/10.02.1850)<br />

173 Takvim-i Vekayi Def’a 619. (5 Rebi-ül-evvel 1278/11.09.1861)

ve içecek gibi her çeşit askeri levaz<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n tedariki ve tanzimi yani gerekli eşyan<strong>ı</strong>n<br />

yürürlükte olan aç<strong>ı</strong>k eksiltme kurallar<strong>ı</strong> ile al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, kontratolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n düzenlemesi ve<br />

ambarlara verilirken bu mallar<strong>ı</strong>n kontratolara ve numunelerine uygun olup<br />

olmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> azadan baz<strong>ı</strong> kişileri görevlendirerek kontrol ettirmek, ordular<strong>ı</strong>n<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devaml<strong>ı</strong> olarak belirleyip işleri ona göre yürütmek ile görevlidir.<br />

Yine bu nizâmnâmede yürürlükte olan kanunlar<strong>ı</strong>n değiştirilmesi, yeni kanun<br />

ve nizamlar<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, binbaş<strong>ı</strong>dan yukar<strong>ı</strong> olan komutan ve subaylar<strong>ı</strong>n tayini, rütbe<br />

düşürülmesi, üç seneden fazla prangabentlik ve idam cezas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />

50.000 ğuruşun üzerindeki mal al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve pazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi konular<strong>ı</strong>n görüşülmesi için<br />

diğer iki daire üyelerinin Harbiye Dairesi’nde toplanmas<strong>ı</strong> ile bir Cemiyet-i Umûmi<br />

teşekkül edeceği belirtilmiştir. Cemiyeti Umûmi haftada bir toplanacakt<strong>ı</strong>. Fakat<br />

Seraskerlik ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ reisi taraf<strong>ı</strong>ndan uygun görüldüğünde olağanüstü olarak da<br />

toplanabilecekti.<br />

1866 senesinde Dâr-<strong>ı</strong> Sûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’deki daireler tekrar birleştirilmiştir 174 .<br />

Yaln<strong>ı</strong>z Levaz<strong>ı</strong>m dairesi bu uygulaman<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda tutulmuştur.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ vesair askeri meclislerin başl<strong>ı</strong>ca görevlerinden biri her ne hususta<br />

olursa olsun askerlerin dilekçe ile istemiş olduklar<strong>ı</strong> şeylerin nizâm ve usulü<br />

dairesinde karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> için çal<strong>ı</strong>şmak olduğu halde askeri düzenleme ve kurallar<strong>ı</strong>n<br />

aksine, olur olmaz istekleri için baz<strong>ı</strong> askerler Rikâb-<strong>ı</strong> Hümayun’a arzuhaller<br />

sunmaktayd<strong>ı</strong>. İşte bu kişiler için 1866 senesinde bir tenbihnâme yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Buna<br />

göre istek sahibi kişilerin usulü gereğince istidalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> bir üst derecedeki subaya<br />

vermeleri ve o subay taraf<strong>ı</strong>ndan askeri hiyerarşi nizam<strong>ı</strong>na göre Seraskerliğe kadar<br />

174 Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., cilt: 11 s:51.

takdim olunmas<strong>ı</strong> ve oradan da ilgili mahallere havale edilerek zabitan ve<br />

memurlar<strong>ı</strong>nca araşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p gereğinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> nizam gereği olduğundan dolay<strong>ı</strong> böyle<br />

bir kaideye riayet etmeyerek Rikab-<strong>ı</strong> Hümayun’a istida sunanlar<strong>ı</strong>n kanun gereği<br />

cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacaklar<strong>ı</strong> belirtilmiştir 175 .<br />

İstanbul’da bulunan tüm komutan ve yüksek rütbeli subaylar<strong>ı</strong>n askeri<br />

hizmetlerinin haricinde elbise-i adiyye giyebilmelerine dair ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lan kararnamenin<br />

ikinci bendinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve tüm diğer askeri meclis ve de komisyonlar<br />

azas<strong>ı</strong>ndan bulunan komutan ve subaylar<strong>ı</strong>n da memuriyetleri mahallinde elbise-i<br />

adiyye giymelerine izin verilmiştir. Fakat bu meclislerin maiyetinde daima hizmet de<br />

bulunan yaveran askeri elbiselerini giyeceklerdir 176 .<br />

1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> sürekli olarak genişlemiş ve<br />

gelişmiştir. Tanzimat döneminin en istikrarl<strong>ı</strong> meclisi olan ve Osmanl<strong>ı</strong> ordusu için<br />

birçok düzenleme yapan bu meclis, II. Abdulhamit devrinde kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve vazifeleri<br />

Erkan-<strong>ı</strong> Harbiye-i Umumiye Dairesi teşkilat<strong>ı</strong> içine al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

İKİNCİ BÖLÜM<br />

DÂR-I ŞÛRÂ-YI ASKERİ’NİN GÖREVLERİ<br />

2.1.Asker İhtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong><br />

17 Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve yerine Asâkiri<br />

Mansure-i Muhammediye Ordusu’nun kurulmas<strong>ı</strong> üzerine mukata’alar<strong>ı</strong>n bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong><br />

<strong>Dar</strong>phane’den ayr<strong>ı</strong>larak gelirleri bu yeni ordunun asker ve subaylar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n maaş,<br />

yiyecek, giyecek bar<strong>ı</strong>nma v.b. ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>na tahsis edildi.<br />

175<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye, Def’a 130 (1 Rebi-ül-evvel 1283/14.07.1866) Bu tenbihname Ceride-i<br />

<strong>Askeri</strong>ye’nin ekinde verilmiştir.<br />

176 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 310 (23 Ramazan 1286/26.12.1869)

Mukata’alardan elde edilecek gelirlerin idaresi de Hazine-i Amire’nin bir şubesi<br />

olarak teşkilatland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan Mukata’at Hazinesi’ne b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>. Bu hazinenin, sorumluluğu<br />

ise Hazine-i Amire başdefterdar<strong>ı</strong>na verildi. Ordunun asker say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n artmas<strong>ı</strong>na paralel<br />

olarak yeni gelir kaynaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n da Mukata’at Hazinesi’ne bağlanmas<strong>ı</strong> ile bu<br />

hazinenin önem kazanmas<strong>ı</strong> ve iki hazinenin tek kişi taraf<strong>ı</strong>ndan yönetilmesinin<br />

güçlüğü dikkate al<strong>ı</strong>narak 6 Şubat 1827 (9 Receb 1242) tarihinde yeni bir<br />

düzenlemeye gidildi. Bu düzenleme ile ordunun mali işlerinin idaresi Hazine-i<br />

Amire’den al<strong>ı</strong>narak yeni kurulan Asâkir-i Mansure Defterdarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’na verildi. Fakat<br />

mevcut gelir kaynaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yönetme ve artan giderlerin karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> için ek gelir<br />

kaynaklar<strong>ı</strong> bulma ile görevli bu defterdarl<strong>ı</strong>k bir hafta sonra lağvedildi. Defterdarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<br />

görevlerini Mukata’at Nezareti üstlendi. “Nezaretin gelir ve giderlerinin her gün<br />

sergi defterlerine kaydedilmesi ve hesaplar<strong>ı</strong>n ayda bir kere, Bab<strong>ı</strong>ali’ye, y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k<br />

bilançosunun da sene sonunda padişaha sunulmas<strong>ı</strong> kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong> 177 ” Ayr<strong>ı</strong>ca<br />

Mukata’at Hazinesi’de defterdarl<strong>ı</strong>ktan ayr<strong>ı</strong>larak müstakil bir hale getirildi.<br />

Aral<strong>ı</strong>k 1829 (Cemazi-el - ûlâ 1245) tarihinde Mukata’at Nezâreti’nin tek<br />

baş<strong>ı</strong>na hem gelir kaynaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve hemde giderlerin yönetimini yürütemeyeceği<br />

gerekçesiyle Nezaret, Mukata’at ve Masârifât Nezaretleri olmak üzere ikiye ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>.<br />

Bu yeni düzenlemeyle gelirlerin toplanmas<strong>ı</strong> ve idaresi Mukata’at Nezareti’ne<br />

giderlerin idaresi de Masârifât Nezareti’ne verildi. Masârifât Nezareti, Mukata’at<br />

Hazinesi’nce toplanan gelirle askerlerin elbise, yiyecek ve maaş ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

karş<strong>ı</strong>layacakt<strong>ı</strong>. Masârifât Nezareti’nin kurulmas<strong>ı</strong>yla askeri masraflar<strong>ı</strong>n tek elde<br />

toplanmas<strong>ı</strong> üzerine Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ve Asâkir-i Hassa nezaretleri<br />

177 Dr. Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, Tanzimat Dönemi Osmanl<strong>ı</strong> Merkez Teşkilat<strong>ı</strong>’nda Reform (1836-1856), Eren<br />

Yay. İstanbul 1993, s: 93

lağvedildi. Nezaret, Mansure, Hassa, Tophane, Cebehane ve Mehterhane<br />

teşkilatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n giderlerinden sorumlu oldu.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nin bütün askeri umûr ve muamelât<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> idare etmek üzere<br />

1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirlemek ve bu<br />

konuda yeni düzenlemeler yapmak amac<strong>ı</strong>yla müzakerelerde bulunmuş ve önemli<br />

kararlar alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> kararlar, merkezi örgütçe onaylan<strong>ı</strong>p kanunlaşt<strong>ı</strong>ktan<br />

sonra askeri ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temini konusunda görevli bu nezaretçe uygulamaya<br />

konulmuştur.<br />

Masârifât Nezareti, 25 Mart 1839 (9 Muharrem 1255) tarihinde tamamen<br />

lağvedilmiştir. Nezaretin yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> işlerin birkaç k<strong>ı</strong>sma ayr<strong>ı</strong>larak idare edilmesi<br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ordunun levaz<strong>ı</strong>mât işleri, Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri bünyesindeki ta’yinât<br />

müdürüne havale edilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca dikimhane ve elbise ambarlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Serasker, ecza<br />

ve ilaç işlerinin de Seretibba taraf<strong>ı</strong>ndan idare edilmesi, ancak harcamalar<strong>ı</strong>n muhasebe<br />

ve kontrol yetkisinin müsteşarda olmas<strong>ı</strong> karara bağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu düzenlemeden k<strong>ı</strong>sa<br />

bir süre sonra mali işlerin tek elde toplanmas<strong>ı</strong> karar<strong>ı</strong> gereğince zahire, erzak, elbise<br />

ve dikimhane ambarlar<strong>ı</strong> ve bunlara dair işler Umûr-<strong>ı</strong> Maliye Nezareti’nin yönetimi<br />

alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak Maliye Nezareti’nin işlerinin yoğunluğu, askerlerin elbise,<br />

ta’yinât vs. giderlerinin çokluğu ve asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n zaman<strong>ı</strong>nda tedariki<br />

konusunun önemi göz önüne al<strong>ı</strong>narak Masârifât Nezareti 8-9 Mart 1841 (14<br />

Muharrem 1257) tarihinde tekrar kurulmuştur. Bu nezaretin tekrar<br />

teşkilatland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na yönelik düzenlemelerden bir sonuç al<strong>ı</strong>namay<strong>ı</strong>nca Meclis-i<br />

Vâlâ’n<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir mazbata doğrultusunda al<strong>ı</strong>nan bir kararla nezaret yeniden<br />

yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>larak müstakil hale getirilmiştir. Nezaretin giderlerine tahsis edilen ayl<strong>ı</strong>k<br />

25.000 kuruş Maliye Hazinesi’nden ayr<strong>ı</strong>larak Masârifât Hazinesi kurulmuştur. Yine

ayn<strong>ı</strong> kararla giyim, kuşam, yiyecek vs. ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n ülke içinden sağlanmas<strong>ı</strong>na özen<br />

gösterilmesi istenmiştir 178<br />

(Mart 1842/Safer 1258). Nezaretin giderlerine tahsis<br />

edilen ödeneği idare etmekle görevli Masârifât Hazinesi, bir süre sonra yerini kara<br />

ordular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bütün masraflar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yürütmek üzere kurulan Nizamiye Hazinesi’ne<br />

b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Masârifât Nezareti’nin müstakiliyeti uzun sürmemiş ve nezaret 1844<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda lağvedilmiştir. Nezaretin gördüğü işler Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’nin denetim ve emrine verilmiştir 179 . Ancak bu uygulama Seraskerliğin asli<br />

görevlerini yerine getirememesine neden olmuştur. Bunun üzerine 1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Serasker maiyetinde ve Maliye Nezareti denetiminde olacak bir Masârifât Naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />

atanmas<strong>ı</strong> gerekli görülmüş, eski Masârifât Naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> Hac<strong>ı</strong> Edhem Bey, asker<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temini konusundaki bilgi ve tecrübesi nedeniyle bu göreve getirilmiştir.<br />

Yine eskiden olduğu gibi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askerlerin yiyecek, giyecek vesair<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong> için sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nacak mallar<strong>ı</strong>n çeşitlerini ve fiyatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek, üretim<br />

numunelerini kontrol edecekti. Ayr<strong>ı</strong>ca memuriyeti gereği, Masârifât Naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin as<strong>ı</strong>l azas<strong>ı</strong> olacakt<strong>ı</strong> 180 .<br />

1847 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> bir derece daha genişletilerek iki k<strong>ı</strong>sma<br />

ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve bu k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mlardan biri genel idare ve askeri terbiyeye diğeri levaz<strong>ı</strong>mât-<strong>ı</strong><br />

askeriye tedarikine memur edilmiştir 181 .<br />

Asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temini için çal<strong>ı</strong>şan Masârifât Nezareti, 1861 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

uygulamaya konulan tasarruf tedbirleri gereğince, Serasker Müsteşarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’na ilhak<br />

178 Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, a.g.e. s: 124-125, Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e. s: 78<br />

179 Ahmet Lütfi, a.g.e. cilt: 6-7-8, s: 1160<br />

180 Takvim-i Vekayi Def’a 298 (25 Safer 1262/22.02.1846)<br />

181 Mahmut Şevket Paşa, a.g.e. s: 17

edilmiştir 182 . Yani bu tarihten sonra Masârifât Naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n gördüğü işleri, müsteşar<br />

yapmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, 1863 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yeniden düzenlenmiş Şûrâ, Harbiye,<br />

Nizam ve Levaz<strong>ı</strong>m dairelerine ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Nizamiye askeri için gerekli olan yiyecek,<br />

giyecek ve sair ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n geçerli ihale kurallar<strong>ı</strong> ile al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, bu mal al<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

mukavelelerinin düzenlenmesi, mallar<strong>ı</strong>n ambarlara teslimi esnas<strong>ı</strong>nda numuneleriyle<br />

ayn<strong>ı</strong> nitelikte olup olmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kontrol edilmesi ve ordular<strong>ı</strong>n ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

belirlenerek işlerin ona uygun olarak yürütülmesi Levaz<strong>ı</strong>m Dairesi’nin görevleri<br />

olarak belirlenmiştir. Bunun yan<strong>ı</strong>nda 50.000 kuruşun üzerindeki mal al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve<br />

pazarl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Nizâm ve Levâz<strong>ı</strong>m dairelerinin a’zâlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Harbiye Dairesi’nde Şûrâ<br />

reisinin başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda toplanmas<strong>ı</strong> ile oluşturulacak Cemiyet-i Umûmi’de<br />

görüşülmesi, görüşmeler sonucunda al<strong>ı</strong>nan karar<strong>ı</strong> içeren mazbatalar<strong>ı</strong>n toplant<strong>ı</strong>da<br />

bulunan kişiler taraf<strong>ı</strong>ndan mühürlenmesi ve ard<strong>ı</strong>ndan mühürlenmesi için Masârifât<br />

Nezareti’ni de içeren Seraskerlik Müsteşarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> makam<strong>ı</strong>na sunulmas<strong>ı</strong> kural olarak<br />

belirlenmiştir 183 .<br />

1863 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan sonra Levâz<strong>ı</strong>m Dairesi ve müsteşarl<strong>ı</strong>k, asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> konusunda birlikte çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

İncelediğimiz 1837-1875 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndaki dönemde asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong><br />

konusunda farkl<strong>ı</strong> kuruluşlar faaliyet göstermiştir. Bu kuruluşlardan biri olan Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin görevleri Masârifât Nezareti ve Serasker Müsteşarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

görevlerinden farkl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong> konusunda yeni<br />

düzenlemeler yapmak, denetimindeki fabrikalar için mal al<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve pazarl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

182 Takvim-, Vekayi Def’a 617 (27 Muharrem 1278/05.08.1861) Ahmet Lütfi, a.g.e. cilt: 10 s: 25<br />

183 Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin 1863 Nizamnamesi, Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>

yürütmek, askerlerin erzak ve ta’yinât<strong>ı</strong> için al<strong>ı</strong>nan mallar<strong>ı</strong> ambarlara aktar<strong>ı</strong>rken<br />

mallar<strong>ı</strong>n istenilen kalitede olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kontrol etmek, ambarlarda koruma alt<strong>ı</strong>na<br />

al<strong>ı</strong>nan mallar<strong>ı</strong> ihtiyaçlar<strong>ı</strong>na göre ordulara dağ<strong>ı</strong>tmak ile görevli iken al<strong>ı</strong>nan mallar<strong>ı</strong>n<br />

bedellerinin ödenmesi, Masârifât Nezareti ve daha sonra Serasker Müsteşarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

sorumluluğuna verilmişti.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askerlerin ta’yinâtlar<strong>ı</strong> ile ilgili ilk düzenlemeyi 1837<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 29 Kas<strong>ı</strong>m 1837 (Gurre-i Ramazan 1253)’de Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>,<br />

askerlere verilmekte olan ta’yinât uygulamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>larak, askerlere ta’yinât<br />

bedelinin nakit olarak verilmesine karar verdi. Bu karara göre, ekmek haricinde olan<br />

ta’yinât için askerlere günlük 1,5 kuruş ödenecekti. Günlük ekmek ta’yinât<strong>ı</strong> da 200<br />

dirhemden 300 dirheme ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>. Askerlere ta’yinât bedeli ödenmesi on günde bir<br />

yap<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>. Her ne kadar Şûrâ’da neferlerin alacaklar<strong>ı</strong> ta’yinât bedellerini<br />

beslenmeleri d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kullanabilecekleri ve bu yüzden yeterli g<strong>ı</strong>da alamayacaklar<strong>ı</strong>,<br />

k<strong>ı</strong>şlalarda dükkanlar<strong>ı</strong>n olmay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ve kendi kendilerine yemek pişirmenin güçlüğü<br />

hususlar<strong>ı</strong> gündeme getirilmişse de yap<strong>ı</strong>lacak düzenlemenin çok daha ekonomik<br />

olmas<strong>ı</strong> nedeniyle 25 May<strong>ı</strong>s 1838 (Gurre-i Ramazan 1254)’de uygulamaya<br />

başlanmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir 184 .<br />

Daha ekonomik olduğu için uygulamaya konulan bu yeni düzenlemeyle<br />

birlikte baz<strong>ı</strong> kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k ve aksakl<strong>ı</strong>klar ortaya ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nca Seraskerliğin talebi üzerine eski<br />

uygulamaya dönülmüştür. Bununla birlikte ambarlardan al<strong>ı</strong>nan erzak<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>şlalara<br />

götürme sorumluluğu vekilharçlardan al<strong>ı</strong>narak ordu zabitlerine verilmiştir. Erzak<br />

bundan sonra alay mutfaklar<strong>ı</strong> yerine tabur mutfaklar<strong>ı</strong>na dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lacak ve askerlerin<br />

yemeği burada pişirilecekti. Yemeğin pişirilmesi ve askerlere dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> işinden<br />

184 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e. s: 149

tabur zabitleri sorumlu olacakt<strong>ı</strong>. Daha sonra 300 dirheme ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lan ekmek ta’yinât<strong>ı</strong><br />

ayn<strong>ı</strong> şekilde dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmaya devam edecekti. Et ta’yinât<strong>ı</strong> ise 40 dirhemden 80 dirheme<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong> 185 .<br />

1863 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda askerlerin ekmek ta’yinât<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n iltizam usulü ile idare edilmesine<br />

son verilerek, ekmeğin Ekim 1863’ten itibaren Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Levâz<strong>ı</strong>m<br />

Dairesi vas<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong> ve Miralay Aziz Bey’in denetimindeki bir komisyonun<br />

görevlendirdiği kişiler taraf<strong>ı</strong>ndan pişirilip dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ise et ta’yinât<strong>ı</strong><br />

için iltizam usulünün devam<strong>ı</strong> uygun görülmüştür 186 . Ancak ekmek ve et ta’yinât<strong>ı</strong><br />

konusundaki sorunlar devam etmiştir.<br />

II. Mahmut döneminde asker elbiselerinin yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan getirtilmesi yerine<br />

devlet taraf<strong>ı</strong>ndan kurulacak fabrikalarda üretilmesine yönelik bir sanayileşme<br />

politikas<strong>ı</strong> izlenmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu amaçla 1835 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İzmit ve İslimiye’de Çuha<br />

fabrikalar<strong>ı</strong>, İstanbul’da Feshane kurulmuştur. Feshane, 1841 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan sonra çuha imal<br />

etmeye de başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1840’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda askeri elbiseler için Bal<strong>ı</strong>kesir’de bir<br />

aba fabrikas<strong>ı</strong> kurulmuş ve üretilen abalar<strong>ı</strong>n numuneleri her sene Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>ye’ye sunulmuştur. Hatta 1843’te gönderilen numuneler beğenilmemiş ve<br />

Bal<strong>ı</strong>kesir Kaymakam<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n bu işte ihmali görülerek görevinden azledilmiştir 187 .<br />

1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yap<strong>ı</strong>lan düzenlemede askerlerin elbise ve ayakkab<strong>ı</strong> ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

memleket dahilinden sağlanmas<strong>ı</strong>na özen gösterilmesi istenmiştir. Eğer bunlar<strong>ı</strong>n<br />

yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> zorunluluğu ortaya ç<strong>ı</strong>karsa bu mallar<strong>ı</strong> yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan ithal<br />

edecek tüccar<strong>ı</strong>n Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye gelip mühürlü kağ<strong>ı</strong>tlar ile ne kadar fiyata<br />

185 Ahmet Yaram<strong>ı</strong>ş, a.g.e. s: 149 ve Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 23492<br />

186 Takvim-i Vekayi, Def’a 718 (5 Cemazi-el-evvel 1280/19.10.1863) Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 32 (24<br />

Rebi-ül-evvel 1281/27.08.1864)<br />

187 Cahide Bolat, Redif <strong>Askeri</strong> Teşkilat<strong>ı</strong> (1834-1876) Yay<strong>ı</strong>nlanmam<strong>ı</strong>ş doktora tezi. Ankara Ünv.<br />

Sosyal Bilimler Ens. Ank. 2000 s:60

getireceklerini bildirmeleri, sonra bu mühürlü kağ<strong>ı</strong>tlar<strong>ı</strong>n herkesin huzurunda aç<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

ve devlet için en uygun fiyat<strong>ı</strong> veren tüccar ile anlaş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> uygun görülmüştür. Bu<br />

usulün yürürlüğe girmesiyle devlet büyük zararlardan kurtulmuş ve ihtiyaç duyduğu<br />

maddeleri daha ucuza almaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadarki süreçte asker elbiselerinin karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> konusunda<br />

görevli kuruluşlar<strong>ı</strong>n verimli çal<strong>ı</strong>şamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir. Bütün askerlere Kas<strong>ı</strong>m<br />

ay<strong>ı</strong>nda verilmesi gereken k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k elbiseler İstanbul’daki askerlere zaman<strong>ı</strong>nda<br />

dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rken, taşradaki askerlere bir veya birkaç ay sonra dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmaktayd<strong>ı</strong>. Hatta baz<strong>ı</strong><br />

yerlerdeki askerlere hiç dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lamamaktayd<strong>ı</strong>. Askerler, k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>rt<strong>ı</strong>k elbiseleri ile perişan<br />

bir şekilde geçirmekteydi. Taşrada k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n sert geçmesi nedeniyle buradaki askerlerin<br />

elbiselerinin iyi kalite kumaştan haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>na ve zaman<strong>ı</strong>nda dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na özen<br />

gösterilmesi gerekmekteydi. Bunun için 1844 senesi k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k elbiseleri devletçe imal<br />

edilmiş ve bunlar<strong>ı</strong>n erkenden yağmurlar başlay<strong>ı</strong>p yollar çamur olmadan taşraya<br />

gönderilmesi istenmiştir. Bununla birlikte bu elbiseler devlet taraf<strong>ı</strong>ndan imal edilen<br />

ilk elbiseler olduğu için padişah bunlar<strong>ı</strong>n kontrol edilmesini emretmiştir. Baz<strong>ı</strong> devlet<br />

ileri gelenleri ve Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> üyeleri bu işle görevlendirilmişlerdi. 5 Ağustos<br />

1844 (20 Receb 1260) tarihinde sadrazam haricindeki vekiller, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

üyeleri, Meclis-i Vâlâ üye ve memurlar<strong>ı</strong> Elbise Ambar<strong>ı</strong>’na gelerek elbise ve diğer<br />

mamülleri incelemiş ve yeni fiyatlar ile eski fiyatlar aras<strong>ı</strong>ndaki fark<strong>ı</strong> kontrol<br />

etmişlerdir. Devletçe üretilen bu mallar<strong>ı</strong>n maliyetinin çok az olduğu görülmüştür 188 .<br />

1835 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan İzmit Çuha Fabrikas<strong>ı</strong> 1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yenilenmiştir. Ayn<strong>ı</strong><br />

y<strong>ı</strong>l Sultan Abdülmecid, Anadolu gezisi esnas<strong>ı</strong>nda İzmit’e de uğram<strong>ı</strong>ş ve buradaki<br />

Çuha Fabrikas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da ziyaret etmiştir. Fabrikan<strong>ı</strong>n üretmiş olduğu ürünleri çok beğenen<br />

188 Takvim-i Vekayi Def’a 274 (11 Şaban 1260/ 25.08.1844)

Abdülmecid, fabrikan<strong>ı</strong>n idaresini de çok düzenli bulmuştur. K<strong>ı</strong>sa bir süre sonra<br />

fabrikan<strong>ı</strong>n üretmiş olduğu çuhan<strong>ı</strong>n numuneleri muayene için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye<br />

gönderilmiştir. Şûrâ, fabrikan<strong>ı</strong>n üretmiş olduğu bu ilk çuhalar<strong>ı</strong>n İngiliz çuhas<strong>ı</strong>ndan<br />

daha kaliteli olduğuna, 1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan itibaren asker elbiselerinin bu çuhadan<br />

yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na karar vermiştir. Bunun için “yüzbin zir’a” çuha imali gerekli<br />

görülmüştür 189 .<br />

Daha önceleri gerek İstanbul’daki ve gerekse taşradaki askerlerin yazl<strong>ı</strong>k ve<br />

k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k elbiseleri zaman<strong>ı</strong>nda tedarik edilip gönderilmediğinden dolay<strong>ı</strong> bir tak<strong>ı</strong>m<br />

huzursuzluklar ortaya ç<strong>ı</strong>kmakta iken, Asâkir-i Nizamiye’nin darl<strong>ı</strong>k ve huzursuzluğa<br />

düşmemesi için bu konuda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> görevlendirildiğinden beri tasarruf<br />

sağlanm<strong>ı</strong>ş, askerlerin elbise ve levaz<strong>ı</strong>m ihtiyac<strong>ı</strong> her sene zaman<strong>ı</strong>ndan bir iki ay önce<br />

haz<strong>ı</strong>rlan<strong>ı</strong>p mahallerine gönderilmiştir. Ayn<strong>ı</strong> şekilde 1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> Kas<strong>ı</strong>m ay<strong>ı</strong>nda askere<br />

verilecek k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k elbise ve levaz<strong>ı</strong>mât düzenlenmiş, ambarlarda koruma alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş,<br />

geçen sene olduğu gibi kontrol edilmiştir. Abdulmecid’in Sarachane, Elbisehane-i<br />

Amire ve Cebehane’yi ziyareti esnas<strong>ı</strong>nda buralardaki elbise ve eşyalar kontrol<br />

edilmiş ve hepsi gayet mükemmel bulunmuştur. Padişah<strong>ı</strong>n yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>k bu<br />

ziyaretler O’nun asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>na ne kadar önem verdiğini<br />

göstermektedir 190 .<br />

10 Ağustos 1858 tarihinde haz<strong>ı</strong>rlanan Ceza Kanunnâme-i Hümâyûnu’na 17<br />

Aral<strong>ı</strong>k 1860 (3 Cemazi-el-ahir 1277) tarihinde yap<strong>ı</strong>lan ekin 91. ve 93. maddelerinde<br />

de askeri mal al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ile ilgili hükümler bulunmaktad<strong>ı</strong>r. 91. maddede, asker ihtiyaçlar<strong>ı</strong><br />

için sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nan mallarda, bu mallar<strong>ı</strong>n sat<strong>ı</strong>n almaya memur ve müteahhit olan<br />

189 Musa Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, a.g.e. s: 352; Takvim-i Vekayi Def’a 284 (Selh-i Rebi-ül-evvel 1261/11.03.1845)<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 286 (23 Rebi-ül-ahir 1261/01.05.1845)<br />

190 Takvim-i Vekayi Def’a 292 (7 Şevval 1261/09.10.1845)

kişilerin neden olduğu herhangi bir eksiklik ve kusur tespit edilirse, mal<strong>ı</strong>n bedelinin<br />

bu kişilerden geri al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong>, devletin uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> zarar<strong>ı</strong>n ödettirileceği ve zarar<strong>ı</strong>n dörtte<br />

biri oran<strong>ı</strong>nda da nakdi ceza tahsil edileceği, 93. madde de ise askeri levaz<strong>ı</strong>mât için<br />

imal ettirilen veya sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nan mallar<strong>ı</strong>n tesliminde nedensiz bir gecikme olursa veya<br />

bu mallar<strong>ı</strong>n cins, nitelik ve say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda bir eksiklik, kusur tespit edilirse ilgili kişilerden<br />

gerekli tazminat<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra tazminât<strong>ı</strong>n dörtte biri kadar da nakdi ceza al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong><br />

belirtilmiştir 191 .<br />

İncelediğimiz dönemde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, gerek doğrudan asker<br />

ihtiyaçlar<strong>ı</strong> için ve gerekse bünyesinde bulunan fabrikalar için mal al<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>nda<br />

bulunmuştur. Ordular, Şûrâ’ya hangi mala ne miktarda ihtiyaç duyduklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

bildirdikten sonra şûrâ bu mal için bir ilan verirdi. Bu ilanda ihtiyaç duyulan mal<strong>ı</strong><br />

karş<strong>ı</strong>lamaya talip olan kişilerin belirlenen güne kadar Şûrâ’ya gelmeleri<br />

istenmekteydi 192 . Bu işe talip olan kişiler ihale usulü gereği fiyat tekliflerini mühürlü<br />

bir zarfla Şûrâ’ya sunarlard<strong>ı</strong>. Daha sonra bu zarflar herkesin gözü önünde aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r ve bu<br />

mal<strong>ı</strong> en düşük fiyata sağlamay<strong>ı</strong> taahhüt eden kişi ile mukavele yap<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Tüccar<br />

mukavelede belirtilen k<strong>ı</strong>staslara uymak zorundayd<strong>ı</strong>. Eğer mallar<strong>ı</strong>n tesliminde yap<strong>ı</strong>lan<br />

kontrollerde bir kusur, eksiklik olursa ya da mallar zaman<strong>ı</strong>nda teslim edilemezse<br />

tüccardan devletin uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> zarar için tazminat ve nakdi ceza al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>,<br />

münakkasa denilen bu usulle bez, kanaviçe, keten, çuha, maden kömürü, deri, çorap,<br />

rugan, palamut, keçi k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>, çivit, şap, şarap tortusu, çad<strong>ı</strong>r kolan<strong>ı</strong>, kuru üzüm,<br />

zeytinyağ<strong>ı</strong>, pirinç, fasulye, yağ, odun, sebze, et, yapağ<strong>ı</strong>, iplik, sabun, ağaç, balmumu,<br />

soğan, buğday, kökboya, kişkiş gibi şeyleri uygun fiyatlarla sat<strong>ı</strong>n alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Sat<strong>ı</strong>n<br />

191 Düstûr, cilt: 1, Matba’a Amire 1289<br />

192 Şûrâ taraf<strong>ı</strong>ndan verilen bu ilanlar 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmaya başlanan Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’nin hemen<br />

her say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda yer almaktad<strong>ı</strong>r.

al<strong>ı</strong>nan bu mallar şûrâ denetimindeki elbise, erzak, odun ve müteferrika anbarlar<strong>ı</strong>na,<br />

Sarachane, Debboy İdaresi ve Debbağhane’ye teslim edilirken Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

görevlendirdiği a’zalar bu mallar<strong>ı</strong>n kalitesini, mukavelede belirtilen şartlara uygun<br />

olup olmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kontrol ederlerdi.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, zaman zaman topluca al<strong>ı</strong>nan buğdaylar<strong>ı</strong>n öğütülmesi<br />

işini de münakkasa usülüyle çözümlemiştir 193 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nin bütün askeri umûr ve muamelât<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> idare etmek üzere<br />

kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askerlere verilecek silahlar konusunda da çal<strong>ı</strong>şmalarda<br />

bulunmuştur. 1872 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda da silah al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ile ilgili işleri yürütmek üzere Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> Topçu Dairesi kurulmuştur. 1872 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu için 200.000 Henri<br />

Martini tüfeği al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na karar verildikten sonra Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye gazetesinde bir<br />

ilan yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. İlanda, bu silahlar<strong>ı</strong> Amerika’dan ithal etmeye talip olanlar<strong>ı</strong>n 14-<br />

19 Haziran tarihleri aras<strong>ı</strong>nda Topçu Dairesi’ne başvurmalar<strong>ı</strong> istenmiştir 194 . Daha<br />

sonra, bu ihalede devlet için en uygun fiyat<strong>ı</strong> veren Azaryan Kumpanyas<strong>ı</strong> ile<br />

mukavele yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Buna göre devlet her Henri Martini tüfeği için üç İngiliz<br />

liras<strong>ı</strong>yla bir şilin ödeyecekti. Ayr<strong>ı</strong>ca silahlar<strong>ı</strong> zaman<strong>ı</strong>nda getirmeyi taahhüt eden<br />

Azaryan’dan 200.000 kuruş depozito al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 195 . 1873 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Amerika’ya sipariş<br />

olunan tüfeklerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 500.000’e ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nca bu silahlar için Maçka’da bir depo inşa<br />

edilmesine yönelik çal<strong>ı</strong>şmalar başlat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 196 . Özellikle Hüseyin Paşa’n<strong>ı</strong>n<br />

seraskerliği döneminde bu tür silah al<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> devam etmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca Hüseyin Avni<br />

Paşa, Alman Krupp fabrikas<strong>ı</strong>ndan da devrine göre son derece modern olan seri at<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong><br />

toplardan 500 adet getirtmiştir.<br />

193 Ceride-, <strong>Askeri</strong>ye Def’a 520 (15 Cemazi-el-ahir 1289/19.08.1872)<br />

194 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 505 (21 Rebi-ül-ahir 1289/27.06.1872)<br />

195 Ahmet Lütfi, a.g.e. cilt: 14 s: 27-28<br />

196 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 593 (15 Rebi-ül-evvel 1290/13.05.1873)

2.2.Sağl<strong>ı</strong>k<br />

Yenilenen Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda askerlerin sağl<strong>ı</strong>k koşullar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

iyileştirilmesi için yap<strong>ı</strong>lan düzenleme ve çal<strong>ı</strong>şmalarda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin de<br />

önemli katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> olmuştur. Özellikle, askerlerin erzak ve ta’yinât<strong>ı</strong> için al<strong>ı</strong>nan mallar<strong>ı</strong><br />

ambarlara aktar<strong>ı</strong>rken, mallar<strong>ı</strong>n istenilen kalitede olup olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kontrol edilmesi,<br />

askerlerin ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> göz önünde bulundurarak ta’yinâtlar<strong>ı</strong>n miktar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve ne<br />

şekilde verileceğinin belirlenmesi, bunun yan<strong>ı</strong>nda İstanbul ve taşradaki k<strong>ı</strong>şlalar<strong>ı</strong>n<br />

temiz ve düzenli tutulmas<strong>ı</strong> ve askerlerin yazl<strong>ı</strong>k ve k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k elbise ve ayakkab<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

zaman<strong>ı</strong>nda haz<strong>ı</strong>rlat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin görevlerindendi. Daha<br />

önceleri Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’ndaki askerlerin yiyecek, giyecek ve içecekleri zaman<strong>ı</strong>nda<br />

sağlan<strong>ı</strong>p gönderilemediğinden bir tak<strong>ı</strong>m problemler ortaya ç<strong>ı</strong>kmakta iken bu konuda<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> görevlendirildikten sonra tasarruf sağlanm<strong>ı</strong>ş ve askerlerin tüm<br />

levaz<strong>ı</strong>m ihtiyaçlar<strong>ı</strong> her sene zaman<strong>ı</strong>ndan bir iki ay önce haz<strong>ı</strong>rlan<strong>ı</strong>p mahallerine<br />

gönderilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca Şûrâ, askerlerin yakacak ve temizlik maddelerinin zaman<strong>ı</strong>nda<br />

tedarik edilmesine de özen göstermiştir. K<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n sert geçtiği bölgelerdeki askerlerin<br />

soğuktan korunmas<strong>ı</strong> içinde çal<strong>ı</strong>şmalarda bulunmuştur. 1848 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Sultan<br />

Abdülmecid, askerlerin vücutlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> daha iyi koruyabilmesi için askerlere birer yorgan<br />

verilmesini irade buyurmuş, yorganlar<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l imal edileceği ve askerlere nas<strong>ı</strong>l<br />

dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Meclis-i Vâlâ-y<strong>ı</strong> Ahkâm-<strong>ı</strong> Adliye’de<br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan numuneler padişaha sunulmuş, padişah onay<strong>ı</strong>ndan sonra<br />

da yorganlar<strong>ı</strong>n yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 197 .<br />

Askerlerin ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yak<strong>ı</strong>ndan takip eden ve eksikler, s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar hakk<strong>ı</strong>nda<br />

merkezi örgüte teklifler sunan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askerler için k<strong>ı</strong>şla yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

197 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 36791; Takvim-i Vekayi Def’a 364 (13 Safer 1264/20.01.1848)

konusunda da çal<strong>ı</strong>şmalarda bulunmuştur. 1846 senesinde Beyrut ve civar<strong>ı</strong>nda<br />

bulunan askerlerin hal, keyfiyet, derece-i refah ve istirahatlar<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’de yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler sonucunda buradaki askerlerin düşmüş olduklar<strong>ı</strong><br />

maddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>dan kurtulmas<strong>ı</strong> için gereken paran<strong>ı</strong>n gönderilmesine ve Beyrut’ta bir<br />

k<strong>ı</strong>şla inşa edilmesine yönelik al<strong>ı</strong>nan karar reisü’l-rüesa Emin Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan Meclis-i<br />

Vâlâ’ya sunulmuştur. Meclis-i Vâlâ taraf<strong>ı</strong>ndan da uygun bulunan bu teklif padişah<br />

onay<strong>ı</strong>na sunulmuş ve padişah onay<strong>ı</strong>ndan sonra da bu konu ile ilgili çal<strong>ı</strong>şmalar<br />

başlat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 198 .<br />

1866 senesinde askerlerin sağl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n korunmas<strong>ı</strong> ve istirahatlerinin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong>na yönelik tedbirlerin al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>p uygulanmas<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>ndaki Serasker emri<br />

gereğince baz<strong>ı</strong> ümerâ-y<strong>ı</strong> askeriye ve tabip reislerinden oluşan bir komisyon<br />

oluşturulmuştur. Komisyonda mevsimine göre askerlerin kald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>şlalar<strong>ı</strong>n<br />

temizliğinin nas<strong>ı</strong>l sağlanacağ<strong>ı</strong>, yiyecek ve içeceklerin ne şekilde al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong>, askerlerin<br />

sağl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> korumalar<strong>ı</strong>na nas<strong>ı</strong>l özen gösterileceği konular<strong>ı</strong> görüşülmüş ve baz<strong>ı</strong><br />

tedbirlerin uygulanmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Al<strong>ı</strong>nan bu tedbirleri içeren mazbata daha<br />

sonra Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de okunmuştur. Şûrâ bu tedbirleri uygun bulmuş ve icras<strong>ı</strong><br />

için Seraskerliğe göndermiştir 199 .<br />

May<strong>ı</strong>s 1870 (Safer 1287) tarihinde yay<strong>ı</strong>nlanan İdare-i T<strong>ı</strong>bb<strong>ı</strong>ye-i <strong>Askeri</strong>ye<br />

Nizamnamesi 200 ’nin ikinci bâb<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n birinci fasl<strong>ı</strong>nda askerlerin sağl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n korunmas<strong>ı</strong><br />

için “Umûr-<strong>ı</strong> S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye-i <strong>Askeri</strong>ye Meclisi” teşkil olunacağ<strong>ı</strong> belirtilmiştir. Bu meclisin<br />

reis ve a’zâs<strong>ı</strong> etibba-y<strong>ı</strong> askeriye müfettişlerinden ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f-<strong>ı</strong> evvel eczac<strong>ı</strong><br />

müfettişlerinden atanacakt<strong>ı</strong>. Umûr-<strong>ı</strong> S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye-i <strong>Askeri</strong>ye Meclisi, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

198 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 36801<br />

199 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 135 (7 Rebi-ül-ahir 1283/18.08.1866)<br />

200 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, s:134-140 BMM Kütüphanesi

dairelerinden biri olacak ve Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri’de toplanacakt<strong>ı</strong>. Bu meclis, 1871 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye<br />

Dairesi, bir reis vekili, iki mirliva ve dört miralay rütbesine haiz a’za ve bir katipten<br />

oluşuyordu. A’zâlar<strong>ı</strong>n üçü gayr-i müslimdi 201 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na al<strong>ı</strong>nacak askerlerin sağl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong>na çok dikkat<br />

ediliyordu. Ancak sağl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> yerinde olmayan baz<strong>ı</strong> insanlar rüşvet ve iltimas gibi<br />

yollarla asker olabiliyorlard<strong>ı</strong>. Eğer bu kişilerin askerliğe kabul olmadan önce bu<br />

hastal<strong>ı</strong>klara yakaland<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> tespit edilirse derhal askerlikten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>yordu 202 . Ancak<br />

askerlik sürecinde de askerler baz<strong>ı</strong> hastal<strong>ı</strong>klara yakalanabiliyordu. Gerek bu hasta<br />

askerlerin ve gerekse muharebelerde yaralanan askerlerin tedavisi için gerekli<br />

görülen merkezlerde askeri hastaneler yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şüphesiz Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de<br />

bu konuda etkin rol oynam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Örneğin Manisa <strong>Askeri</strong> Hastanesi, hastalar<strong>ı</strong>n<br />

rahatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> temine kâfi gelmediğinden dolay<strong>ı</strong> 1848 ilkbahar<strong>ı</strong>nda askerlerin amele<br />

olarak çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmamas<strong>ı</strong> suretiyle yeni bir hasta koğuşu inşa edilmesine<br />

başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 203 . Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askeri hastanelerde tedavi gören hastalara nas<strong>ı</strong>l<br />

yemek verileceği konusunda kendisine sunulan raporu görüşmüş ve uygun<br />

bulmuştur. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu konuda haz<strong>ı</strong>rlam<strong>ı</strong>ş olduğu mazbata ve cetvel Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri<br />

arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla Bâb<strong>ı</strong>ali’ye sunulmuş, ard<strong>ı</strong>ndan bu usûlün yürürlüğe konmas<strong>ı</strong>na yönelik<br />

padişah iradesi ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu düzenlemeye göre hasta askerlere verilmekte olan<br />

yemekler bundan sonra beş dereceye ayr<strong>ı</strong>lacak, her bir derece için belirlenen<br />

yemekler ikişer nöbette yedirilecek, her derece için verilecek yemekten başka<br />

201 1871 Tarihli Devlet Sâlnâmesi s:47<br />

202 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 18926<br />

203 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 4541

“Müteferrika” nam<strong>ı</strong>yla verilmesi laz<strong>ı</strong>m gelen şeyler her dereceye göre belirlenecek<br />

ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong> 204 .<br />

<strong>Askeri</strong> hastanelerde sadece askerler değil halkta tedavi edilmiştir. 1871 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

başlar<strong>ı</strong>nda Haydar Paşa Hastanesi, İdare-i T<strong>ı</strong>bbiye-i <strong>Askeri</strong>ye Nizâmnâmesi<br />

hükümleri gereğince Haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>k Okulu olarak kabul edilmiş bunun üzerine ç<strong>ı</strong>kan irade<br />

gereğince burada görev yapacak öğretmenler tayin olunmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Göz<br />

Hekimliği için Kaymakam Konstantin Golobil ve Mösyö Manmarin’den diploma<br />

alm<strong>ı</strong>ş olan Binbaş<strong>ı</strong> Kadri Efendi de bu okulda görevlendirilmiştir. Okul, gözlerinde<br />

rahats<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k bulunan halktan kişileri de tedavi etmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu kişilerin tedavisi<br />

ve ameliyattan sonra bak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için Gümüşsuyu Hastanesi’nde olduğu gibi bu<br />

hastanede de 10 yatakl<strong>ı</strong>k bir koğuş haz<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu düzenleme Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> S<strong>ı</strong>hh<strong>ı</strong>ye Dairesi onay<strong>ı</strong>yla yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 205 . Bu durum Zaptiye Müşirliği ve Şehir<br />

Emaneti’nce halka duyurulmuştur. Halktan sadece gözlerinde sorun olanlar değil<br />

başka hastal<strong>ı</strong>klara yakalananlar da yavaş yavaş bu hastaneye gelmeye başlam<strong>ı</strong>şlar,<br />

göz haricindeki sorunlar<strong>ı</strong> için gelen bu kişilerinde geri çevrilemeyeceği<br />

anlaş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> nöbet günlerinin haricinde gelenlerin ücretsiz muayene<br />

edilmesi ve gerekli reçetelerin yaz<strong>ı</strong>larak kendilerine verilmesi hastanede çal<strong>ı</strong>şan<br />

s<strong>ı</strong>hhiye memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ihtar<strong>ı</strong> üzerine Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan da uygun<br />

bulunmuş ve bu memurlara izin verilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca ileride muayene işi için bir yer<br />

inşa olunana kadar hastanenin uygun bir yerine kurulan bir çad<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>n muayenehane<br />

olarak kabul edilmesi hastane müdüriyetine bildirilmiştir 206 .<br />

204 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 399 (27 Rebi-ül-evvel 1288/15.06.1871)<br />

205 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 370 (2 Zi-l-hicce 1287/22.02.1871)<br />

206 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 393 (6 Rebr-ülevvel 1288/25.05.1871)

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun tabip ve eczac<strong>ı</strong> ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> 1827 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan<br />

Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye sağlamaktayd<strong>ı</strong>. Mekteb-i T<strong>ı</strong>bb<strong>ı</strong>ye’de eğitim gören tabib ve<br />

eczac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n terfi-i rütbe vesair hizmetleri hakk<strong>ı</strong>nda kaleme al<strong>ı</strong>nan İdare-i T<strong>ı</strong>bb<strong>ı</strong>ye-i<br />

<strong>Askeri</strong> Nizâmnâmesi May<strong>ı</strong>s 1870 (Safer 1287) tarihinde ilan olunmuş ve<br />

T<strong>ı</strong>bbiye’deki memurlar<strong>ı</strong>n sahip olduklar<strong>ı</strong> rütbeleri içeren emr-i âliler ve buyrultular<br />

bu kişilere verilmiştir. Sadece askeri hizmette bulunmak üzere T<strong>ı</strong>bbiye’de yetiştirilen<br />

bu kişilerden baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> devletin kendilerine yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> masraf<strong>ı</strong> geri ödeyip mektepten<br />

ayr<strong>ı</strong>lma isteğinde bulunmuştur. Ancak Mekteb-i Harbiye zabitan<strong>ı</strong> ile T<strong>ı</strong>bbiye’de<br />

eğitim görenler aras<strong>ı</strong>nda hiçbir fark olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, askeri hizmetten ayr<strong>ı</strong>lmak isteyen bu<br />

kişiler içinde ayn<strong>ı</strong> kurallar<strong>ı</strong>n geçerli olacağ<strong>ı</strong>, eğer istifa edenler olursa bunlar<strong>ı</strong>n<br />

istifalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kabul olunmayacağ<strong>ı</strong>, bu kişilerin, vücutlar<strong>ı</strong>nda sakatl<strong>ı</strong>k veya hastal<strong>ı</strong>k<br />

olduğunu beyan edipte kural gereği emekliliğe hak kazanamayanlar<strong>ı</strong>n yapt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> iş ve<br />

mevkide istihdam olunacaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kendilerine bildirilmesi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong><br />

taraf<strong>ı</strong>ndan ifade edilmiş ve bu durum tüm ordu-y<strong>ı</strong> hümayunlar müşirliklerine<br />

bildirilmek üzere Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’de yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong> 207 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti, çok masrafl<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong>na rağmen t<strong>ı</strong>p öğrenimi için<br />

Avrupa’n<strong>ı</strong>n Paris, Viyana ve Londra gibi önemli şehirlerine de öğrenci göndermiştir.<br />

Belirtilen bu şehirlerdeki T<strong>ı</strong>p mekteplerinde eğitim görmüş kişilerden Osmanl<strong>ı</strong><br />

Ordusu’nda çal<strong>ı</strong>şmak isteyenlerin Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> S<strong>ı</strong>hhiye Dairesi’ne<br />

başvurmalar<strong>ı</strong>na yönelik olarak 1871 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’ye bir ilan<br />

verilmiştir 208 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askeri birliklerin ihtiyaç duyduğu sağl<strong>ı</strong>k elemanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

görevlendirilmesinde de etkin rol oynam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Birliklerin bu konudaki ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

207 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 388 (18 Safer 1288/08.05.1871)<br />

208 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 420 (12 Cemazi-el-ahir 1288/28.08.1871)

Şûrâya iletmeleri ard<strong>ı</strong>ndan, Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> gereken çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yaparak hasta ve<br />

yaral<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> tedavi edecek hekim ve cerrahlar<strong>ı</strong>n atanmas<strong>ı</strong> için çal<strong>ı</strong>şmalarda<br />

bulunmuştur. Örneğin 15 Ekim 1840 (18 Şevval 1256) tarihinde eğitim için Rami<br />

k<strong>ı</strong>şlas<strong>ı</strong>nda bulunan Silistre Sancağ<strong>ı</strong> Redif alay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ihtiyaç duyduğu cerrah ve<br />

eczac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n görevlendirilmesi isteği Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye sunularak Hekimbaş<strong>ı</strong>’na<br />

havale edilmiş ve padişahtan gereğinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için onay istenmiştir 209 .<br />

Hasta ve yaral<strong>ı</strong> askerlerin tedavisi için gereken ilaç ve ameliyat aletleri<br />

ordular<strong>ı</strong>n isteklerine göre Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> S<strong>ı</strong>hhiye Dairesi taraf<strong>ı</strong>ndan ihale<br />

usulüyle sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 210 .<br />

2.3.Eğitim<br />

Avrupa ordular<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda büyük yenilgilere uğrayan Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nu<br />

modernleştirme çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir ayağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da askeri ihtisas okullar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n aç<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Bu nitelikteki ilk askeri okullar 1774’de aç<strong>ı</strong>lan Mühendishane-i<br />

Bahr-i Hümâyûn ve 1793’de aç<strong>ı</strong>lan Mühendishane-i Berr-i Hümâyûn idi. II. Mahmut<br />

döneminde Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong> kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra kurulan Asâkir-i Mansure<br />

Ordusu’nun sağl<strong>ı</strong>k eleman<strong>ı</strong> ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak için 1827 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye<br />

ve subay ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak içinde 1834 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Mekteb-i Harbiye kurulmuştu. Bu<br />

okullara, ilköğrenimini tamamlam<strong>ı</strong>ş çocuklar al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>yordu. Fakat dinsel çevrenin elinde<br />

olan sibyan mekteplerinde çocuklara temel bilgiler yerine dini bilgiler veriliyordu.<br />

Bu nedenle bütün bu yüksek askeri okullar kabul ettikleri talebelere ilköğrenime esas<br />

209 Cahide Bolat, a.g.e. s:90<br />

210 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 447 (18 Raman 1289/30.11.1871),<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 513 (19 Cemazi-el-evvel 1289/25.07.1872),<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 519 (11 Cemazi-el-ahir 1289/15.08.1872)

teşkil eden bilgileri öğretmekten başlad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> için eğitim süresi uzuyordu 211 . Bu sorun<br />

sonraki dönemlerde askeri idadi ve rüştiyelerin kurulmas<strong>ı</strong>yla çözümlenebilmiştir.<br />

1827 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu için tabip, eczac<strong>ı</strong> ve cerrah yetiştirmek<br />

amac<strong>ı</strong>yla kurulan Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’nin eğitim süresi ilk önce dört y<strong>ı</strong>l idi. Dört y<strong>ı</strong>l<br />

gibi k<strong>ı</strong>sa bir sürede dil ve din bilgileriyle birlikte t<strong>ı</strong>p bilgilerinin de öğretilmesindeki<br />

güçlükler dikkate al<strong>ı</strong>narak eğitim süresi alt<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>la ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş; Arapça ve din dersleri<br />

programlardan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> düşünce ve bilimlere dayal<strong>ı</strong> bir eğitim veren<br />

T<strong>ı</strong>bbiye’nin gelişimine II. Mahmut ve sonraki hükümdarlar önem vermişlerdir.<br />

Özellikle Sultan Abdülmecid, mektebdeki eğitimin bitiminden sonra Şaban ay<strong>ı</strong>nda<br />

yap<strong>ı</strong>lan s<strong>ı</strong>navlar<strong>ı</strong> izlemek amac<strong>ı</strong>yla hemen her y<strong>ı</strong>l mektebi ziyaret etmiştir.<br />

Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye sadece ordu için sağl<strong>ı</strong>k eleman<strong>ı</strong> yetiştirmemiş, halk<strong>ı</strong>n baz<strong>ı</strong><br />

hastal<strong>ı</strong>klardan korunmas<strong>ı</strong> içinde çal<strong>ı</strong>şmalarda bulunmuştur. 1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Osmanl<strong>ı</strong><br />

memleketlerindeki çocuklar<strong>ı</strong>n çiçek hastal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan korunmas<strong>ı</strong> için aş<strong>ı</strong> ve baz<strong>ı</strong> t<strong>ı</strong>p<br />

bilgilerinin öğretilmesi amac<strong>ı</strong>yla baz<strong>ı</strong> eyalet, liva ve kazalardan birer ikişer neferin<br />

toplanarak Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’ye getirilmesi ve belirlenen sürede eğitim gören<br />

kişilerin memleketlerine dönüşte hem kendilerine hem de hemşerilerine yararl<strong>ı</strong><br />

olacaklar<strong>ı</strong> düşünülmüş ve bu konuda irade ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’ye getirilecek<br />

bu talebelerin nas<strong>ı</strong>l seçileceği Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve Meclis-i Ali-i Umûmi’de<br />

görüşülmüş, bu uygulaman<strong>ı</strong>n çocuklar<strong>ı</strong>n hastal<strong>ı</strong>klardan korunmas<strong>ı</strong> için yararl<strong>ı</strong> olacağ<strong>ı</strong><br />

anlaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Düzenlenen bir k<strong>ı</strong>t’a defteri gereğince her kazadan iki çocuğun<br />

gönderilmesine, gönderilecek bu çocuklar<strong>ı</strong>n okuma yazma bilen, zeki ve 13-18<br />

yaşlar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda bulunanlardan seçilip anne ve babalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n izniyle al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na ve<br />

bunlar<strong>ı</strong>n askerlik yaşlar<strong>ı</strong> geldiğinde kur’aya dahil edilmemesine karar verilmiştir.<br />

211 Enver Ziya Karal, a.g.e. cilt: 6 s:174

İlkbahar<strong>ı</strong>n çocuklar<strong>ı</strong>n gönderilmesine daha uygun olduğu düşünülmüş ve bu konuda<br />

padişah iradesi ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 212 .<br />

1854 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’nin idadisi ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, mektep alt<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fa<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>larak yüksek t<strong>ı</strong>p eğitimine tahsis olunmuştur 213 .<br />

1855 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda, mektep mevcut talebenin iç düzenlemesiyle suret-<strong>ı</strong> tahriri<br />

hakk<strong>ı</strong>nda mektep naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan kaleme al<strong>ı</strong>narak Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> ve daha<br />

sonra Meclis-i Vâlâ taraf<strong>ı</strong>ndan uygun bulunan ve ard<strong>ı</strong>ndan padişah taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

onaylanan nizamnamede, Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’de mevcut mülaz<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n vazifeye<br />

nakliyle arkas<strong>ı</strong> al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>ncaya kadar hariçten kimsenin al<strong>ı</strong>nmamas<strong>ı</strong>na ve bu mülaz<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<br />

hepsi mektepten ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra belirlenen vakit de d<strong>ı</strong>şardan al<strong>ı</strong>nacak talebe<br />

Müslüman ise rüştiyelerden al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na, H<strong>ı</strong>ristiyan ise Meclis-i T<strong>ı</strong>bbiye’de bu kişinin<br />

kabiliyetine ve askeri hizmet de çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>na engel olacak bir hastal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> olup<br />

olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na bak<strong>ı</strong>larak al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir 214 .<br />

1870 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar T<strong>ı</strong>bbiye’de eğitim Frans<strong>ı</strong>zca idi. 1870 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrây<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong> mektepte eğitimin Türkçe olmas<strong>ı</strong>na karar vermiştir 215 .<br />

1826’da kurulan Asâkir-i Mansure için çok say<strong>ı</strong>da subaya ihtiyaç vard<strong>ı</strong>. Bu<br />

subaylar<strong>ı</strong>n hepsini Avrupa’dan getirtmeye de imkân yoktu. Bu nedenle Asâkir-i<br />

Mansure-i Muhammediye Ordusu’nun subay ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak üzere 1834<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda birkaç defa elçilik ile Avrupa’ya gidip oradaki harp okullar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gören Nam<strong>ı</strong>k<br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>yla Beşiktaş yak<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>nda Mekteb-i Harbiye kuruldu. Mektebin<br />

önemi ilk zamanlarda anlaş<strong>ı</strong>lamad<strong>ı</strong>. Zenginler çocuklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Mekteb-i Harbiye’ye<br />

212 Takvim-i Vekayi Def’a 313 (29 Zi-l-hicce 1262/19.12.1846)<br />

213 Osman Ergin, Türk Ma’arif Tarihi II, Eser Matbaas<strong>ı</strong> İstanbul 1977 s:348<br />

214 Takvim-i Vekayi Def’a 531 (21 Muharrem 1272/03.10.1855)<br />

215 Osman Ergin, a.g.e. s:348 Şûrâ’n<strong>ı</strong>n karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren mazbata Osman Ergin’in bu eserinde aynen<br />

verilmiştir.

vermekten çekindiler. Hükümet sokakta dolaşan kimsesiz ve garip çocuklar<strong>ı</strong><br />

Harbiye’ye alarak subay yetiştirmek zorunda kald<strong>ı</strong>.<br />

Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’de olduğu gibi Mekteb-i Harbiye’de de eğitime ilköğretim<br />

seviyesinden başlan<strong>ı</strong>yordu. Bunun nedeni sibyan mekteplerinde bu çocuklara yeterli<br />

eğitimin verilmemesiydi. Mektep’te eğitim elif-badan başlat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>yor ve uzun müddet<br />

Arabiden sarf ve nahiv (Arapça dilbilgisi), Farisi’den tuhfe ve pend (nasihat)<br />

okutuluyordu. <strong>Askeri</strong> fenlerin okutulmas<strong>ı</strong>na bu haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>k bittikten sonra<br />

başlanabiliyordu. Bu da eğitimin süresinin uzamas<strong>ı</strong>na neden oluyordu. Bu nedenle<br />

1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ordu merkezlerinde idadiler kurulmas<strong>ı</strong>na karar verildi. İdadilerde<br />

Arapça, Riyaziye ve Coğrafya dersleri okutulacakt<strong>ı</strong>. Memleket ileri gelenlerinin<br />

çocuklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n askere er olarak girmeleri yerine, al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>p subay olarak yetiştirilmesi<br />

uygun bulundu. İdadiler yaln<strong>ı</strong>zca zadegân çocuklar<strong>ı</strong>na has eğildi. Bu mekteplere<br />

soyu sopu belli ailelerin çocuklar<strong>ı</strong> da girebilecekti. İdadiler de eğitim süresi de beş<br />

y<strong>ı</strong>l olarak belirlendi 216 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun giderek büyümesi üzerine bilgili komutan ve karargâh<br />

subay<strong>ı</strong> ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamak üzere 1848’de Mekteb-i Fünûn-<strong>ı</strong> Şahane kurmay subay<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>flar<strong>ı</strong> kurulmuştur. Harp Okulu’nun 3. s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> teğmen olarak bitiren subaylardan<br />

birinciden beşinciye kadar derece alanlar, Harp Okulu’na ilave edilen dördüncü ve<br />

beşinci kurmay s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>flar<strong>ı</strong>na devam ettirilerek, kurmay subay yetiştirilmeye<br />

başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler sonucunda<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>na dair karar al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu karar<strong>ı</strong> içeren fezleke ilgili kurumlarca<br />

da incelenmiş ve Erkan-<strong>ı</strong> Harbiye Topoğrafya, Coğrafya ve Harp bilgisine sahip<br />

216 Takvim-i Vekayi Def’a 284 (Selh-i Rebi-ül-evvel 1261/08.04.1845)

kurmay subaylar yetiştirilmesi ve Avrupa’daki askeri gelişmelerin takip edilmesi için<br />

Erkan-<strong>ı</strong> Harbiye Nizamnamesi ad<strong>ı</strong>yla yürürlüğe konmuştur 217 . Ancak bu karar<strong>ı</strong>n<br />

uygulanmas<strong>ı</strong>na 1887 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar imkân bulunamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

<strong>Askeri</strong> mekteplerin baş<strong>ı</strong>nda bulunan Mekteb-i Harbiye’nin Avrupa<br />

mektepleri derecesine ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için mektebin Eğitim Meclisi taraf<strong>ı</strong>ndan Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye sunulan mazbata Şûrâ’da görüşülmüş ve 19 Eylül 1874 (4 Şaban<br />

1291) tarihinde gereğinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Buna göre Mekteb-i Fünûn-<strong>ı</strong><br />

Harbiye’nin ders programlar<strong>ı</strong> Avrupa’daki Harp Okullar<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n programlar<strong>ı</strong> dikkate<br />

al<strong>ı</strong>narak haz<strong>ı</strong>rlanacak, Mekteb-i Harbiye’deki hikmet, kimya ve tasar<strong>ı</strong> geometrisi<br />

derslerinin üçte biri idadilere nakledilecek, ancak taşradaki idadilerde bu dersler için<br />

hoca ve alet-edevat tedarik zor olduğundan şimdilik Harbiye’de okutulacak taşra<br />

idadi dördüncü s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f öğrencileri Dersa’adet İdadisi’ne al<strong>ı</strong>nacak ve burada bu<br />

öğrenciler için bir s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f oluşturulacak, bu s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fta hikmet, kimya ve tasar<strong>ı</strong> geometrisi<br />

dersleri okutulacak, 1874 senesinden sonra da yüzme dersleri Kuleli K<strong>ı</strong>şlas<strong>ı</strong>’nda<br />

verilecek ve yaln<strong>ı</strong>z Mekteb-i Fünun-<strong>ı</strong> Harbiye’de on ders hikmet-i askeriye, on beş<br />

ders kimya-y<strong>ı</strong> askeri ve yedi ders tasar<strong>ı</strong> geometrisi olmak üzere 32 dersi kapsamak<br />

üzere Harbiye’nin ilk s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>nda haftada birer ders gösterilecek, bu derslerin<br />

programlar<strong>ı</strong> yeniden düzenlenecek, dersler birbirini tamamlar şekilde<br />

düzenlenecekti 218 .<br />

1841 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda, Tophane-i Amire’de hocal<strong>ı</strong>k yapan Prusyal<strong>ı</strong> Beyzade<br />

Kocaeski harp fenleri ve geometri öğretilmesi için, Selimiye, Beyoğlu ve Tophane-i<br />

Amire k<strong>ı</strong>şlalar<strong>ı</strong>nda Topçu Mektebi ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda mektepler aç<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için bir öneride<br />

217 Erkân-<strong>ı</strong> Harbiye Nizamnamesi Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’nin 4-6 ve 7 say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>nda yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r metnin<br />

tamam<strong>ı</strong> için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z: Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s:127-134 BMM Kütüphanesi<br />

218 Osman Ergin, a.g.e. s: 434-436

ulunmuştur. Bu öneri Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görüşülmüş ve bu mekteplerin<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun gelişimine büyük katk<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n olacağ<strong>ı</strong> düşünülerek gerekenin<br />

yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Bunun üzerine ad<strong>ı</strong> geçen k<strong>ı</strong>şlalarda mektep için birer<br />

oda ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve gerekli şeyler sağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 219 .<br />

Mekteb-i Harbiye’de eğitime ilköğretim seviyesinden başlan<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için<br />

eğitim süresinin uzun olmas<strong>ı</strong> nedeniyle Mekteb-i Harbiye’ye öğrenci haz<strong>ı</strong>rlamak için<br />

1845 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İstanbul ve taşrada askeri idadiler kurulmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. 1846 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

eğitime başlayan İstanbul Mekteb-i İdadisi, talebe al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n belirli bir zaman<strong>ı</strong><br />

olmamas<strong>ı</strong> nedeniyle bazen vakitli vakitsiz kay<strong>ı</strong>t için talebe getirilmesi derslerin<br />

kar<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>na, eğitimin aksamas<strong>ı</strong>na ve sonuçta düzensizliğe neden olduğundan<br />

Mekâtib-i <strong>Askeri</strong>ye Naz<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> Refet Paşa’n<strong>ı</strong>n Mekteb-i İdadiye senede üç defa Şevval,<br />

Safer ve Cemazi-el-ahire aylar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sonlar<strong>ı</strong>nda öğrenci al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> ve diğer zamanlarda<br />

gelenlerin kabul edilmemesi hususunda sunmuş olduğu teklif önce Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’de ve sonra Meclis-i Vâlâ-y<strong>ı</strong> Ahkam-<strong>ı</strong> Adliye’de görüşülmüş ve uygun<br />

bulunmuştur 220 . Bu düzenlemeden sonra birçok kişi çocuklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n askerlik hizmetine<br />

girmesi için başvuruda bulunmuştur. Bu çocuklar<strong>ı</strong>n muayeneleri de Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’de yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

1850 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yap<strong>ı</strong>lan yeni bir düzenlemeyle Mekteb-i İdadi’ye sadece<br />

Recep, Şaban ve Ramazan aylar<strong>ı</strong>nda 12-17 yaş aras<strong>ı</strong>nda bulunan sağl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> ve<br />

mektebçe anlama ve bilgi düzeyini ölçmek için yap<strong>ı</strong>lacak s<strong>ı</strong>navlarda başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olan<br />

çocuklar<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir 221 .<br />

219 Osman Ergin, a.g.e. s: 364<br />

220 Takvim-i Vekayi Def’a 314 (7 Muharrem 1263/26.12.1846)<br />

221 Takvim-i Vekayi Def’a 422 (9 Cemazi-el-evvel 1266/23.03.1850)

Mekteb-i Harbiye’ye öğrenci yetiştirmek amac<strong>ı</strong>yla kurulan Mekteb-i<br />

İdadi’ye her sene verdiği mezunlar<strong>ı</strong>n yerine Recep, Şaban ve Ramazan aylar<strong>ı</strong>nda<br />

öğrenci al<strong>ı</strong>nmaktayd<strong>ı</strong>. Bu öğrencilerden mektebin kurallar<strong>ı</strong>na ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hareket edenler<br />

sonradan mektepten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan devletçe kendilerine yap<strong>ı</strong>lan masraflar boşa<br />

gitmiş oluyordu. Bunu önlemek için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, bir mazbata haz<strong>ı</strong>rlayarak,<br />

bundan sonra al<strong>ı</strong>nacak öğrencilerin rüştiye mekteplerinde eğitim görmekte olup<br />

Mekteb-i İdadi’ye geçmeye istekli olanlardan al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> teklif etti. Bunun rüştiye<br />

mektebi öğrencilerini olumlu etkileyeceğini düşünen Meclis-i Ma’arif, bu teklifi<br />

olumlu karş<strong>ı</strong>lad<strong>ı</strong>. Bundan böyle her sene Mekteb-i İdadi’ye kaç kişi al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>,<br />

Seraskerlik Mekâtib-i Umûmiye Nezareti’ne bildirecek, bunun üzerine talebenin<br />

seviyesini belirten Şahadetname ve mektebin kaç<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>ndan eğitime<br />

başlayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirten belge, Meclis-i Ma’arif taraf<strong>ı</strong>ndan tanzim edilerek Seraskerliğe<br />

bildirilecekti.13 Şubat 1853 tarihinde yap<strong>ı</strong>lan bu düzenlemeyle rüştiye mektebi<br />

mezunlar<strong>ı</strong>na sivil bürokrasinin yan<strong>ı</strong>nda askeri bürokrasinin de kap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> aralanm<strong>ı</strong>ş<br />

oldu 222 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda görev yapan subaylar<strong>ı</strong>nda okuma yazma öğrenmesi ya<br />

da hiç olmazsa baz<strong>ı</strong> tahrirat ve tezâkir ile askerliğe dair kitap ve risaleyi<br />

anlayabilecek derecede okuyabilmeleri için alay ve taburlarda “kurulan mekteplerde<br />

birkaç hoca görevlendirilmişti. Ancak bu hocalar<strong>ı</strong>n say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yetersiz olduğu için yeni<br />

hocalar<strong>ı</strong>n atanmas<strong>ı</strong>na gerek hissedilmişti. Ordudaki subaylar<strong>ı</strong>n çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong><br />

durumunda üç sene sonunda biraz okuma yazma öğrenebilecekleri de herkesçe kabul<br />

edilen bir gerçek olduğundan dolay<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> 1850 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bu konuda bir<br />

düzenleme yapt<strong>ı</strong>. Bu göre 1266 senesi Ramazan ay<strong>ı</strong>ndan 1269 senesi Ramazan’<strong>ı</strong>na<br />

222 Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, a.g.e. s: 241

kadar ki üç senede subaylar<strong>ı</strong>n ilim ve yaz<strong>ı</strong> öğrenmeye çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>na, bu üç sene<br />

sonunda bu subaylardan birinin terfi-i rütbesi laz<strong>ı</strong>m geldiğinde, bu kişilerin hem<br />

askeri alanda ehliyetli ve hem de okuma yazma bilir kişiler ise rütbesinin<br />

yükseltilmesine, aksi halde bu şereften mahrum kalmalar<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Bu<br />

usul mülaz<strong>ı</strong>m ve ondan yukar<strong>ı</strong> rütbelerde bulunan tüm subay ve komutanlar<strong>ı</strong><br />

kapsayacakt<strong>ı</strong>. Yaln<strong>ı</strong>z savaş zaman<strong>ı</strong>nda olağanüstü hizmet ve cesaret gösterip de terfii<br />

rütbe ile ödüllendirilenler bundan müstesna tutulacakt<strong>ı</strong>. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu düzenlemesi<br />

Meclis-i Valâ’da da uygun bulunmuş ve bu düzenleme padişah onay<strong>ı</strong>ndan sonra<br />

yürürlüğe girmiştir 223 .<br />

Alay ve tabur bünyelerinde subay ve askerlerin okuma yazma öğrenmeleri<br />

için kurulan mekteplerde bu kişilerin tahsil eylemiş olduklar<strong>ı</strong> yaz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> içeren evraklar<br />

da ordular taraf<strong>ı</strong>ndan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye gönderilmiş ve burada incelenmiştir.<br />

1846 Tarihli Kur’a Kanûnnâmesi’nde medrese öğrencileri askerlikten muaf<br />

tutulmuştu. Bu kişilerin askerlik hizmetinden muaf tutulmalar<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kan sorunlara çözüm getirmek amac<strong>ı</strong>yla Haziran 1864 tarihinde “Talebe-i Ulûm<br />

Hakk<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de Kaleme Al<strong>ı</strong>nan Nizâmnâme” yürürlüğe girmiştir.<br />

Buna göre bundan sonra İstanbul’daki medreselerde eğitim gören talebelerden<br />

isimlerine kur’a isabet edenlerin defterlerinin bir nüshas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şeyhülislaml<strong>ı</strong>k<br />

makam<strong>ı</strong>na teslim edildiği tarihten itibaren bir y<strong>ı</strong>l; taşradaki medreselerde eğitim<br />

gören talebelerden isimlerine kur’a isabet etmiş olanlar<strong>ı</strong>n defterlerinin bir suretinin<br />

bağl<strong>ı</strong> bulunduklar<strong>ı</strong> ordu merkezlerine tesliminden itibaren bir y<strong>ı</strong>l müddet verilmesi,<br />

bu süre içinde İstanbul’da bulunanlar<strong>ı</strong>n Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye, taşradakilerin en<br />

yak<strong>ı</strong>n ordu merkezlerine müracaat etmeleri, medrese talebesi olduklar<strong>ı</strong> anlaş<strong>ı</strong>lanlar<strong>ı</strong>n<br />

223 Takvim-i Vekayi Def’a 425 (23 Cemazi-el-ahir 1266/05.05.1850)

derecelerine göre, İstanbul’dakilerin imtihanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şeyhülislaml<strong>ı</strong>k’ta, taşradakilerin<br />

ise ordu meclisleri vas<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong>yla belde müftülerince yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, bu imtihanlarda başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

olanlar<strong>ı</strong>n o y<strong>ı</strong>l için askerlikten muaf tutulmas<strong>ı</strong>, kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>. Bu uygulama<br />

öğrencilerin askerlik yaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> geçecekleri tarihe kadar her y<strong>ı</strong>l yinelenecektir 224 .<br />

1870 Tarihli Kur’a Kanûnu’nun 12. bendinde medrese talebelerinin<br />

askerlikten muaf tutulup tutulmayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirlemek amac<strong>ı</strong>yla yap<strong>ı</strong>lacak imtihanlarda<br />

görev yapacak alay imamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yetersiz olursa, eksikliklerin tamamlanmas<strong>ı</strong><br />

için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye başvurulacağ<strong>ı</strong> belirtilmiştir 225 .<br />

2.4.Atama ve Terfi İşlemleri<br />

Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>ndan sonra ç<strong>ı</strong>kan kararnamelerde terfi için<br />

bilgi, k<strong>ı</strong>dem ve kadrolarda boşluk bulunmas<strong>ı</strong> esas<strong>ı</strong> benimsenmişti. Buna göre, bir<br />

kadro boşald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda alt rütbe ve makamda bulunanlardan o makama lay<strong>ı</strong>k ehliyetli ve<br />

k<strong>ı</strong>demi müsait olan terfi ettirilerek o mevkiye getirilirdi. Asâkir-i Mansure<br />

ordusu’nda bu esas şöyle uygulanmaktayd<strong>ı</strong>. Bir kimse önce orduya tüfek endaz<br />

olarak girerdi. Zamanla yetenek ve başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na göre s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>yla onbaş<strong>ı</strong>, çavuş, sancaktar,<br />

mülaz<strong>ı</strong>m, yüzbaş<strong>ı</strong>, kolağas<strong>ı</strong> mülaz<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, binbaş<strong>ı</strong>, haseki ağas<strong>ı</strong> ve nihayet bostanc<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong><br />

olabilirdi. Gerektiğinde bu kişiye kap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>baş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k rütbesi de verilebilirdi 226 .<br />

1832 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar rütbelerde baz<strong>ı</strong> değişiklikler olmuştur. 1832 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki<br />

değişiklikte ise hassa ferikliği bir süre sonra da mansure ferikliği müşirliğe<br />

yükseltilince subay rütbeleri de yeniden düzenlenmiştir.<br />

Buna göre askeri mertebeler silsilesi şu şekilde kurulmuştur: Müşir<br />

(Mareşal), Ferik (Tümgeneral), Mirliva (Tuğgeneral), Miralay (Albay), Kaymakam<br />

224 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 21 (29 Zi-l-hicce 1280/04.06.1864)<br />

225 Ayten Can Tunal<strong>ı</strong>, a.g.e. s:110<br />

226 T.S.K. Tarihi cilit: 3 K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m: 5 s:327

(Yarbay), Binbaş<strong>ı</strong>, Sol kolağas<strong>ı</strong> (ön yüzbaş<strong>ı</strong> veya k<strong>ı</strong>demli yüzbaş<strong>ı</strong>), Sağ kolağas<strong>ı</strong> (ön<br />

yüzbaş<strong>ı</strong> veya k<strong>ı</strong>demli yüzbaş<strong>ı</strong>), Yüzbaş<strong>ı</strong>, Mülaz<strong>ı</strong>m (teğmen).<br />

1843 Düzenlemesi’nin hemen ard<strong>ı</strong>ndan da baz<strong>ı</strong> küçük değişiklikler yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş<br />

ve rütbeler şu şekilde oluşturulmuştur.<br />

Er, Onbaş<strong>ı</strong>, Bölük Emini, Çavuş, Başçavuş, Mülaz<strong>ı</strong>m-<strong>ı</strong> Salis (Asteğmen,<br />

Topçu s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>nda), Mülaz<strong>ı</strong>m-<strong>ı</strong> Sani (Teğmen), Mülaz<strong>ı</strong>m-<strong>ı</strong> Evvel (Üsteğmen, Süvari<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>nda), Yüzbaş<strong>ı</strong>, Tabur İmam<strong>ı</strong>, Tabur Katibi, Alay Katibi, Liva Katibi, Sol<br />

Kolağas<strong>ı</strong>, Sağ Kolağas<strong>ı</strong>, Alay Emini, Binbaş<strong>ı</strong>, Kaymakam, Miralay, Mirliva, Ferik,<br />

Müşir 227 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> hiyerarşisi oldukça sertti. Hatta alt rütbedekiler üst<br />

rütbedekilere korkuyla kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k bir sayg<strong>ı</strong> duyarlard<strong>ı</strong>. Sayg<strong>ı</strong> konusunu abart<strong>ı</strong>p üst<br />

rütbedekilerin el ve eteklerini öpmek gibi bayağ<strong>ı</strong> hareketlerde bulunanlarda oldukça<br />

çoktu. Hem dinen hem de aklen hoş ve uygun olmayan bu kabul edilemez usulün<br />

değiştirilmesi Seraskerlik makam<strong>ı</strong>ndan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye havale edilmiştir.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu konuda 1846’da yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> düzenlemede, yüksek rütbeliler düşük<br />

rütbelilerin yan<strong>ı</strong>na edepli bir şekilde gidecek, elini baş<strong>ı</strong>na götürerek selam verecek,<br />

eğer oturmas<strong>ı</strong> teklif olunursa selam verip oturacak ve ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rken de ayn<strong>ı</strong> şekilde<br />

selam verip ayr<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu düzenlemesi daha sonra Meclis-i Vala’da<br />

görüşülmüş ve genişletilerek tüm devlet erkan<strong>ı</strong> için uygulanmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir.<br />

Bunun haricindeki edebe ve insan onuruna ters düşen karş<strong>ı</strong>lama şekilleri de<br />

yasaklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 228 .1858’de yine Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, bütün subay ve askerlerin<br />

büyük küçük tüm hususlar<strong>ı</strong> nizam<strong>ı</strong> gereğince üstlerinde bulunan subaya bildirmeleri<br />

227 Yrd. Doç. Kadir Kasalak, Kara Ordusunda Subay Rütbeleri (1826-1961) 7.<strong>Askeri</strong> Tarih semineri<br />

Bildiriler I, Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi Ankara 2000 s:395-397<br />

228 Takvim-i Vekayi Def’a 299 (21 Rebi-ül-evvel 1262/19.03.1846)

konusunda gereken kişilere kesin tembihlerde bulunulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> istemiş, Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

isteğinin icras<strong>ı</strong> için padişah iradesi ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ktan sonra Serasker taraf<strong>ı</strong>ndan gerekli yerlere<br />

duyuru yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 229 .<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, kurulduğu 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan başlayarak yürürlükteki<br />

kanûnnâmeler doğrultusunda bilgi, beceri, terbiye ve yeterlilik gibi kriterleri dikkate<br />

alarak atama, yer değiştirme ve yükseltme gibi işlemlerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>nda onay mercii<br />

olarak başar<strong>ı</strong>yla çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n bu konuda alm<strong>ı</strong>ş olduğu kararlar Takvim-i<br />

Vekayi’de yay<strong>ı</strong>nlanmaktayd<strong>ı</strong>. Örneğin 1838 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Trablusgarp’ta bulunan Asakir-i<br />

Mansure Onuncu Piyade Alay<strong>ı</strong>yla diğer bütün taburlar<strong>ı</strong>n birleştirilerek bir liva<br />

oluşturulmas<strong>ı</strong> üzerine bu livay<strong>ı</strong> kumanda edecek bir mirlivaya ihtiyaç duyulmuş,<br />

Edirne eyaletinde tertip olunan Asakir-i Mansure ve Birinci Redif Alay<strong>ı</strong> Miralay<br />

Tosun Bey’in askeri eğitim ve idaredeki mahareti ve önceden Tarablusgarp’ta<br />

çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>ş olmas<strong>ı</strong> nedeniyle mirlival<strong>ı</strong>k rütbesi ile bu göreve getirilmesine, Tosun<br />

Bey’in yerine de Miralay Raşit Bey’in atanmas<strong>ı</strong>na Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de karar<br />

verilmiştir 230 .<br />

1839 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s’ta oluşturulan redif taburu için bir binbaş<strong>ı</strong>ya ihtiyaç<br />

duyulmuş, adada bulunan Girne topçular<strong>ı</strong> yüzbaş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Hac<strong>ı</strong> Bekir Ağazade Yusuf<br />

Ağa’n<strong>ı</strong>n bilgi ve tecrübesi nedeniyle bu göreve getirilmesinin uygun olacağ<strong>ı</strong> K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s<br />

Muhass<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan bildirilmiş, ard<strong>ı</strong>ndan bu durum Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye havale<br />

edilmiş, Yusuf Ağa ilk önce İstanbul’a çağr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve bir müddet askeri eğitim<br />

gördükten sonra K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s Redif Taburu Binbaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’na atanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 231 .<br />

229 Takvim-i Vekayi Def’a 560 (Selh-i Cemazi-el-ahir 1274 15.02.1858)<br />

230 Takvim-i Vekayi Def’a 171 (Selh-i Cemazi-el-ahir 1254/19.09.1839)<br />

231 Takvim-i Vekayi Def’a 182 (16 Cemazi-el-evvel 1255/28.07.1839)

1841 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Silistre Kalesi yerli topçular<strong>ı</strong> yüzbaş<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan Mehmet Ağa’n<strong>ı</strong>n<br />

k<strong>ı</strong>dem ve istihkâk<strong>ı</strong> nedeniyle terfi edilmesi hususu Rumeli teftişine memur Arif<br />

Hikmet Beyefendi taraf<strong>ı</strong>ndan yaz<strong>ı</strong> ile bildirilmiştir. Varna ve Şumnu Kaleleri yerli<br />

topçular<strong>ı</strong>nda olduğu gibi Silistre kalesi yerli topçular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>na da bilgili ve<br />

kabiliyetli bir binbaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tayini gerektiğinden, bu özelliklere sahip Yüzbaş<strong>ı</strong> Mehmet<br />

Ağa’n<strong>ı</strong>n, Binbaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k rütbesiyle bu göreve getirilmesi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

onaylanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Memuriyeti için gereken padişah emri, nişan ve k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>n verilmesi<br />

hususu Serasker taraf<strong>ı</strong>ndan bir takrir ile padişaha sunulmuş ve padişah onay<strong>ı</strong><br />

al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ktan sonra binbaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa yükselen Mehmet Ağa görevine başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 232 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> ordusu’nda atama, yer değiştirme ve yükseltme işlemlerinde zaman<br />

zaman yürürlükteki yasa ve yönetmeliklere ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hareket edilerek, istihkak ve<br />

ehliyet aranmak yerine iltimas ile baz<strong>ı</strong> ehliyetsiz kişiler göreve getirilmişlerdir. 1842<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Asakir-i Hassa-i Şâhane Müşiri R<strong>ı</strong>za Paşa taraf<strong>ı</strong>ndan, büyük ve küçük rütbeli<br />

zabitan<strong>ı</strong>n nasb<strong>ı</strong>nda kanun ve nizamlara uygun hareket edilerek askeri eğitim ve<br />

bilimlerde liyakatli kişilerin imtihanla seçilmesi hususunda bir tahrir haz<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>ş ve<br />

gerekli mahallere gönderilmiştir 233 .<br />

1860’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda askerlerin yükselme işlemleri ile ilgili sorunlar<strong>ı</strong>n<br />

çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> için “Terfi-i Rürbe Nizâmnâmesi” yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu<br />

Nizâmnâme, dört fas<strong>ı</strong>l ve yetmiş yedi bend ile beş bendlik hatimeden oluşmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Terfi-i Rütbe Nizâmnâmesi ile büyük ve küçük rütbeli tüm subaylar<strong>ı</strong>n atanma ve<br />

yükseltilme işlemlerinin nas<strong>ı</strong>l yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> en ince ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na kadar belirlenerek iyi<br />

ahlakl<strong>ı</strong>, anlay<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong> ve askeri konularda yeterli bilgiye sahip kişilerin imtihan ile hak<br />

ettikleri görevlere getirilmeleri sağlanmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Atamalar<strong>ı</strong>n ilgili meclisler<br />

232 Takvim-i Vekayi Def’a 228 (28 Cemazi-el-evvel 1257/18.07.1841)<br />

233 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 4510

taraf<strong>ı</strong>ndan askeri silsile dikkate al<strong>ı</strong>narak yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, adam kay<strong>ı</strong>rma ve haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />

önlemeye yönelik bir kural olarak benimsenmiştir. Bununla da yetinilmemiş yap<strong>ı</strong>lan<br />

işlemlerin kontrol edilmesi için y<strong>ı</strong>lda bir kez ordu meclislerine müfettişler<br />

gönderilmiştir.<br />

Nizâmnâme ile ayr<strong>ı</strong>ca alayl<strong>ı</strong> subaylar ile mektepli subaylar<strong>ı</strong>n terfileri de<br />

farkl<strong>ı</strong> esaslara göre düzenlenmiştir. Bu da ilerleyen dönemde baz<strong>ı</strong> çat<strong>ı</strong>şmalara yol<br />

açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Terfi-i Rütbe Nizâmnâmesi sadece alay ve taburlarda görevli bulunan<br />

subaylar<strong>ı</strong>n yükseltilme ve atanma işlemlerinin çözümüne yönelik olup Mekteb-i<br />

Harbiye’yi bitirip lüzumu üzerine alaya yerleştirilerek veya yerleştirildikten sonra<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>larak askeri mekteplerde muallimlik ve muavinlik memuriyetleri ile<br />

görevlendirilen subaylara dair hükümler içermemesi nedeniyle 1866 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Nizâmnâme’ye bir ek yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu ek ile mekteplerde görevli subaylar<strong>ı</strong>n rütbece<br />

ordularda görevli arkadaşlar<strong>ı</strong>ndan aşağ<strong>ı</strong> kalmamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamaya yönelik kurallar<br />

konulmuştur 234 .<br />

Terfi-i Rütbe Nizâmnâmesi ile terfi ile atama işlemleri belirli kurallar<br />

çerçevesinde yap<strong>ı</strong>lmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu işlemler devrin resmi gazetesinde ve<br />

1864’ten sonra yay<strong>ı</strong>nlanmaya başlanan Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’de ilan edilerek<br />

duyurulmuştur. Bununla da, ilgili kişinin onurland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve kamuoyunun<br />

bilgilendirilmesi amaçlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu ilanlarda ve özlük işlemleri ile ilgili hükümlerde<br />

dikkati çeken en önemli nokta atama ve terfilerin Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> onay<strong>ı</strong>yla<br />

yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Örneğin Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’nin 236. say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda yer alan ilanda,<br />

Şehzade Yusuf İzzeddin Efendi’nin askerlikte göstermiş olduğu başar<strong>ı</strong> nedeniyle<br />

234 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 121 (27 Zi-l-hicce 1282/12.05.1866)

derece derece kaymakaml<strong>ı</strong>ğa kadar yükseltildiği belirtilmiş, bu defa da alay<br />

taliminde göstermiş olduğu beceri nedeniyle Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> onay<strong>ı</strong> ve Makam-<strong>ı</strong><br />

Seraskeri’nin takriri ile 1868 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda miralayl<strong>ı</strong>k rütbesine yükseltildiği ilan edilerek<br />

duyurulmuştur 235 .<br />

Samsun Üçüncü Redif Alay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeniden teşkil olunmas<strong>ı</strong> üzerine bu alay<strong>ı</strong>n<br />

miralayl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na Hassa Piyade Üçüncü Alay Kaymakam<strong>ı</strong> R<strong>ı</strong>fat Bey atan<strong>ı</strong>nca, onun<br />

yerine Piyade Dördüncü Alay Kaymakam<strong>ı</strong> Edhem Bey 3 Nisan 1874 (16 Safer 1291)<br />

tarihinde Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> onay<strong>ı</strong>yla nakledilmiştir 236 .<br />

Atama ve rütbe yükseltme işlemlerinde, haks<strong>ı</strong>z uygulamalar<strong>ı</strong>n Terfi-i Rütbe<br />

Nizâmnâmesi’nin yürürlüğe girmesinden sonra da devam ettiği görülmektedir. Yine<br />

bu münferit olaylarda gazetelerde ilan edilerek duyurulmuştur. Örneğin, Beşinci<br />

Ordu-y<strong>ı</strong> Hümâyûn Zuhaf Birinci Alay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Üçüncü Taburunun boşalan yüzbaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k<br />

mahalline atanan Ali Bey’in imtihan müzekkeresi Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

incelenmiş, müfettiş Samih Paşa huzurunda tüm subaylar<strong>ı</strong>n icra olunan imtihanlar<strong>ı</strong>n<br />

diğer mülaz<strong>ı</strong>m-<strong>ı</strong> evvellerden baz<strong>ı</strong>lar birinci derecede ve Ali Bey üçüncü derecede<br />

“isbat-<strong>ı</strong> ehliyet” etmiş olduğu halde diğerlerine tercih edilerek, Ali Bey’in<br />

yüzbaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa getirilmesinin istenmiş olduğu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunun üzerine birinci<br />

derecede, imtihan müzekkeresinde mührü bulunan subaylar<strong>ı</strong>n ve ikinci derecede,<br />

araşt<strong>ı</strong>rma yapmaks<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n böyle fesatl<strong>ı</strong> bir imtihan müzekkeresi üzerine ehil olmayan<br />

subay<strong>ı</strong>n intihâbnâmesini onaylayan kişilerin sorumlu tutularak, İstanbul’a celb<br />

olunmas<strong>ı</strong>na ve bunlar<strong>ı</strong>n yol masraflar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kendilerinden al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na 13 Eylül1862<br />

(19 Rebi-ül-evvel 1279) tarihinde karar verilmiştir. Daha sonra İstanbul’a gelmiş<br />

olan Ali Bey; Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> Nizam Dairesi’ne getirilmiş, Erkan-<strong>ı</strong> Harbiye<br />

235 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 236 (7 Rebi-ül-ahir 1285/27.07.1868)<br />

236 Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 17714

subaylar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan imtihan ettirilmiştir. Ali Bey’e bir yüzbaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bilmesi gerekli<br />

baz<strong>ı</strong> şeyler sorulmuş, Ali Bey nefer, bölük ve tabur talimleri ile ilgili sorulara cevap<br />

vermiş, avc<strong>ı</strong> talimi ve Dahiliye Kanûnnâme-i Hümâyûnu ile ilgili sorulara yetersiz<br />

cevaplar vermiş fakat alay talimiyle hidmet-i seferiye ile ilgili sorulara hiç cevap<br />

verememiş ve ehliyetsizliği ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunun üzerine bu kişinin imtihan<br />

müzekkeresini yazan subaylar ve gerekli tahkikat<strong>ı</strong> yapmadan intihâbnâmesini<br />

onaylayan kişilerin tüm harc<strong>ı</strong>rah tutarlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve Ali Bey’in de sadece dönüş harc<strong>ı</strong>rah<br />

tutar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Nizâmiye Hazinesi’ne ödenmesine karar verilmiştir 237 .<br />

İstisna say<strong>ı</strong>labilecek böyle olaylar<strong>ı</strong>n haricinde Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda terfi ve<br />

yükselme işleri kurallar çerçevesinde yürütülmüştür. Ancak Abdülhamit devrinde<br />

kişisel ve keyfi değerlendirme orduya geçince bu işler gittikçe değerini kaybetmiştir.<br />

2.5.Emeklilik<br />

1826 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan Mansure Ordusu’nda emekliye ayr<strong>ı</strong>lma işi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> kontrol<br />

ve koşullara bağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Bu konuda hiçbir şekilde hat<strong>ı</strong>ra ve gönüle bak<strong>ı</strong>lmazd<strong>ı</strong>.<br />

Askerlikte çeşitli kademelerde görev yapt<strong>ı</strong>ktan sonra, ilgilinin isteği üzerine veya<br />

verilen karar gereği, durum ve rütbelerine göre emekliye ayr<strong>ı</strong>lmak mümkündü. Bir<br />

kimsenin emekliliğini isteyebilmesi için, yaralanma, sakat kalma, ihtiyarl<strong>ı</strong>k ve<br />

hastal<strong>ı</strong>k, gibi bir özrünün bulunmas<strong>ı</strong> gerekirdi. Sağl<strong>ı</strong>k durumlar<strong>ı</strong> doktor raporu ile<br />

belgelenirdi. Emekli olacak kişi, bağl<strong>ı</strong> bulunduğu birlik komutanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na bir arzuhalle<br />

durumunu bildirdikten sonra komutanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n doktoru taraf<strong>ı</strong>ndan muayene edilir,<br />

ard<strong>ı</strong>ndan komutan bir arzla bu kişinin durumunu İstanbul’a bildirirdi. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>’deki görüşmelerde eğer bu kişinin emekliliği uygun görülürse, sadrazam<strong>ı</strong>n<br />

onay<strong>ı</strong> ile ad<strong>ı</strong> geçen şahsa, “Tekaüdlük Berat<strong>ı</strong>” verilirdi. Berat<strong>ı</strong> alan asker, onu<br />

237 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 42 (5 Cemazi-el-ahir 1281/05.11.1864)

mahalli Şer’iyye Siciline işletirdi. Emeklilik karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de<br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve bunun da sadrazam onay<strong>ı</strong>na sunulmas<strong>ı</strong>, bu işleme ne kadar önem<br />

verildiğini göstermektedir.<br />

Emeklilik maaşlar<strong>ı</strong> Mansure Hazinesi’nde ödenirdi. Emekli oluş s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda<br />

herhangi bir ikramiye verilmezdi. Emeklilik Berat<strong>ı</strong>, berat sahibinin hayat<strong>ı</strong> ile kaimdi.<br />

Yani öldükten sonra mirasç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>na geçmezdi. Bakmakla yükümlü olduğu kimseler bir<br />

hak iddias<strong>ı</strong>nda bulunamazlard<strong>ı</strong> 238 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun büyümesine paralel olarak emekliye ayr<strong>ı</strong>lma<br />

konusunda 1843 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan sonra önemli düzenlemeler yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ordudaki<br />

subaylar<strong>ı</strong>n askeri konularda bilgili ve yetenekli olmas<strong>ı</strong> gerektiğinden cahil subaylar<strong>ı</strong>n<br />

emekli edilmesine girişilmiştir. 1844 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Rumeli ve Dersa’adet Ordular<strong>ı</strong>’nda<br />

mevcut subaylardan fünûn-<strong>ı</strong> harbiye’de bilgili ve askeri işlerde maharet sahibi<br />

olanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Anadolu ve Arabistan Ordular<strong>ı</strong>’na gönderilmesi, olmayanlar<strong>ı</strong>n ise derhal<br />

emekli edilmesi hususu Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’deki görüşmelerden sonra kabul<br />

edilmiştir 239 .<br />

İkinci Ordu-y<strong>ı</strong> Hümayun redif alay<strong>ı</strong> erlerinden muharebe esnas<strong>ı</strong>nda bir<br />

uzvunu zayi ettiğinden dolay<strong>ı</strong> ayl<strong>ı</strong>k 1100 kuruş maaşla emekli edilen fakat bir suçtan<br />

dolay<strong>ı</strong> Sinop’ta kal’a bentlik cezas<strong>ı</strong>na çarpt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan Ömer, emekli maaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Sinop’tan<br />

verilmesine dair bir istekte bulunmuş ise de Mülkiye Kanûnnâmesi’ne göre bu<br />

kişinin askerlik emekliliği şerefinden mahrum b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekeceğinden bu ve<br />

benzeri durumlarda suçlunun maaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kesilip kesilemeyeceği konusundaki Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> tezkeresi, Meclis-i Vâlâ’da tekrardan görüşülmüş, Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

238 Ass. Mustafa Öztürk, Asâkir-i Mansure Ordusu’nda Emeklilik ve İhraç (1829-1840)<br />

1 <strong>Askeri</strong> Tarih Semineri Bildiriler II, Ankara Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi 1983 s:2-3<br />

239 Takvim-i Vekayi Def’a 267 (19 Safer 1260/10.03.1844)

düzenlemesi uygun bulunmuştur. Bu düzenlemeye göre 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan sonra böyle<br />

bir durum ortaya ç<strong>ı</strong>karsa suçlu, asker emekliliği şerefinden mahrum b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>larak maaş<strong>ı</strong><br />

kesilecekti 240 .<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’ndan emekli olmak için en az otuz y<strong>ı</strong>l askeri hizmette<br />

bulunmak gerekmekteydi. Bu süreyi tamamlad<strong>ı</strong>ktan sonra emekli olan komutan ve<br />

subaylara normal maaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> emekli maaş<strong>ı</strong> olarak bağlan<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>. Bu kişilerin<br />

askeri elbiseler ile resmi yerlerde görüldüklerinde kendilerine karş<strong>ı</strong>lama töreni<br />

yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, fakat bunlar<strong>ı</strong>n elbiselerinin görev baş<strong>ı</strong>nda bulunan komutan ve<br />

subaylardan farkl<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong> hususlar<strong>ı</strong> 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görüşülmüş<br />

ve bu konuda bir nizâmnâme haz<strong>ı</strong>rlanarak ilan edilmiştir 241 .<br />

Emekli olan kişiye verilen “Tekaüdlük Berat<strong>ı</strong>” sahibinin hayat<strong>ı</strong> ile kaimdi.<br />

Yani öldükten sonra mirasç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>na geçmez ve bakmakla yükümlü olduğu kimseler bu<br />

konuda bir hak iddias<strong>ı</strong>nda bulunamazlard<strong>ı</strong>. Ancak bu uygulama ölen kişinin ailesini<br />

özellikle de yetim kalan çocuklar<strong>ı</strong> olumsuz etkilediği için belirli miktarda maaş<br />

bağlanmas<strong>ı</strong> zorunluydu. Bunun için şartlar göz önüne al<strong>ı</strong>narak emekli yetimlerine<br />

değişik miktarlarda maaş bağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu durum, 2 Ekim 1865 (12 Cemazi-el-evvel<br />

1282) tarihinde yay<strong>ı</strong>nlanan “Ümerâ ve zabitân-<strong>ı</strong> askeriye mütekaidelerinden irtihal<br />

edenlerin terk eyledikleri eytâm<strong>ı</strong>na verilecek maaşlar<strong>ı</strong>n nisbeti ve suver-i<br />

tahsisiyesi”ne yönelik olarak haz<strong>ı</strong>rlanan 18 bendlik bir düzenlemeyle tam olarak<br />

çözüme kavuşturulmuştur 242 . Bu düzenlemeye göre emekli yetimlerine verilecek<br />

maaşlar<strong>ı</strong>n miktar<strong>ı</strong> Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ce tayin ve tahdid k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>. Bu maaşlar<br />

240 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 8 (18 Ramazan 1280/26.02.1864)<br />

241 Takvim-i Vekayi Def’a 741 (19 Şevval 1280/27.03.1864)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 10 (11 Şevval 1280/19.03.1864)<br />

242 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 100 (28 Receb 1282/16.12.1865)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 101 (5 Şaban 1282/23.12.1865)<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 102 (12 Şaban 1282/30.12.1865)

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> nezâretinde bulunan Nizamiye Hazinesi Sergisi korumas<strong>ı</strong>ndaki<br />

“Mütekaidin Eytam<strong>ı</strong> Sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>”ndan ödenecekti. Sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n gelir ve gider muhasebesi<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin nezareti alt<strong>ı</strong>nda bulunacak ve sadece yetim ve öksüzlere<br />

maaş ödenecekti. Eğer sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n gelir fazlas<strong>ı</strong> olursa da bununla “eshâm” (hisse<br />

senedi) al<strong>ı</strong>narak kaydedilecek, bunlar<strong>ı</strong>n senelik faizleri de sand<strong>ı</strong>ğa sermaye<br />

yap<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>. Mütekaidin Eytam<strong>ı</strong> Sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>ndan sonra da 1866 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

“<strong>Askeri</strong> Tekaüd Sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>” kurulmuştur. Böylelikle askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n üyelerinin geleceği<br />

güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 243 . Emeklilik konusunda baz<strong>ı</strong> düzenlemeler<br />

yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş olsa da ortaya ç<strong>ı</strong>kan sorunlar ve şartlar göz önünde tutularak daha kapsaml<strong>ı</strong><br />

ve kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir yasal düzenleme ihtiyaç duyulmuştur. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de gerekli<br />

çal<strong>ı</strong>şmalar tamamland<strong>ı</strong>ktan sonra Haziran 1869’da yay<strong>ı</strong>nlanarak yürürlüğe konulan<br />

“Asâkir-i Berriye-i Mülukâne Tekaüd Nizâmnâmesi” ile bu alanda da çok önemli bir<br />

ad<strong>ı</strong>m at<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu düzenlemenin en önemli amac<strong>ı</strong> emekliye ayr<strong>ı</strong>lmalarda ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />

haks<strong>ı</strong>z uygulamalar<strong>ı</strong>n ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>larak herkese hak ettiği maaş<strong>ı</strong>n bağlanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Emekli olabilmek için 30 sene askeri hizmette bulunma zorunluluğu getirilmiş,<br />

bunun yan<strong>ı</strong>nda hastal<strong>ı</strong>k veya sakatl<strong>ı</strong>k nedeniyle emekliliğini isteyenlerin durumunun<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan incelenip onaylanmas<strong>ı</strong>na özen gösterilmiştir.<br />

Neferlerin muayene edilerek al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>yla da devletin askerliğe girdikten sonra<br />

hastal<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> şiddetlenip emekli olmak isteğinde bulunan kişilere gereksiz emekli maaş<strong>ı</strong><br />

ödemesi engellenmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

1869 Asâkir-i Berriye-i Mülukane Tekaüd Nizâmnâmesi’nde askeri<br />

kalemlerde çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>p emekli olan memur ve katiplerin ölümlerinde b<strong>ı</strong>rakt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> yetim ve<br />

243 Abdullah Martal, Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu’nda Emeklilik ve Buna İlişkin İlk Düzenlemeler,<br />

XIII. Türk Tarih Kongresi cilt: III K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m: III s:1695

dullara maaş tahsis edilmesi konusunda bir madde bulunmamaktayd<strong>ı</strong>. 1871 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

bu konu da bir komisyon-<strong>ı</strong> mahsusta görüşülerek, bir nizâmnâme haz<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>ş ve<br />

1874 (1290) senesi Mart’<strong>ı</strong>ndan itibaren derecelere göre maaş ödenmesi<br />

kararlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 244 .<br />

Gerek 1869 öncesi dönemde gerekse 1869 sonras<strong>ı</strong>nda emeklilik işlemleri<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> onay<strong>ı</strong>yla yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve bu işlemler Takvim-i Vekayi ve Ceride-i<br />

<strong>Askeri</strong>ye’de ilan edilerek duyurulmuştur.<br />

2.6. Cezaland<strong>ı</strong>rma ve Mükafatland<strong>ı</strong>rma<br />

İnsan düşüncesinin evrimi boyunca kurulan bütün sistem ve kurumlarda<br />

ödül ve ceza kavramlar<strong>ı</strong> yan yana olmuştur. Özellikle devleti iç ve d<strong>ı</strong>ş tehditlere karş<strong>ı</strong><br />

koruyan ordularda ödüllendirme ve cezaland<strong>ı</strong>rma işleri daha titiz bir şekilde<br />

uygulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kendisine verilen işi başar<strong>ı</strong>yla sonuçland<strong>ı</strong>ran veya savaşlarda<br />

olağanüstü hizmetlerde bulunan kişiler takdir ve beğeni ile karş<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>ş ve bu kişilere<br />

ödül olarak rütbe, makam, para, k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ç, nişan, imtiyaz gibi değerli şeyler verilmiştir.<br />

Bunun yan<strong>ı</strong>nda askeri kurallara ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> davran<strong>ı</strong>şlarda bulunarak askerliğin şan ve<br />

şerefine zarar veren, korkakl<strong>ı</strong>k eden ve görevinde başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z olan kişiler şiddetle<br />

cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Cezalar<strong>ı</strong>n ağ<strong>ı</strong>r olmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en önemli nedeni, başka kimsenin böyle<br />

bir yanl<strong>ı</strong>ş harekete kalk<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önlenmek istenmesidir.<br />

Ödüllendirme ve cezaland<strong>ı</strong>rma işleri Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun ilk zamanlar<strong>ı</strong>ndan<br />

beri kanun ve nizâmlarla düzenlenmiş; belirli kurul veya kişilerin tahkikat<strong>ı</strong>yla<br />

yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özellikle ordunun disiplininin sağlanmas<strong>ı</strong>na dikkat edilerek, ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />

hareketlerde bulunanlara ağ<strong>ı</strong>r cezalar verilmiştir.<br />

244 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 413 (16 Cemazi-el-evvel 1287/02.08.1871

II. Mahmut döneminde, at<strong>ı</strong>l duruma gelmiş geleneksel kurumlar<strong>ı</strong>n tasfiye<br />

edilip devlet işlerinin meclis ve komisyonlarca yürütülmesi düşüncesi doğrultusunda<br />

1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fa mensup kişilerin yarg<strong>ı</strong>lan<strong>ı</strong>p<br />

cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong>nda onay mercii olarak görev yapmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong><br />

<strong>Askeri</strong>, askeri yarg<strong>ı</strong> sisteminin en üst noktas<strong>ı</strong>nda yer al<strong>ı</strong>yordu. Buna göre herhangi<br />

bir suçla isnat olunan asker ve subaylar ilk önce alay ve tabur meclislerinde sorguya<br />

çekilip yarg<strong>ı</strong>lan<strong>ı</strong>rlard<strong>ı</strong>. Bu meclislerin karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren “istintak mazbatalar<strong>ı</strong>”, ordu<br />

meclisine gönderilir, ordu meclisi bu mazbatalar<strong>ı</strong> tetkik eder ve durumu etrafl<strong>ı</strong>ca<br />

anlatan başkaca mazbatalar haz<strong>ı</strong>rlayarak ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> içeren evrak ile müşir veya<br />

kumandan paşalar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla Seraskerliğe gönderirlerdi. Bu muhakeme evraklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>,<br />

Seraskerlikte derinlemesine inceleme yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye havale<br />

ederdi. Şûrâ, konu hakk<strong>ı</strong>nda gerekli araşt<strong>ı</strong>rmay<strong>ı</strong> yaparken suçlu bulunan kişinin bağl<strong>ı</strong><br />

bulunduğu alay ve taburda görev yapan asker ve subaylar<strong>ı</strong> da gerekirse İstanbul’a<br />

çağ<strong>ı</strong>rabilirdi. Gerekli incelemeler yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra, kişinin suçlu olduğu kesinleşirse<br />

Şûrâ, Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu 245<br />

hükümlerine dayanarak önceden verilen<br />

cezay<strong>ı</strong> onaylar ve gereğinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için karar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren resmi yaz<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> Seraskerliğe<br />

gönderirdi.<br />

Ancak büyük dikkat ve beceri gerektiren bu usûl , bu konuda görevli baz<strong>ı</strong><br />

subaylar<strong>ı</strong>n umursamaz tutumu nedeniyle tam olarak uygulanamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Herhangi bir<br />

245 Asker ve subaylar<strong>ı</strong>n 1837-1870 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndaki dönemde Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu’na<br />

dayan<strong>ı</strong>larak cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair baz<strong>ı</strong> arşiv belgeleri ve Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’nin hemen her say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />

(1864-1870 aras<strong>ı</strong>) mücazât başl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda verilen ilanlar bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Ancak bahsedilen bu ceza<br />

kanûnnâmesi hakk<strong>ı</strong>nda ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bilgi bulunmamaktad<strong>ı</strong>r. Kanûnnâmeye göre yap<strong>ı</strong>lan yarg<strong>ı</strong>lamalara<br />

örnek olarak Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 36917 numaral<strong>ı</strong> hüküm gösterilebilir. Cemazi-el-ahir 1255 (Ağustos-<br />

Eylül 1839) tarihli bu hükümde; İşkodra’da bulunan Reşid Paşa livas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n İkinci Alay<strong>ı</strong> Alay Emini<br />

İsmail’in nizama muğayir hareketine binaen oradaki divan-<strong>ı</strong> harpteki görülen muhakemesi evrak<strong>ı</strong> Dâr<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de tetkik olunarak Ceza Kanunu’na tatbiken askerlikten müebbeden tard<strong>ı</strong>na ve K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s<br />

adas<strong>ı</strong>na sürgün edilmesine karar verilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 5102 (21 Şaban<br />

1257/07.10.1841 tarihli)

suçla isnat olunan kişinin suçu kesinleşmeden ve ordu meclisleri veya k<strong>ı</strong>ta müfreze<br />

kumandan<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan gerekli tahkikat yap<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p netleştirilmeden hemen yüzeysel<br />

birkaç sat<strong>ı</strong>r yaz<strong>ı</strong>dan oluşan mazbatalar ile Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ye gönderilmesi<br />

nedeniyle Şûrâ gerekli tahkikât<strong>ı</strong> yapmakta zorluk çekmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca bu mazbatalar<strong>ı</strong>n<br />

eksik düzenlenmesi kişiye hak ettiği cezan<strong>ı</strong>n birkaç derece alt<strong>ı</strong>nda ceza verilmesine<br />

yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu ise adalet ve eşitlik düşüncesine tersti. Durumu değerlendiren Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan, 1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bir ilmühaber haz<strong>ı</strong>rlanarak Ceride-i<br />

<strong>Askeri</strong>ye’de ilan edilmiştir. Buna göre herhangi bir nedenle suçlanan kişinin durumu<br />

alay ve tabur meclislerinde dikkatli bir şekilde araşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>larak ya kendi kararlar<strong>ı</strong>yla veya<br />

iki kişinin şahitliği ile kesinleştirildikten sonra haz<strong>ı</strong>rlanan mazbatalar eskiden olduğu<br />

gibi ordu meclislerine veya k<strong>ı</strong>t’a-<strong>ı</strong> müfrezede bulunan kumandana gönderilecek,<br />

orada dahi bu mazbatalar itina ile görüşülüp araşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacak, şüpheden vareste ve kabule<br />

değer olanlar<strong>ı</strong> derhal, ordu meclisi mazbatalar<strong>ı</strong> müşir veya kumandan taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

Seraskerliğe takdim edilecek, eğer eksiklik bulunursa da iade edilecekti 246 .<br />

1870 senesine kadarki dönemde işlenen askeri suçlara ve bunlara verilen<br />

cezalara bakt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>za: Askerden rüşvet alma ve devlet mal<strong>ı</strong>na zarar vermenin cezas<strong>ı</strong>,<br />

askerlikten ihraç; 247 cünha (küçük suç)’un cezas<strong>ı</strong> askerlikten ihraç 248 ; isyan suçunun<br />

cezas<strong>ı</strong> derecelere göre kurşuna dizilme, uzun süreli kürek cezas<strong>ı</strong>, adi hizmetlerde<br />

246 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 50 (2 Şaban 1281/31.12.1864)<br />

247 Göreve geldiğinden beri kanûnnâme-i hümâyûna ters hareketlerde bulunan T<strong>ı</strong>marl<strong>ı</strong> Süvari Asakir-i<br />

Mansure Miralaylar<strong>ı</strong>ndan Erzurum Miralay<strong>ı</strong> Mustafa Bey’in araşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> amac<strong>ı</strong>yla bağl<strong>ı</strong> olduğu<br />

alay<strong>ı</strong>n kaymakam ve binbaş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> İstanbul’a çağr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve yap<strong>ı</strong>lan tetkikle Mustafa Bey’in askerden<br />

haylice rüşvet ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, devlet mal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> şahsi ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong> için kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve devlet hazinesine zarar verdiği<br />

anlaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, kanûnnâme-i hümâyûn gereğince nişan ve k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na, ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> paran<strong>ı</strong>n sahibine<br />

iade edilmesine ve kendisinin askerlikten ihraç edilmesine, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan karar<br />

verilmiştir. Takvim-i Vekayi Def’a 169 (12 Cemazi-elevvel 1254/03.08.1838)<br />

248 Piyade Asâkir-i Mansure’den Manast<strong>ı</strong>r Alay<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Dördüncü Taburu Binbaş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Osman Ağa’n<strong>ı</strong>n<br />

durumu Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de görüşülerek ortaya ç<strong>ı</strong>kan cünhas<strong>ı</strong>na binaen askerlikten ihraç<br />

olunmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Takvim-i Vekayi Def’a 186 (19 Şaban 1255/28.10.1839)

çal<strong>ı</strong>şma, rütbelerinin nefer seviyesine indirilmesi 249 ; uygunsuz davran<strong>ı</strong>ş ve askerlere<br />

karş<strong>ı</strong> kötü niyetli olman<strong>ı</strong>n cezas<strong>ı</strong> askerlikten ihraç 250 ; kur’adan firar edenleri<br />

saklaman<strong>ı</strong>n cezas<strong>ı</strong> para, memurluktan ihraç ve sürgün 251 ;kur’a nizam<strong>ı</strong>na ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />

hareket ve rüşvet alman<strong>ı</strong>n cezas<strong>ı</strong> askerlikten ihraç ve adi hizmetlerde prangal<strong>ı</strong> olarak<br />

çal<strong>ı</strong>şma 252 ; askeri malzemeye arar vermenin cezas<strong>ı</strong> malzemelerin tamir olanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

paras<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n suçluya ödetilmesi, olmayanlar<strong>ı</strong>n ise paras<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n aynen al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> 253 olarak<br />

belirlenmişti. Bu büyük suçlar<strong>ı</strong>nda yan<strong>ı</strong>nda h<strong>ı</strong>rs<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k suçuna rütbe indirme ve üç sene<br />

prangabentlik; sahtekarl<strong>ı</strong>k suçuna bir sene demirbentlik; k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ç çekme suçuna rütbe<br />

indirme ve üç sene demirbentlik; yaralama ve darp suçuna rütbe indirme ve bir sene<br />

demirbentlik; silah gösterme suçuna bir sene demirbentlik cezalar<strong>ı</strong> verilmişti.<br />

<strong>Askeri</strong> Ceza Kanunu ihtiyaca cevap veremediği için askeri ceza usul ve<br />

yöntemlerinde daha kapsaml<strong>ı</strong> ve çağdaş bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmuş, nihayet<br />

23 Ocak 1870 (21 Şevval 1286) tarihinde “<strong>Askeri</strong> Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu 254 ”<br />

249 Suriye civar<strong>ı</strong>na deniz yolu ile taş<strong>ı</strong>nan askerler Karadeniz Boğaz<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda Baba kalesi denilen yerde<br />

isyan ç<strong>ı</strong>kararak silahlar<strong>ı</strong>yla birlikte memleketleri olan Kütahya ve Karahisar-<strong>ı</strong> Sahib-e gitmek için firar<br />

etmişler, daha sonra bunlar<strong>ı</strong>n hepsi görevlendirilen memurlarca tutuklan<strong>ı</strong>p İstanbul’a getirilmiş, Dâr-<strong>ı</strong><br />

Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de yarg<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>ş ve bu kişiler suçlar<strong>ı</strong>na göre beş k<strong>ı</strong>sma ayr<strong>ı</strong>larak cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

Ahmet Lütfi, a.g.e. cilt: 6-7-8 s: 1116 ve Takvim-i Vekayi Def’a 223 (8 Rebi-ül-evvel<br />

1257/30.04.1841)<br />

250 Hassa Ordusu Üçüncü Piyade Alay<strong>ı</strong> Birinci Taburunda bulunan yüzbaş<strong>ı</strong> Şükrü Ağa’n<strong>ı</strong>n ef’âl-i<br />

şenia ve neferat hakk<strong>ı</strong>nda su-i niyyetinden Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>ce nişan ve k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> al<strong>ı</strong>narak silk-i askeriden<br />

tard<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Cevdet <strong>Askeri</strong>ye 35687 (27 Receb 1261/03.08.1845)<br />

251 Üç firariyi yanlar<strong>ı</strong>nda saklayan Bekir ve Reşid ağalardan Bekir Ağa devlet memuru olduğu için<br />

memurluktan azline, 120 kuruş para cezas<strong>ı</strong> vermesine ve iki ay müddet için sürgün edilmesine; Reşid<br />

Ağa’n<strong>ı</strong>n 120 kuruş para cezas<strong>ı</strong> vermesine ve iki ay hapsine Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’ce karar verilmiş ve<br />

bu karar Meclis-i Vâlâca onaylanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 310 (8 Zi-l-hicce 1262/28.11.1846)<br />

252 Bedel yaz<strong>ı</strong>lan üç neferden kendilerini bedelliğe kabul ettirmeyeceğine dair hayli para alan Edhem<br />

Ağa’n<strong>ı</strong>n bu faaliyeti Şûrâ’da görüşülmüş ve ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> paran<strong>ı</strong>n geri ödenmesine, askerlikten ihraç edilerek<br />

alt<strong>ı</strong> ay baş<strong>ı</strong>bozuk k<strong>ı</strong>yafetinde adi hizmetlerde çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir.<br />

Takvim-i Vekayi Def’a 337 (19 Cemaz-i el-ahir 1263/03.06.1847)<br />

253 Üçüncü Ordu Üçüncü Redif Alay<strong>ı</strong> debboyunda bulunan I adet setre ve 333 adet pantolon orta<br />

halde; 73 fes, 16 setre ve 154 pantolon fena halde güvelenmiştir. Bu elbiselerin silah alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nan<br />

erlere verilmeyip ambarlarda saklanarak bir işe yaramaz hale getirildiği Üçüncü Ordu müfettişi<br />

taraf<strong>ı</strong>ndan İstanbul’a bildirilmiş, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> bu elbiselerden tamiri mümkün olanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

tamir paras<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, olmayanlar<strong>ı</strong>n ise değerleri paras<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n aynen al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na karar vermiştir.<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 36 (23 Rebi-ül-ahir 1281/24.09.1864<br />

254 Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> s: 218-276

yay<strong>ı</strong>nlanarak yürürlüğe konuldu. Kanûnnâme, iki ana bölüm (bâb) ve 206 maddeden<br />

oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Frans<strong>ı</strong>z <strong>Askeri</strong> Ceza Kanunu’nun hemen hemen bilmukabele tercümesi<br />

olan <strong>Askeri</strong> Ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu, sivil ceza kanunlar<strong>ı</strong>na paralel olarak<br />

düzenlenmiştir. Bunun nedeni kanunda belirtilen suçlar<strong>ı</strong>n siviller ile de ilgili<br />

olmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca diğer önemli bir nokta da, büyük cezalar<strong>ı</strong>n bir kişi taraf<strong>ı</strong>ndan değil<br />

divan-<strong>ı</strong> harplerce verilmesi ve bu cezan<strong>ı</strong>n kesinleşmesi için Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’nin<br />

onay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n aranmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

1870 tarihli <strong>Askeri</strong> ceza Kanûnnâme-i Hümâyûnu’na dayan<strong>ı</strong>larak verilen<br />

cezalar dönemin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi’de ve daha çok askeri<br />

haberlere yer veren ve on beş günde bir ç<strong>ı</strong>kan Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’de ilan edilerek<br />

duyurulmuştur.<br />

Verilen görevi başar<strong>ı</strong>yla yerine getiren subay, komutan ve neferlere makam,<br />

rütbe, nişan, madalya, para gibi ödüller verilerek daha iyi hizmet etmeleri<br />

sağlanmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> silahl<strong>ı</strong> kuvvetlerinde daha önceleri de uygulanan mükafatland<strong>ı</strong>rma<br />

yöntemlerine 1730 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndan itibaren yenileri eklenmeye başlanm<strong>ı</strong>ş ve ilk madalyay<strong>ı</strong> I.<br />

Mahmut ödül olarak vermiştir. Daha sonralar<strong>ı</strong> bu usûl geleneksel bir hal alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

XIX. yüzy<strong>ı</strong>lda imparatorlukta bir hizmet veya liyakat karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya<br />

ödüllendirme için verilen bir mükafat ve şeref alameti de nişand<strong>ı</strong>. Nişanlar devlete<br />

hizmeti geçen kişilere verildiği gibi Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’ne fiilen veya manen yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />

dokunan yabanc<strong>ı</strong> hükümdarlara ve yüksek memurlara da verilirdi.<br />

İftihar nişan<strong>ı</strong> 1832 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda, II. Mahmut taraf<strong>ı</strong>ndan ihdas edilmiştir. Tek<br />

dereceli ve fakat gümüş, alt<strong>ı</strong>n, murassa olmak üzere üç çeşitti. Gümüş ve alt<strong>ı</strong>n olan<strong>ı</strong>

subaylara ve erlere, murassa olan<strong>ı</strong> da devlet büyüklerine ve ulemaya verilmekte idi.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nde resmen ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lan ilk nişan buydu 255 .<br />

1849 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda rütbe ve nişanlar<strong>ı</strong>n kimlere ve ne suretle verileceğine air bir<br />

nizâmnâme yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu nizâmnâmeye göre kişilerin görevlerine mukabil<br />

verilen nişanlarla padişah<strong>ı</strong>n ihsan buyurduğu nişanlar ayr<strong>ı</strong> tutulacak, görevlerinde<br />

başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olanlara rütbe verilecek, memuriyetin haricindeki nişanlar terk olunacak,<br />

eğer memuriyetler eşitse selefin nişan<strong>ı</strong> halefe, eşit değilse halefin rütbesine mahsus<br />

nişan verilecek, selefin nişan<strong>ı</strong> da Maliye Hazinesi’ne teslim edilecekti 256 .<br />

Gerek memuriyete ve gerekse şahsa mahsus olarak verilen rütbeler sadece<br />

resmi günlerde tak<strong>ı</strong>labiliyor ve bu şekilde bu kişiler nişanlar<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>lda sadece bir iki defa<br />

görebiliyorlard<strong>ı</strong>. Bunun üzerine şahsa mahsus ve bir hizmete mükafat olarak ihsan<br />

buyurulan nişanlar ve askeri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fta bulunan nişanlar müstesna diğer bütün nişanlar<strong>ı</strong>n<br />

toplanmas<strong>ı</strong>na karar verilmiştir. Daha sonra, ümera ve zabitan<strong>ı</strong>n resmî gün ve<br />

törenlerde belirlenecek alamet-i farika ile diğer kişilerden ayr<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong>, bu<br />

kişiler için de nişan talikine gerek görülmemesi nedeniyle Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’de bir<br />

mazbata kaleme al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ve padişah iradesinden sonra da yürürlüğe konulmuştur 257 .<br />

1852 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Abdülmecid taraf<strong>ı</strong>ndan Mecidiye Nişan<strong>ı</strong> yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Diğer<br />

nişanlardan farkl<strong>ı</strong> olarak beş rütbeden mürekkep, padişah<strong>ı</strong>n himayesinde ve ad<strong>ı</strong>na<br />

izafeten ihdâs olunan bu nişan berat ile verilirdi. Padişah hiçbir kayda bağl<strong>ı</strong><br />

olmaks<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n istediğine nişan verebilirdi. Bir şahs<strong>ı</strong>n bu nişan<strong>ı</strong> almaya hak<br />

kazanabilmesi için bulunduğu görevde en az yirmi sene hizmet etmiş olmas<strong>ı</strong><br />

gerekiyordu. Nişan tahsisine ilk önce beşinci rütbeden başlanacakt<strong>ı</strong>. Bir üst rütbeye<br />

255 T.S.K. Tarihi, cilt: 3 K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m:5 s:317<br />

256 Takvim-i Vekayi Def’a 401 (27 Rebi-ül-evvel 1265/21.02.1849)<br />

257 Takvim-i Vekayi Def’a 456 (27 Zi-l-ka’de 1267/24.09.1851)

ç<strong>ı</strong>kabilmek için bulunduğu rütbede en az iki, dördüncü de ve üçüncü de üç, ikinci de<br />

dört sene lay<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>yla hizmet ederek beklemek şartt<strong>ı</strong>. Askerlerin seferberlik ve<br />

muharebe zamanlar<strong>ı</strong>nda bekledikleri müddet iki kat<strong>ı</strong> say<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>. <strong>Askeri</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>ftan<br />

olanlar, sefer ve bar<strong>ı</strong>şta üstün başar<strong>ı</strong> göstermeleri veya ağ<strong>ı</strong>r yaralanmalar<strong>ı</strong> halinde söz<br />

konusu bekleme süresinden muaf olacaklard<strong>ı</strong> 258 .<br />

Seferberlik ve muharebe durumunda askerlerin hizmet süreleri iki kat<br />

say<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>ndan bunun ayr<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren ve düsturû’l-amel tutulacak bir<br />

nizâmnâmenin Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> da 28 maddelik Mecidi<br />

Nişân Nizâmnâmesi’nin on dördüncü maddesinde belirtilmiştir 259 .<br />

Abdülmecid döneminde yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan ikinci nişan, “Nişân-<strong>ı</strong> Osmani”dir. 1861<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ihdas edilen Osmani nişan<strong>ı</strong>, her çeşit hizmette üstün başar<strong>ı</strong> ve iyi hizmeti<br />

görülenlere verilirdi. Bu nişan<strong>ı</strong> alabilmek için bulunduğu meslekte en az 20 sene<br />

hizmet etmiş olmak şartt<strong>ı</strong>. Birinci derecesini alabilmek için de, Mecidi Nişan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

birinci derecesine hak kazanmak gerekiyordu.<br />

Askerlikte olağanüstü hizmeti görülenlerle, savaşta ağ<strong>ı</strong>r yaralananlar için bu<br />

süre dikkate al<strong>ı</strong>nmazd<strong>ı</strong>. Bu nişan<strong>ı</strong> alan askerlerin savaşta geçen hizmet süreleri iki<br />

misli say<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>.<br />

Dört dereceden oluşan bu nişan, ancak devlete h<strong>ı</strong>yanet, rüşvet, h<strong>ı</strong>rs<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ve<br />

adam öldürme suçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> işleyenlerden geri al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong> 260 .<br />

258 Ali Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, a.g.e. s:44<br />

259 Mecidi Nişan Nizâmnâmesi, Takvim-i Vekayi Def’a 472 (21 Zi-l-ka’de 1268/06.09.1852)<br />

260 Takvim-i Vekayi Def’a 627 (24 Cemazi-el-ahir 1278/28.12.1861) Osmani Nişân Nizâmnâmesi 23<br />

Bendden oluşmaktad<strong>ı</strong>rç

1864 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Mecidi ve Osmani nişanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kimlere, ne tür kriterler dikkate<br />

al<strong>ı</strong>narak verileceğine dair Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>’den bir mazbata kaleme al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş ve<br />

ilan edilmiştir 261 .<br />

<strong>Askeri</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f mensuplar<strong>ı</strong>na verilen bu nişanlarla ilgili haberler Takvim-i<br />

Vekayi ve Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye’den yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> kişilere nişan ve madalya verilmesinin yan<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong> şekillerde de<br />

ödüllendirildikleri görülmektedir. Sivas Müşiri Çerkez Haf<strong>ı</strong>z Paşa’ya 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Sancarlu muharebesinde göstermiş olduğu başar<strong>ı</strong> nedeniyle Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> reisi<br />

Hüseyin paşa eliyle hatt-<strong>ı</strong> humayun ve tasvir-i humayun gönderilerek taltif<br />

k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r 262 .<br />

Silistre kalesinin bat<strong>ı</strong> tabyesinde yap<strong>ı</strong>lan muharebede cesaret ve gayreti<br />

müşahede olunan Dördüncü Ordu Toçu rediflerinden gelmiş olan Abdülkadir<br />

Çavuşun bu durumu Dördüncü Ordu Mirlivas<strong>ı</strong> olup bat<strong>ı</strong> tabyesinde Ömer Çavuş ile<br />

beraber savaşm<strong>ı</strong>ş Hüseyin paşa ve Tophane-i Amire İstihkam livas<strong>ı</strong> Mehmet<br />

Paşa’n<strong>ı</strong>n şehadetleriyle ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş, Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong> bu kişiye para ödülü<br />

verilmesi ile ilgili bir mazbata kaleme alarak ilgili yerlere göndermiştir. Padişah<br />

iradesi ile bu kişiye bir k<strong>ı</strong>t’a Silistre madalyas<strong>ı</strong> ile 5000 kuruş hediye ve kayd-<strong>ı</strong> hayat<br />

şart<strong>ı</strong>yla da 250 kuruş maaş ihsan buyurulmuştur 263 .<br />

261 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 8 (17 Ramazan 1280/29.02.1864)<br />

262 Ahmet Lütfi, a.g.e. cilt: 4-5 s:923<br />

263 Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye Def’a 66 (26 Zi-l-ka’de 1281/22.04.1865)

SONUÇ<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’ndeki bütün askeri işleri idare etmek amac<strong>ı</strong>yla 1837 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

Seraskerlik denetiminde kurulan Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, II. Mahmut’un devlet işlerinin<br />

meclis ve komisyonlarda görüşülüp çözüme kavuşturulmas<strong>ı</strong> düşüncesinin bir<br />

ürünüdür. Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>yla beraber Divan’<strong>ı</strong>n etkisizleşmesinden kaynaklanan<br />

boşluğun bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> doldurulmuştur. Seraskerliğin yüklenmiş olduğu işlerin bir<br />

k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şûrâ’ya verilmesiyle de Seraskerlik daha verimli çal<strong>ı</strong>şmaya ve asli<br />

görevlerini daha iyi yapmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunun yan<strong>ı</strong>nda Şûrâ’n<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>yla<br />

askeri memurlar<strong>ı</strong>n şahsi ve tutars<strong>ı</strong>z uygulamalar<strong>ı</strong>na son verilerek bu alanda tam bir<br />

denetim sağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, öncelikli olarak Tanzimat Ferman<strong>ı</strong>’nda belirtilen<br />

askerliğin belirli bir süreye bağlanmas<strong>ı</strong> ve asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda daha adil bir sisteme<br />

geçilmesi gibi sorunlar<strong>ı</strong> çözüme kavuşturmak amac<strong>ı</strong>yla çal<strong>ı</strong>şmalara başlam<strong>ı</strong>ş ve<br />

askerliğin 5 y<strong>ı</strong>l muvazzafl<strong>ı</strong>k ile 7 y<strong>ı</strong>l rediflik, toplam 12 y<strong>ı</strong>l olarak tespit edildiği 1843<br />

<strong>Askeri</strong> Düzenlemesi ve asker al<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki haks<strong>ı</strong>z ve yanl<strong>ı</strong>ş uygulamalar<strong>ı</strong> ortadan<br />

kald<strong>ı</strong>ran 1846 Tarihli Kur’a Kanûnu’nun haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>nda önemli katk<strong>ı</strong>larda<br />

bulunmuştur.<br />

Ordunun genişlemesine paralel olarak büyüyen Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>,<br />

askerlerin yiyecek, giyecek, içecek v.b. ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n karş<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>nda<br />

görevlendirildikten sonra hem askeri harcamalarda tasarruf sağlanm<strong>ı</strong>ş hem de<br />

ihtiyaçlar için gerekli mallar zaman<strong>ı</strong>ndan önce tedarik edilip ilgili yerlere<br />

gönderilmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca ihtiyaç duyulan bu mallar<strong>ı</strong>n Şûrâ taraf<strong>ı</strong>ndan ihale usûlü ile<br />

al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>yla devletin büyük zararlara uğramas<strong>ı</strong> önlenmiştir.

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, asker ve subaylar<strong>ı</strong>n sağl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> beslenmeleri için<br />

ta’yinâtlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeterli miktarda ve zaman<strong>ı</strong>nda verilmesine özen göstermiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca<br />

hasta ve yaral<strong>ı</strong> askerlerin bak<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> için de önemli merkezlerde askeri hastaneler<br />

aç<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu hastanelerde çal<strong>ı</strong>şacak tabip, cerrah ve eczac<strong>ı</strong>lar Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

onay<strong>ı</strong>yla atanm<strong>ı</strong>ş ve t<strong>ı</strong>bbi malzemeler Şûrâ’n<strong>ı</strong>n S<strong>ı</strong>hhiye Dairesi taraf<strong>ı</strong>ndan sat<strong>ı</strong>n<br />

al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, asker ve subaylar<strong>ı</strong>n atama, yükseltme ve emeklilik<br />

gibi özlük işlerinde de onay mercii olarak çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>ş, bu işlerin adil bir şekilde<br />

yürütülmesine özen göstermiştir.<br />

Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’na bilgili subay yetiştirmekle görevli Mekteb-i Harbiye ile<br />

tabip, cerrah ve eczac<strong>ı</strong> yetiştirmekle görevli Mekteb-i T<strong>ı</strong>bbiye’deki eğitimi dikkatle<br />

takip eden Şûrâ, zaman zaman bu okullardaki eğitimi geliştirmek için de<br />

düzenlemeler yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Yine yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na askeri alanda öğrenim görmek amac<strong>ı</strong>yla<br />

gönderilen öğrencilerin durumu Şûrâ taraf<strong>ı</strong>ndan izlenmiş ve ihtiyaçlar<strong>ı</strong> Şûrâ onay<strong>ı</strong>yla<br />

karş<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Görevini yapmayan, askeri nizâm ve kanûnlara ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hareketlerde bulunan<br />

ya da askerliğin şan ve şerefini ayaklar alt<strong>ı</strong>na alan asker ve subaylar<strong>ı</strong>n Divân-<strong>ı</strong><br />

Harplerde yap<strong>ı</strong>lan yarg<strong>ı</strong>lamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> içeren mazbatalar onay için Şûrâ’ya gönderilmiş,<br />

Şûrâ’n<strong>ı</strong>n inceleme ve araşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>ndan sonra bu kişilere gereken ceza verilmiştir. Yine<br />

görevlerinde başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olan ve kahramanca hareketlerde bulunan kişiler de Şûrâ’n<strong>ı</strong>n<br />

onay<strong>ı</strong>ndan sonra ödüllendirilmiştir.<br />

Bünyesinde değişik rütbelerden kişiler bulunmas<strong>ı</strong>na rağmen herkesin fikrini<br />

serbestçe söyleyebildiği Dâr-<strong>ı</strong> Şûrâ-y<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, Tanzimat döneminin en istikrarl<strong>ı</strong>

meclisi olarak görev yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Askerlik ile ilgili her alanda düzenlemeler yapan ve<br />

bunlar<strong>ı</strong>n uygulanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kontrol eden Şûrâ, Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun çağdaş<strong>ı</strong> ordular<br />

kadar güçlü olmas<strong>ı</strong> için çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak her alanda olduğu gibi askeri alanda da<br />

maddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar ve devletin iç ve d<strong>ı</strong>ş sorunlar<strong>ı</strong> nedeniyle bu tam olarak<br />

gerçekleşmemiştir.

BİBLİYOĞRAFYA<br />

1.Arşiv Malzemesi<br />

BOA Kanûnnâme-i <strong>Askeri</strong> Defteri No:4<br />

Cevdet <strong>Askeri</strong>ye: 3341, 4461, 4541, 5610, 7507, 7536, 8129, 8896, 10630,<br />

11450, 18229, 18926, 23492, 30616, 36791, 36801, 36886, 37404, 41214, 41747,<br />

42278, 48652, 54930<br />

2.Bas<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> Kaynaklar<br />

Takvim-i Vekayi: Def’a 140-983 (taranan), kullan<strong>ı</strong>lan say<strong>ı</strong>lar: 144, 164, 169, 170,<br />

171, 174, 182, 187, 196, 199, 213, 217, 223, 225, 228, 242, 243, 244, 258, 259, 261,<br />

264, 267, 274, 284, 285, 286, 289, 292, 294, 297, 298, 299, 303, 304, 306, 310, 313,<br />

314, 333, 337, 346, 360, 381, 401, 408, 419, 422, 425, 431, 441, 456, 472, 560, 565,<br />

617, 619, 627, 637, 677, 983<br />

Ceride-i <strong>Askeri</strong>ye: Def’a 1-600 (taranan), kullan<strong>ı</strong>lan say<strong>ı</strong>lar: 2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 21,<br />

32, 36, 42, 50, 66, 67, 100, 101, 102, 121, 130, 135, 140, 141, 167, 168, 169, 174,<br />

210, 232, 236, 238, 249, 270, 296, 310, 370, 388, 393, 399, 413, 420, 447, 505, 513,<br />

519, 520, 593<br />

Düstûr-<strong>ı</strong> <strong>Askeri</strong>, Mekteb-i Funûn-<strong>ı</strong> Harbiye-i Şahane Matbaas<strong>ı</strong>, 1287<br />

Salnâme-i <strong>Askeri</strong>, 1.Def’a, Muharrem 1282 (1865)<br />

Salnâme-i <strong>Askeri</strong>, 3.Def’a, 1287 (1870)<br />

Salnâme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Def’a 1-30 (1846-1870)<br />

Düstûr, Cilt:1 Matba’a-i Amire, 1289

3.Araşt<strong>ı</strong>rma ve İncelemeler<br />

Abdurrahman Şeref; Tarih-i Devlet-i Osmaniye Cilt: 2, Karabet Matbaas<strong>ı</strong>,<br />

İstanbul 1315<br />

Ahmet Cevdet Paşa; Ma’rûzât, (Yay<strong>ı</strong>na Haz<strong>ı</strong>rlayan: Dr. Yusuf Halaçoğlu), Çağr<strong>ı</strong><br />

Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 1980<br />

Ahmet Cevdet Paşa; Tezâkir, 4 Cilt, (Haz<strong>ı</strong>rlayan: Prof. Cavid Baysun), TTK,<br />

Ankara 1991<br />

Ahmet Lütfi Efendi; Vak’anüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, Tarih Vakf<strong>ı</strong>-Yap<strong>ı</strong><br />

Kredi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, Cilt: 1-8, İstanbul Aral<strong>ı</strong>k 1999<br />

Ahmet Lütfi Efendi; Vak’anüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Haz. Prof Dr.<br />

Münir Aktepe), Cilt: 10-15, TTK, Ankara 1993<br />

Ahmet Ata; Tarih-i Ata Cilt: 3<br />

Ahmet Rasim; İstibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, Vatan Matbaas<strong>ı</strong>, İstanbul 1342-<br />

1923<br />

___________; Osmanl<strong>ı</strong>’da Bat<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n Üç Evresi, (Günümüz Diliyle Yay<strong>ı</strong>na<br />

Haz<strong>ı</strong>rlayan: Ord. Prof. Dr. H.V. Velidedeoğlu), Evrim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>,<br />

İstanbul 1989<br />

Akçura, Yusuf; Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nin Dağ<strong>ı</strong>lma Devri (XVIII. ve XIX. As<strong>ı</strong>rlarda)<br />

İstanbul Maarif Matbaas<strong>ı</strong>, 1940<br />

Aktar, Yücel; “<strong>Askeri</strong> Tarihin Tan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve Metadolojisi” I. <strong>Askeri</strong> Tarih Semineri,<br />

Bildiriler I, 1983<br />

Aktaş, Ümit; Osmanl<strong>ı</strong> Çağ<strong>ı</strong> ve Sonras<strong>ı</strong>, Bak<strong>ı</strong>ş Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul Eylül 1998<br />

Aky<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>z, Ali; Tanzimat Döneminde Osmanl<strong>ı</strong> Merkez Teşkilat<strong>ı</strong>nda Reform<br />

(1836-1856), Eren Yay<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k, İstanbul 1993

<strong>Askeri</strong> Terfi-i Rütbe ve Teftiş Kanûnnâmesi, Matba’a-i Bâb-<strong>ı</strong> Seraskeri, İstanbul<br />

1277<br />

Ay<strong>ı</strong>n, Faruk; Tanzimat’tan Sonra Asker Alma Kanunlar<strong>ı</strong> (1839-1914),<br />

Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi, Ankara 1994<br />

Belin, M.; Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu’nun İktisadi Tarihi, (Çev: Oğuz Ceylan),<br />

Gündoğan Yay<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k, Ankara 1999<br />

Berkay, Necdet; Yeniçerilerin Yok Edilmesi ve Ordumuzun Yeniden Kurulup<br />

Gelişmesi, Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi, Ankara 1949<br />

Berkes, Niyazi; Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yay. Haz: Ahmet Kuyaş), Yap<strong>ı</strong> Kredi<br />

Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 2002<br />

Bilim, Cahit Yalç<strong>ı</strong>n; Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734-1876), Anadolu<br />

Üniversitesi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, Eskişehir 2002<br />

Bolat, Cahide; Redif <strong>Askeri</strong> Teşkilat<strong>ı</strong> (1834-1876), Ankara Üniversitesi Sosyal<br />

Bilimler Enstitüsü, Bas<strong>ı</strong>lmam<strong>ı</strong>ş Doktora Tezi, Ankara 2000<br />

Bozdemir, Mevlüt; Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nun Tarihsel Kaynaklar<strong>ı</strong>, Ankara<br />

Üniversitesi S.B.F. Yay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, Ankara 1982<br />

Çabuk, Vahit; “Sultan II. Mahmut’un Islahat Çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>”, Türk Dünyas<strong>ı</strong> Tarih<br />

Dergisi, Say<strong>ı</strong>: 53, May<strong>ı</strong>s 1991<br />

Çad<strong>ı</strong>rc<strong>ı</strong>, Musa;Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik<br />

Yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>, TTK, Ankara 1997<br />

_______________; “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yönetimi”, T.C.T.A. Cilt: 1,<br />

İletişim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>

________________; “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu’nda Askere Almada Kur’a<br />

Usulüne Geçilmesi (1846 Tarihli Askerlik Kanunu)”, <strong>Askeri</strong><br />

Tarih Bülteni, Say<strong>ı</strong>: 18, 1985<br />

_______________; “Anadolu’da Redif <strong>Askeri</strong> Teşkilat<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Kuruluşu”, Tarih<br />

Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Dergisi, Cilt: 8-12, Say<strong>ı</strong>: 14-23, 1970-1974<br />

_______________; “Tanzimat’<strong>ı</strong>n İlk Y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>nda Sağl<strong>ı</strong>k Sorunu”, Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetler<br />

Dergisi, Say<strong>ı</strong>: 314, Genelkurmay Atese Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, Mart 1988<br />

_______________; “Yenileşme Sürecinde Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu”, Türkler<br />

Ansiklopedisi, Cilt:13<br />

Çakaloğlu, Cengiz; “1843 <strong>Askeri</strong> Düzenlemesi Çerçevesinde Anadolu<br />

Ordusu’nun Kuruluşu”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi,<br />

Say<strong>ı</strong>: 5, TİSAV, İstanbul 2001<br />

Çak<strong>ı</strong>n, Naci; “Redif Teşkilat<strong>ı</strong>”, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni, Say<strong>ı</strong>:26, Şubat 1989<br />

Çetin, Birol; “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu’nda <strong>Askeri</strong> Teknolojinin Takibi (1700-<br />

1900)”, Türkler Ansiklopedisi Cilt: 13, Yeni Türkiye Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong><br />

Çufal<strong>ı</strong>, Mustafa; “Osmanl<strong>ı</strong> Reformlar<strong>ı</strong>na Yönelik İngiliz Politikas<strong>ı</strong>”, Yeni<br />

Türkiye, Cilt: 6(31) Özel Say<strong>ı</strong>, 2000<br />

Davison, Roderic H.; Osmanl<strong>ı</strong>-Türk Tarihi (1774-1923), (Çev: Mehmet Moral<strong>ı</strong>),<br />

Alk<strong>ı</strong>m Yay., İstanbul 2004<br />

Engelhardt; Tanzimat ve Türkiye, (Türkçesi: Ali Reşad), Kaknüs Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>,<br />

İstanbul Kas<strong>ı</strong>m 1999<br />

Eralp, T. Nejat; “Osmanl<strong>ı</strong>larda Nişan ve Madalya”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 13<br />

Ercan, Yavuz; “II. Mahmut ve Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>laşma Hareketleri”, Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetler Dergisi,<br />

Say<strong>ı</strong>: 301, Ocak 1986

Ergin, Osman; Türk Maarif Tarihi, Cilt:1-2, Eser Matbaas<strong>ı</strong>, İstanbul 1977<br />

Evsile, Mehmet; “Osmanl<strong>ı</strong> Harp Sanayi”, Yeni Türkiye, Cilt: 6 (31) Özel Say<strong>ı</strong><br />

2000<br />

Gül, Mustafa; “1870 Asker Alma Kanunu”, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni, Say<strong>ı</strong>: 44, Şubat<br />

1998<br />

Güran, Tevfik; “Tanzimat Döneminde Osmanl<strong>ı</strong> Maliyesi”, Belgeler, Cilt: XIII,<br />

Say<strong>ı</strong>: 17, TTK, Ankara 1998<br />

Gürsoy, Ufuk; Osmanl<strong>ı</strong> Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, Simurg Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>,<br />

İstanbul 2000<br />

Hün, İhsan; Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’nda Genelkurmay<strong>ı</strong>n Ne Suretle Teşkil Ettiği ve<br />

Geçirdiği Safhalar<strong>ı</strong>, Genelkurmay Başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> İstanbul<br />

Bas<strong>ı</strong>mevi, 1952<br />

Ilgar, İhsan; “Tarihte Türk-Amerikan Dostluğu ve Münasebetleri”, Tarih<br />

Coğrafya Dünyas<strong>ı</strong> Cilt: 1 Say<strong>ı</strong>: 3 Maarif Bas<strong>ı</strong>mevi, İstanbul<br />

1959<br />

İlgürel, Mücteba; “Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nde Ateşli Silahlar”, Yeni Türkiye, Cilt: 6(31)<br />

Özel Say<strong>ı</strong>, 2000<br />

İlhan, Suat; “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu <strong>Askeri</strong> Yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> İçerisinde Tanzimat’<strong>ı</strong>n<br />

Yeri”, Konferanslar, Belleten, Say<strong>ı</strong>: 213, Cilt: 55, TTK, Ankara<br />

Ağustos 1991<br />

İskora, M. Mazlum;Türk Ordusu Kurmayl<strong>ı</strong>k (Erkân-<strong>ı</strong> Harbiye Tarihçesi), Harp<br />

Akademisi Matbaas<strong>ı</strong>, Ankara 1944<br />

Karal, Enver Ziya; Osmanl<strong>ı</strong> Tarihi, Cilt:V, VI, VII, VIII, TTK, Ankara

_______________; “II. Mahmut”, DİA, Cilt: 7 İstanbul, Milli Eğitim Bas<strong>ı</strong>mevi<br />

1988<br />

Kayal<strong>ı</strong>, Kurtuluş; “Osmanl<strong>ı</strong> Devleti’nde Yenileşme Hareketleri”, T.C.T.A., Cilt: 5,<br />

İletişim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong><br />

Kaynar, Reşat; Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK, Ankara 1991<br />

Kütükoğlu, Mübahat S.; Osmanl<strong>ı</strong> İngiliz İktisadi Münasebetleri II (1838-1850),<br />

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul<br />

1976<br />

Lewis, Bernard; Modern Türkiye’nin Doğuşu, (İngilizce’den Çeviren:Prof. Dr.<br />

Metin K<strong>ı</strong>ratl<strong>ı</strong>), TTK, Ankara 2000<br />

Milli Savunma Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>;Osmanl<strong>ı</strong> Ordu Teşkilat<strong>ı</strong>, Ankara 1999<br />

Mahmut Şevket Paşa; Osmanl<strong>ı</strong> Teşkilat ve K<strong>ı</strong>yafet-i <strong>Askeri</strong>yesi, Cilt: I, II, İstanbul<br />

Mekteb-i Harbiye Matbaas<strong>ı</strong>, 1325<br />

Mantran, Robert; Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu Tarihi, Cilt: II, (Çev: Server Tanilli),<br />

Cem Yay<strong>ı</strong>nevi, İstanbul 1995<br />

Mehmet, Esad;Devlet-i Aliyye Ordu Teşkilat<strong>ı</strong>, Mekteb-i Fünûn-<strong>ı</strong> Harbiye-i Şahane<br />

Matbaas<strong>ı</strong>, İstanbul 1311<br />

Martal, Abdullah; “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu’nda Emeklilik ve Buna İlişkin İlk<br />

Düzenlemeler”, XIII. Türk Tarih Kongresi, III. Cilt, 3. K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m<br />

Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül- Vukuât, Cilt: 1-11, Sadeleştiren: Prof. Dr. Neşet<br />

Çağatay, TTK, Ankara 1992<br />

Ortayl<strong>ı</strong>, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>, İletişim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 1999

Palmer, Alan; Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu, Son Üç Yüzy<strong>ı</strong>l – Bir Çöküşün Yeni<br />

Tarihi– (Çeviren: Belk<strong>ı</strong>s Çorakc<strong>ı</strong> Dişbudak), Yeni Yüzy<strong>ı</strong>l Tarih<br />

Dizisi<br />

Sander, Oral – Kurthan, Fişek; ABD D<strong>ı</strong>şişleri Belgeleriyle Türk-ABD Silah<br />

Ticaretinin İlk Yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> (1829-1929), Çağdaş Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul<br />

1977<br />

Seyitdanl<strong>ı</strong>oğlu, Mehmet; Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), TTK,<br />

Ankara 1994<br />

Shaw, Standford J.-Ezel, Kural; Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu ve Modern Türkiye,<br />

Cilt:II (1808-1975), (Türkçesi: Mehmet Harmanc<strong>ı</strong>), e Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>,<br />

1982<br />

Soho, Ziya Şakir; Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl<strong>ı</strong> Nizam Ordusu Tarihi,<br />

Çeltüt Matbaas<strong>ı</strong>, İstanbul 1957<br />

Süleymaniyeli Mehmet Emin, Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu<br />

Şirin, Veli; Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusu ve Seraskerlik, Tarih ve<br />

Tabiat Vakf<strong>ı</strong> Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 2002<br />

Öz, Muzaffer; “Yeniçeri Ocağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Lağv<strong>ı</strong>ndan Sonra Osmanl<strong>ı</strong> Ordusu’ndaki<br />

Gelişmeler”, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni, Say<strong>ı</strong>: 29, Ağustos 1990<br />

Özcan, Abdulkadir; “Hassa Ordusunun Temeli, Muallem Bostaniyân-<strong>ı</strong> Hassa<br />

Ocağ<strong>ı</strong>”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi,<br />

Say<strong>ı</strong>:34, Edebiyat Fakültesi Matbaas<strong>ı</strong>, 1984<br />

Özcan, Besim; K<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>m Savaş<strong>ı</strong>nda Mali Durum ve Teba’an<strong>ı</strong>n Harp Siyaseti (1853-<br />

1856), Atatürk Üniversitesi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, Erzurum 1997

Özden, Gani; “Osmanl<strong>ı</strong> İmparatorluğu Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetlerinde Askeralma<br />

Sistemleri”, <strong>Askeri</strong> Tarih Bülteni, Say<strong>ı</strong>:20, Şubat 1986<br />

Önsoy, R<strong>ı</strong>fat; Türk-Alman İktisadi Münasebetleri (1871-1914), Enderun<br />

Yay<strong>ı</strong>nevi, İstanbul 1982<br />

________________;Tanzimat Dönemi Osmanl<strong>ı</strong> Sanayi ve Sanayileşme Politikas<strong>ı</strong>,<br />

Doğuş Matbaas<strong>ı</strong>, Ankara 1988<br />

Sar<strong>ı</strong>koyuncu, Ali; “Serasker Hüseyin Avni Paşa’n<strong>ı</strong>n Hizmetleri”, <strong>Askeri</strong> Tarih<br />

Bülteni, Say<strong>ı</strong>: 31, Ağustos 1991<br />

Terzioğlu, Said Arif; Türk Ordusu<br />

Tunal<strong>ı</strong>, Ayten Can; Tanzimat Döneminde Osmanl<strong>ı</strong> Kara Ordusu’nda Yap<strong>ı</strong>lanma<br />

(1839-1876), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,<br />

Bas<strong>ı</strong>lmam<strong>ı</strong>ş Doktora Tezi, Ankara 2003<br />

Tunaya, T.Z.; Türkiye’nin Siyasi Hayat<strong>ı</strong>nda Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>laşma Hareketleri I,<br />

Cumhuriyet Gazetesi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, 1999<br />

Türk Silahl<strong>ı</strong> Kuvvetleri Tarihi, Osmanl<strong>ı</strong> Devri, Cilt:III, K<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m:5 (1793-1908),<br />

Genelkurmay Bas<strong>ı</strong>mevi, Ankara 1978<br />

Ubicini, H.A.; Osmanl<strong>ı</strong>’da Modernleşme Sanc<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, (Çev:Cemal Ayd<strong>ı</strong>n), Timaş<br />

Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul 1998<br />

Ünal, Tahsin; Türk Askerlik Kültürü, Berikan Elektronik Bas<strong>ı</strong>m Yay<strong>ı</strong>m Sanayi ve<br />

Tic. Ltd. Şti., Ankara 2001<br />

Yaram<strong>ı</strong>ş, Ahmet; II. Mahmut Döneminde Asâkir-i Mansure-i Muhammediye<br />

(1826-1839), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,<br />

Bas<strong>ı</strong>lmam<strong>ı</strong>ş Doktora Tezi, Ankara 2002

Y<strong>ı</strong>lmaz, Durmuş; Osmanl<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Son Yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>, Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi<br />

Kitabevi, Konya 2001

logo

Ürünler

Kaynaklar

Şirketler

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!