Fatih Sultan Mehmed Dönemi Mûsikî Nazariyatçıları ve Eserleri

Arif DEMİRFATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİve sanat yönünden de büyük gelişmelerin yaşandığıbir dönemdir. Neredeyse ilmin merkezi halinegelen ülkede, her çeşit ilim dalında değerli âlimleryetişmiştir. Mûsikî ile ilgili çalışmaların da hızlı birşekilde devam ettiği bu dönemde, özellikle Türkistanve Azerbaycan’da yoğunlaşan Türk mûsikîsi çalışmalarıOsmanlı Devleti coğrafyasına doğrukaymaya başlamıştır. 5Fatih döneminin mûsikî dünyası ve çalışmalarıhakkında elimizdeki kaynaklar ne yazık ki kısıtlı veelimizde yeterli belgeler olmamakla beraber, bu dönemeyakın zamanda yazılmış tezkireler önemli bilgileriçermektedir. 6 Fatih zamanındaki musikişinâsve şairlerin hayatı hakkında, Sehî (ö.1548)’nin HeştBihişt adlı Tezkire’si 7 ile Taşköprizâde 8 (ö.1561)’nineş-Şekâiku’n-Nûmâniyye’sinde önemli bilgiler olsada ne yazık ki bu bilgiler yeterli değildir. Yine yeterliolmasa da bu döneme ait Bursalı Tahir 9 veMehmed Süreyya’nın 10 verdiği bilgiler de son dereceönemlidir. Ayrıca Muallim Cevdet ve AhmetRefik Altınay’ın yayınladıkları Fatih zamanındakiOsmanlı arşiv belgeleri de bu dönem mûsikî hayatıhakkında önemli bilgiler içermektedir.Fatih döneminde mûsikî teorisiyle ilgili ortayaatılan fikirlerin çoğunun temeli, Safiyyuddîn (ö.1294) ile Abdulkadir Merâgî (1360-1435)’nin kitaplarınadayanırlar. XV. yüzyılın en tanınmış mûsikîalimlerinden olan Abdülkadir Merâgî’ninmûsikî ile çok sayıda eser kaleme aldığı bilinmektedir.Hatta Merâgî, nazariyat alanındaki Makâsıdu’l–Elhân11 adlı eserini Fatih’in babası II. Murad’aithaf ettiği bilinmektedir. 125Nuri Özcan, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Mûsikî Ders Notları, s.13.6Fatih dönemiyle ilgili olmakla birlikte Bkz. Arel, Sadettin, “Fatih DevriMusikisi”, Musiki Mecmuası, sayı 63, 1953; Karabey, Laika, “Fatih Devri MûsikisiHakkında Kısa bir Mütalaa”, Musiki Mecmuası, sayı 63, 1953. Ayrıca bkz.Uslu Recep, Fatih Döneminde Mûsikî, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2007. Fâtihdevri üzerine yoğunlaşan bu kitapta; Fâtih ve mûsikî çevresi, dinî-dindışımûsikî, makamlar ve Fâtih için yapılan besteler yer almaktadır.7Sehî, Tezkire: Heşt Bihişt (haz. Mustafa İsen), İstanbul 1980; orijinal tıpkıbasımnşr. Günay Kut, İstanbul 1978.8Taşköprizâde, eş-Şekâiku'n-Nûmâniyye (nşr. Ahmed Subhi Furat), Istanbul1985.9Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1915, I, 333.10Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Heppenheim 1971, II, 161.11Abdulkadir Meragi, Makâsıd’ul-Elhân, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:3656. Bu eser üzerinde Cemal Karabaşoğlu Doktora tezi hazırlamıştır. CemalKarabaşoğlu, Abdulkadir Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlı Eseri, MÜİF, DoktoraTezi, İstanbul 2010.12İhsanoğlu, a.g.e., s.20; Akdoğan, Bayram, Fethullah Şirvânî ve Mûsiki RisalesiMecelletü’n fi’l- Mûsika, Ankara 2009, s. 58; Murat Bardakçı, Meragalı Abdulkadir,Pan Yayıncılık, İstanbul 1986, s. 127.Gerek mûsikî kaynakları ve gerekse mûsikîbilginleri bakımından Fatih dönemi, oldukça parlakgörülmektedir. Bu dönemde ortaya konan eserlerve müellifleri hem kendi dönemlerine hem desonraki dönemlere damgalarını vurmuşlardır. Yazdığışiirlerle de öne çıkmış olan Fatih, mûsikî vesanat alanında uğraş veren insanları desteklemiş vehimaye etmiştir. 13Fatih döneminde mûsikî çalışmalarının yaygınlaşmasıve gelişmesinde tekkelerin önemli bir rolüolmuştur. Başta Mevlevî tekkeleri olmak üzere mûsikîeğitimi veren birçok tasavvufî kurumda yetişenbestekarlar, Osmanlı tekke mûsikîsini zirveye çıkaracakönemli eserleri ortaya koymuşlardır. 14Fatih dönemi nazariyatçılarından AbdülkadirMeragî’nin oğlu Abdülaziz b. Abdülkadir ile torunuMahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadir, mûsikî nazariyatınaönemli katkılarda bulunan isimlerdendir.Abdulaziz b. Abdülkadir, bazı ilaveler yaparak babasınınMakâsidu’l-Elhân adlı eserini Nekâvatü’l–Edvâr 15 adıyla şerh ederek Farsça yazdığı bu eseriniFatih’e ithaf ederken Mahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadirise Makâsîd’ul–Edvâr adlı eseri kaleme almıştır.Fethullah Şirvânî’nin Fatih’e ithaf ettiğiMecelletün fi’l–Musika’sı, 16 Lâdikli Mehmet Çelebi’nin,Fâtih Sultan Mehmet’e ithaf ettiği El Fethiyyefî’lMûsikî 17 ve daha sonraki yıllarda II:Beyazıd’a ithaf ettiği Zeynü’l Elhân’ı, 18 AhmedoğluŞükrullah’ın Edvâr tercümesi, Nureddin AbdurrahmânCâmî (ö. 1493)’nin Risâle-i Mûsikî’si, KadızâdeTirevî’nin Mûsikî Risâlesi, 19 Ahîzâde AliÇelebi’nin Risâletü’l-Mûsikî fi’l-Edvâr adlı Farsçaeseri, Ali Şâh b. Hacı Büke’nin Mukaddimetü’l-Usûl 20 adlı eseri ve Şemsettin Nahîfî’nin Edvar adlı13Akdoğan, Fethullah Şirvânî.., s. 25.14Cinuçen Tanrıkorur, “Osmanlı Mûsikîsi”, Osmanlı Devleti ve MedeniyetiTârihi, İstanbul 1998, c. III, s. 500.15Abdulkadir bin Abdulaziz, Nakavât’ul–Edvâr, Nûr-u Osmâniye Kütüphânesi,No: 3646.16Topkapı Sarayı Kütüphânesi, No:3449; Nuri Özcan, “Osmanlılarda Mûsikî”,Osmanlı Ansiklopedisi, c.III s.217.17Bu eserin Nuruosmanıye Kütüphanesi no:3655'te bir nüshası vardır. HakkıTekin, Ladikli Mehmed Çelebi ve Risâle-i Fethiyyesi, Niğde Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.18Bu eser üzerinde Ruhi Kalender Doktora Tezi hazırlamıştır. Bkz. XV.Yüzyılda Mûsikî Kuramı (nazariyâtı) ve Zeynu’l-Elhan fî İlmi’t-Telif ve’l-Evzân, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1982.19M. Nuri Uygun, Kadızâde Tirevî ve Mûsikî Risâlesi, (M.Ü.S.B.E. BasılmamışYüksek Lisans Tezi), İstanbul 1990.20Ahmet Çakır, AliŞah B.Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü’l-Usûl AdlıEseri, (M.Ü.S.B.E. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1999.4Journal of Islamic Research 2012;23(1)