Fatih Sultan Mehmed Dönemi Mûsikî Nazariyatçıları ve Eserleri

ARAŞTIRMA VE İNCELEMEFatih Sultan Mehmed DönemiMûsikî Nazariyatçıları ve EserleriArif DEMİR aaYıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Mûsikîsi Devlet Konservatuvarı,AnkaraGe liş Ta ri hi/Re ce i ved: 14.12.2012Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 12.02.2013Ya zış ma Ad re si/Cor res pon den ce:Arif DEMİRYıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Mûsikîsi Devlet Konservatuvarı,Ankara,TÜRKİYE/TURKEYarif-demir@hotmail.comÖZET Fatih dönemi; Osmanlı tarihinde ekonomik, siyasi, askeri, sosyal ve kültürel alanda önemligelişmelerin yaşandığı en önemli zaman dilimlerinden biridir. Dini ve pozitif ilimlerin birlikte okutulduğu,ilim adamlarının beklediği ilgiyi bulduğu, sanatın ve sanatçıların da rağbet gördüğü budönemde, mûsiki alanında da çok önemli çalışmalar yapılmış ve günümüze kadar ulaşan pek çokkıymetli eser ortaya konulmuştur. Mûsikî nazariyâtımızın geldiği seviye açısından önemli tarih dilimiolan Fatih döneminde yazılan eserlerin vurgulanması ve o tarihlerde mûsikî ilmindeki gelişmelereişaret edilmesi gerekmektedir. Zira bu dönem, gerek Türk Mûsikîsi kaynakları açısından vegerek Türk Mûsikîsi sahasında eser veren mûsikî müellifler bakımından oldukça parlak bir zamandilimini oluşturmaktadır. Mûsiki alanında yapılan çalışmalarda Safiyyuddîn ve Merâgî’nin etkilerininde büyük olduğu bu dönemde; Hızır bin Abdullah, Bedr-i Dilşâd, Fethullah Şirvânî, Abdülazizb. Abdülkadir Merâgî, Ladikli Mehmed Çelebi, Mahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadir veAhmedoğlu Şükrullah gibi büyük müellif ve mûsikî üstadları yetişmiş ve kıymetli eserler meydanagetirmişlerdir. Bu çalışmada; Mûsikî tarihimiz açısından oldukça önemli bir konuma sahip olanFatih döneminde mûsikî nazariyatı alanında yapılan çalışmalar ve müellifleri ele alınacaktırAnahtar Kelimeler: Mûsikî; fatih dönemi; nazariyat; sesABSTRACT Mohammed, the Conqueror, Period is regarded as one of the most important periods ofa time during which there were significant developments in economic, political, military, social andcultural fields in the course of history of Ottoman Empire. During this period in which religious andpositive sciences were co-studied, when scientists got what they deserved, during which artists andartisans were favored, many significant works in the field of music were conducted and several valuablemasterpieces have survived today. Mohammed, the Conqueror, Period which could be viewedas a period during which theory of music reached a high level, should be paid close attention owingto the advances in musical scholarship in that era. This period poses a central significance not onlyfor Turkish music resources but also in terms of the music writers working in that era. In this era, duringwhich the influences of Safiyyudin and Meragi were felt to a large extent, music masters such asHızır bin Abdullah, Bedr-i Dilşâd, Fethullah Şirvânî, Abdülaziz b. Abdülkadir Merâgî, Ladikli MehmedÇelebi, Mahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadir and Ahmedoğlu Şükrullah were raised and they producedinvaluable works as well. In this study, the works and music writers who studied in the fieldof theoretical music which have a great impact will be studied in detail.Key Words: Music; fatih period; theoretical; soundJournal of Islamic Research 2012;23(1):1-9Copyright © 2012 by İslâmî Araştırmalarsmanlı mûsikîsi, İslam dünyasında var olan mûsikî geleneğinin birdevamı ve yine onun en önemli tamamlayıcısı olarak değerlendirilmektedir.Daha önceki Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi Osmanlılardevrinde de mûsikî, en önemli ilim sahalarından birinioluşturmaktadır. Bu dönemde Osmanlı Sultanları mûsikî ile ilgilenen ilimJournal of Islamic Research 2012;23(1) 1

Arif DEMİRFATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİadamlarına özel önem vermişler ve onlara çeşitli iltifatlardabulunmuşlardır. Osmanlı sarayları bu dönemdeadeta mûsikî faaliyetlerinin merkezleriolmuştur. Sarayların bu konumunun yanında tekkeler,zaviyeler özellikle de mevlevihaneler mûsikîninhimaye edildiği, yaşatılıp geliştirildiğiyerlerin başında gelmektedir.Mûsikî ile alakalı yapılan çalışmalarda; Osmanlıtoplumunda yetişmiş 223 müelliften ve bunlaraait 440 eserden bahsedilmektedir. Toplam 713eserin kaleme alındığı Osmanlı döneminde neyazık ki 273 eserin müellifi ise bilinmemektedir. 1Mûsikî sahasındaki bu eserlerden önemli bir kısmınazarî ve amelî mûsikîden bahsetmektedir. Eserlerdegenel olarak makamlardan, mûsikî tarihinden,deverân–ı sûfiyye ve semâ’nın caiz olupolmadığından, mûsikînin tesirinden ve mûsikî iletedavi gibi konulardan bahsedilmektedir.Osmanlı döneminde yazıldığı tesbit edileneserlerden 26’sı XV. asırda yazılmış olup bunlardanbüyük bir kısmı ise Fatih dönemine aittir. Fatihdöneminde, mûsikî faaliyetlerin merkezi geneldeİstanbul olup mûsikî konusunda yapılan çalışmalarınçoğu burada gerçekleşmiştir. Bu dönemde Fatih’e,mûsikî nazariyatı alanında yazılmış 3 adeteser ithaf edilip sunulmuştur.FATİH SULTAN MEHMED (1432-1481)29 Mart 1432 yılında Edirne’de dünyaya gelen II.Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) 7. Osmanlı padişahıdır.Sultan II. Murad ve Hüma Hatun’un oğluolarak dünyaya gelen II. Mehmed, İstanbul’u fethindensonra “Fatih” ve “Çağ açan hükümdar”namıyla anılmaya başlamıştır.Sanatkar, şair ve alimler ile sohbet etmeyiseven Fatih, zamanının en büyük ulemalarındanbirisidir. Sanat ve ilim adamlarına çok önem verenFatih, din veya mezheb gözetmeksizin tüm bilginlerikorumuş ve sahasında ünlü pek çok alimi İstanbul’agetirtmiştir. Astronomi bilgini Ali Kuşçu,Ünlü Ressam Bellini bunlardan bazılarıdır. Aklî venaklî ilimlerde söz sâhibi olan âlimlerin yetişmesiiçin medreseler kurmuş ve bu sayede yetişen büyükâlim ve sanatkârlar mühim eserler vermişlerdir.1Ekmeleddin İhsanoğlu, Ramazan Şeşen, Gülcan Gündüz, M.Serdar Bekar, OsmanlıMûsikî Literatürü Tarihi, IRCICA Yayınları, İstanbul 2003, s. IX.Fıkıh ilminde Molla Hüsrev, tefsirde Molla Gürânî,Molla Yegân, Hızır Çelebi, matematikte Ali Kusçu,kelâmda Hocazâde zamanının büyük âlimlerindendir.1481 yılına kadar hükümdarlık yapanFatih Sultan Mehmet bizzat 25 sefere katılıp yeteneğive zekasıyla pek çok zaferler elde etmiştir. OsmanliDevletinin bütün temel müessese ve teşkilâti,Fâtih devrinde en mükemmel hâle gelmiştir. EnderûnMektebini kurarak memleket için gerekli devletadamı yetiştirilmesini de yine Fatih sağlamıştır.İyi bir komutan ve devlet reisi olmasınınyanında Fâtih, aynı zamanda önemli bir ilim vesanat adamıdır. Kelâm ve matematik ilminde de devrininen büyük otoritelerinden olan Fatih; Latince,Rumca, Arapça, Farsça ve Türkçeye bütün incelikleriylevâkıftır Bunda şüphesiz Fatih’in şehzadelikyıllarında devrin çok önemli ilim adamlarındanaldığı eğitimin çok önemli payı vardır. “Avnî” mahlasıylayazdığı şiirlerleriyle de çok beğenilen Fatih,aynı zamanda divanı olan ilk padişahtır. Yazmışolduğu şiirlerle Fatih, şiir otoriterlerince de devrinüstatları arasında gösterilmektedir.FATİH DÖNEMİ İLİM, KÜLTÜR,DÜŞÜNCE HAREKETLİLİĞİFâtih dönemi; ilim, kültür ve düşünce bakımındanen önemli dönemlerden biridir. Özellikle budönem ilim ve düşünce adamlarının önceki devirleregöre yükseliş gösterdiği bir dönemdir. Bu dönemdeözellikle Felsefe, Kelam ve Tasavvufalanlarında yetişen önemli ilim adamları ve onlarınvücûda getirdiği çok sayıda eser bulunmatadır.Daha çok Tıp ve Matematik alanında ilerlemeleringözlemlendiği bu dönemde ilim ve kültür alanındaciddi anlamda bir canlılık göze çarpmaktadır.Bu dönemde ilmî alandaki önemli gelişmelerdeşüphesiz Fatih’in çok büyük etkisi vardır.Çünkü askeri, sosyal ve ekonomik alanda çokönemli başarılar elde eden Fatih, ilim ve düşüncedünyasına çok önem vermiştir. O bu dönemdeSahn medreselerini açtırmış, yetişmiş pek çok ilimadamını sarayına davet etmiş, yabancı kaynak vekültürlerden yararlanmış, ünlü ilmî eserlerininyazımını teşvik etmiş ve çeşitli organizelerle ilimve düşünce hayatının gelişmesini olumlu yönde etkilemiştir.Şehzadelik yıllarında devrin ünlü alim-2Journal of Islamic Research 2012;23(1)

FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİArif DEMİRlerden dersler alarak yetişen Fatih, yönetimin başınageçtikten sonra da sadece İslam dünyasındaüretilen bilgi birikimiyle yetinmeyip, Batı’nın bilgibirikimin de yararlanarak ilim, felsefe ve düşünceyönünü daima geliştirmiştir.Fatih, İstanbul’un fethinin ardından Osmanlımedreseleri tarihinde bir dönüm noktası olan Sahnmedreselerini açmıştır. Sahn medreseleri devletinidarî, hukukî ve ilmî alanda ihtiyaç duyduğu elemanlarıyetiştirmiş olmasının yanında bu kurumlaraynı zamanda Osmanlı düşüncesinin de merkezi olmuştur.Medreselerin açılmasında ve yönetimindetek yetkili olsa da kurulan medreselerin tüzüğü veders dağılımını Fatih, bir iddiaya göre Ali Kuşcu,Molla Hüsrev ve Mahmut Paşa’dan oluşan bir kurulahazırlatmıştır. 2 Bu medreseler daha sonra dönemininen önemli bilgin ve düşünürlerinibünyesinde barındırmış ve böylelikle ilmin sürekliliğive gelişmesi açısından önemli roller oynamıştır.Fâtih, bilim ve düşüncenin gelişmesi için ülkeyepek çok ilim adamı davet etmiştir. HekimKutbeddin Acemî, Ali Kuşcu (ö. 1474), AlaattinTûsî (ö.1482) ve benzerleri ilim adamları bu daveteuyarak Osmanlı ülkesine gelmişlerdir. Düşünce veilim adamlarını destekleyen ve onları koruyanFatih, Hurûfîlik ve benzeri ehl-i sünnet dışı görülenkimi tarikatlara da hoşgörüyle bakmıştır.Fâtih döneminde, etkisi sadece kendi dönemiile sınırlı olmayıp daha sonraki dönemleri de etkisahasına alan pek çok ilim adamı yetişmiştir. Şüphesizbu dönemde ortaya çıkan eserlerde daha öncedenvar olan birikimin de önemli bir payı vardır.Bu birikimde; filozofların, bilim adamlarının, kelamcıların,mutasavvıfların, fakihlerin mûsiki müelliflerininönemli oranda katkısı vardır. Fatihdöneminde öne çıkan ilim adamları ve ortaya koyduklarıeserlerden bazıları şunlardır: 3Mantık alanında: Molla Hüsrev (ö. 1480)’inNakdu’l-Efkâr fi Reddi’l-Enzâr’ı, Esîruddin Ebherî(ö. 1265)’nin İsagucî’si, Nasîruddin Tûsî’nin Tecrîdfî İlmi’l-Mantık’ı, Kazvinî (ö.1276)’nin er-Risâletu’ş-2Mefail Hızlı, “Osmanlının Klasik Döneminde Medrese”, Türkler, Ankara2002, XI, 431.3Ahmet Kamil Cihan, “Fatih Dönemi Düşünce Hayatına Genel Bir Bakış”, ErciyesÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14 Yıl: 2003/1, s. 124-126; Esin Kahya, “Osmanlılardaki Bilimsel Çalışmalara Genel Bir bakış,”Türkler, XI, 493; Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı’da Bilim ve Bilim adamları”,Türkler, XI, 2002, S. 485.Şemsiyye fî İlmi’l-Mantık’ı, Urmevî (ö. 1283)’ninMetâliu’l-Envâr’ı ve Teftezanî’nin Tehzîbu’l-Mantıkadlı eseri bu alan da öne çıkmış eserlerdir.Fizik ve Matematik alanında: Murad b. İshak’ınEdviyetu’l-Müfrede’si, Sabuncuoğlu’nunTürkçe Mücerrebname’si ile Matematik alanında;Ali Kuşcu’nun el-Fethiyye ve el-Muhammediyye’si,Alaaddin Kirmanî’nin Bedâyiu’l-Amel fiSinâyii’l-Hiyel’i ve Risale-i Mir’âtiyye’si (optik),Muslihiddin b. Sinan’ın Risale-i Eflâtûniyye’si(özgül ağırlık), Molla Lütfi’nin Tez’îfu’l-Ez’âf’ı(Geometri), Sinan Paşa’nın, Çağminî Şerhi, Hocazâde’ninMukaddemâtu Seb’ fi Ma’rifeti Kavsi Kuzah’ı(optik) ve Hüsameddin Tokadî (ö.1450)’ninRisâle fi Beyâni Kavzi Kuzah adlı eserleri Fizik veMatematik alanında öne çıkmış eserlerdir.Fıkıh ve Kelam alanında: Molla Hüsrev (ö.1480), Molla Lütfi’nin Risâle fi Tahkîki Vücûdi’l-Vâcib’i, Hocazâde’nin Risâle fi Bahsi’l-İlleti ve’l-Ma’lul’u, Molla Lütfi’nin Risâle fi TahkîkiVücûdi’l-Vâcib’i ile yine bu dönemde Maturidî kelamcısıNesefî’nin Akâid’i, Şiî kelamcısı NasîruddinTûsî’nin Tecrîdu’l-Mantık ve’l-Kelam’ı, Mutezilekelamına yakın Beyzavî’nin Tevâliu’l-Envâr’ı ve bueserlere yapılan şerhler önemli çalışmalardır. Yinebu dönemde, Hızır Bey’in Kaside-i Nuniyye’si, AlaaddinTûsî’nin Kitabu’z-Zuhr’u, Hocazâde’nin Tehafüt’ükelam tarzı düşünceyle ilgili telif eserlerdir.Tasavvuf ve Metafizik alanında: Fâtih dönemi,tasavvuf açısından oldukça zengin görünür. Çünkübu dönemde Hurûfîler, Bayramîler ve Gülşenîler,vahdet-i vücud okulunun mensupları, Rum Abdallarıve Bektaşiler tasavvuf düşüncesi açısındanönemli görünüm oluşturmaktadır. 4 Bu dönemde tasavvuf;Vücûdiyyûn, İttihâdiyyûn, Hulûliyyûn vemuhakkikîn olmak üzere dört grup tarafından temsiledilmektedir. Alaaddin Tûsî ile Hocazâde’nin“Tehafüt” merkezli eserleri bu dönemde Metafizikalanda öne çıkmış eserlerdir.FATİH DÖNEMİ MÛSİKİ ALANINDAYAPILAN ÇALIŞMALARFatih dönemi, Türklerin Doğu’da ve Batı’da askerive siyasî açıdan ilerlemelerine parelel olarak ilim4A. Yaşar Ocak, “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Türkler, YeniTürkiye yayınları, Ankara 2002, C. XI, s. 23-25.Journal of Islamic Research 2012;23(1) 3

Arif DEMİRFATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİve sanat yönünden de büyük gelişmelerin yaşandığıbir dönemdir. Neredeyse ilmin merkezi halinegelen ülkede, her çeşit ilim dalında değerli âlimleryetişmiştir. Mûsikî ile ilgili çalışmaların da hızlı birşekilde devam ettiği bu dönemde, özellikle Türkistanve Azerbaycan’da yoğunlaşan Türk mûsikîsi çalışmalarıOsmanlı Devleti coğrafyasına doğrukaymaya başlamıştır. 5Fatih döneminin mûsikî dünyası ve çalışmalarıhakkında elimizdeki kaynaklar ne yazık ki kısıtlı veelimizde yeterli belgeler olmamakla beraber, bu dönemeyakın zamanda yazılmış tezkireler önemli bilgileriçermektedir. 6 Fatih zamanındaki musikişinâsve şairlerin hayatı hakkında, Sehî (ö.1548)’nin HeştBihişt adlı Tezkire’si 7 ile Taşköprizâde 8 (ö.1561)’nineş-Şekâiku’n-Nûmâniyye’sinde önemli bilgiler olsada ne yazık ki bu bilgiler yeterli değildir. Yine yeterliolmasa da bu döneme ait Bursalı Tahir 9 veMehmed Süreyya’nın 10 verdiği bilgiler de son dereceönemlidir. Ayrıca Muallim Cevdet ve AhmetRefik Altınay’ın yayınladıkları Fatih zamanındakiOsmanlı arşiv belgeleri de bu dönem mûsikî hayatıhakkında önemli bilgiler içermektedir.Fatih döneminde mûsikî teorisiyle ilgili ortayaatılan fikirlerin çoğunun temeli, Safiyyuddîn (ö.1294) ile Abdulkadir Merâgî (1360-1435)’nin kitaplarınadayanırlar. XV. yüzyılın en tanınmış mûsikîalimlerinden olan Abdülkadir Merâgî’ninmûsikî ile çok sayıda eser kaleme aldığı bilinmektedir.Hatta Merâgî, nazariyat alanındaki Makâsıdu’l–Elhân11 adlı eserini Fatih’in babası II. Murad’aithaf ettiği bilinmektedir. 125Nuri Özcan, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Mûsikî Ders Notları, s.13.6Fatih dönemiyle ilgili olmakla birlikte Bkz. Arel, Sadettin, “Fatih DevriMusikisi”, Musiki Mecmuası, sayı 63, 1953; Karabey, Laika, “Fatih Devri MûsikisiHakkında Kısa bir Mütalaa”, Musiki Mecmuası, sayı 63, 1953. Ayrıca bkz.Uslu Recep, Fatih Döneminde Mûsikî, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2007. Fâtihdevri üzerine yoğunlaşan bu kitapta; Fâtih ve mûsikî çevresi, dinî-dindışımûsikî, makamlar ve Fâtih için yapılan besteler yer almaktadır.7Sehî, Tezkire: Heşt Bihişt (haz. Mustafa İsen), İstanbul 1980; orijinal tıpkıbasımnşr. Günay Kut, İstanbul 1978.8Taşköprizâde, eş-Şekâiku'n-Nûmâniyye (nşr. Ahmed Subhi Furat), Istanbul1985.9Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1915, I, 333.10Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Heppenheim 1971, II, 161.11Abdulkadir Meragi, Makâsıd’ul-Elhân, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:3656. Bu eser üzerinde Cemal Karabaşoğlu Doktora tezi hazırlamıştır. CemalKarabaşoğlu, Abdulkadir Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlı Eseri, MÜİF, DoktoraTezi, İstanbul 2010.12İhsanoğlu, a.g.e., s.20; Akdoğan, Bayram, Fethullah Şirvânî ve Mûsiki RisalesiMecelletü’n fi’l- Mûsika, Ankara 2009, s. 58; Murat Bardakçı, Meragalı Abdulkadir,Pan Yayıncılık, İstanbul 1986, s. 127.Gerek mûsikî kaynakları ve gerekse mûsikîbilginleri bakımından Fatih dönemi, oldukça parlakgörülmektedir. Bu dönemde ortaya konan eserlerve müellifleri hem kendi dönemlerine hem desonraki dönemlere damgalarını vurmuşlardır. Yazdığışiirlerle de öne çıkmış olan Fatih, mûsikî vesanat alanında uğraş veren insanları desteklemiş vehimaye etmiştir. 13Fatih döneminde mûsikî çalışmalarının yaygınlaşmasıve gelişmesinde tekkelerin önemli bir rolüolmuştur. Başta Mevlevî tekkeleri olmak üzere mûsikîeğitimi veren birçok tasavvufî kurumda yetişenbestekarlar, Osmanlı tekke mûsikîsini zirveye çıkaracakönemli eserleri ortaya koymuşlardır. 14Fatih dönemi nazariyatçılarından AbdülkadirMeragî’nin oğlu Abdülaziz b. Abdülkadir ile torunuMahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadir, mûsikî nazariyatınaönemli katkılarda bulunan isimlerdendir.Abdulaziz b. Abdülkadir, bazı ilaveler yaparak babasınınMakâsidu’l-Elhân adlı eserini Nekâvatü’l–Edvâr 15 adıyla şerh ederek Farsça yazdığı bu eseriniFatih’e ithaf ederken Mahmud b. Abdülaziz b. Abdülkadirise Makâsîd’ul–Edvâr adlı eseri kaleme almıştır.Fethullah Şirvânî’nin Fatih’e ithaf ettiğiMecelletün fi’l–Musika’sı, 16 Lâdikli Mehmet Çelebi’nin,Fâtih Sultan Mehmet’e ithaf ettiği El Fethiyyefî’lMûsikî 17 ve daha sonraki yıllarda II:Beyazıd’a ithaf ettiği Zeynü’l Elhân’ı, 18 AhmedoğluŞükrullah’ın Edvâr tercümesi, Nureddin AbdurrahmânCâmî (ö. 1493)’nin Risâle-i Mûsikî’si, KadızâdeTirevî’nin Mûsikî Risâlesi, 19 Ahîzâde AliÇelebi’nin Risâletü’l-Mûsikî fi’l-Edvâr adlı Farsçaeseri, Ali Şâh b. Hacı Büke’nin Mukaddimetü’l-Usûl 20 adlı eseri ve Şemsettin Nahîfî’nin Edvar adlı13Akdoğan, Fethullah Şirvânî.., s. 25.14Cinuçen Tanrıkorur, “Osmanlı Mûsikîsi”, Osmanlı Devleti ve MedeniyetiTârihi, İstanbul 1998, c. III, s. 500.15Abdulkadir bin Abdulaziz, Nakavât’ul–Edvâr, Nûr-u Osmâniye Kütüphânesi,No: 3646.16Topkapı Sarayı Kütüphânesi, No:3449; Nuri Özcan, “Osmanlılarda Mûsikî”,Osmanlı Ansiklopedisi, c.III s.217.17Bu eserin Nuruosmanıye Kütüphanesi no:3655'te bir nüshası vardır. HakkıTekin, Ladikli Mehmed Çelebi ve Risâle-i Fethiyyesi, Niğde Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.18Bu eser üzerinde Ruhi Kalender Doktora Tezi hazırlamıştır. Bkz. XV.Yüzyılda Mûsikî Kuramı (nazariyâtı) ve Zeynu’l-Elhan fî İlmi’t-Telif ve’l-Evzân, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1982.19M. Nuri Uygun, Kadızâde Tirevî ve Mûsikî Risâlesi, (M.Ü.S.B.E. BasılmamışYüksek Lisans Tezi), İstanbul 1990.20Ahmet Çakır, AliŞah B.Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü’l-Usûl AdlıEseri, (M.Ü.S.B.E. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1999.4Journal of Islamic Research 2012;23(1)

FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİArif DEMİReserleri bu dönemde nazariyat alanında mûsikîdeöne çıkan en önemli eserlerdendir. Bu eserlerdemûsikînin tarifinden, ıstılahlarından, makamlardan,âvâzelerden, şû’belerden, terkiplerden veusûllerden önemli ölçüde bahsedilmektedir.Fatih dönemi başta olmak üzere XV. yüzyıldamûsikî nazariyâtçısı olmamakla birlikte, dînî mûsikîningelişmesine yardımcı olmuş olan pek çok mûsikîşinasbulunmaktadır. Bestekâr ve şâirliği ile birçok sanatkârın yetişmesine destek olan EşrefoğluRûmî, Şems–i Rûmî, mutasavvıfâne şiir ve besteleriile tanınmış olan Abdürrahîm-i Tırsî (ö.1519) vemutasavvıf Akşemseddîn bunlardan bazılarıdır. 21Fatih dönemi ile birlikte öncesi ve sonrasıyla budönemde yetişen mûsikîşinas ve bestekârlardan bâzılarışunlardır: Abdülhak Fervây, Abdürrahim Şems,Ali Avvâd, Ali Can Kalenderî, Ali Sitâî, Esmaî, BedrettinKulehdûz, Binâyî, Cüneyd Minkar, Çulhaİlyas, Emir Gazanfer, Fatır Sagîr, Hacı Hâlil zâde,Hammam el Mısrî, Haydar Mısrî, Hâce Tâhir, HüseyinMardinî, İbn Harbende, Kâşkender, MahmudKulehduz, Mehmed Düyek, Muhammed Lala, MehmetSiyah Kastamonî, Mevlânâ Şems, MuhyiddinDeştî, Nasreddin İskenderânî, Numan Herevî, ÖksüzAli, Salgur Şah, Seydi Ali Çelebi, Sultan Ahmed Bağdâdî,Mevlânâ Şâvur Kastamonî, Şeyh Safây-i Semerkandî,Bayezîd b. Hubla ve Üstad İshak. 22FATİH DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATIMÜELLİFLERİ VE ESERLERİ21Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Mûsikîsi Antolojisi, İstanbul 1942, , c.I , s.15;Nuri Özcan, “Osmanlılarda Mûsikî”, Osmanlı Ansiklopedisi, c.III s.217.22Recep Uslu, “Aydınlı Şemseddin Nahîfî Ve Bilinmeyen Eserinden XV.Yüzyılda Osmanlılarda Ve Orta Asya’da Mûsikîşinaslar”, Türkler, Ankara 2002,c.VIII, s. 589.Aslında Fatih dönemini de içine alan XV. asırdamûsikî ile ilgili ortaya atılan fikirlerin ve bu sahadakieserlerin çoğunun temeli Safiyyuddîn ileAbdulkadir Merâgî’nin kitaplarına dayanmaktadır.Türk mûsikîsi nazariyâtı adına günümüze kadarçalışma yapan mûsikî bilginlerinin Safiyyuddîn’densonra en çok başvurdukları kaynakların Abdulkadir’ineserleri olmasında şüphe yoktur.XV. yüzyılın en tanınmış mûsikî alimlerindenolan Abdulkadir Merâgî, makamlar ve usûl (ritim)konusunda bir çok değişiklik ve yenilik ortaya koyarakmûsikînin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur.Eserlerini Farsça kaleme alan AbdulkadirMerâgî, Safiyyuddîn’in yaşadığı döneminşartları içerisinde ortaya koymaya çalıştığı mûsikîanlayışını, onun bıraktığı yerden devralmış ve mûsikînazariyatı ile ilgili önemli katkılarda bulunmuştur.Bu özelliğinden ötürü Abdülkadir Merâgî(1360-1435), sadece yaşadığı döneme değil baştaFatih dönemi olmak üzere kendinden sonraki Türkmûsikîsi tarihinin tamamına damgasını vurmuş birmûsikî alimidir. 23 Kendisinden sonra oğlu Abdülazizve torunu Mahmud ile Fatih döneminde deetkin rol oynayan Abdülkadir Merâgî mûsikî sahasında;Kenz’üI-Elhân, Câmiu’1-Elhân, 24 Şerh’uKitâbü’I-Edvâr, 25 Fevâid-î âşere 26 ve Makâsidu’1-Elhân 27 adlı eserleri kaleme almıştır. Çoğu eseriniFarsça telif eden Merâgî, Makâsıdu’l–Elhân adlıeserinde mûsikî sanatının kıymeti ile birlikte kendiyaptığı sazları da anlatmaktadır. 28FETHULLAH ŞİRVÂNÎ: (1417-1486)Fethullah Şirvânî, Fatih döneminin en önemli mûsikîalimlerinden biridir. Tam adı Fethullah binEbû Yezid Abdullah bin Abdülaziz bin İbrahim eş-Şirvani’dir. İlk tahsilini babası Şükrullah’tan almış,ardından Serahs ve Tus’a giderek tahsiline devametmiştir. Uluğ Bey’in kurmuş olduğu medresedeusûl–i fıkıh, cedel, kelam, astronomi, geometri veriyâzi ilimler öğrenen Şirvânî, İstanbul’un fethi esnasındaBursa’da bulunmuştur. II. Murad devrininsonlarına doğru Anadolu’ya gelmiş burada Candaroğluİsmail Bey’in kendisine iltifat etmesi üzerineKastamonu medreselerinde bir müddet ders vermiştir.Bursa’da bulunduğu bu dönemde Fatih’emûsikî üzerine yazmış olduğu Mecellet’ün fi’l–Mû-23Recep Uslu, “Aydınlı Şemseddin Nahîfî Ve Bilinmeyen Eserinden XV.Yüzyılda Osmanlılarda Ve Orta Asya’da Mûsikîşinaslar”, Türkler, Ankara 2002,c.VIII, s. 589.24Bu kitabın Nuruosmaniye’de no:3644 ve no:3645 numarada olmak üzere ikiadet nüshası bulunmaktadır. Bardakçı, Meragalı Abdulkadir, s. 140-142;Amnon Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, s. 171-172.25Eserin bir nüshası, Nuruosmaniye Kütüphanesinde 3651 numarada kayıtlıbulunan mecmuanın birinci risâlesidir. Farsça olan bu eseri, II.Murad'ın emriyleAhmedoğlu Şükrullah Arapça nüshasından Türkçeye tercüme etmiştir.OnurAkdoğu, Türk Müziği Bibliyografyası, s. 9.26Bu eserin müellif hattı, Nuruosmaniye Kütüphanesi, 3651/11 numaradakayıtlılıdır. Bayram Akdoğan, Fethullah Şirvânî, s. 45.27Abdulkadir Meragi, Makâsıd’ul-Elhân, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:3656.28Eserin Hicrî 903'te nesih hatla yazılmış olan güzel bir nüshası, NuruosmaniyeKütüphanesinde, No: 3656'da bulunmaktadır. Onur Akdoğu, Türk Müziği Bibliyografyası,Devlet Türk Mûsikîsi Konservatuvarı Yayınları, İzmir 1989, s. 12.Journal of Islamic Research 2012;23(1) 5

Arif DEMİRFATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİsika adlı eserini sunduysa da fazla iltifat görememiştir.29 Fethullah Şirvânî, Fatih’e sunduğu Mecel-LADİKLİ MEHMED ÇELEBİ: ( Ö. 1494)letün fi’l–Musika 30 adlı Arapça eserinde Yunanfilozoflarının, İbn-i Sînâ’nın, Safiyyuddîn’in, NasiruddînTûsi’nin ve Abdulkadir Merağî’nin eserlerindenfaydalanmıştır. XV. asırda yaşayanmakamlar, nağme ve perdelerin tarif ve tahlilindeönemli tenkitlerin yer aldığı bu eserin dışında Şirvânî’yaait başka bir eser daha vardır.Fethullah Şirvânî’nin Sultan Mehmed Hânadına kaleme aldığı, kaynaklarda Fatih Anonimi 31şeklinde de meşhur olmuş Risâle fî İlmi’l mûsîka,nazariyat alanında yazılmış değerli bir eserdir. 32 Bueseri, Şirvânî’nin Mecelletü’n fi’l-Mûsika adlı eseriFatih’e sunup beklediği iltifatı görememesi üzerinemevcut eserini geliştirerek yeniden kaleme aldığıtahmin edilmektedir. 33 Fethullah Şirvânî’nin muhtevayönünden Mecelletü’n fi’l-Mûsika’ya göre dahafarklı konuları kaleme aldığı bu eser, Fatih dönemindenazariyat alanında yazılmış en iyi eserlerdendir.Mecelletü’n fi’l-Mûsika ile de dibaceleriaynı olan bu eser; sesin temelleri, sesin bölümleri,aralıklar, temel makamlar, bileşik makamlar,makam dizileri ve usûl konularını içermektedir. Fârâbî,İbn-i Sînâ, Safiyuddîn Urmevî gibi nazariyâtçılaraatıfta bulunulan eserde özellikle adı geçenABDULAZİZ BİN ABDULKADİR MERÂGÎnazariyatçılar çeşitli konularda eleştirilmişlerdir. 34XV. yüzyıl ortalarında Amasya’ya bağlı Ladik’tedoğan Ladikli Mehmed Çelebi, mûsikî sanatınıseven ve bu sanat için çeşitli araştırmalar yapmış birTürk Mûsikîsi alimidir. Yaşadığı devirdeki mûsikîsanatına vâkıf olan Ladikli Mehmed Çelebi, mûsikîile ilgili eski yeni mûsikî anlayışlarıkarşılaştırarak farklılıkları ortaya koymayaçalışmıştır. 35 Ladikli Mehmed Çelebi, mûsikî nazariyâtıile ilgili iki önemli eser kaleme almıştır.Aslında muhteva bakımından aralarında fazla birfark olmayan bu eserlerden ilki Risâlet’ül-Fethiyyefi’l-Mûsîka adını taşımaktadır. 36 Müellif, bu eseriniAmasya’ya bağlı Ladik kasabasında te’lîf etmiş ve II.Murad’a eserini takdim etmiştir. 37 Müellifin diğereseri ise Zeyn’ül Elhân fî ilmi’t-Te’lif ve’l-Evzân’dır.38 1483 tarihinde te’lîf edildiği ve onun sonçalışması olarak bilinen bu eseri Ladikli, Fatih’inoğlu II. Sultan Bayezid’e sunmuştur. 39 Bu eser, Fethiyye’densonra kaleme alındığı için Fethiye‘ye görekonular daha geniş bir şekilde ele alınmıştır. Her ikieserde de Ladikli Mehnet Çelebi; mûsikînin tarifi,mûsikî ıstılahları, makamlar, âvâzeler, şû’beler, terkiplerve usûller gibi konular üzerinde durmuştur.Fatih dönemi Osmanlı mûsikî nazariyatçılarındanolan Abdülaziz, Abdülkadir Merâgî’nin küçük29İhsanoğlu, a.g.e., s. XV.30Mecelletün fi’l–Mûsika’nın nüshası, Topkapı Sarayı Kütüphânesi’nde 3449numara ile kayıtlıdır. Fethullah Şirvânî’nin Mecelletün fi’l-Mûsîka adlı eserihakkında Bayram Akdoğan Doktora tezi hazırlamıştır. Fethullah Şirvânî veMecelletun fi’l-Mûsîka Adlı Eserinin XV. yüzyıl Türk Mûsikîsi NazariyatındakiYeri, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1996. Daha sonra bu eser FethullahŞirvâvî ve Mûsikî Risalesi Mecelletun fi’l-Mûsîka adıyla 2009 yılında kitapolarak basımı yapılmıştır.31British Museum. Or. 2361: 168b – 219b. Fatih Anonimi ile ilgili Arif Demir2010 yılında, Osmanlı Padişahı II. Mehmed’e (Fatih Anonini) sunulan AnonimMûsikî Risalesi adlı Doktora tezi hazırlamıştır. Farmer, “The Sources of ArabianMusic” adlı eserinde Fatih Anonimi’nden “XV. yüzyılda mûsikî konusunda SultanMuhammed ibn-i Murad’a yazılmış Anonim eser” şeklinde bahsetmektedir.Bkz. Henry George, The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s.62-63.Yine Farmer, A History of Arabian Music adlı eserinde ise “Murad oğluMehmed’e yazılan Risale” anlamına gelen “Risale-i Muhammed ibn-i Murad”şeklinde bir ifade kullanmaktadır. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music,London 1929 W.C., s. 246. Yine son dönem Batılı mûsikî araştırmacılarındanBaron Rodolphe D’Erlanger, mûsikî nazariyatı sahasında kaleme aldığı “LaMusigue Arabe” adlı eserinin 4. cildinin ilk bölümünü Fatih Anonimi’ne ayırmıştır.D’Erlanger, “La Musigue Arabe”, adlı eserinin 4. cildinde bulunanmakalenin adı “Traite anonyme dedie au Sultan Osmanlı Muhanned II.” şeklindedir.Yani “Osmanlı Padişahı II. Mehmed’e yazılan Anonim mûsikî risalesi”demektir. Bkz. Baron Rodolphe D’ Erlanger, La Musigue Arabe, Paris 1939, C.IV.32Nuri Özcan, “Osmanlılarda Mûsikî”, Osmanlı Ansiklopedisi, c.III s.217; İhsanoğlu,Osmanlı Musikî Literatürü Tarihi, s.XV; Demir, Fatih Anonimi, s. 63-67.33İhsanoğlu, Osmanlı Musikî Literatürü Tarihi, s. 16; Arif Demir, Fatih anonimi,s.70-75.34İhsanoğlu, Osmanlı Musikî Literatürü Tarihi, s. 16.35İhsanoğlu, a.g.e., s. 18-21.36Öztuna, TMA, II/20. Kalender, a.g.e., s. 61. Bu eserin bir nüshasının Londra’daBritish Museum Or: 6.629’da ve Kahire, Dâru’l-Kütüb, 364’te bulunmaktadır.Bir kopyasının Çorum-İskilip Halk Kütüphanesinde no: 972’dekayıtlıdır. Başka bir nüshasının da Tunus’ta Zeytûniye Câmiî Kütüphanesindeolduğu ve Baron d’Erlanger tarafından La Musique d’Arabe adıyla Fransızca’yaçevrilerek neşredildiği bilinmektedir. Eser hakkında Doktora ezi hazırlamıştır.Hakkı Tekin, Ladikli Mehmed Çelebi ve Risâle-i Fethiyyesi, Niğde Üniversitesi,Doktora Tezi, 1999.37Uzunçarşılı, a.g.e., c. II, s. 608; Akdoğan, Fethullah Şirvânî ve Mûsiki Risalesi,s.40. Fethiyye’nin şerh ve tahkîkini yapan Hâşim Muhammed er-Receb ve İhsanoğlu,Ladikli’nin bu eserini Sultan II. Bayezid için te’lîf ettiğini ve onatakdim ettiğini söylemektedir. Bkz. İhsanoğlu, Mûsikî Literatürü, s.19. RâufYektâ’nın naklettiği bilgiler ve Ruhi Kalender’in yorumlarına göre ise eser Fatih’esunulmuştur. Ruhi Kalender, Türk Din Mûsikîsi Dersleri Ders Notları, s.61; Ladikli Mehmet Çelebî’nin Fethiyye adlı eser, Er-Risâletu’l-Fethiyye adıylayayınlanmıştır. Şerh ve Tahkîk: Hâşim Muhammed er-Recep, Kuveyt 1986.38Fârâbî, Kitâbu’l-Mûsikî el-Kebîr, Fransızca Çeviren: Baron R. D’Erlanger,Paris 1930, C.III, s. 25-26. Bu eserin Nuruosmanıye Kütüphanesi No:3655'tebir nüshası vardır. Bu eser üzerinde Ruhi Kalender Doktora tezi hazırlamıştır.Bu eserin Türkçe'ye çevrilmiş bir nüshası, Konya Mevlânâ Müzesi KütüphanesiNo:2192'de kayıtlıdır. Farmer, Sources, s. 62; Rauf Yekta, Anadolu MûsikîşinaslarıHakkında Tarihi Tetebbular-1, Ladikli Mehmed Çelebi, Anadolu Mecmuası,sayı I, 1924; Recep Uslu, “Ladikli Mehmed Çelebi zerine Şüpheler”,Mûsikî Mecmuası, Sayı 462, 1998, s. 33-38; Recep Uslu, “XV. Yüzyılda YazılmışTürkçe Mûsikî nazariyâtı Eserleri”, Tarih Dergisi, XXXVI, 1995-2000, İstanbul2000, s. 462-463; Hakkı Tekin, Ladikli Mehmed Çelebi ve Risâle-i Fethiyyesi,Niğde Üniversitesi, Doktora Tezi, 1999.39Ruhi Kalender, Mehmed Çelebi, Zeynü’l-Elhân fî ilmi’t-Te’lîf ve’l-Evzân, s.63; Cemal Karabaşoğlu, Abdulkadir Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlı Eseri s. 9.6Journal of Islamic Research 2012;23(1)

FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİArif DEMİRoğludur. II. Murad, Fatih ve II. Bayezid zamanlarındasaray mûsikîşinasları arasında olan Abdülkadir’inoğlu Abdülaziz, babasının Makâsîd’ul-Elhân adlı eserine bazı ilaveler yaparak Nekâvat’ül–Edvâr adıyla şerh etmiştir. 40 Merâgî’nin Abdülkâdirzâdediye tanınan üç oğlundan en küçüğü olanAbdülaziz, mûsikî nazariyâtına dâir yazdığı eserini1451 ya da 1452 senesinde Fâtih Sultan Mehmed’eithaf ettikten sonra İstanbul’da saraya alınmıştır. 41Babası gibi Farsça yazdığı Nekâvatü’l–Edvâr eserindeAbdülaziz, ayrıca Fatih’i öven bir şiirini dekendi icat ettiği iki makamda bestelemiştir. 42 Günümüzekadar ulaşan Hâce imzalı bestelerin birkısmının Abdülaziz’e ait olduğu da bilinmektedir.MAHMUD BİN ABDULAZİZ BİN ABDULKADİRAbdülkadir Merâgi’nin küçük oğlu Abdülaziz’inoğlu olan Mahmud, Fatih dönemi meşhur mûsikînazariyâtçılarındandır. Mûsikî konusunda iki eseryazmıştır. Bu eserlerden Mehâsil’ül-Elhân adlı eserizamanımıza kadar ulaşamamıştır. İkinci eser iseMakâsidu’l-Elhân adlı eser ile aynı mahiyette olanFarsça Makâsidu’l–Edvâr adlı eserdir. 43 Eser; birmukaddime ve sekiz fasıldan oluşmaktadır. Çeşitliresimler ve şekillerin bulunduğu eserde ölçüler,sesin ve nağmenin meydana gelişi, tellerinin tertibi,nağmeler arasında benzerlikler ve ayrılıklar,şedler ve ritmlerden bahsedilmektedir. 44 AmnonShiloah tarafından hatalı olarak Abdulkadir Maragî’yenisbet edilen bu eserin bir nüshası NuruosmaniyeKütüphanesinde mevcuttur. 4540Bu eserin Nuruosmaniye kütüphanesi No: 3646’da bir nüshası vardır. Bu eserüzerinde Ferdi Koç Doktora tezi hazırlamıştır. Ferdi Koç, Abdülaziz b. AbdülkâdirMerâgî ve “Nekāvetü’l-Edvâr” İsimli Eserinin XV. Yüzyıl MûsikîNazariyatındaki Yeri, AÜİF, Ankara2010;41İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlılar Zamanında Sarayda Mûsikî Hayatı, s.80; Recep Uslu, Fatih Devrinde Bestekarlar ve Eserleri, Mûsikî Mecmuası, sayı:465, 1999, s. 25-26; Karabaşoğlu, Abdulkadir Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlıEseri, s.24.42İhsanoğlu, a.g.e., s. 22-23.43Mahmud bin Abdulaziz bin Abdulkadir, Makâsîd’ul–Edvâr, NuruosmaniyeKütüphanesi, nr.3649.44Yekta, Anadolu Mûsikîşinasları.., s. 50; İhsanoğlu, a.g.e., s. 25-26; Özalp,a.g.e., C. I, s. 334.45Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:3649; İhsanoğlu, a.g.e., s. 25-26; Özalp, a.g.e.,s. 334.ŞEMSEDDÎN NAHİFÎŞems-i rûmi diye de meşhur olan Şemseddîn NahîfiFatih döneminde yaşayan büyük mûsikîşinaslardandır.Hayatının büyük bir kısmını II. Murad zamanındageçiren Şemseddîn ile Hızır bin Abdullah’ınaynı şahıs olabileceği ileri sürülse de bu iddiane yazık ki ispatlanamamıştır. Edebiyat ve mûsikîbilgisi derin olan Şemseddîn Nahifî’nin mûsikîyedair Bursalı Mehmed Tahir’in de bahsettiği Bereketveya Edvâr adlı bir eseri ve çeşitli besteleri bulunmaktadır.46AHMEDOĞLU ŞÜKRULLAH: (1388-1470)Fatih dönemi mûsikî nazariyâtçısı, tarihçi, ilim vedevlet adamı olan Ahmedoğlu Şükrullah’ın II.Murad ve Fatih zamanlarında yaşamış olduğu sanılmaktadır.Mûsikîye dâir eserlerini II. Murad’ın teşvikiyleyazmış olan Ahmedoğlu Şükrullah,Fatih’in yanında iyi bir konuma sahip olmuştur. 47Ahmedoğlu Şükrullah, Safiyuddîn Urmevî’nin Kitab’ul-Edvâradlı eserini Türkçe’ye tercüme etmiştir.Terceme-i Kitab’ul-Edvâr veya Risale-i fîilm’il-Edvâr adlarıyla anılan bu eserde 35 bölümbulunmaktadır. Ses sistemleri, makamlar ve ritmlerhakkında bilgilerin verildiği eser aynı zamanda buyüzyılda Osmanlılarda kullanılan ud, rebab, mizmar,çeng, kanun gibi mûsikî aletleri hakkında daönemli bilgiler içermektedir. 48 Mûsikî ile ilgili bueserinin dışında Ahmedoğlu Şükrullah, daha çokEdvâr-ı mûsikî 49 ve Farsça kaleme aldığı Behçetü’t-Tevârîh adlı genel tarih içerikli eseriyle de tanınmaktadır.50KADIZÂDE TİREVÎ (Ö. 1494)Asıl adı Kasım b. Kadızâde olan ve döneminin ünlümûsikî ustalarından olan Kadızâde Tirevî, Fatih dönemindeSahn-ı Seman medreselerinde müderrislikgörevinde bulunmuştur. Mûsikî konusunda derinbilgisiyle dikkat çeken Kadızâde, özellikle Mevlevi46Recep Uslu, “Fatih Devrinde Bestekarlar ve Eserleri”, Mûsikî Mecmuası, sayı465, 1999, s. 26. Recep Uslu, “Fatih Dönemi Mûsikîşinaslarından ŞemseddinNahifî ve Bilinmeyen Eseri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim, MilletlerarasıMusikî Kongresi Tebliğleri, İstanbul 12-15, Nisan 1999, İstanbul 2001, s.227-238; Özalp, a.g.e., s. 332-333.47İhsanoğlu, a.g.e., s. 30-33; Uzunçarşılı, Osmanlılar zamanında Sarayda MûsikîHayatı, s. 80; Nuri Özcan, “XV-XVI. Asırlarda Türk Dünyasında Mûsikî”, XV-XVI. Asırları Türk Asırları Yapan Değerler, İstanbul 1999, s. 236.48Eserin nüshasının bir faslı Rauf Yekta tarafından Milli Tetebbular Mecmuası,C. II, s. 137-141, 233-239’da yayınlanmıştır. İçindeki çeşitli mûsikî aletleri üzerineWilhelm Friedich 1944 yılında doktora çalışması yapmıştır. İsmail BahaSürelsan, “Onbeşinci Asır Türk Mûsikî Müelliflerinden Ahmedoğlu Şükrullah,”Mûsikî ve Nota, sayı 5, Mart 1970, s. 4-7; Özalp, a.g.e., s. 318-320; MuratBardakçı, “XV.Yüzyılda Yaşamış Bir Türk Müzisyeninden Öğütler,” Tarih veToplum, sayı 78, 1990, s. 30-34.49Bu eser üzerinde Ramazan Kamiloğlu Doktora tezi hazırlamıştır. RamazanKamiloğlu, Ahmedoğlu Şükrullah ve Edvâr-ı Mûsikî Adlı Eseri, Ankara 2007.50Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, C. II, s. 292.Journal of Islamic Research 2012;23(1) 7

Arif DEMİRFATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİmûsikîsi ile ilgili çalışmalarını Sultan 2. Murat’asunmasıyla da tanınmaktadır. 51İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmedtarafından imparatorluğun ilim yuvası olarakkurulan Sahn-ı Seman medreselerinde müderris olarakgörevlendirilip burada başarılı ilim yılları geçirenKadızâde Tirevî, daha sonra yine Padişahtarafından Bursa’ya Kadı olarak tayin edilmiştir. 52Klasik ilim adamlığından oldukça uzak olan Kadızâde,mûsikî ile çok yakından ilgilenmiştir. Yazmışolduğu mûsikî risalesi bu sahada çok ciddi bir çalışmaolarak gösterilmektedir. Türkçe olarak yazılmışmusiki eserleri arasında ilk olma özelliğini de taşıyaneserde, Türk mûsikî tarihine ışık tutacak önemli bilgilerbulunmaktadır. Makamların tasnifinin yenidenderlenerek verildiği eserde, ayrıca mûsikînin canlılarüzerindeki etkilerinden de bahsedilmektedir.AKŞEMSEDDİN: (1390-1459)1390 yılında Dımaşk’ta doğan Akşemseddin, Sühreverdi’nintorunlarından olup yedi yaşında babasıylaAnadolu’ya gelip Amasya’da yetişmiştir. İyi bir tahsilgördükten sonra Osmancık Medresesi’nde müderrisolan Akşemseddin aynı zamanda Tıpöğrenmiştir. 1453 yılında İstanbul’un fethi esnasındaFatih’in yanında bulunan Akşemseddîn, alim veşeyhlerdendir. Devrin padişahı Fatih üzerinde etkiliolan alimlerden olan Akşemseddîn, İstanbul’un fetihtensonra bir müddet Zeyrek camii’nde ders vermiştir.Bir süre sonra tekrar Göynük’e dönerekinsanları tedavi etme, ders verme ve irşad etme görevleriniyerine getirmiştir. Şubat 1459 tarihindeGöynük’te vefat eden Akşemseddin’in tasavvuf vetıbba dair risaleleri vardır. Bunların dışında mûsikîile ilgili Risâle fî Devarânu’l-Sûfiyye ve Raksihimadlı eseri ön plana çıkmaktadır. 53ALİŞAH B. HACI BÜKE: (Ö. 1500)Alişah, XV. yüzyılda Herat’ta yaşamış HüseyinBaykara ve Ali Şir Nevâi himayesinde yetişmiş mûsikiâlimidir. Hayatı hakkında fazla bilgiye sahipolamadığımız Alişah, Mukaddimetü’I-Usûl 54 adlınazariyat eseriyle musiki dünyasında şöhret kazanmıştır.55Alişah’ın Mukaddimetü’I-Usûl adlı eserindekinazariyatçılığının temellerini Farabi, İbn Sînâ, KutbüddinŞirâzî, Abdülkadir Merâgî ve özellikle deSafiyyüddîn Urmevî oluşturmaktadır. Alişah bukişilerden oldukça istifade etmekle birlikte onlarınazarî bilgileri güncelleştirmeye ve daha da ilerigötürmeye çalışmıştır. Özellikle yeni makam dizilerioluşturmada özellikle günümüzdeki mürekkepmakam dizilerinin oluşturulması ve usüllerin yenidenyapılandırılarak yeni usullerin icadı konularındaçeşitli görüşler ileri sürmüştür.ABDURRAHMAN CÂMÎ: (1414-1492)Horasan’ın Cam şehrinde doğan Abdurrahman Câmî,Risale-i Mûsikî adlı çalışmasıyla bilinmektedir. Döneminbütün ilimlerinde söz sahibi olan Câmî, Semerkandve Tebriz’e oradan da Herat’a gitmiştir.Burada Hüseyin Baykara’nın kendisi için yaptırmışolduğu medresede mûsikî ile ilgili çeşitli dersler okutanCâmî, 1492 yılında Herat’ta vefat etmiştir. 56Fatih döneminde yaşadığı halde mûsikî nazariyâtçısıolmayıp ancak besteledikleri ilahilerle mûsikîningelişmesine yardımcı olmuş pek çok alimbulunmaktadır. Hacı Bayram Veli ve EşrefoğluRûmî bu alimlerden bazılarıdır.SONUÇFâtih dönemi; ilim, kültür ve düşünce bakımındanönemli ve hızlı gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir.Bu dönemde Fatih; Osmanlı Yönetimine layık birdüşünce dünyasının gelişmesi için ilim ve düşüncehayatına çok önem vermiş, bu alandaki kişileri desteklemiş,dışarıdan yetişmiş ilim adamı getirtmiş,kurduğu medreseler ile Osmanlı Devletini ilim merkeziyapma yolunda önemli adımlar atmıştır.Fâtih dönemi ilim ve düşünce hayatı incelendiğindedaha çok kelam, mantık, tasavvuf ve matema-51M.Nuri Uygun, Kadızade Tirevi ve Musiki Risalesi, Marmara ÜniveristesiSosyal bilimler Enstitüsü, İlahiyat Fakültesi, Yüksek lisans Tezi, İstanbul 1990.52Taşköprülüzade İsamuddin Ebul’hayr Ahmet efendi, Eş-Şâiku’n-Nûmâniyefî’ Ulemâid-Devleti’l-Osmaniye, Neşreden: Abdülkadir Özcan, İstanbul 1985,s.18953Akşemseddîn’in eserlerinden Menâkıb-ı Akşemseddîn adlı eseri, merhumAli İhsan Yurd tarafından Fatih Sultan Mehmed Han’ın Hocasi ŞeyhAkşemseddin’in Hayati ve Eserleri adlı çalışma ile tercüme edilmiştir.54Eser hakkında Ahmet Çakır, Alişah b. Hacı Büke’nin Mukaddemetü’l-Usüladlı 1999 yılında Doktora tezi hazırlamıştır. Marmara Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, İstanbul 1999.55Eserin nüshası, İstanbul Üniversitesi Eski Eserler Kütüphanesi Farsça YazmalarBölümü, 1097 No’lu bölümündedir. Owen Wright’e göre eserin bir teknüshası bulunmaktadır. Bkz. Owen Wright, “Mûsikî”, The Encyclopedia ofİslam, Vol. VII, Leiden, New York 1993, s.687.56Kamiloğlu, Ahmedoğlu Şükrullah.., s. 12-17.8Journal of Islamic Research 2012;23(1)

FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ MÛSİKÎ NAZARİYATÇILARI VE ESERLERİArif DEMİRtik alanında önemli kişilerin yetiştiği ve eserlerinyazıldığı görülmektedir. Ancak bu dönemde mûsikîsahasında yetişen müelliflerin ve onların ortaya koyduklarıeserlerin de çok önemli bir yer tuttuğuaçıktır. Bu dönemde yazılan eserler kısmen daha öncekidönemlerde yetişen Safiyudîn ve AbdülkadirMerâgî’nin eserlerinin şerhi niteliğinde görünmekleberaber bu dönemde de mûsiki sahasında çokönemli eserler kaleme alınmıştır. Köklü bir mazisiolan Türk mûsikisi bu dönemde, özellikle nazariyatalanında tekamüle doğru bir periyod izlemiştir.Fatih dönemde nazariyat alanında kullanılanbilgiler ve ses sistemi her ne kadar bugünkü kullandığımızbilgiler ve ses sisteminden farklı olsalarda aslında o dönemdeki bu bilgiler bugünkü nazariyatsistemimizin ve mûsikî kültürümüzün temelinioluşturmuştur. Fatih döneminde kullanılan 17aralıklı ses sistemi; günümüzde Dr. Suphi Ezgi,Rauf Yekta ve Hüseyin Sadettin Arel gibi mûsikîbilginleri tarafından oluşturularak kullandığımız 24aralıklı ses sisteminin aslında temelini oluşturmaktadır.Bu nedenle Fatih dönemi mûsiki müelliflerininve onların kaleme aldıkları özellikle nazarîsahadaki eserlerinin bilinmesi, mûsikî müktesebâtımızve mûsikî geleceğimiz adına son dereceönemlidir.Akdoğan, Bayram, Fethullah Şirvânî ve Mûsiki RisalesiMecelletü’n fi’l- Mûsika, Ankara 2009.-----------, Bayram, “Türk Mûsikisi Tarihine Kısa BirBakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,XLIX (2008), sayı I.Akdoğu, Onur, Türk Müziği Bibliyografyası, Devlet TürkMûsikîsi Konservatuvarı Yayınları, İzmir 1989.Arel, Sadettin, “Fatih Devri Musikisi”, Musiki Mecmuası,sayı 63.Bardakçı, Murat, “XV.Yüzyılda Yaşamış Bir Türk MüzisyenindenÖğütler,” Tarih ve Toplum, sayı 78, 1990.------------, Murat, Meragalı Abdulkadir, Pan Yayıncılık,İstanbul 1986.Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1915.Cihan, Ahmet Kamil, “Fatih Dönemi Düşünce HayatınaGenel Bir Bakış”, Erciyes Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü Dergisi, Sayı: 14 Yıl: 2003/1.Çakır, Ahmet, Alişah B.Hacı Büke (?-1500)‟nin Mukaddimetü‟l-UsûlAdlı Eseri , (M.Ü.S.B.E. BasılmamışYüksek Lisans Tezi), İstanbul 1999.D’ Erlanger, Baron Rodolphe, La Musigue Arabe, Paris1939, C. IV.Demir, Arif, Osmanlı Padişahı II. Mehmed’e (Fatih Anonini)sunulan Anonim Mûsikî Risalesi, BasılmamışDoktora Tezi, Ankara 2010.Emiroğlu, Hüseyin, “İbn Haldun’un Mülk Teorisi ve OsmanlıMerkezileşmesi Üzerine Bir Deneme”, YeniTürkiye, Sayı: 33, Ankara Mayıs/Haziran 2000.Ergun, Sadeddin Nüzhet, Türk Mûsikîsi Antolojisi, İstanbul1942.Fârâbî, Kitâbu’l-Mûsikî el-Kebîr, Fransızca Çeviren:Baron R. D’Erlanger, Paris 1930, C.III.Farmer, Henry George, A History of Arabian Music, London1929 W.C.----------, The Sources of Arabian Music, Leiden, 1965.Hızlı, Mefail, “Osmanlının Klasik Döneminde Medrese”,Türkler, Ankara 2002.KAYNAKÇAİhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, GülcanGündüz, M.Serdar Bekar, Osmanlı Mûsikî LiteratürüTarihi, IRCICA Yayınları, İstanbul 2003.-------------, Ekmeleddin, “Osmanlı’da Bilim ve bilimadamları”, Türkler, XI, 2002.Kahya, Esin, “Osmanlılardaki Bilimsel Çalışmalara GenelBir bakış,” Türkler, XI, Ankara 2002.Kalender, Ruhi, XV. Yüzyılda Mûsikî Kuramı (nazariyâtı)ve Zeynu’l-Elhan fî İlmi’t-Telif ve’l-Evzân, (BasılmamışDoktora Tezi), Ankara 1982.Kamiloğlu, Ramazan, Ahmedoğlu Şükrullah ve Edvâr-ıMûsikî Adlı Eseri, Ankara 2007.Karabaşoğlu, Cemal, Abdulkadir Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlı Eseri, MÜİF, Doktora Tezi, İstanbul 2010.Karabay, Laika, “Fatih Devri Mûsikisi Hakkında Kısa birMütalaa”, Musiki Mecmuası, sayı 63, 1953.Koç, Ferdi, Abdülaziz b. Abdülkâdir Merâgî ve“Nekāvetü’l-Edvâr” İsimli Eserinin XV. YüzyılMûsikî Nazariyatındaki Yeri, AÜİF, Ankara2010.Meragi, Abdulkadir, Makâsıd’ul-Elhân, NuruosmaniyeKütüphanesi, No: 3656.Ocak, Yaşar, “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”,Türkler, Yeni Türkiye yayınları, Ankara 2002.Özcan, Nuri, “Osmanlılarda Mûsikî”, Osmanlı Ansiklopedisi,c.III.--------, Nuri, Marmara Üniversitesi İlahiyat FakültesiMûsikî Ders Notları.--------, Nuri, XV-XVI. Asırlarda Türk Dünyasında Mûsikî,XV- XVI. Asırları Türk Asırları Yapan Değerler, İstanbul1999.Öztuna, Yılmaz, Abdulkadir Merâgî, Kültür ve TurizmBakanlığı Yayınları, No: 916, Ankara 1998.Sehî, Tezkire: Heşt Bihişt (Haz. Mustafa İsen), İstanbul1980, Orijinal tıpkıbasım nşr. Günay Kut, İstanbul1978, vr. 67b.Shiloah, Amnon, The Theory of Music in Arabic Writings.Sürelsan, İsmail Baha, “Onbeşinci Asır Türk MûsikîMüelliflerinden Ahmedoğlu Şükrullah,” Mûsikî veNota, sayı 5, Mart 1970.Süreyya, Mehmed Sicill-i Osmanî, Heppenheim 1971.Tanrıkorur, Cinuçen “Osmanlı Mûsikîsi”, Osmanlı Devletive Medeniyeti Târihi, İstanbul 1998.Taşköprizâde, eş-Şekâiku'n-Nûmâniyye (Nşr. AhmedSubhi Furat), Istanbul 1985.Tekin, Hakkı, Ladikli Mehmed Çelebi ve Risâle-iFethiyyesi, Niğde Üniversitesi, Doktora Tezi, 1999.Tusi, Alaaddin, Tehafütü’l-Felasife, çev: Recep Duran,Kültür Bakanlığı, Ankara 1990.Uslu, Recep, “Aydınlı Şemseddin Nahîfî Ve BilinmeyenEserinden XV. Yüzyılda Osmanlılarda Ve OrtaAsya’da Mûsikîşinaslar”, Türkler, Ankara 2002, c.VIII.------, Recep, “Fatih Devrinde Bestekarlar ve Eserleri”,Mûsikî Mecmuası, sayı : 465, 1999.------, Recep, “Fatih Dönemi Mûsikîşinaslarından ŞemseddinNahifî ve Bilinmeyen Eseri”, Osmanlı DünyasındaBilim ve Eğitim, Milletlerarası Musikî Kongresi Tebliğleri,İstanbul 12-15, Nisan 1999, İstanbul 2001.-------, Recep, Fatih Döneminde Mûsikî, Kubbealtı Yayınları,İstanbul 2007-------, Recep, “Ladikli Mehmed Çelebi zerine Şüpheler”,Mûsikî Mecmuası, Sayı 462, 1998.-------, Recep, “XV. Yüzyılda Yazılmış Türkçe Mûsikînazariyâtı Eserleri”, Tarih Dergisi, XXXVI, 1995-2000, İstanbul 2000.Uygun, Nuri, Kadızâde Tirevî ve Mûsikî Risâlesi,(M.Ü.S.B.E. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul1990.---------, Nuri, Kadızade Tirevi ve Musiki Risalesi, MarmaraÜniveristesi Sosyal bilimler Enstitüsü, İlahiyatFakültesi, İslam Medeniyeti ve Sosyal Bilimler AnabilimDalı, Yüksek lisans Tezi, İstanbul 1990.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlılar ZamanındaSarayda Mûsikî Hayatı.Wright, Owen, “Mûsikî”, The Encyclopedia of İslam, Vol.VII, Leiden, New York 1993.Yekta, Rauf, Anadolu Mûsikîşinasları Hakkında TarihiTetebbular-1, Ladikli Mehmed Çelebi, AnadoluMecmuası, sayı I, 1924.Journal of Islamic Research 2012;23(1) 9