transgenik bitkilerin insan sağlığı ve çevre üzerine etkileri

TRANSGENİK BİTKİLERİNİNSAN SAĞLIĞI VE ÇEVREÜZERİNE ETKİLERİProf.Dr.SERPİL ÜNYAYAR

Seepia 4Perjantai 1.6.2001kromosomeja. Tämä tekee niidentutkimisen vaikeaksi, vaikka geenienmäärä on pienehkö. SienisolujenDNA on yleensä kiertyneenäneljän histonin muodostaman ryhmänympärille. Histonienaminohappokoostumus eroaa jonkunverran kasvien ja eläinten vastaavasta.Erityisesti sienisoluille ontyypillistä nukleosomien välinen lyhytetäisyys. Eräillä sienillä on osoitettuolevan myös vähäisiä määriäkromosomeihin liittymätöntäDNA:ta.Sienten DNA:ssa on vainvähän toistuvia jaksoja - yleensävähemmän kuin 10%. Useilla nisäkkäillävastaava osamäärä on30%. Useimmat toistot lienevätgeeneissä, jotka koodaavatrRNA:ta. Introneja on sienienDNA:ssa yleensä vähemmän ja neovat lyhyempiä kuin kehittyneemmissäsoluissa.Sienisolut sisältävät mitokondrioitakuten eläinsolutkin.Nämä eivät kuitenkaan ole solunselviytymisen kannalta aina välttämättömiä,sillä useat sienisolut selviävätanaerobisissa olosuhteissa,tosin kasvaen hitaammin. Mitokondrioidenmäärä vaihtelee huomattavastikuten kasvi- ja eläinsoluillakin.Mitokondrioiden kokokinvaihtelee suuresti: solussa saattaaolla esimerkiksi viisi isoa haaroittunuttamitokondriota tai 20 pientäyksittäistä mitokondriota. Sienisolujenmitokondrioissa on runsaastimtDNA:ta 4) , usein jopa kolmekertaa enemmän kuin ihmisellä.mtDNA:n vastuulla on sientenmitokondrioissa, enemmän asioitakuin varsin yksinkertaisissa nisäkkäidenmitokondrioissa - nisäkkäillävastaavat tehtävät hoitaa tumanDNA. mtDNA voi mitokondrioidenlukumäärän vuoksi muodostaajopa 5-25% sienisolunDNA:sta.4) mtDNA eli mitokondrio DNA. Mitokondriotsisältävät perintötekijöitä, joita ne tarvitsevattoiminnassaan.4© Michael WoodKuva 2: Limakkosienen keskenkasvuisia itiöemiä5) dsRNA (double stranded RNA) kaksijuosteinenRNA.Bakteerisoluissa yleiset plasmiditovat harvinaisia sienisoluissa.Niitä on tavattu joillakin lajeilla,mutta on epäselvää osallistuvatkone isäntäsolunsa toimintaan.On esitetty, että sienten plasmiditovat vain DNA:n kappaleita, jotkavain pyrkivät monistamaan itseäänilman että ne edesauttaisivatsientä mitenkään.Sienisolut - kuten kaikkimuutkin solut - kärsivät viruksista.Sienivirukset sisältävät useindsRNA 5) :ta ja ovat muodoltaan isometrisiäeli suunnilleen pallomaisia.Virusten yleisyys vaihtelee lajeittain,joidenkin lajien melkein jokaisessayksilössä on virus, toisillaviruksia ei ole havaittu. Sienivirukseteivät tartu helposti, ja sientenvälinen tartunta vaatii usein protoplastin.Useille sieniviruksille onmyös tyypillistä, että dsRNA-molekyylitovat omissa erillisissä kapseleissaaneivätkä yhdessä vaipansuojaamassa kapselissa. Sienivirukseteivät useinkaan ole kovinvaarallisia sienille, vaikka joitakinpoikkeuksiakin on. Niinpä viruksiaonkin havaittu enimmäkseen erityisissätutkimuksissa. Sienisoluissaesiintyy myös jonkin verran vapaitadsRNA-molekyylejä, joilla eiole suojanaa minkäänlaista vaippaaja käyttäytyvät usein virusmaisesti,vaikkakin aiheuttaen vähemmänhaittaa kuin varsinaiset virukset.Solut pyrkivät varastoimaantoiminnalleen tärkeitä aineita,sillä solun ympärillä on harvoinriittävästi kaikkia mitä se tarvitsisi.Sienisolut sisältävät suuria määriähiiltä, jota ne pyrkivät varastoimaanmonin tavoin. Sienisolut säilyttäväthiiltä usein lipideissä, rasvakuplissaja glykogeeninä. Glykogeenion soluissa liukenemattominamakromolekyyleinä. Glykogeenivoi olla jopa 10% solun kuivapainosta.Hiiltä varastoidaanmyös pienimolekyylisiin yhdisteisiin.Monosakkaridit ovat sienisoluissaharvinaisia, ja selvästiyleisin yhdiste on pienimolekyylinensokeri trehaloosi. Myös mannitolija arabitoli sekä muut moniarvoisetalkoholit ovat tyypillisiä varastoaineita.Trehaloosi ja moniarvoisetalkoholit muodostavatusein solun kuivapainosta jopa15%. Pienimolekyylisiä yhdisteitä

Genetiği değiştirmenin amacı‣Pestisitve herbisit gibi zararlı kimyasal maddelerintarlalardakullanılmasınıazaltmaktır.Herbisitetoleransözelliği,bitkileregenteknolojisiyleaktarılan ilk özelliklerden birisidir.‣Gıdaürününün besin değerini ve lezzetini arttırmak,böcekleri öldürmek ve besinlerin daha uzun süre tazekalmasını sağlamaktır.‣Hızlıartaninsannüfusununbeslenmegereksinimini karşılamak için birim tarım alanındaneldeedilenveriminarttırılmasıvekirlenmiştoprakların tarımsal üretim amacıyla kullanılmasıiçin bu yeni teknoloji kullanılmaktadır.

Gen TeknolojisiModernbiyoteknolojidir. Yediğimizgıdalar gibi, ürünleri yapmak veözelliklerinideğiştirmekiçincanlıların kullanılmasıdır.

• İlk genetiği değiştirilen ürün domatestir.• Soyave yağlı tohumlar.• Mısırve pamuğunböcekleriöldüren bir zehirüretmeleri ve hasara karşı ürünleri korumak içingenetik yapıları değiştirildi.• Patates

Bilim insanları bir soğuk su balığından bir antifreeze geniniaktararak soğuğa-dirençli domates geliştirdiler. . Bu gen çoksoğuk şartlarda yaşayabilen bir balık olan soğuk su-dilbalığından alınan antifreeze genidir.Balığın hücresi içindeki kromozomlardan antifreeze geniayrılır.

Antifreeze DNA’sı plazmid olarak adlandırılan DNAparçasına eklenir. 2 farklı kaynaktan gelen DNAkombinasyonu olan bu hibrid DNA, rekombinantDNA olarak adlandırılır. Antifreeze geni içeren burekombinant DNA bir bakteriye yerleştirilir.

Bakteri rekombinant DNA’nın çok sayıda kopyasını üretir.Domates hücreleri bakteriyle infekte edilir. Sonuç olarak,bakterideki plazmidde bulunan antifreeze geni domates bitkihücresine geçer.Domates hücreleri bitki hücrelerinin büyümesi için uygunolan büyüme ortamına konur.

Domates fidesi saksıya dikilir.Bu GD domates bitkisi her bir hücresinde balık antifreezegeninin bir kopyasını içerir. Daha sonra bitkide balık genininhala çalışıp çalışmadığı test edilir. Donmaya dirençli mi? Evetdirençli.

Biyoteknolojik ürünlerin küresel benimsenme oranı(%) (Milyon hektar)

GDO bitki ekim alanı• YıllarAlan(mha)• 1996 1.7• 1997 11.0• 1998 27.8• 1999 39.9• 2000 44.2• 2001 52.6• 2002 58.7• 2003 67.7• 2004 81.0• Türkiye yüzölçümü 78.0

Dünya üzerinde 250 milyon insan vitamin A eksikliğindendolayı daimi körlük riski altındadır. Bilim insanları bir tipkörlüğü önleyen bir pirinç varyetesi geliştirdiler. ß-karotenüreten nergis geni içeren altın pirinç ürettiler.

Böceklere karşı direnç kazandırılan(Bt geni içeren) GD pamuk.• ButoksinHelicoverpaböceğiningelişmesini engellediği için pestisitkullanımınınazaldığıraporedilmiştir.• Bttoksininintopraktakolaycaparçalandığıbelirtilmektedir.Ancak, Bt geni aktarılmış bitkilerinürettiği protein, bakterinin ürettiğiproteinden farklıdır ve bu bitkilerinürettiğitoksintoprakta 2-3 ayparçalanmadankalırvetoksiketkisini sürdürür.

• Bt geni aktarılmış bitkilerin yaygınolarak yetiştirilmesi halinde, Bttoksininin hedef aldığı böceklerlebeslenen böceklerin depopulasyonunu azalacaktır.• Böceklere dayanıklı transgenikbitkilerden doğal melezlemelerletoksin genlerinin yabani otlarageçmesi halinde ekosistemin dengesibozulacaktır.

• GD ürünü olan Bt mısırsadecemısırüzerindebeslenen böcekleri öldürenbirpestisitüretir.Fakat1999’da,CornellÜniversitesinde araştırıcılarzararsızkralkelebeğinintırtıllarını da öldürdüğünübuldular.Tozlaşmasırasında BT poleni ile butırtıllarınbeslenmesisırasında bunların yarısınınöldüğü anlaşıldı.

• Kendi pestisitlerini üreten Bt bitkilerininürettiği toksinlere dirençli olan süperböceklerdirençliortayagenleriçıkabilir.olanToksinlereböceklerBTtoksinleriyle karşılaştıklarında kolaylıklahayattakalırvesoylarınabudirençgenini aktarabilirler. Bu durumda dirençgeni böcek populasyonunda yaygın halegelir.

1997’de bilim insanları Brezilya fındığındanaldıkları bir geni besin değerini arttırmak içinsoya fasulyesine aktardılar. Fakat bu geninsanlarda alerji meydana getiren özelliklerinde geçmesine neden olmuştur.

Bt mısırdan yapılmış tacolar. Amerika’da 2000yılının eylül ayında alerjiye neden olan bir toksinoluştuğu anlaşıldığı için marketlerden toplatılmıştır.

Genetiği değiştirilmişpatatesler mantar vevirüslere maruz kaldığındadaha fazla toksin üretirler.Buradaki en büyük korkubitki metabolizmasınıdeğiştiren genetikdeğişikliğin insantüketimine uygun olmayanyeni metabolitleri üretmeolasılığıdır.

Bu patateslerin fareler içintoksik olduğu, bağışıklıksisteminde bozukluklar, viralenfeksiyonlar gibi bir çoketkileri olduğu ortayaçıkarılmıştır.

• GDO lar sadece onlara özgüpestisitlerin ve herbisitlerinkullanımını arttırabilir.• Amerika’da glifosat gibiherbisitlerin kullanılmasınedeniyle tehlike altında olan74 bitki türü vardır.

• Tarımsal üretimde pestisidler, tozlaştırıcılarve su daha az kullanılarak çevreye daha azzarar verilir. Ürünler kurak ve tuzlutopraklarda yetiştirilebilir.• Genteknolojisiilesüttekilaktozortadankaldırılır,böylecelaktozatoleransı olmayan kişiler süt ürünlerinitüketebilir.

• Gen değişimi bağışıklığı destekler vekümeshayvanlarhayvanlarıiçinveaşılardiğeryararlıgeliştirilir.• GD gıdaların besin değeri ve tatlarıarttırılmış olduğundan daha lezzetlidirve daha uzun süre saklanabilir.

• BiyoteknolojiDevriminininsantedavisindekullanılan çok pahalı aşı ve ilaçların bitkilerüzerindeçokucuzavebolmiktardaüretilmesine olanak sağlayabilir.• Bilindiği gibi hepatit B virüsü kronik karaciğerhastalığına neden olmaktadır. Bu hastalığakarşı mayalardan aşı geliştirilmesine karşın,fiyatının yüksek olması ve eksik donanım aşıkullanımını engellemektedir.

Ø Amerika’da biyoteknolojik yöntemlerkullanarak hepatit B yüzey antijeni(HbsAg)) üreten transgenik tütün vepatates bitkileri elde edilmiştir.• Patates yumrularının farelereyedirilmesi sonucunda da farelerinsavunma sistemlerinin uyarıldığıbelirlenmiştir.

• Kızamık,çocukfelci,difteri,kuduzveviralhastalıklara karşı kullanılan aşıların bitkilerdeüretimikonusundayoğunçalışmalaryapılmaktadır.• Kistikfibrosisvekaraciğerhastalıklarındakullanılan ά-1-antitripsinproteiniçeltikbitkisinde,Gaucherhastalığındakullanılan,dünyanınenpahalıilacıolanveinsanplasentasından elde edilen Glukoserebrosidazise tütün bitkisinde üretilebilmiştir.

Sonuç Olarak;• RekombinantDNAteknolojisitehlikeliolmasa da, eğer aktarılan gen tehlikelibileşiklerinüretilmesinenedenoluyorsaelde edilen ürünler tehlikeli olabilir.• Gıda güvenliği için genetiği değiştirilmişbitki,hayvanvemikroorganizmalardankaynaklanacak yan etkileri doğru olarakbelirleyen bilimsel yöntemlerin geliştirilmesigerekir.

• BeklenmeyenetkilerekarşıGDOürünleri için insan sağlığına potansiyelriskleri ayrıntılı olarak araştırılmalıdır.• BununiçinAvrupabirliğiçerçeveprogramlarında gıda güvenliği önceliklialanlar arasında yer almaktadır.

•BMBiyolojik Çeşitlilik Sözleşmesineek Biyogüvenlik Protokolü, biyolojikçeşitliliğin korunması ve sürdürülebilirkullanımı üzerinde olumsuz etkileresahip olabilecek GDO’ların güvenli birşekildenakli,muamelesivekullanımı alanında yeterli bir korumadüzeyininsağlanmasınakatkıdabulunmayı amaçlamaktadır.

• Biyogüvenlik Protokolü 24 Mayıs 2000 tarihindeülkemiztarafındandaimzalanmıştır.Protokolün uygulanması ve ülkemizin genetikkaynaklarının zarar görmemesi için biyogüvenliksistemininkurulmasıdoğrultusundainsankaynağıveteknikaltyapıoluşturulmasıgerekmektedir. Kaçak girişlerin önlenmesi içingümrük kontrollerinde yeni bir yapılanmaya daihtiyaç duyulmaktadır.

Bir ürünün transgenik olup olmadığı testedilebilir.

• Bu yeni teknoloji, bugünkü haliyle bazı risklere sahiptir.1950’lerdebitpüskürtülmesikontrolüvedoğadaiçinaşırıinsanlarınDDTolduğu gibi bir hataya düşmemek gerekir.üzerineDDTkullanılmasında• “Frankeştayn gıdalar” ve “agroterörizm” ile gezegenimizibozmak yerine GDO ürünlerinin uzun vadeli etkileriniortaya çıkarmak gerekir.• Sağlık ve çevre riskinin minimum düzeyde olması gerekir.

TEŞEKKÜRLER