6. Arkeometri Sonuçları Toplantısı [1990] - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Not Bildiriler bildiri sahiplerinden geldiği şekliyle ve sunuş sırasına göreyayınlanmıştır.ANKARA ÜNivERSİTESi BASIMEVİ-ANKARA/1991

içiNDEKİLER~ Claudio CANEVA, Kemal SERTOK, Alberto M. PALIMERJMalatya Çevresindeki Bakır Cevherlcri ve Ergitme Deneyleri .rı.. Eşref DENİz, Kadir SUNGUROGLU, Orhan CANPOLAT,Mustafa AKPOYRAZAcemhöyük ,KazılarındaÇıkanve Türü Tükenmekte Olan Bir HintFili (Elephus Maxima) Dişi Üzerinde Arkeobiyolojik-ArkeometrikEtüdler 132 İbrahim TEKKAYAOrta Sinap'taki Yeni BirProtoryx Türü (Protoryx CapricornisTEKKAYA) 211 Beril TUGRUL, Sait BAŞARANEnez Cam Buluntularının Tahribatsız Muayene Metodlarıylaİncelenmesi 29D Erguu KAPTANTürkiye Madencilik Tarihine Ait Koyulhisar-Kurşunlu KöyüYöresindeki Buluntular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4i~ Oktay ÇETİN, Ay Melek ÖZER, H. Yeter GÖKSU, Enver BULUR,Engin MERİçHa1iç ve Güney Boğaziçi'nden Alınan MoIlusk Kavkılannın ElektronSpin Rezonans (ESR) Yöntemiyle Tarihlendirilmesi 511"-. Enver BULUR, Ay Melek ÖZER, N. Yeter GÖKSU, Oktay ÇETİN,G. ÜNALYarım burgaz Mağarası Travertenleri ve DişMinelerinde ESRÇalışmaları 59III

'? Alaaddin ÇUKUR, Şeref KUNÇElmah-Bayındır Tümülüsü (c) BuluntularınınKimyasal Analizleri 69-9 Zehra YEGİNGİL, G. BIGAZZI, M. ÖZDOGAN, M. ODDONE,T. ERCANKuzeybatı Anadolu Obsidiyen Buluntularının Fizyon İz TarihlendirmeYöntemi Kullanılarak Kaynak Belirleme Çalışmaları 7310 K. Aslıhan YENER, I. Lynus BARNES, Emile JOEL, Edward SAYRE1989-1990 Kurşun Isotop Analiz Sonuçları..................... 87n A. Emel GEÇKİNLİ, V. GÜRKAN, Y. TAPTIK, S. BAŞARANÇavuştepe Demir Buluntularınm Metalografik Etüdü I 9712.- Gülsün TANYELİ, A. Emel GEÇKİNLİ, Ali ATAOsmanlı Mimarisinde Kullanılan Demir Öğelerinin Üretim Teknolojisi 10913 Peter Ian KUNIHOLMAegean Dendrochronology Project: 1989-1990 ResultsEge'deki Dendrokrono1oji Projesi: 1989-1990 Sonuçları 127

MALATYA ÇEVRESİNDEKİ BAKıR CEVHERLERİ VEERGİTME DENEYLERİClaudio CANEVA*Kemal SERTOKAlberto M. PALMIERIM.Ö. IV. binin ikinci yarısıyla III. binin başlangıcı arasına tarihlenenAslantepe bakır eşya ve curuf buluntuları, iyi gelişmiş yerel bir ınadenciIiğinvarlığını göstermiştir.Bu bulgularla bağlantılı araştırmaınız; çevredeki eskiden işletilebilmesiolası cevherleşme alanlarının saptanması ve o dönemlerdeki basit koşullarauygun yapılan deneyler yoluyla eski ergitme yöntemlerinin ortaya çıkarılmasıolmak üzere iki bölümden oluşmuştur.Aslantepe buluntularına dayalı analizler; arsenik minerali katkısı yada arsenik içeren bakır çevherleri kullanımına dayalı bir arsenikli bronzvarlığıııı göstermiştir. Buluntulardaki yüksek arsenik oranı, bulunan bakırminerallerindeki arsenik değerleriyle karşılaştırıldığında; arsenikli bronzüretiminin bilinçli bir tercihin sonucu olduğu düşünülür.Bu hipotezin daha iyi doğrulanması için, bu yıl Malatya çevresindekibakır cevherleşmelerinden örnekler toplanmaya devam edildi. (Harita: i)Bunun için en küçük ölçekli cevherleşme alanları dahi gözönünde bulunduruldu.Hatta metalik bir cevherleşnıenin varlığını gösteren sedimanter vekayaç mineraller de dikkate alındı.Örnekler toplanırken öncelikle bu yılki ergitme deneylerinde kullanılmaküzere Çayırköy ve Ergani-Maden (Anayatak) den yeterli cevher alındı.Ayrıca Ergani-Maden'in batısındaki Hacan, Kundikan ve Sanisi cevherleş-(0) Prof. Dr. Claudlo CANEVA, Via Eudossiana, 18-00184 ROMAKemal SERTOK, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Ulus i ANKARAAlberto M. PALMlER!; Area della rjcerca di Roma Via Salaria Km. 29300 Cas. Post. 100061 Monterotondu Stazione i ROMA1

melerinden örnekler toplandı. Elazığ'ın yaklaşık iS km güneydoğusundakiGurbetmezrası'ndanalınan örnekler mikroskop altmda incelendiğinde çoğununametalik oldukları görüldü.Daha önce görülerek eski işletme kalıntıları (galeri-fınn kalıntılan, curufyığınları) ve kalkopiritli cevher örnekleri saptanan Poluşağı'rıa bu yılyaptığımız ikinci ziyarette; gezilen iki alandan birinde doğal bakır, ınalahitve azurit; ikincisinde hcmatitçkırnnzıvesarıokr gibi demir içerikli mineralörnekleri toplandı. '. . .Fırat ve kollan yoluyla Malatya ovasıyla doğal bağlantıları olan ve oldukçabol ve çeşitli cevherleşmelere sahip Sivas yöresine yaptığunız günü birlikgezi; ancak bakır ve arsenik mineralleri açısından genel bir bilgi edinmemizisağladı. Bu geziden yalnızca Koyulhisar'dan alınan bir kalkopirit örneğiyledönüldü. Bu yıl gczilen alanlardan Peluşağı dışmda hiçbirinde arke0­lojik bir veriye rastlanmamıştır,Toplanan mineral örneklerini bunca uğraş verilmeden maderı işletınelerininmerkezbürolarındanya da Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü v.b,kuruluşlardan temin etmek olasıdır. Fakat fazla bir arkeolojik veriye rastlarımasada; cevherleşmelerin arazide tanmması, yüzeylenırıelerinin, işletilebilirliklerinin,kent merkezlerine taşınabilirliklerinin, doğal yolların kuilanımuunaraştırmarmza konu olan dönem gözönünde bulundurarakirdelenmesibize değerli pratik bilgiler kazandırdı. .Ergitmo işlemlerinde kullanılan fırın tipi, üf'iencn hava, yakıt, J.SI, katkımaddeleri ve mineralter gibi değişkenleri yapılan deneyler boyunca yakındanizleme olanağı bulduk. Buaşamada mineral ve katkı maddeleri karışınurunuygun ölçülerde hazırlanabilrriesi ve ısmın istenen düzeyde ve sürede tutulabilmesiyleilgili güçlükler henüz aşılamadı. Bunlarmutlaka eski ustalarm dakarşılaştıkları, onları uzun süre uğraştırarı başlıca sorunlardı. Yıllar boyusüren sayısız tekrarlar, sınama yanılmalar sonucu uygunkoşullar saptanmış'olmalıdır.1). AyrıcaBu yıl geçmişte uygulanmış olduğu düşünülen çalışma 'koşu1Iarına olabildiğinceyaklaşmak ve o koşullarda ergitme için gerekli ısı düzeyine ulaşılabilirliğikarurlamukiçineski .tipte bir el körüğü kullandık(Resim:sülf'itli cevherlcrin ergitıne öncesi kavrulması, çeşitli oranlarda ve farklı katkımaddelerinin sınanması(Tablo: 1), doğrudan mineralin yadailkürünün ikinccil ergitmesinde pota kullauımıgibi işlemlerde bu yıl gerçekleştirildi(Resim: 2)Bu nedenle iki tip frrın inşa edildi. Doğrudan ergitmel~idekııllanilmakiçin yapılan ilk fırında Tiruna'daki Kalkolitik Devir fırınının ölçülerindenesinieniidi (yük: 80 cm, çap: 22 cm). Taban ısı kaybını önlemek için ortada2

KatkıErgitrneNo Mineraller Kavrulma Miktar maddesi Isı Zaman Pota Ürüni Çayırköy bornite yapıldı 3,400 kg katkı mad- >1.250 pre 3h kullarulrnadı curuf ve bakır tanecalcosirıemineral, desi yok sm.2.30 cikleriematite 6.000calcoplritecharcoalmalachiteazurritecloriteepidotosericlrecatbonatoquartzII Çayırköy " Yapılmadı 3 kg min. kavrulmuş pr3h kullanilmadı curuf6kg chalc. Kalkopirit 1240 sm4h rnatteI6kg kömürbakırtanecikleriILI Çayırköy " yapılmadı Ikg min. ? 3h kullanıldı kısmen ergimişIV Çayırköy " yapıldı 2kg min. ematite sm 2.30 euruflkg ematite 1200V Maden chalcop. yapıldı ]3kg min. quartz 1200- i sm 2.30 kullanılınadı curufpyrite, 2kg quartz kumtaşı 1250 matte, bakırelor ete.tanecikleriVI Çayırköy curuf lsm yapılmadı 1,500 kg kemik 1250 pr.2h kullanıldı curuf birçok bakırmin. sm. 411 tanecikleriVU Çayırköy mineral yapılmadı lkg min. odun 1100 4h kullamldı0,400 kömürü0,300 kem.vııı Maden V sm. yapıldı 1,300kg quartsandcuruf 600g quartz 1200 3h kullanıldı siyah carnsı cunıf200g eharc.IX Çayırköy mineral yapılmadı J.500kg qua. sund 3h kullanıldı0.250qs 1200 bakır tanecikleri0.200ch.X Çayırköy yapıldı J.OOOkg sandst. ]]50 3h curufJ.5OOkg 1250 bakır tanecikleriXI Maden chalcop. yapıldı J.ooOkg sandst. ]]50 3h kullanıldı birçok bakır tanecikleriJ.500kg0.200kg

Tablo: II"IIINERALSAı sı li c.'"F. So C. In A. Cr PbAn4yata\ x20,. 7.U 8.85 11.1~ 36.66 e.47 . 26.94 14.37 e.12A~,ayatak x21!, 7.12 ~.6B lB.8S 313.36 0.5~ 26.89 14.39 U9Cayrkay x20 ı.98 4.21 31.21 15.8lı . 0.76 16.17 29.311Cayrkay x20 3.8e 7.84 30.17 11.47 0.~9 IB.SB 26.B5 - ,Sanisi x20 13.25 1.40 19.83 0.44 U8 0.24 77.68 0.08Sanisi x20 1.53 17.S9 6.46 0.12 0.21 79.68 0.l0Sanisi x2B 0.30 46.79 M6 0,15 51.72 0.119Sanisi x20 43,87 1.33 O,15 54.59 0.06Sanisi g.x20 0.53 3.59 6.45 19.10 0,23 2.04 67,99 UBSanisi ç.x250 1.84 3.59 21!.U UB 1./ı9 72.06 13.12Sanisi x20 M0 2.09 1.90 0.20 94.83 0.IIBSivas x20 1.43 1.15 4.22 4U~ 0.0B 36.22 12.77 e.ıı3Sivas x188 0.23 1.73 1.22 40.92 0.02 28.2~ 27.5B USKun~igan x20 1.05 7.04 24.27 0.52 0.54 1.04 65.44 0.UPOIU~igi x4'3 4,63 15.73 SUL 3.33 3,24 12.57 IU0Polusagi .20 0.53 3.31 S.15 11 ,51 0.36 66.02 10.11PoluSagi x20 2.44 7.34 ı1.01 il.2S 0.46 0.H 0.19 62.55 10.21 4.~3 0,12Polusagi x28 3.03 B.70 9.70 0.32 0.48 0.49 13.16 60.41 12.71 3.~1 .11.03Palusaçi 9 x2e B.87 11'.74 0,32 0.45 8.53 62.05 12.22 4.78Polusaçi 9 All x20 2.06 lı.n 10.98 0.22 e.37 8.,41 63.7B 11'.22 5.20Polusagi v ALL x20 20.46 61.B8 O,17 1\.16 0.1l5 2;96 2.13 12.04 B.UPolusagi slag .20 B.18 21\.57 1'.46 0.42 0.56 68.49 0.10 O,42 0.04 . 0.1,6 v..Higan x20 2.33 5.23 51.22 22.64 US 0.04 18.03 11.36 0.09DuzBahce ,x2i! 1.09 31.B6 ı9,56 0.37 .- US '3.41 22.01 0.30 2,58 0.90 0.11.. 1'.75'nuı' B.ihce:x20 1.01 3[.69 39.44 0.32 C.06 : B.35 22.67 0.36 2.31 0.71 1.05Gurbet tler.12.x2~ 0.75 1.19 lı1.86 0.22 ' 0;06: : ~.54 17.25 16.56 US 11.137 U4Gurbet lter.12 x20 1.01 1.86 6B.67 e.ıı 11.06 1.41 13.59 12.ıs 0.65 1I.1B 0.02Gurbet lIer,10 x20 e.s4 0.50 37.67 0.16 0.05 8.39 1.33 29.46 21.66 0.18 '3.05Gurtıet ller,R3 xi0 15.Sı 5B,BIl 0,14 5.86 8.23 20.06Surbet tler.59 x40 4,99 Ilı.6b 55,74 3.8'1 !!;4b SA6 1.11 10.62 0.07 0.84 U6Gurllet l'ler.R1hi0 7.b2 1b.!!3 3.68 0.84 US 0.39 71.2~ 0.0'1Gurbet "er.S1 x20 0. ~3 15,68 4U5 l'i'.01 6.92 ~ .~6 '1.96' 0.69 6.13 e.u 0,24 U36urbet H~r.R6 x20 1.84 21.'i'4 60.26 4.50 ı.ss 0.56 8.74 5.22 2.e4 e.7'i' '0.23 0.B4Gurb~t Her ,7 e.Be 8.48 3S.51 ~.20 9.81 1.32 31.59 20.13 .o.16,"Gurbet H~r,6 3.12 39,16 0.12,"1.17 1.33 5,42 48.88 8:27üurbet Her.n x2B 3e.78 10.71 14,89 B.07 '3.'11' Mb 40.13 2.41 0.25'6

Tablo: nı".'1 Si li C.""DENEY CURUFLARIF. C" i" A, C, pb Ni CLs~elt. cl ," 3.62 1~.17 38.38 0.61 2.35 8.24 32.54 8,17 10.16 1.47 UI: 8.86 11.16seett, c2,"6.93 5.Q9 19.57 14.32 (.21 0.16 31.e4 'US 13,44 6.84 U, 8.10seeıt. c3 ." ',19 14.98 3U3 e.34 2.67 e.46 '3.8S 9,n 20.45 6.78 8.18 6.1\5 U8sıelt. c4,"i:.i\~ 9.68 Se.H 2.84 2.ae ~.7B 16.4' a,13 ıa.Se 2.112 11.05 U4 0.11 B.B4seett, eS,"11.44 11.14 38.30 3.46 1.84 1\.06 ıs.eı 11.02 12.82 3.10 0.111eaett, c6." 4.98 11.68 '6.33 2.24 2.32 8,31\ 14.77 8,23 4.32 2.68 M3 U3 11.18ssett, c7." 4.45 11.13 '4.S1 0.14 2.16 1l,21 ıı. 5~ B.24 11.22 3.29 B.16seett, c8."12.17 11,95 c.sı 0.61 1.97 0.15 24.61 2.07 3,98 U4 USseett, c9," 8.24 13.87 61.15 2.29 0.9Q US Ml B,13 /:,lll: 2.94 US B.B4seett, c10 x20 10.96 9.83 37.11 B.98 2.58 US 28.26 1l,lB 8.09 1.54 U7 il.19 U4snlt. en x2B 13,Bll 11.75 39.24 2.24 1.62 B.16 25.52 M4 1.19 8.15Tablo: LVARSLANTEPE CURUFLARIsl.arsl 1. .50 0.25 32.89 0.64 US 8.20 ı. 94 US 53.59 1.34 a.12 0.B4 8.27et.eraı s .50 L,6l 3.n 22.111 1.77 1,61\ B.36 34.22 UB 27.39 4.B6 B.7B UB 0.47sl.arsl 4 .SO 0.47 5.97 3U0 S.84 1.83 B.26 5.93 11.04 2B.86 16.41 8.42 U7 11.04 0.66sl.ars.! S 'SO 5.96 28.115 2.53 8.97 1.46 53.79 7.24sl.ars! 6 'SO 6.56 4.89 23.55 1\.4B ~ .b5 B.12 9.3B ı. 91\ 47.32 4,41 11.09 0.13 B.68si.us! B .SO 1.05 13.118 45.75 ı.s: 1.35 11.08 8.73 26.68 1.36 M3st.eeaı II ~59 3.20 2B.05 2.26 8.63 1.4B ~,211 59.28 4.33 1\,11 US 0.05 a.33sl.arsl 10 ~50 4.55 7.61 64,B8 2.21 1\.41 0.11 Ll2 il.B4 17.98 0.87 U6 B.I\B•.arsl 1 .SO B.'i6 45,41 11.12 B.47 B.BS 4.784],]8 ~.34 M6 US U6usl 7 .SO 91,79 B.16 US 5.32 1.72 0.12 8.367

Tablo: VCiCL C3 C4 C6 cı C6 cı cuDUARIONOGANlTEAımRTNITEENSTATlTECUPROSPINEllOSPINEllONOllASTONI TESANIDINONAGNESIO fERRlTEHERCllIITEfAYAlITEGEHLENITEHUNTlTEAKERNANlTEC.305C.G.Si02CaO.A1203WUSTlTECAlClTEOOlOKllEK2C03fORSTENlTEKAISi04TlllEYlTENAGHEIIlTEOIOPSIOEC.IAIOIIGElAfOSSlTENAGNETITEC,2Si04KFe5i3040CuAI2G4xXX8

Resim: 1Resim: 210

Resim: 3Resim: 411

ACEMHÖYÜK KAZıLARıNDA ÇıKAN VE TÜRÜ TÜKENMEKTEOLAN BİR HİNT FİLİ (ELEPHVS MAXİMA) Dİşİ ÜZERİNDEARKEOBİYOLOJİK-ARKEOMETRİKETÜDLER xEşref DENİz*Kadir SUNGUROGLUOrhan CANPOLATMnstafa AKPOYRAZGirişFildişinin çok eskidenberi işlenerek çeşitli güzel sanat eserleri yapımında,ya bütün ya da aksesuar fildişi kakrna işleıneli biçimde kullanılması nedeniyle,yeryüzündeki filler her geçen yıl hızla ve geniş ölçüde azalmaktadır.Öte yandan Fillerin piregnansi (hamilelik) süresinin 2 yılolması da bu olayınegatif etkilemektedir. Bu hızla tüketimin önlenmesi için fillerin korunmasıamacıyla Dünya ölçüsündedoğayıkorumaya yönelik çeşitli kararlar alınmaktadır.Buna paralelolarak, fosilleşrniş fildişleri de arkeolog, arkeobiyolog.ve arkeozoologların dikkatini çekrneğe başlamıştır (Reesse, 1989)5.Filler, pleistocene devrinden beri yeryüzünde Afrika, Asya ve Amerika'mnkuzeyinde Palaeloxodon antiquus adıyla yaşatılıruşlardır(Römer, 1936)6,3.Ülkemizdeyapılan kazılarda bulunan fildişleri biraz aşağıda sergilenecektir.Bu bildiride, 1982 yılında, Prof. Dr. Nimet Özgüç başkanlığında gerçekleştirilenAcemhöyük Sarıkaya Saray kazılarında elde" edilen ve o tarihtenbuyana Arkeobiyoloji müzemizde saklanan bir adet Hintfili (Elephusmaxima). dişiarkeobiyolojik ve arkeometrik yönden değerlendirilmiştir.İlgili dişin pulpa'sının biokimyasal kalitatif analizi de A.ü. Tıp Fakültesi(*) Pi"of.-nr. Eşref DENİZ, A.ü.··tıp Fakültesi Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı BaşkanıDr. Kadir SUNGUROGLU, Dr. Orhan CANBOLAT, Prof. Dr. Mustafa AKPOYRAZ,_. _..A.D.. Tıp. .F~kültesi_Biyokjmya Anabilim .Dalı Öğretim Elemanları(X) Bu kıymetli materyalin incelenmek üzere bize teslim edilmesinden' dolayı Prof. Dr. SayınNimet özoüc-e burada özellikle teşekkür ederiz.13

Biokimya Anabilim Dalı öğretim üyelerince araştırılmıştır (Sunguroğlu,Canbolat, Akpoyraz, 1990)7. Burada, kıymetli katkılarından dolayı kendilerineteşekkür ederim.Sözü geçen materyal, ilk kez İngiltere'de Southamptorı'da yapılan Arkeolojitoplantısında bilim dünyasına duyurulmuştur (Deniz, 19861• M.Ö.2000~1750 olarak tarihlenen bu Hint fildişi ile, bugünün Anadolu arkeolojisinekatkıda bulunmak amacı güdülmüştür,Fillerin Zoohiyolo]! ve ZooekolojisiFiller ungulata (Tırnaklılar) takımının Proboscidae (Hortumlu memeliter)alt takımının Elephantidae (Elephas) familyasına bağlıdırlar. Arıavatanları,normal habitatları Afrika Ye Asya'dır. Bu görüşü paylaşan bilgi,en eski fositlerinin Asya'da, Hindistan'da Geç miocene ve Pilocen dönemindeSwalik yataklarında bulunmasıdır-»,Fillerin bilinen türleri aşağıdasıralanmıştır''.I. Elephas africanus (Loxcdonta): Bunun iki alt türü vardır. Loxodontacyclotis: Yuvarlak kulaklı f'il, Yaşam boyutu 80 yıl, neonatali 90 kg ağırlığındave 90 cm yüksekliktedir. Adult tipi 5-7 tondur. Fildişi (Maxillar incisivdiş) hem erkek. hem dişisinde bulunup 3 metre boyunda, 15-20 kg ağırlığındadır.2. Elephus maxima (Hindistan Fili): Loxodonta'nın ikinci alt türü olanE. Maxima (E. indicus), Afrika filine kıyasla başı daha büyük, kulaklarıdaha uzundur. Bu türün fildişleri yaIruz erkeğinde bulunur; Fildişi 1.60 mboyunda, 20 kg ağırlığındadır.3. Elaphus primigenius: Bu türünyeryüzünde halen yaşayanı kalmamıştır.Ancak Sibirya'nın kuzeyinde donmuş tundralarda fosillerine rastlarunaktadır.Fil dişleri 4 m uzunluğunda ve 80 kg ağırlığındadır.Yakındoğuda bulunmuş ve Dr. Reese (1989)5 tarafından toplanmış,henüz yayınlanmamış bir çalışmaya göre halen dünyada mevcut çeşitli müzeve depolarda saklanmaktaolan fil dişleri ve kısa özellikleri aşağıda sıralanmıştır.yaşı,.India (Hindistan): Mohenjo Dare'da küçük bir fiLdişibelirsiz).ucu (zamanı,Pakistan: Mehrgarh'da kırık, corpus parçası ve iki ucu, kesitlerinde tekbii uzun kanatlı.14

Kuveyt (Kuwait): Failaka adasında, Dilinun Tell F6, Palace'da, BronzAge'den bir fildişi (zamanlaması ?).Traque (Irak): Early Dynastic 1. yüzyılB.C. Fil molar dişi.Syria (Suriye): Chagar Bazar'da, Jezzirch'de 2000 B.C.Alalach: Molar ve fildişi.Tsrael (İsrail): Megiddo, 12. yüzyıl, RC. Birkaç fildişi.Egypt (Mısır): a) Fayum çölü, Neolithic, 2 molar dişle birlikte, sol Mandibula.b) Dakhleh Oasis, Neolithic, Mauhoub, Loxodonta africana, molarve fildişi.Greece (Yunanistau): Zakro Sarayı, Crete, 1450 Re. 4 fildişi, HerakleonMüzesi'nde saklanıyor.Turkey (Türkiye): Türkiye'de bulunan fildişleri aşağıda listelenmiştir.i. Hatay: Neolithic, uçlarında expose olmuş, Cancellous (Süngersi)doku taşıyan bir rectangular (dört köşeli) palet (parça).2. Çatalhöyük: 7. yüzyıl RC. Kalammu Sarayı'nda fildişi ve diğer fildişleri.3. Aslantepe'de 14-12. yüzyıl B.e. Elaphus maxima, üst sağ molar(Bökönyi).4. AcemhöyükPalace: 2000 RC. ya da 19-16. yüzyıl B.C. (M.J. Mellink).AJA 89/4 Archaeology in Anatolia'da bildirilmiştir,. 5. Acemhöyük Sarıkaya Saray Kazıları: 2000-1750 RC. ile tarihlenenve Prof. Dr. Nimet Özgüç'ün bulduğu ve E. Deniz'in araştırdığı en yeni veenson buluntu,Acemhöyük Saray kazılannda Prof. Dr. Nimet Özgüç başkanlığındayapılan kazı çalışmaları sırasında 1982 yılında elegeçen, kısmen işlenmiş,daha doğrusu bir ucu düzgün biçimde kesilmiş bir fildişi (incisiv diş) arkeobiyolojik,arkeometrik yöntemlerle incelenmiştir (Resim: 1-4)."1986 Southamptorı'dakikongrede yapılan bir blıdiride bufildişi ilk kezElaphantus primigenius olarak takdim edilmiştir. Şimdi Bökönyi ve Reese(l989)5nin çalışmalannagöre bu tanını E. maxima(indicus) 'olarak düzeltilmiştir.Prof. Özgüç tarafından 2000-1750 B.C. diye tarihlenen bu bir yüzükesilmiş, fakat henüz işlenmemiş f'ildişiAC80 III'le işaretli ve Batı Çukurundabulunmuştur-,15.

-Bu. fildişinin Arkcometrik-Osteometrik ölçümleri aşağıda verildiğigibidir.Ortalama maximal boyuMaximal üst/ön) kenar uzunluğuMaximal alt (arka) kenar uzunluğu­Proximal çevresi (circumfererıce)Distal çevresiFildişinin ağırlığı45 cm48.5 cm44 cm51. 5 cm42 cm13 kgProximal üstdüzgün kesit yüzünün, küçük ve büyük çapları:14.5x 16.5 cm'dir.Gerekiisi düzgün kesilen yüzde ve gerekse distal uç yüzünde yer alandelikler pulpal kanala ait deliklerdir. Bu deliklerden apical'deki (alt delik)32. mm çapında, pulpal kanalın (canalis pulpa) boyu ise 23 cm kadardır.Pulpa cavitesiplaster benzeri (plasterlike)bir kitle ile dolu idi. Sözü geçenkitlederi alınan örneklerden A.Ü. Tıp Fakültesi Biyokimya Anabilim DalındaDr. Kadir Sunguroğlu, Dr. Orhan Canbolat ve Prof. Dr. Mustafa Akpoyraztarafından kalitativ bir analiz yapılmıştır. Bu parçaların porselenhavanda öğütülmüş örneğinin ısuılmca erimediği, yanmadığı, dolayısıylaorganik bir yapı taşı örneğini vermediği, suda çözülmediği, HN0 3 ve HCl'de kısmen çözüldüğü görülmüş- ve analiz sonucunda ôrnekteNltjt ve ağırmetal katyonları bulunmuştur. Ayrıca Sülfat, Karbonat, Fosfat, Klorür-ve()kzalat gibi anyonları içermediği tesbit edilmiştir. Materyal NaOH, NH 40Hgibi bazik ortamda jel halinde çökmüştür. Elde edilen jel, NaOH'ün fazlasındasodyum ahiminat halinde çözülmüştür. Yapıda Al+3 iyonu tesbit edilmişayrıca asitle çözülmeyen kısınıda da silikat'a rastlanmıştır.Bu analiz sonuçlarına göre, incelenen pulpa kanalından_dökülen fosilkalıntı materyalin Alüminyum Silikat (Kaolin) yapısında bir bileşik olduğukanısına varılınıştır. -Sonuç olarak, bir Elephus maxima fosilleşmiş incisiv dişi üzerinde yapılanarkeobiyolojik-arkeometrik analizlerle Anadolu'nun M.Ö. 2000 liyıllarını, bugüne, belli ölçülerde bağlamak olanağı kısmen de olsa, sağlarımışbulunmaktadır.1985 yılında yapılan Arkeometri toplantısında sunduğumuz Acemhöyükkazıları ile ilgili ilk.bildirimizde-, kazıdan elde edilen tüm animal.ve humarıbulgularverilirken i adet fildişinden söz edilmişti. Aynı bildiride Acernhöyükbeyinin sarayında ele geçen fildişi eserlerin benzerlerinin Amerika'da New-16

York, Metropolitan Museum'da bulunduğu, bunların Mr. George Prattve eşi tarafından ınüzeye hediye edildiği, benzeri fildişi bullelerin Acemhöyükkazılarında da ele geçtiği Prof. Dr. Nimet Özgüç'edayanarak beyanedilmişti. Burada aynı konuya birkez daha değinerek Acemhöyük beyininSarıkaya sarayında M.Ö. 2000-1750 yıllarında Fildişi işletmeciliğinin varlığınıbirkez daha vurgulamanın yerinde. olacağı kanısındayız.ÖZETAcemhöyük Kazılarında. Çıkan ve Türü Tüke~mekteolan bir Hint Fili (Elephns Maxima) Dişi ÜzerındeArkeobiyololik - Arkeometrik EtütlerFildişinin işle11ınesi nedeniyle yeryüzündeki fillerin avlandıkları içinnesIinin giderek tükenıneye başlaması bir yandan fillerin korunma altınaalınması sonınunu ön plana çıkarırken, öte yandan fosil fildişleri de arkeologlarmdikkatini çekrneğe başlamıştır (Reese 1989). ..' Prof. Dr. Ninı.et Özgüç başkanlığında 1982.yılında gerçekleştirilen AcemhöyükSarıkaya Saray kazılarından elde edilen bir Hint [ili dişi (Elephusmaxima). arkeobiyolojik yönden incelenmiştir..t.ö. 2000-1750 yıllarına tarihlenenbu incisiv dişle ilgili arkeometrik-biometrik ölçüler verilmiş ve kısmenişlendiği anlaşılan 13 kg ağırlığındaki bu fil dişi parçasının kesilmişyüzüIcut surface} ve dental kanalın (pulpa) içeriği biyokimyasal yapısıylabirlikte değerlendirilmiştir.İ~~elemelerden, o zaman'İ. Ö. 2000 yıllarında Anadolu'da.Acemhôyük'defildişi işletmeciliğinin başlamış olduğu, elde edilen bu fil dişinin kazılardabulunan diğer fildişi eserler ve Newyork Metropolitan Museum'da sergilenen,Acemhöyük'den Amerika'ya götürüldüğü tesbit edilen fildişi materyellerinbirlikte değerlendirilmesiyle anlaşılmış bulunmaktadır.Archaeobiological, Archaeometrical and BiochemicalStudies on an Indian Elephant (E. maxima) TuskRecovered from Acemhöyük ExcavationsRecently serious environmental protection measures have been undertakenin all the world to stop the rapid decrease ofelephants caused by huntersand poachers. On the other hand, parallel to this, the fossil remnant-tusksof elephants begin to take more attention of the archaeologists (Reese 1989).,-17

In this paper, a partially worked eIephant tusk recovered during theAcemhöyük Palace exeavation in 1982 from Prof. N. Özgüç was investigatedarchaeobiologically, archaeorrıetrically and biochemically. The archaeometricalmeasurements and biochemical results found after a qualitativeanalysis of the pulpal content of the tusk are both reported.It has been determined that the fossilized pulpal mass consisted mainlyof aluıninium silicate (Kaolin).KAYNAKCA1. DENİz, E. (1986): Archaeobiological Studies on the Osseous Remnants Found İn AcemhöyükExcavations in: Cultural Attitudes to Animals Including Birds, Fish an InvertebratesVol. ı. The World Archaeological Congress, Alien and Vrwin. London.2. DENİz, E. (1985): AcemhöYllk Saray Kazılarında Çıkan Kemik Kalıntıları Üzerinde ArkeobiyolojikAraştırmalar. i. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. 79-91, Başbakanlık Basımevi,Ankara.3. EHRENBERG, K. (1960)': Palaozoclogie. Wien, Springer Verlag., Austria.4. ÖZGÜç, N. (1966): Acemhöyük Kazıları. Anatolia X, 2-28, 29-52, Türk Tarih Kurumu,Ankara.5. REESE, D. (1989): Unworked or Partially Worked Elephant Remains İn the Near East.Personel communications (Unpublished).6. RÖMER, S., A. (1936): Vertebrate Paleontology, The University of Chicago Press, Chicago­Illinois.7. SUNGUll.OGLU, K., CANBOLAT, O., AKPOYRAZ, M. (1990): Acemhöyük kazdarındabulunan fildişinin dentat pulpa içeriği ile ilgili kalitatif Analiz Raporu. Ankara Üniv. -TtpFakültesi Biyoklmya Anabilim Dalı, Ankara.8. TOLUNAY, M.A. (1955): Özel Zooloji. Şirketi Mürettibiye Basırrıevi, A.Ü. Fen FakültesiYayını, Ankara.18

Resim: 1 - Acemhöyük kazılarından çıkan (AC 80 Batı Çukuru Işaretli) yarı işlenmiş bir fosilfildişi (E. maxima). Lateral (yanal) görünüş a) Kırık distal ucu, b) düzgün kesilmişproximal ucu.Resim: 2 - Aynı materyalin, proximo-Iateral'den görünüşü.19

Resim: 3,- Distal-apikal uçtan gorıınıım. Pulpa kanalınındelikleri görülmektedir.Resim: 4 - Fcsil fildişinin proximal (üst) kesit yüzünden birgörünüş. Daha geniş, pulpa kanalı delikleri.20

ORTA SİNAP'TAKİ YENİ BİR PROTORYX TÜRÜ(protoryx eaprieomis TEKKAYA)İbrahimTEKKAYA*GirişSinaptepe serileri, Ankara'nın Yenimahalle ilçesi Kazan bucağına bağlıYassıören köyünün kuzeyinde yer alır (Şekil: 1). 1967 ve 1969 yıllarında buserilerde, bilhassa Orta sinap seviyesinde yapılan paleontolojik kazılardazengin bir karasal omurgalı fosil fauna gurubu ele geçmiştir. Bu fosil faunagurubu içinde 8 cins ve 13 türle temsil edilen oldukça geniş yayılımlı fosilBovidae temsilcileri bulunmaktadır. Bu temsilcilerden bir kısmı klasiktürlerin temsilcileri olup, Türkiye'yi de içine alan Asya-Avrupa karasal fosilmemeli cins ve tür birliğini kurabiimiştir. Diğerleri ise Anadolu'ya has yenitürlerdir. Bunlar içinde Protoryx capricornis TEKKAYA'da bulunmaktadır(Tekkaya, 1974).Sistematik İncelemeFamilia: Bovidae Gray, 1821Subfamilia: Hippotraginae Brooke, 1876Genus: Protoryx Major, 1891Espes: Protoryx capricornis TEKKAYAMateryel: Sağ taraftaki boynuzu nisbeten tam, diğeri kaideye yakınyerden kırık bir kafa parçası.Seviye: Orta Sinap üst seviyeBu1untu Yeri: Yassıören köyü Sinatepe serileri (Şekil: 1).Espes (Tür) Tanınıı(*) Dr- İbrahim TEKKAYA, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Tabiat Tarihi Müzesi,ANKARA21

Kafa parçasında frontal ve pariatal kemikleri kısmen mevcuttur. Solboynuz kaideden 62 mm uzunluktadır. Sağ boynuz nisbeten tarndır. Buboyrıuzun kaideden itibaren uzunluğu 183 mm olup üzerinde yer yer aşmmave kırılma izleri görülür. Boynuzlar tamamiyle orbit'lerin üzerinde olmayıpöne doğru ilerlemişlerdir. Bunlar, frontal'den çıktıktan sonra süratle birbirlerindenuzaklaşırlar. Boynuzların lateral yüzleri nispeten yas sı medialyüzleri ise hafif dışbükeydir. Boynuz kesiti arkada geniş olup öne doğrudaralan bir elips'tir. Frontal ile frontopariatal sutur hemen hemen silinmiş.Orbit'ler boynuzların orta gerisinde yer alır. Fossa post orbitalis'ler,boynuzlarm arka lateral'inde fakat, orbitlerin üzerine doğru bir kayış yaparakyer alır. Foramen supraorbitalis'ler ise lacrimal'e doğru uzananbir çukurluk içinde yanlardan basık fakat, batık değildir (Resim: 1).Mukayese ve FarklarSinap'taki bu nnmuneye ait boynuzlar, frontal'den çıkış şekilleri vefrontal ile boynuz ekseninin yaptığı açı yönünden Protoryx hentscheli SCH­LOSSER (Schlosser, 1904; Andree, 1926), Protoryx hentscheli SCHLOSSERvar. Tenuicornis (Andree, 1926; Pilgrim and Hopwood, 1928),Protoryx longicepsPİLGRİM and HOPWOOD (Pilgrim and Hopwood, 1928), Protoryxlaticeps ANDREE (Pilgrim and Hopwood, 1928) ve Protoryx crassicornisANDREE'den (Andree, 1926) ayrılarak daha ziyade Protoryx carolinaeMAJOR'e yaklaşır (Major, J891; Schlosser, 1904; Mecquenem, 1924; Andree,1926). Keza, boynuz kesiti (Şekil: 2) bakımmdan da diğerlerinden çokProtoryx carolinae MAJOR'e benzer. Sinap fosildeki (Resim: 1). orbit'lerindurumu, boynuzların birbirinden ayrılışı ve boynuzların lateral ve medialyüzlerinin yapısı bakımından da Protoryx carolinae MAJOR'den ve boynuzlarınmkesiti ile orbit'lerin durumundaki özellikler bakımından da ?Protoryxyushensis TEILHARD and TRASSAERT Teilhard and Trassaert, 1938),?Protoryx bohlini TEILHARD and TRASSAERT (Teilhard and Trassaert,1938), Protoryx planifrons BOHLIN (Bohlin, 1935),? Protoryx shansiensisBOHLIN (Bohlin, 1935) ve Kuzey Çindeki? Protoryx sp.'den de kesin olarakayrılmaktadır.Sinap numunesinin biometrik olarak karakteristik noktalarındanbazıları noksan olduğu için boynuz kaidesinde aldığımız longitudinalve transversal çap ölçüleri de tam değildir (Çizelge: i ve 2). Bu sebeptenbu boynuzun biometrik, grafik ve istatistik yönden diğer Protoryx türleri ilemukayesesini yapmak imkanını bulamadık. Ancak, morfolojik mukayeseile yetinmek zorunda kaldık.Orta Sinap'ın üst seviyesinde ele geçen bu fosil gerek boynuz ve gerekseorbitlerinin durumu itibariyle Protoryx türleri arasında farklı bir yapı göstermesibakımından ayrı bir tür olarak nitelendirilmiştir.22

SonuçOrta Sinap seviyesinde, Paleontolojik kazılarda ele geçen omurgalıfosiller arasında Bovidae ailesine ait temsilciler 8 cins ve 13 türle temsil edilmektedir.Bunlar arasında klasik ve Anadolu'ya has yeni türler de bulunmaktadır.Bu yeni türlerden biri olan Protoryx capricornis TEKKAYA boynuzununmorfolojik özellikleri diğer Protoryx türlerinden farklılık göstermektedir.Bu tür Anadolu da dahil olmak üzere Asya-Avrupa cins ve tür birliğininzenginleşmesine katkıda bulunmaktadır.DEGİNİLEN BELGELERI. ANDREE, J. 1926, Neue Cavicomier aU5 dem Plicsen von Samos, Palaeontographica,Stuttgart, 67, 135-175.2. BüHLIN, R, 1935, Cavicornier der Hipparion-fauna Nord Chinas, PaL. Sinica Ser. C, 9,4, Pekin.3. MAJOR, F.J. 1891, Le geeement ossifere de Mitylini, Etude Geo1. Paleon. et Botanique ,94.Laussanne.4. MECQUENEM, de R., 1924, Contribution a J'etude des fossiles de Maragha, Ann. PaL.,13, 28 Paris.5. OZANSOY, F. 1951, Muğla Pontien memeli faunası, T.J.K., 3, 1, Ankara6. PILGRIM, G.E.,-HüPWOOD, A,T., 1928, Catalogue of the Paniten Bovidae of Burope,Br. Mus. Nat. Hist., 307. SCHLOSSER, M., 1904. Die fossilen Cavicornİs von Samcs, Beitrage zur Palaeon. und Geol.,17, 21-118.8. TEILHARD de CHARDIN, P.-TRASSAERT, M., 1938, Cavicornia of South EasternShansi, PaL. Sinica, New Series C, 6, 98, Pekin.9. TEKKAYA, İ., 1974, The Bovidae fauna of Middle Sinap of Tuıkey, T.J.K. Bull, 17, I, 173­186, Ankara23

SinoptepeKazanx :\,ss örenSirkellN1iIyokut•Keçiören•t---1. ~ km."---LŞekil: 1 - Yer bulduru haritasıÖniçdışarka24Şekil: 2 - Protoryx capricornis TEKKAYA'nınboynuz kaidesindekiboynuz kesiti

Reslmı i - Protoryx capricornis TEKKAYA boynuzunun önden görünüşü25

N'"Kaidede ön-arka Kaidede le-dış Rabu_tu_ Uzunluk -Genisli kçap. çap. Kıymeti endisiProtoryx eer oünee Maj. n. var. 47.90 31. 90 ı~99.27 65.34Protoryx loogicep! Pilc;ırim Hop wood Sa~ 48.70 31.00 1509.70 63.65n. var.i No.lu numune. Sol 49.95 31.60 1578.42 63.26Protoryx lcnqtceps Pilgrim ondHop,wocd n. var.49.25 31.402 No.lu nu mune1546.45 63.75Protorp longiceps Pilgrim and Hepwoodn. Yar. 56.10 38. ıs 2140.21 68.033.No.lu NumuneProtoryx copricornis tek'kayo Sağ - 32.70 - --Sol 52.50 - - --Çizelge: ı

Protoryx türlerine ait boynuz ölçülerinin mukayesesiUıunluk-xeıeeee Koidede Robu'lusön orka çap iç - dış çap .KıymetiGenişlikendisiProtoryı. ~oroli n Ot Maj. n. vo'Sinop' don47.90" .sc 1499.27 6:1 ·34Prota'yx oo.ollnoı Mal.er .00Moro

ENEZ CAM nULUNTULARININ TAHRİBATSIZ MUAYENEMETODLARIYLA İNCELENMESİÖZETBeril TUGRUL*Sait BAŞARANBu çalışmada, Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığında yapılan Enez kazısınaait bir kısım cam buluntu üzerinde çalışılarak, restorasyon konservasyonişlemi görmeden önce buluntuların değerlendirilmesi amaçlanmıştır. RomaDönemine ait olan söz konusu cam buluutuların hemen hepsi kırık veya yıpranınışdurumda bulunmaktadırlar. Kimi eserler transparant, kimileri iseopakdır. Fazla olarak, kimilerinin üzerinde patina tabakalarıile süsleme, yaldızve boya tabakası olduğu düşünüıen bölgeler bulunmaktadır. Çalışmada,X ışını Radyografi tekniği ve mikroskopik incelemeler geniş ölçüde uygulanmıştır.Ayrıca, morötesi (ultraviolet) ışınlarla da çalışılarak cam buluntularüzerindeki bilgiler derinleştirilmeye çalışılınıştır. Son olarak, nötron aktivasyonanalizi ile cam buluntuların analizine gidilmiştir. İ.T.ü. TRIGA Mark­II Araştırma ve Eğitim Reaktörü'ndeki ışınlamayı takiben çokkanallı analizörleyapılan incelemeler sonunda, buluntularda çeşitli elementlerin varlığıtesbit edilmiştir. Bu çalışmayla, hepsi Enez buluntusu olan cam eserler,Tahribatsız Muayene Metodlarıyla incelenmiş ve değerlendirmeler bilimselverilerle yapılabilmiştir.Investigations of Enez Glass Artefacts By The Non-Destructive TestingMethodsIn this study, it is aimed to evaluation of same glass artefacts whichwere found by Prof. Dr. Afif Erzen's team from Enez exeavation site, before(ıl

the restcration and conservation procedures. All the artefaers that are belongto Roman age, are broken or worıi out. Same of them are transparent andthe others opaque, Moreover, same glasses have patinas, ornaments orpainting layers on them. In here, X-ray radiography technique and microscopicinspections have been applied on all over the artefacts. The knowledgeon the glasses have been supporting by the ultraviolet radiography. Lastly,the analysis of the glasses have been observed by the neutron activationanalysis. Various elements could be deterrnined after the irradition of thesamples in the lTU TRIGA Mark-II Research and Training Reactor. Withthis study, Enez glass artefacts could be investigated by the non-destructivetesting methods.Giriş, Bu çalışma, çoğu kırık ve yıpraumış durumda bulunan bir kısım cam'bulun.tu üzerinde Tahribatsız Muayene Metodlarıyla gerçeklenmiştir. Cambuluntularmhepsi, Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığında yapılan Enez kazısınaait buluntulardır.Roma Dönemi'ne ait bu buluntular, çok çeşitli cam, eşyanın parçaları­Kimi cam buluntular transperant, kimileri ise renkli veya opak .camdırlar.niteliğindedir. Bazılannın üzerinde ise patina tabakaları ile süsleme, yaldızve boya tabakası olduğu düşünülen bölgeler bulunmaktadır.KullanılanYöntemlerCam parçalarm nitelikleri ve özelliklerine ilişkin optik-görsel tekniklegözlenenlere ilaveten ileri bilgilerin elde edilebilmesi için çeşitli ve farklı yöntemlerleçalışılması yoluna gidilmiştir.İncelememizde ilk uygulanan yöntem X-ışını radyograf'i tekniğidir. Bilindiğiüzere, bu teknik; X.ışmlan ile malzeme içi yapısına ilişkin görüntüalma tekniğidir--t-'.. Xsışınlan, elektromagnetik radyasyon ailesine mensup olup, malzemeyenüfuz etme özelliği "hayli" yüksek ışmlardır. Bu nedenle, örneğin; 5 Cmye kadar çeliklerin radyografilerinin alınmasmda başarıyla uygulanmaktadır., Öte yandan cam, çeliğe oranla "hayli" az yoğun malzemedir ve bu nedenledeXaşmları için uygulamanın alt sınırında yer almaktadır. Ancak opakveya renkli camların içindeki opaklaştırıcı veya renklendirici malzemelerinvarlığı bu tip camları X-ışınlan ile incelemeye daha elverişli hale getirmektedir.Bir başka deyişle, cama katılan metal oksit gibi malzemeler bu tip par-30

çaları, X-ışını radyografisinin uygulama sınırları içine sokmaktadır-->,Böylelikle, Xvışım radyografi tekniği ile cidar kalınlığı ve önemli malzemehataları ile imalat hataları hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Bununiçin de X-ışını radyografi tekııiği uygulanırken, tekniğin "kalite faktörü"ile "kantite faktörü"nün dikkatle seçilmesi gerekmektedir'. Bu çalışmada,X-ışını kaynağı olarak endüstriyel tipte bir X-ışını cihazı kullanılmıştır.X-ışınlarının camlar için genelde "hayli' yüksek giricilikte olmalarınedeniyle, bu çalışmada, dalıa farklı bir teknikle çalışılına yolunagidilmiştir.Bu da yeni bir teknikoları ultraviolet (VV) radyografisidir.Bilindiği üzere, VV ışınlar da elektromagnetikradyasyon ailesinemensupışınlar olup.. görünür.ışık bölgesi ile X-ışınları bölgesi arasında yer almaktadırlar3.Bu ışınların rijit malzemelere nüfuziyeti hayli". az olmaklabirlikte uygun şartlarda cam gibi malzemelere nüfuziyeti söz konusudur. iştebu özellikden yararlanılarak VV radyografisi ile camlar hakkında dahaileri ve tamamlayıcı bilgiler edinilebilmektedir.VV radyografisinin uygulanmasında 10 W'lık bir ultraviolet lamba ilenokta kaynak tipinde ışık kaynağı elde etmekiçin gerekli ilgili düzenektenyararlanılmıştır. .Bunlardan ayrı olarak, camların incelenmesinde mikroskopi tekniğindende yararlanılmıştır. Bu teknikle daha çok X ışını ve U'V.radyografisindeiyi netice alınamayan camlarda, enteresan yapı özelliklerine sahip ve / veyasahip olabileceği düşünülen yerler üzerinde çalışılmıştır.Mikroskopik incelemeler için iki farklı mikroskoptan yararlanılınıştır.Bı;nlardan biribinocular tipte, diğeri ise farklı büyütmo oranlarıyla çalışılabilenbir mikroskoptur. .. Son olarak nitelik olarak malzeme incelemesi yapmak üzere NötronAktıvasyon Analizi yapılmıştır. Nötron Aktivasyon analizi iTÜ TRIGAMark-Il Araştırmave Eğitim Reaktörüu'de yapılan ışınlamayıtakiben gamaspektrumlarıuın alınmasıyla gerçeklerımiştir.'yapılanincelemelerEnez camları üzerinde, yukarıda tanıtılan yöntemlerle çok çeşitli çalışmalargerçeklellıiıiştir. Burada hepsini vermek zaman kısıtlaması nedeniylemümküngörülmemektedir. Ancak, ilginç ve yapılan çalışmalara tipik örnekoluşturacak olanlar verilmeye çalışacaktır.ilk olarak; açıkyeşilrenkli bir cam parçası üzerinde çalışılmıştır. Bucamırıüzerine öncelikle X-ış11l1 radyografi tekniği 'uygulanmıştır. Resim:31

I'de bu cam parçasının Xvışmı radyografı görülmektedir. Radyografincelendiğinde kenarlarda iki önemli çatlak ile cam içinde kimi (koyubenekler) gözenekler görülmektedir.Aynı parça üzerinde UV radyografisi ile de çalışılmıştır. Resim: 2'dekiVV radyografındaki carna ilişkin arızalar "hayli" detaylı olarak görülmektedir.X-ışiııı tekniği ile önemli olan gözeneklerin tesbit edilmesine karşırıburada gözenekler daha yoğun ve belirgin olarak tesbit edilebilmektedir.X-ışını radyografları ile UV radyografları arasmda "önemli" bir görüntüfarkıtlığı mevcuttur. Bu da keskin kenar veya bombelenme durumlarındaUV ışmların cama nüfuziyet yerine yansıınası söz konusu. olduğundan görüntükontrastında farklılıklar olmaktadır. Bu nedenle camın kırık kenarlarıile çatlaklar X-ışıııı radyografındagöre farklı görüntü vermişlerdir. Fazla olarak,camın optik-görsel olarak da gözlenen bombeliğirıe ilişkin bilgi; X-ışınıradyografında yok, ancak UV radyografında vardır. Buna karşın,X-ışııu radyografında görülen üst kenardaki çatlak UV radyografında görülmemekteve aynı yerdeki cam kalınlığındaki farklılığın yarattığı yansıma bölgesiiçinde kalmaktadır. Böylelikle UV ile X ışını radyograf'i teknikleriylebirbirini tamamlar mahiyette bilgi edinilmiş olmaktadır._UV radyografında özellikle parçanın alt yarısında görülen kontrastfarklılıkları aynı zamanda cam haınurununinhomojenitesini de göstermektedir.Bu açıdan camın yüksek kaliteli olduğu söylenemez.İkinci olarak sarımsı yeşil, ortası delik cam bir düğme görünümündekibir eser üzerinde çalışılmıştır. Bu cam düğmenin Resim: 3'de Xvışmı radyografıgörülmektedir. Delik çevresinde cüruf izinden başka önemli bir hatafarkedilmemektedir.Öte yandan aynı cam düğmenin Resim: 4'de görülen UV radyografıincelendiğinde haleli bir görüntü görülmektedir. Bu görüntü cam düğmeninimalat tekniği hakkında fikir vermektedir. Ayrıca, bu radyograftan, X-ışınıradyografında görülenden farklı bazı arızalar da farkedilebilmektedir.Bir başka örnek ise lacivert bir şişe ağzı ile kulpudur. Söz konusu buparçaların Resim: S'de X-ışmı radyografı görülmektedir. Radyograftan cidarkalınlığı tayini yapılabildiği gibi simetri kontrolu da yapılabilmektedir.Lacivert şişe cidar kalınlığı radyograf üzerinden yapılan ölçüme göre i mmdir ve cidar kalınlıkları şişenin tüm boyun bölgesinde hemen aynıdır. Öteyandan yine radyograftan şişe boynurıda simetriııin tam olarak sağlanamadığıgörülmektedir. Kulpta ise hafif gerilim çatlağı izleri gözlenmektedir.Aynı lacivert cam şişe parçalarının UV radyografı ise Resim: ô'da görülmektedir.Burada, konkav parçalardaki yansunalar nedeniyle oluşan yarı32

gölge nedeniyle cidar kalınlığı tayini yapılamamakta ancak gerilim izleri dahanet olarak görülebilmektedir. Kimi anzaları da görülmektedir.Öte yandan radyograf'i tekniği ile net görüntü elde edilemeyen kulpluküçük bir cam buluntu için mikroskopi tekniği uygulanmıştır. Buluntu, lacivertcam üzerine beyaz bezemelere sahiptir. Resim: Tde bu buluntununfarklı bölgelerine ilişkin mikroskopik görüntüler görülmektedir. Bu görüntülerbinoküler rnikroskopla elde edilmiştir. Bezernenin sivrileşen bölgesineilişkin farklı büyütmelere ilişkin görüntüler ise Resim: 8 de görülmektedir.Bu görüntüler ise esas itibariyle farklı büyütme oranlarına sahip bir mikreskoplagerçeklerımiştir. Bu durumda binoküler rnikroskopla birlikte 20x,28x, 40x ve GOx büyütme oranlarıyla 4 farklı büyütme oranı için incelemeleryapılabilın.iştir. Bu parça üzerinde gereeklenen nı.ikroskopik çalışmalarsonunda buluntunun esasını oluşturan cam ile bezernenin çok farklı yapıdaolduğu ve bezernenin soğuk cama sıcak aplike şeklinde yapıldığı söylenebilir..Bir başka mikroskopik çalışma ise yer yer parlak görünümlü bir şişedibi parçası üzerinde yapılmıştır. İncelemeler sonucunda, yapının ("birmiktar" doğrudan görselolarak da farkedildiği üzere) "hayli" yapı değişikliklerinesahip olduğu ve kimi imalat hatası olarak nitelenebilecek arızalarınbulunduğu söylenebilir. Bu çalışmaya ilişkin mikrosımpik görüntülerise Resim: 9'da verilmiştir.Son olarak parçaların patina ve i veya bezerne katmanlarının nitel analizinötron aktivasyon analizi ile yapılmıştır. Işınlama İTÜ TRIGA Mark-IIEğitim ve Araştırma Reaktörü'nde tam güçte (250 KW) çalışırken gerçeklenmiştir.Işınlama için tavşan sisteminden yararlanılmıştır.Çeşitli parçalardan alınan kırıntıların nötron aktivasyon analizi ile eldeedilen gama spektrumları değerlendirilerek; gümüş, civa, kalay, sodyum,çinko, mangan, bakır, baryum. ve potasyum. olduğu tespit edilmiştir. Civave gümüş daha çok yaldız elemanı olarak kullanıldıklarındanbu kırıntı parçalarınsadece patina değil, bezeme ve yaldız kırmtısı olduğu görüşünevarılnuştır.Bunlardan ayrı olarak daha önce X ve VV teknikleriyle boyun ve kulpbölgesi üzerinde çalışılan lacivert şişe parçası Nötron Aktivasyon Analiziile incelenmiş ve nitel olarak içinde kobalt bulunduğu tesbit edilmiştir. Birbaşka deyişle, şişeye mavi rengi veren element kobalttır.SonuçBu çalışmada hepsi Enez buluntusu olan Roma Dönem.i'ne ait cam parçalarçeşitli tekniklerle incelenmiştir. Tümü tahribatsiz olan bu yöntemlerleyapılan çalışmalar restorasyon öncesi bir ön çalışma niteliğindedir.33

Yapılan çalışmalarla cam hamuruniteliği ve anzalarına ilişkin bilgi edi.nilmiştir. Fazla olarak imalat tekniğihakkmda da fikir sahibi de olunulabilmiştir.Ayrıca, nitel analize yönelik çalışmalar da gerçeklerımiştir. Böylelikle;söz konusu canı. buluntular üzerinde farklı açılardan bilgi sahibi olunabilmiştir.REFERANSLARı. HALMSHAW, R. "Industrial Radiology Techuiques", The Wykeham Tcchnologlcal Series,Wykeham Publications, London, 197L2. Mİx,·P.E., "Introduction To Nondestructive Testing" John WiIey and Sons, New -York,ISBN 0-471-83126-3, 1987.3. BİLGE, A.N., TUGRUL, B., "Endüstriyel Radyograf'inin Esaslari"; İstanbul Teknik ÜniversitesiNükleer Enerji Enstitüsü', Genel Yayın, No: 20; İstanbul 1990.4. TUGRUL, B., ATİK, Ş., "Evaluation of Ancient Opaque Glasses By" X-Ray Radiography.Science and Archaeology ConferenceçGlasgow-İôk.O'ÇyA (24-26 Eylül 1987). Prcceeding;BAR British Series 196, ISBN O 86054 581 4 1988. s: 145-152.5. TUGRUL, R, ATiK, Ş. "Bazı Antik Anadolu Opak Cam Eserlerinin Xcışuu RadyografiTekniği ile Değerlendirilmesi", ı. Uluslararası Anadolu Cam Sanatı Sempozyumu, 26:-27Nisan 1988, Bildiri Kitabı, s: 37-39. 109-110.34

Resim: 1 - Açık Yeşil Cam Parçasının X Işını RadyografıResim: 2 - Açık Yeşil Cam Parçasının UV Işını Radyografı35

Resim: 3 - Cam Düğmenin X Işını RadyografıResim: 4 - Cam Düğmenin VV Işını Radyografr36

Resim: 5 - Lacivert Şişe ve Kulpunun X IşınıRadyografıResim: 6 - Lacivert Şişe ve Kulpunun VV IşıntRadyografı37

.-.ı ı

~Resim: 9 - Şişe Dibi Parçasının Farklı Bölgelerinin Mikroskopilc Görüntüleri

TÜRKİYE MADENeİLİK TARİHİNE AİT KOYULHİSAR­KURŞUNLU KöYÜ YÖRESİNDEKİ BULUNTULARErgün KAPTAN"GirişTürkiye madencilik tarihi kapsaulina giren araştırmalar i 985 yılındaöncelikle kalay içerikli çinko-kurşun cevherlcşmesinin saptanmış olduğuBolkardağ Sulucadere mevkiinde yapılmış ve ikinci aşaması Sivas-Koyulhisar,Kurşunlu köyü yöresinde tamamlanmıştır. Araştırmalar, MTA TabiatTarihi Müzesi ve Boğaziçi Üniversitesi Tarih-Kimya Bölümleri ile TübitakArkeornetri Ünitesi'niıı işbirliğiyle gerçekleşti. Koyulhisar ilçesi Kurşunluköyü yöresindeki çalışmalara ait materyalleriıı laboratuvar analizlerinin gecikmişolması, yapılması gerekli ve sonuca ulaşacak irdelemeleriıı 1988­1989 yılları içinde yapılmasına neden olmuştur.Kurşunlu (Muradın) köyü yöresinin günümüzde bilinen madencilik etkinlikleriJ. cihan savaşı öncesine aittir. Üretilen cevherlerin Giresun'a ulaştırılıpdeniz yoluyla Marsilya'ya gönderilmiş olduğu bilinmektedir. AncakJ. cihaıı savaşının başlamasıyla dışsatım ve dolayısıyle üretim durmuştur(Stchepinsky, 1945). Koyulhisar-Ortakent (Sisorta), Kurşunlu köyü yöresindeyerbilimciler tarafından yapılan biIimsel araştırmalar i 940 yılından 1978yıllarına değin devam etmiştir (Stchepinsky, 1945., Kaaden, 1962., Özgüneylioğluve Okabe, i 98il.Yöreye ait ilk antik buluntularla ilgili bilgiler, Maden çamı mevkiindeyapılımş olan maden aramaları sırasında açılan yarmalarla saptanan antikmaden galerisi içindeki madenci araç ve gereçlerine aittir. Menka madencilikşirketinin 1974 yılında yeni maden yataklarımbulma çalışmaları sırasındasaptanmıştır. Sözü edilen antik yeraltı maden işietmesinin kuyu görünümündedüşey bir girişi ve 7-8 metrelik eğimli bir galeriden oluştuğu belirtilmektedir.Bu antik yeraltı maden işletmesinde yapılmış olan temizlik çalış-(*) Ergun KAPTAN, Madeıı Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Tabiat Tarihi Müzesi, ANK.41

maları sırasında bir ağaç kütüğündenoyularak-yöntularak yapılmış madenciküreği, ccvher taşıma teknesi ve boyutları küçük muhtemelen bir el arabasıtekerleği ile madenci merdivenine ait kırık bir parça bulunmuştur. Madenciliktarihine yönelik araştırmalar bu tarihlerde yapılmadığı için anılanantik madenci araç ve gereçleri korunamamış ve yok olmuştur. Gözlemlerimizegöre, anlatıını yapılan eski yeraltı maden işletmesinintekrar doldurulmuşolduğu saptanmış ve eski işletmenin temizlenmesi sırasında etrafa saçılancevher parçaları ile bazı işlenmiş ağaç kalıntılarının -pasaların arasmdaolduğubelirlenmiştir.Eski dönemlerin madencilik etkinliklerine ait ve günümüzde var olankalıntılar, MTA Enstitüsü'nün 1977-i 978 yıllarında Koyulhisar-Ortakentbucağı Kurşunlu köyü yöresinde, Menka madencilik şirketi adına rezerviartırmak amacı ile yapılan çalışmalar sırasinda Çamlık tepe mevkiindesaptanmıştır. Yörede eski metalurjiyi kapsayan kalınnlara darastlandığıvurgulanmıştır (Özgüneylioğluve Okabe, 1981). Araştırmalarmuz süresincesadece Çarnlık tepe antik yeraltı madenişletmelerindedeğil, eski dönemlereait.cüruf depolarmda da incelemeler yapılmıştır. Özellikle Ortakent'ın güneydoğusunda1830 m kotundaki Üsküf tepenin güney yamacında doğal nedenlerledağılmış birbirinden farklı yapıda olan cüruflarin son derece ilginç görünümdeoldukları belirlenmiştir. Cüruf'Iarın bir kısmı CamSI, yan.caınsı,diğerleri isemat siyah renkli olup gözeneksiz ağır ve gözenekli haf'ifcüruflardır.Kmldıkları zaman içlerinden 1-0.5 cm tane" boyunda odurıkömürüparçacıkları elde edilmiştir, Kırılan cüruflann içinden toplanan odun kömürlerininC-14 analizleri 1986 yılından bu güne değin tamamlanmamışur.Cüruf'lann farklı yapıda olması belirli bir dönem içinde ve fakat zaman zamanara verilerek yapılmış bir ergitmenin kalıntıları olduğunu kanıtlar. Analizsonuçlarının tamamlanması, Üsküf tepe cürufları ile ergitme fırmına aitkalmtıların yeniden irdelenme olanağını sağlayacaktır. Ayrıca Üsküf tepeile Eski Köy'ün yaklaşık400 m batısında giriş kısmı göçük yamaç galerilerisaptanmıştır.KurşunluKöy Yöresindeki BulunmlarKurşunlu (Muradın) köy, Sivasilinebağlı Koyulhisar ilçesininyaklaşık65 km kuzeydoğusundadır (Şekil: 1). Kurşunlu köyünün kuşuçumu 350,,­400 m güneydoğusunda Çamlık tepe mevkiinde 1977 Yılmda kurşun-çinkorezervini artırmak amacı ile yapılan maden aramaları sırasında iki adet antikmaden galerisi saptanmıştır (Şekil: 2). Araştırmalarunız süresince antikgaleri i ve antik galeri II olarak belirlenen bu yeraltı maden işletmeleri, Atölentepenin yaklaşık 800 m güneybatısındadır (Şekil: 2).Sözii edilen yeraltı42

ınaden işletmelerinde eski madencilere ait iki adet madenci merdiveni bulunmuştur.İki ayrı döneme ait olan bu maderıci merdivenleri, yapım tekniğive kullarnın amacı bakımından Türkiye madencilik tarihi için önemli sayılanbuluntulardır.Antik Galeri iYamaç galerisi olup 1786.97 m kotundadır (Resim: 1). Bulunduğu tarihtegaleri girişinin 50-70 cm boyutlarındaolduğu ve galeri içinde günümüzmaderıcilerinin güçlükle hareket edebildiği belirtilmiştir. Galeri girişindenyaklaşık 30 m sonra daha alt seviyedeki bir galeriye bağlanan kör koyu görünümündebir geçiş yolunun, göçük sonunda çöküntü dolgusu ile dolmuşolduğu saptanmıştır. Bu göçük dolgusunun üstünde bir adet madenci merdiveniele geçmiştir (Resim: 2). Antik madenci merdiverıi büyük bir olasılıklasözü edilen dolgunun eskimadenciler tarafından temizlenmesi sırasındakullanılmıştır.Günümüzde antik galeri I, yeniden işletilrnek için temizlenerek, genişletilipağaç tahkimatlarla takviye edilmiştir (Resim: 1). Bu nedenle ilk bubulunduğuzamanki bütün özelliklerini kaybetmiştir. Kurşun-çinko üretimiiçin işletilip 68 111 ilerlenmiş ve daha sonra üretimin yetersizliğinden 1984yıhnda işletmeye son verilmiştir.Antik MadeııciBuluntu yeriDevriİsmiMerdiveni IAntik galeri I'in 30.metresi (Resim: 2).M.Ö.948 ± 56 (Kış, 1984) C-14 yöntemi ile saptanandüzeltilmiş takvim yaşı.Antik madenci merdiveni (Resim: 3).Boyutları a) Boyu: 134 cmb) çapı: 16.7-9.9 cmc) Basamak sayısı: 2d) Basamaklar arası: 41-40 cme) Basamakların uzun kenan: 15-9 cmf) Basamaklarm -kısa kenarı: 4-3.5 cmÖzelliği: Karaçam (Pinus nigra Arnold) ağacına ait 134 cm uzunluğundaolan direğin sadece bir yüzü yöntularak merdiverı basamağı şekline dönüştürülmüştür,Diğer yüzü işlenmemiş olduğu için doğal görünümdedir.Üç basamaklı yapılmıştır, Arıcak çok kullanıldığı için tepe noktasına yakmolan merdiven basamağı tahrip olarak yok olmuştur: Bu nedenle günümüzde43

'---",-----iki basamaklı görünümdedir. Taşmabilir olup kaba bir işçiliği vardır. Boyueksik değildir. Çok kullanılmış olduğu belirlenmiştir.Antik GaleriİsmiBoyutlarıLIAntik galeri l'in yaklaşık 50 ın kuzeydoğusundadır (Şekil: 2). Bir yamaçgalerisi olup 1790.71 m kotundadır. Saptanmış olduğu tarihte galeri girişiningöçük olduğu belirtilmiştir. Göçük açıldıktan sonra günümüzdeki görünümüalmıştır (Resim: 4). Temizleme çalışmalarında bir insanın güçlükle hareketedebildiği bu galerinin 22 ın uzunluğunda olduğu belirlenmiştir.Sözü edilen çalışmalar sırasında 20 metrede göçük kalıntıları arasında biradet ınadenci merdiveni bulunmuştur. Bu antik galerinin yeniden üretimiçin yetersiz olduğu saptanmış ve daha fazla genişletilrnemiştir. Dolayısıylaağaç tahkinıatla takviye edilmemiştir. Bu nedenle araştırmalarımız süresince,ele geçen antik madenci merdiveninin galeri içindeki işlevi saptanamamıştır.Büyük bir olasılıkla eski ınadencilerin alt seviyede açılacak yeni bir galeriyeinmek-çıkabilmek için göçükten önce buraya getirmiş oldukları bir madencimerdiveni olmalıdır.Antik Madenci Merdiveni IIBuluntu yeriDevriAntik galeri ll'nin 20. metresiM.S. 350 ± 50 (C-14 yöntemiyle saptanan düzeltilmiştakvim yaşı)Antik madenci merdiveni (Resim: 5)a) Boyu: 154.5 cmb) Çapı: 11.3-10 cmc) Basamak sayısı: 5d) Basamaklar arası: 29.5-23.5 cme) Basamakların uzun kenan: 10.5-9 cmf) Basamaklarm kısa kenarı: 5 cmÖzelliği: Karaçam (Pinus nigra Arnold) ağacına ait 154.5 cm boyundaolan ağaç direğin sadece bir yüzü yöntularak basamak şekline getirilmiştir.Özen gösterilerek yapılmış, işçiliği güzel bir ınateryeldir, Kısa bir süre kullanılmışya da kullanılmamış olmalıdır.Benzer ÖrneklerBenzer buluntulara yine Koyulhisar bölgesinde rastlanmıştır, ÖrneğinEskiköy'ün (Şekil: 1) batısında küçük bir tepenin güney yamacında 1976-44

1977 yıllarında bir yamaç galerisi saptanmıştır. Galeri girişinden 5-6 m sonrabir kör kuyu içinde antik madenei ınerdiveni bulunmuştur. Günümüzdeyok olan bu beş basamaklı madenci merdiveni hakkındaki bilgilerimiz bulunduğuzaman alınan fotoğraflarından sağlanmıştır (Resim: 6). Benzer örneklerineMaden çaıııı mevkiğirıdeki antik maden galerisi içinde rastlanmıştır.Niğde-Ulukışla,Madenköy'ün doğusunda Balkardağı'ndakiSelamsızlarantik maden galerisinde üç adet madenei merdiverıi bulunmuştur. Yapınıtekniği vetipi aynı olmasına karşın sözü edilen antik madenei merdivenleri,galeri içerisinde düşey geçiş yanarında (kelebe) sabit olarak kullanılnuşlardır(Kaptan, 1989). Bu madenci merdivenleri MıS, 8. yüzyıla aittir.Günümüzde kul1aıulıp terk edilen örneklere de tesadüf edilmiştir. ÖrneğinÇankırı-Kurşunlu ilçesi, Dalkoz köyünde 1940-1953 yılları arasında2-2.50 m uzunluğundaki ağaç direklerin bir yüzü basamak haline getirilerekköyevlerinin çatılarına çıkabilmek ve ağaçlardan meyve toplamak içinkullanılmıştır. Ancak kullanun amacı farklı olan bu merdivenler sonrakiyıllar kullanılmamıştır'. Günümüzden bir başka örnek de Kastamonu­Araç ilçesinin yayla evlerinde saptanmıştır. Sözü edilen merdivenlerin ikiüçadeti birleştirilerek kullanılmaktadır.Ayrıca günümüzden bir başka örnek de yurt dışından olup Pakistan'aaittir. Chitral yöresindeki vadi içinde yer alan köyevlerinin çatılarına çıkabilmekiçin kullanılan merdivenler anlatımı yapılan merdiven tiplerindedirler.SonuçKoyulhisar-Ortakent, Kurşunlu köyü yöresinde yer alan antik madengalerisi i ve II, kurşun cevheri üretiminde kullanılmıştır. Sözü edilen antikyeraltı maden işletmelerinin ilk üretim evresi ile son üretim evreleri, galerileriçinde ele geçen antik madenci merdiveıılerinin saptanmış olduğu tarihi kapsar.Anlatınu yapılan antik galerilerin küçük olması ve göçükten sonra terkedilmesi, bunların daha sonraki çağlarda yeniden üretime açılmadığını belirler.Tarihlenen antik madeııci ınerdivenleri, yapım tekniği ve kullanım işlevibakımından eski Anadolu yeraltı maden işletmelerinde kullanılmış kendineözgü son derece ilginç bulurıtulardır, Ülkemizde ilk defa bu yörede bulunmuştur,Milattan önceki devirlerde maden galerilerinde kullanılmış olan bumadend merdiven tipi milattan sonraki dönemlerde de şekil değişikliğine(1) Bu bilgi MTA Genel MÜdiirlÜğü'nde görevli ~e Dalkoz kö)'ünden (Çankırı) olan C~I~l Mete'den alınmıştır.45

'uğramadan kullanılmiştır.devam etmiş olduğu belirlenmiştir.Bu nedenle eski bir geleneğin sonraki çağlarda daKurşunlu köyü yöresindeki antik maden galerilerinde ele geçen bulun-·tular, bu güne değin az bulunan örnekler arasında yer alır. Bu materyaller,özellikle Sivas bölgesinde yapılacak Türkiye madencilik tarihi araştırmalarınakatkı sağlayacak önemli buluntulardır.Bundan böyle çeşitli bölgelerdeki eski yeraltı madenciliğini tanıtan ve·şimdilik az sayıda bulunan, işlevi biribirinden farklı antik rnadenci araç vegereçleri muhtemelen yeni buluntularIa eski Anadolu madenciliğinin gelişimve değişiminin aydınlanmasını sağlamış olacaktır.KatkıBeliıtmeKurşunlu köyü yöresindeki antik rnaderı galerilerini 1977-1978 yılla­bulan ve antik madenci merdivenierini MTA Tabiat Tarihi Müzesi'nerındaarmağan eden ve ayrıca adı geçen yörede ı 985 yılındaki arazi çalışmalarıınızakatılarak çeşitli katkılarda bulunan Jeolog Atilla Özgüncylioğlu'na, an­.tik madenci merdivenIerinin ksilolojik incelemelerini yapan t.ü, Orman FakültesiOrman Botaniği'ndenProf. Dr. Burhan Aytuğ'a, yeraltı maden işletmeciliğihakkında açıklayıcı teknik bilgiler veren Maden Müh, GültekinGüngör ve Neval Aydın'a, önceki araştırmalarımda olduğu gibi yerbilimleri·ile ilgili bilgi aktarunmda bulunan Jeolog Zafer Bomba'ya. Ressam FarukAtabek'e, çalışmalarımamüzede desteğini esirgemeyen Dr. Ülker Özdemir'eiçtenlikle teşekkür ederim.KAYNAKLARBARUTOOLU, H.O., 1961, Muradın Köy Kurşunlu Çinko Yatağı. Madencilik, T.tvLM.O.B.Maden Müh. Odası Dergisi, sayı; 3; s. 165-175, Ankara.KAADEN, G.V.d., 1962, Report on the Lead-Zinc Prospcct of the Area of Muradm Mahallesi­Kanköy. MTA Enst. Rap. no -2959 (yayınlanmamış), s. 13, Ankara.KAPTAN, E., 1989, Türkiye Madencilik Tarihine ait Balkardağdaki Sulucadere ve SelamsızlarBuluntulan., Tübitak-Aksay Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri I, s. 165-179,-Ankara."KIŞ, M., GÜLER, R. 1984, Anadolu'nun Farklı Bölgelerinden Değişik Orijinli ÖrnckleriüRadyokarbonTarihlernesi., Tübitak-Arkecmetri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri IV, s. 177­ıS2,İstanbul.ÖZGüNEYLİOGLU,A.-OKABE, K., 1981, Sivas-Koyulhisar-Sisorta-Kurşunlu Köy ve CivarıKurşun-Çinko-Bakır Madeni Ayrıntılı Jeoloji ve Sondaj Çalışmaları Raporu, MTA Enst.Ral? no. 7625 (yayınlunrrıarıuş) s. 38, Ankara.STCHEPINSKY, V., 1945, Yukaı-ı Çelkir çayı Havzasısun Jeoloji ve Mineral Varhklan., MTA.Enst. Rap. no. -1617 (yaymlanırıamış), s. 83, Ankara.46

.ÜZELYU"Te-Mad.n «amıMvk.S"'YDE"I!:s~"'H ..O'kOf T.IIIESKiKÖYGiRESUN, onA'ENT{Si,arta iDUELiKA".........çD04"'NSAftŞekil: 1 - (I :SOO.OOO'tik ölçekten kliçültülmüştür)OL.ÇfK:I/SOOOOO47

illiSekil: 2N4KURŞUNLUKÖY(Muradın )ÇAMLIKT"EPEATÖLEN..TEPE ~ANTiK MADEN GALERiLERi !////o~'bo//"..t... "",' / .'~ /v....O, .,0' /"o ;' ,f'\"~O~

Resim: 249

Resim: 3Resim: 4soResim: 5Resim: 6

HALİç VE GÜNEY BOGAZİçİ'NDEN ALINAN MOLLUSK.KAVKıLARININ ELEKTRON SPİN REZONANS (ESR)YÖNTEMİYLE TARİHLENDİRİLMESİ(X)ÖzetOktay ÇETİN*Ay Melek ÖZERH. Yeter GÖKSUEnver BULUl,l.Engin MERİçBu çalışmada, Haliç'te ve Üsküdar iskelesi açıklarında yapılan sondajlardanelde edilen mollusk kavkılan incelenerek son Akdeniz-Karadeniz bağ­Iantısının ne zaman gerçekleşmeye başladığının araştırılması amaçlanmıştır.İncelenen mollusk kavkılarınııı yaşları G.Ö. 5100-7400 yılları arasında değişmekte,bu da en son Akdeniz-Karadeniz su bağlantısının İstanbul Boğazıyolu ile Pleyistosen de gerçekleştiği fikrinin doğru olmadığını açıkça kanıtlaınaktadır.Bu bağlantının ESR sonuçlarına göre çok daha genç olduğu veGeç Kuvaterner'de gelişerek bu günkü durumuna ulaştığı anlaşılmaktadır.Fikirtepe (Kadıköy) ve Yanmburgaz (Küçükçekmece) buluntularının Holosen'de,İstanbul ve yakın çevresinde en eski insan yaşamına ait olduğu bilinmektedir.Arkeolojik araştırmalarla Fikirtepe kültürünün M.Ö. 5000 yıl,Yarımburgaz'ın ise M.Ö. 4800 yılolduğu saptaıunıştır (Özdoğan, 1985).Bu durumda günümüzden yaklaşık 7000 yıl önce İstanbul Boğazı girişi veHaliç civarmda bu çalışma ile saptanan ortamsal değişikliklerin yöredevarolan insan yaşamı ile birlikte meydana geldiği anlaşılmaktadır.(l) Oktay ÇETİN, O.D.T.Ü., Fen Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü, 06531, ANKARAProf. Dr. Ay Melek ÖZER, O.D.T.Ü., Fen-Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü, 06531, ANICEnver BULUR, O.D.T.Ü., Fen-Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü, '06531, ANKARAH, Yeter GÖKSU, Gesellschaft für Stralılen und Umweltforschung (GSF) Munchen,1115t1tut für Strahlenschutz, D-S042 Neuherberg.. F.R.G.Prof. Dr Engin MERİç, İ.T.Ü., Maden Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 80686,İSTANBUL(X) Bu çalışma "İstanbul Boğaz: güneyi ve Haliç'Irı Halasen tortullan" isimli çalışmanın bir kısmıdır.Çalışma Prof. Dr. Engin Meriç'in editörlüğünde oluşturulan ve aynı adı taşıyan kitabınbir bölümüdür. Kitap basımdadır.51

GirişTarihlendirme yöntemlerini "radyoaktif olan" ve "radyoaktif olmayan"diye kabaca iki bölüme ayırmak mümkündür. Radyoaktif olan yöntemleryine kendi içinde iki ayrı bölümde incelenir. Bunlardan birincisi radyoaktifmaddelerin miktarının zamanla azalmasına dayanan C, i 4 ve K i Ar gibiyöntemlerdir. İkincisi ise, radyoaktiviteden dolayı çıkan enerjinin maddeiçinde birikmesi olayına dayanır ki ESR bu tür tarihlendirme yöntemlerinebir örnektir. ESR yöntemi, uzun zamandır yaş tayininde kullanılagelen buguruptaki Termolüminesans (TL) yöntemiyle aynı prensibi paylaşmaktadır.ESR yöntemi tarihlendirme tekniği olarak, ilk kez Ikeya tarafından 1975yılında kullanılmıştır (Ikeya, 1975). Bu tarihten itibaren değişik alanlardanörnekler ESR yöntemi ile çalışılmış ve tarihlerıdirilmiştir. Kuvaterner dönemeait deniz kabukları, foraminiferler ve mercanlar bu örnekler arasındadırve birçok araştırmacı tarafından çalışılmıştır (Ikeya ve Ohmura, 1984; Molodkovve Hütt, 1985; Radtke ve Grün, 1988; Barabas ve ark., 1988).Haliç ve Güney Boğaziçi civarında 1Tsi deniz ve 4'ü karada yapılantoplam 21 sondajdan (Şekil: 1) elde edilen çökel örneklerinin sedimcntolojikve paleontolojik çalışmalarından ortaya çıkan bulgular (Meriç E., basıında)çökellere yaş verilmesi için yeterli değildir. Bu nedenle Haliç'te A7 ve Üsküdariskelesi açıklarında ise TB-116 sondajlarından elde edilen deniz kabuklarınınESR yöntemi ile tarihlendirilmesi bu çalışınanın amacı olmuştur.ESR ÇalışmalarıÖrnekler önce çeşitli sulandırılmış asitlerle temizlendi ve öğütüldü. 80­250 iLm arasında kalan örnekler 20-8000 Gy arasında radyasyona tutuldu.Radyasyon işlemleri 60CO gama kaynağı kullanılarak yapıldı. Örneklerin ESRspektrumlarının alınmasında Varian E-12 model ESR spcktrometresi kullanıldı.Yıllık dozun hesaplanınasında kullanılan D, Th ve K değerleri iseGSF (Almanya)'de ölçüldü.Tüm doğal ve radyasyona tutulmuş örneklerde gözlenen tipik ESR spektrumuŞekil: 2a'da verilmiştir. Spektrum aragonit yapısındaki deniz kabuklarınıntipik bir örneğidir (Radtke ve ark., 1985). Spectrum, g-değerlerigı = 2.0039, gz=2.0032, g3 =2.0022, g4=2.0017, gs=2.0008 ve g6=1.9973olan 6 sinyalden oluşmuştur. Tüm sinyallerin sinyal yoğunluklarıııın laboratuvarradyasyon dozu ile farklı oranlarda arttığı gözlenmiştir (Şekil: 2b).Örneklerin ESR yaşlarıA e =gAD(Gy)(PGy i yrı52

ağıntısı kullanılarak hesaplanır. Burada, AD örneklerin oluşumundan bugünekadar alınış oldukları radyasyon doz miktarı, P ise örneklerin içlerindebulunan D, Th ve K gibi radyoaktif elementler ve kozmikve etraflarındaışınlar nedeniyle örneklerin bir yılda alabilecekleri radyasyon doz miktarıdır.Bu çalışmada AD değerleri eklemedoz yöntemi (Aitken, 1985) kullanılarakhesaplandı. Bu yöntemde 80~250 i"m aralığındaki örnekler yapayolarak bilinen farklı dozlarda ışınlarla ışınlandı. S-metodu (Molodkov veHütt, 1985) kullanılarak hesaplanan ESR sinyal yoğunluklannın (Şekil:2b) yapay doza göre grafikleri çizildiğinde elde edilen eğrileriny(x)=a(l-exp(b(X-AD)))fonksiyonu ile tanıınlandığı görüldü (Şekil: 3) ve her örneğin AD değeribulundu. AD değerleri, D, Th ve K miktarları kullanılarak hesaplanan yıllıkdoz (P) değerlerine bölünerek örneklerin yaşları hesaplandı. SonuçlarTablo: i'de özetlendi.Tartışma Ye SonuçMollusk kavkılarının ESR yöntemi kullanılarak elde edilen yaş değerleriHaliç ve Boğaz çökelleri için günümüzden önce 7400 yılolarak saptanmıştır.Buna göre, yaşı bilinen mollusk kavkılarının yanında yeralan diğerorganizma gruplarının özellikleri bölgede ilk denizel etkinin yukarıda belirtilenzamanda başladığınıve günümüzden 5700 yıl önce de yöreye tamamenegemen olduğunukanıtlamaktadır.Holosen'de İstanbul ve yakın çevresinde en eski insan yaşamının Fikirtepe(G.Ö. 7000 yıl) buluntuları olduğu bilinmektedir (Özdoğan, 1985).Fikirtepe kültüründen sonra Marmara ile Karadeniz'in çekiciliğini uzun birsüre için sağlamadıkları, yüzeyaraştırmasında kıyı bölgelerindeki buluntuazlığı ile belli olmakta ve derin deniz dip burguları Marmara'da ekolojikdengenin G.Ö. 5. bin yıl başında sağlandığını göstermektedir (Özdoğan,1985). Yüzeyaraştırmaları da G.Ö. 5. bin yıldan sonra Marmara kıyı şeridininyoğun olarak iskarı edildiğini göstermiştir.Boğazdaki genç çökellerin incelenmesiyle, jeolojik evrimde şu gelişmeninolduğu görülmektedir; Boğazın açılmasından önce bölgede karasal birortam vardır. Bunu izleyen dönemde buzulların erimesi deniz seviyesininyükselmesine bu ise günümüzden önce 12000-9500 yılları arasında Akdenizsularının Çanakkale Boğazı'ndan giderek artan ölçüde geçmesine yolaçmıştır(Stanley ve Blanpied, 1980; Özdoğan, 1985). Deniz düzleminin ÇanakkaleBoğazı'nı aşacak kadar yükselmesi ve Akdeniz sularının sürekli olarak boğazdangeçişi G.Ö. 9000 yıllarında mümkün olmuştur (Özdoğan, 1985).53

Karadeniz'den gelen tatlı su ile tuzlu Akdeniz suyunun İstanbul civarındakarışması ilc bölgede önce acısu ortamı oluşmuş (G,Ö, 7400 yıl) ve denize!ortam yaklaşık olarak G,Ö. 5700 yıl önceyöreye tamamen egemen olmuştur.Bu tarihler arasında Marmara bölgesindeki arkeolojik buluntuların azlığı dabu dönemde bölgenin ekolojisinin sürekli olarak değiştiğini göstermektedir.Karadeniz sedimentleri üzerine yapılan çalışmalar, Karadeniz'de ilk denizeletkinin G.Ö. 7000 yıllarında başladığmı, G.Ö. 3000 yıllarında da denizelortamın yöreye egemen olduğunu göstermiştir (Degens ve Ross, 1974). G.Ö.3000 yıllarından itibaren Karadeniz çevresindeki kıyı yerleşmelerinin çoğalmasıda Karadeniz'de bu tarihlerde ekolojik dengenin sağlandığını göstermektedir.Bu durumda G.Ö. 7400 yıllarında Haliç ve İstanbul Boğazı'nı,G. Ö. 7000 yıllarında ise Karadcniz'i etkilemeye başlayan Akdeniz sulannınG. Ö. 5700 yıllarında Haliç ve İstanbul Boğazı yörelerine, G. Ö. 3000 yıllarındaise Karadeniz'e egemen olduğu anlaşılmaktadır.TeşekkürMarmara bölgesi jeolojisi hakkında bizleri aydırılatan AS. Derman'a,bu çalışmada kullamlan örnekleri bizlere sağlayan Sezai Türkeş-Fevzi Akkayaşirketine (STFA) ve Demiryolu, Liman ve Hava Meydanı İnşaatı GenelMüdürlüğü'ne teşekkür ederiz. Bu çalışma Türkiye Bilimselve Teknik AraştırmaKurumu (TÜBİTAK) ve Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu tarafındandesteklenmiştir.KAYNAKLARAITKEN M.I. (1985) Therınoluminescencc daring. Academic Press, London, pp, 359.BARABAS M., BACH A. ve MANGINI A. (1988) An analytical model for the growth of ESRsignals.NucL. Tracks 14, 231-235.DEGENS E.T. ve ROSS D.A. (1974) in The Black-Sea-Geology, Chcmistry and Biolcgy Metu.20 (American Association of Petroleum Geologists, Tulsa, 1974). .TKEYA M. (1975) Duting a staldctite by electron spin rcsonance. Nature (London) 255, 48-50:IKEYA, M. ve OHMURA K. (1984) ESR age of Plelstoccnc sheells measured by radiatiou nssessmentGecehem. J. 18, 11-17.MERİç, E., editör, basımda, İstanbul Boğazı güneyi ve Haliç'in Holoscn (güncel) tcrtullan.MOLODKOV A. ve uürr G. (1985) ESR dating of subfossil shells: Same rcfirıements. in ESRDating and Dosimetry. (Eds. Ikeya M. ve Miki T.), 145-J55, IONıes, Tokyo.ÜZDOÖAN, 'M. (t985) Marmara bölgesinde kültür tarihi ilc ilgili bazı sorunlar ve bunların çözümünejeomorfoloji araştırmalarının katkısı. ı. Arkcoırıetri Sonuçları Toplantısı, Ankara,pp. 139-142.RADTKE U. ve GRÜN R. (1988) ESR dating of oorals. Quat. ScL Rev. 7, 465-470.RADTKE U., MANGlNI A. ve GRÜN R. (1985) ESR dating offossil matine shells.Nuc!. Tracks10, 879-884.STANLEY D.J. ve BLANPIED C. (1980) Late Quatemary water exchange between the easternMediterranean and the Black Sea. Nature 285, 537-541.54

Tablo: 1 - Radyoaktif ôlçürnlerin sonuçları ve örneklerin ESR~yaşlan.A7-45Örnek Derinlik-... (m)--1-14.2Kiç(ppm)70yillık doz (P)'(mOy i ka)4021AD(Oy)23 ± 7Yaş(yıl)5700 ± 1800A7-5120.22.74 i 12.43 i 15240 i 0.81 i 2.99 i 1204065A7-6938.71.86 i 14.95 i 15960 i 1.00 i 3.82 i 1104256TB-I16-3TB-ll6-4TB-1l6-517.4-16.6 i 2.72 112.12 i 16010 i 0.79 i 3.00 i 210 25±7 6100 ± 160015.2-14.8i113.4-13.02.62 i 10.89 i 16310 i 0.75 i 2.67 i 602.97 i ıo.19 i 15120 i 0.80 i 2.46 i 20041033925386220 ± 91510o + 220022 ± 7 5600 ± 1900... Yıllık doz hesabındaBeli Çeviri Tablosu kullanılmıştır. Kozmik ışınlar nedeniyle örneklerin bir yılda aldıkları radyasyon dozmiktarı 0.15 mGy olarak kabul edilmiştir.'" ~.

(o)0 l= 2.003902 =2.003203 =2.002204 =2.0017Q5 = 2.00080e

00 '"~i-'"-.'" -'>::Lll(f)'

ÖzetYARIMBURGAZ MAGARASI TRAVERTENLERİ VEDİş MİNELERİNDE ESR ÇAqŞMALARIEnver BULUR*Ay Melek ÖZERH. Yeter GÖKSUOktay ÇETİNG. ÜNALYarımburgaz Mağarası'ndan alınan traverten örneklerine Elektron SpinRezonans (ESR) yöntemi uygulandı. X-ışını kırınımı çalışmaları travertenlerinçoğunun apatit yapısında olduğunu gösterdi. Apatit örnekleriuin ESRspektrumları ise g-değerIeri gl=2.002±O.OOI ve gl=1.988±O.OOI olan(C03 3 - merkezine ait) sinyaller verdi. Bu örneklerin toplam doz değerleri,eklemeli ışinlama yöntemi kullanılarak hesaplandı ve yaşlannın 42-146 kaarasmda olduğu bulundu.Aynı çalışma kapsammda mağaradan alınan dişminelerinin ESR çalış­.maları da planlanmıştı, fakat sadece bir örnek için bu gcrçekleştirilebildi.Bu yöndeki çalışmalar devam etmektedir.GirişMağaralar, eski zamanlara ait, kimyasal yolla oluşmuş sedimanlarm çalışılınasıiçin korunurnlu ve kararlı. ortamlar sunarlar. Son zamanlarda mağaradepozitleri, özellikle kimyasaloluşumlar, hem mağara hem de yüzeyyeryüzü şekillerinin iklimsel ve oluşumsal tarihlerinin çalışılması konusundaoldukça önem kazanmışlardır. Bir çok mağara ortamında evaporitler, nit-(') Envcı' BULUR, ODTÜ, Fizik Bölümü, 06531 ANKARAProf. Dr. Ay Melek ÖZER, ODTÜ, Fizi!e Bölümü, 06531, ANKARAH. Yeter GÖKSU, GeseUschaft für strahlen und Umweltforsch 9(GSF) Ingollstradter Landstr,1. D~8042 Neuherberg, Mürıcherı, ALMANYAOktay ÇETiN, ODTÜ, Fizik Bölümü, 06531 ANKAIlAG. ÜNAL, Keııedi Cad. 11J ! 30 Kavaklidere IANKARA.59

atlar, ve oksitIere rastlanmasına rağmen en çok bulunan mağara depositlerikarbonatlardır. Karbonatlarm içinde ise en iyi bilineni kalsitlerdir, Traverten,kaynak sularından organik ya da inorganik yollarla oluşmuş bir kalsitbirikimidir.Arkeolojik alanlardan alınmış travertenlerin yaş tayininin yapılması,oluşum zamanlarının floral ve faunal bilgilerini taşıması açısından da önemlidir.Literatürde travertenlerle ilgili ESR çalışmasıoldukça azdır. Grün veark. (1988), kaynak sularından birikmiş travertenlerde yapılmış ESR çalışmalarınıözetlemiş ve yüksek manganez miktarı ile, asitte çözünmeyen ka­Iıntılann spektrumları karmaşık hale getirmesi nedeniyle, travertenleriuESR ile yaş tayini için ideal bir malzeme olmadığını rapor etmişlerdir.Bu çalışinanın amacı mağararun doğal forıııasyonu ve tabakalanmasınınanlaşılması çalışmalarına katkıda bulunabilmek ümidiyle, mağaradanalman traverten örneklerini ESR spektroskopisi yöntemiyle incelemekti.Yapılan X-ışııııkırınımı çalışmaları travertenlerin apatit yapısında olduğunu,başka bir deyişle fosfatlaşmış olduklarını gösterdi. Bu şu şekilde açıklanabilir:kazı sırasında hayvanlara ait iskelet parçaları gibi bir çok organikartıklar bulunmuştur (Arsebük, 1988). Bu organik materyallerdeki fosfatsuda çözünerek var olan sedimanları (kalsit travertenler) değişime uğratmışve fosfatlaşmış travertenlerin oluşmasına yol açmış olabilirler. Apatit sedimanlaraait ESR ile yaş tayini çalışması yok denecek kadar azdır. Yijian veark. (1989) tarafından yapılan çalışma diş minesindeki hidroksiapatitin Grünve Invernati (1985) tarafmdanESR ile yaş tayini için uygun olduğunun gösterilmesindensonra yapılan ilk çalışmadır. Yijian ve ark. yapay ve doğal 15örneği incelemiş, yapay örneklerde g değerleri 2.0025 ve 1.9990 olan radyasyonaduyarlı sinyaller gözlemlemişler, doğal örneklerde ise g=2.0025 dekisinyalin g=2.0045 deki daha geniş bir sinyaIin üzerine binmiş olduğunu veher iki sinyalin de radyasyona duyarlı olduğunu rapor etmişlerdir. Diş minesiiçerdiği mineral hidroxiapatitin çok iyi kristalize olmasından dolayı ESRile yaş tayini için oldukça iyi bir malzemedir. Diş minesiyle yapılan yaş tayiniçalışmaları Grün ve ark. (1987), tarafından özetlenmiştir. Bu çalışmada, travertençalışmalarma destek olması amacıyla aynı mağaradan alınmış dişminelerinde de ESR çalışması yapılmış planlanmış,ama bu, sadece bir örnektegerçekleştirilebilmiştir. Bu yöndeki çalışmalar devam etmektedir.Deneysel YöntemESR çalışması için mağaradan on üç traverten örneği almdı, Bazı örneklerdekikatmanlar ayrıldıktan sonra, toplam yirmi bir örnek elde edildi.60

X ışını kırımını sonuçları, örneklerin üç ana grupta toplanabileceğinigösterdi.Bunlar, içerdikleri minerailere göre quartz, kalsit ve apatit içeren gruplardı.Quartz içeren örnekler radyasyona cevap vermediklerinden ve kalsitbir çok kişi tarafından yoğun olarak çalışıldığından, bu çalışma apatit örneklerüzerinde yoğunlaştırıldı.Bu örneklerin arasından dört tanesi rastgele seçildi. Bunlar sırasıylaYB-6, YB-8B;YB-15A, YB-20numaralıörneklerdir. Travertenler, önce, öğütülüp80-250 mikron arasında olan kısmı elenerek ayrıldı, daha sonra, yüzeyetkilerini minimize etmek için 2 %lik hidroklorik asitle yıkandı. ESR çalışmasıiçin i 50 miligramlık parçalara ayrıldıktan sonra kuvars tüplere yerleştirildi.ESR ölçümleri oda sıcaklığında X-bandında çalışan bir spektrometreile yapıldı.Yapay ışınlama deneyleri hızı yaklaşık 7.28 Gy / dak. olan bir 60COgama-ışını kaynağında yapıldı.Örneklerdeki U ve Th miktarlarınınölçümü için deneysel çalışma Özerve Ark. (1989) tarafından detaylı bir şekilde anlatılınıştır. U ve Th miktarlarıTablo: i de gösterilğmiştir. Bunlara ek olarak %i K miktarının varlığıdüşünülerek hesaplanan doz değerlerine de aynı tabloda yer verilmiştir.Sonuçlar ve TartışmaFosfatlaşmış travertenlerin ESR spektrumlarında diş minesindeki hidroksiapatitdekiC02 3 - merkezinde tuzaklanmış elektronderı kaynaklandığıvarsayılan (Cevc ve ark., 1972) ve g-değerleri gı=2.002±0.001 ve gı=L.988::EO.OOl olan sinyaller gözlendi. Travertenlerin ve diş minesinin ESRspektrumları Şekil: 1 de gösterilmiştir.Toplanmış doz değerlerini bulmakiçin eklemeli doz yöntemi (örnekleriO-LL kGy arasında değişik dozlarda ışınlayarak) kullanıldı. ESR sinyallerininyeğinlikleri, spektrumların bir bilgisayar programı aracılığıyla iki kez integralialmarakhesaplandı ve her örnek için büyüme eğrileri sinyal yeğinliğinigama dozuna karşı çizerek elde edildi. Bu büyüme eğrileri Şekil: 2 de verilmiştir.ESR sinyalinin dozla büyümesi aşağıda verilen doyum fonksiyonuylaifade' edilir:Y(x)=Yo[l-exp(~c(x+ED))]burada, Y OESR sinyal yeğinliğinin doyum değeri, c örneğin doz duyarlılığı,ED eşdeğer doz değeri ve x de yapay ışınım dozudur. Elde edilen büyümeeğrileri, bu fonksiyona bir bilgisayar programı (Grün ve Macdonald, 1989)(i)61

aracılığıyla fit edildi ve yukarıda bahsedilen parametreler hesaplandı. Buparametreler, toplanmış doz değerini ve yaşı hesaplamak için Barabas veark. (1988) önerdiği modelde kullanıldı. Toplanmış doz değeri (TD) şu şekildeifade edilir:TD= - - i In ( i - -- FY N )cFburada YN, doğal örneğin ESR sinyal yeğinliğidir ve F, aşağıdakinımlanır:F=I+icP~Y O(2)gibi ta-burada, P yıllık doz, ~, ise tuzaklanmış elektronların yaşam süresidir. Fosfatlaşmıştravertenlerin yapısı diş minesine çok benzediğinden (apatit yapısı)-r ·değeri olarak diş minesi için alınan değer (i 0 7 yıl) alınmıştır (Schwarcz,1985).Bu model yardımıyla hesaplanan toplam doz ve yaş değerleri yıllık dozile birlikte Tablo: 2 de verilmiştir.değerleri.Tablo: 2'de de görüleceği gibi, hesaplanan yaş değerleri zaman cetvelindePleistosen dönemine düşmektedir. Bu yaşlar, eğer travertenler fosfatlaşmışsa,fosfatlaşmasının başlangıç yaşı olarak kabul edilebilir.(3)YorumX-ışını kırınımı ve ESR çalışmaları, travertenlerin çoğunun apatit yapısındaolduğunu gösterdi. Apatit örneklerin dördünde yapılan yaş tayiniçalışması sonucunda, örneklerin yaşının 42-146 ka olduğu bulundu. Diş minesindeise yıllık doz belirleme çalışmaları henüz bitmemiş olduğundan, sadeceeşdeğer doz değeri lıesaplandı.Bu çalışmada kullanılan örneklerin sayısı, mağaradaki travertenler vediş minelerinin yaşları hakkında kesin yorumlar yapmak için yeterli değildir.Bu nedenle, çalışmanın diğer örneklerde de tamamlanması için çalışmalarımızdevam etmektedir.TeşekkürBu çalışma Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu tarafındandesteklenmiştir. Örneklerin sağlanmasındaki yardımlarından dolayı G. Arsebükve M. Özdoğan'a teşekkür ederiz. ESR spektrometresinin kullanımınaizin verdikleri için H.D. Fizik Mühendisliği Bölümü'ne teşekkür ederiz.62

ARSEBÜK, G., (1988), Yarımburgaz 1988.KAYNAKÇABARABAS M., BACH A. ve MANGINI A. (1988) An analytical model for the growth Ol ESRsignals., NucL. Tracks Radiat. Meas. 14. 231-235.CEVC P., SCHARA M. ve RAVNIK M. (1972) Eleetron para magnetic resonance study ofirradiated tooth enameI. Rad. Research 51. 581-589.ORÜN R. ve INVERNATI C. (i 985) Uranium accumulation in teeth and its effect on ESRdaring- A detailed study of a mammoth tooth. Nucl. Tracks 10, 869-877.GRÜN R. ve MACDONALD P.D.M. (1989) Non-linear fittingcurves. AppJ. Radiat. Tsot. 40, 1077-1080.of TL/ESR dose responseGRÜN R., SCHWARCZ H.P., FORD D.C. ve HENTZSCH B. (1988) ESR dating of springdeposited travertines. Quat. SeL Rev. 7, 429-432.GRÜN. R., SCHWARCZ H.P., ve ZYMELA S. (1987) Eleotron spin resonance dating of toothenamel. Can. J. Barılı Sci. 24, 1022-1037.1022-1037.ÖZER A.M., WIESER A., GÖKSU H,Y., MÜLLER P., REGULLA D.F., ve EROL O.(1989) ESR and TL age determination of caliche nodules. Appl. Radiat. Isot, 40, (l0-12),\159-1162.SCHWARCZ H.P. (1985) ESR studies of tooth enamel. Nuci. Trakcs 10, 865-867.SCHWARCZ H.P., GRÜN R., LATHAM A.G., MANIA D., ve BRUNNACKER K. (1988)The Bilzingsleben archaeological site: New dating evidence. Arehaeometry 30, 5-17.YUIAN C. ARAKEL A.V. ve J1NFEN Lu (1989) Investigation ofsensitiye signals due to gammaray irradiation ofehemical precipitates. A feasibility study for ESR dating of gypsyum, phosphaleand calcrete deposits. Appl. Radiat. Isot. 40, (10-12), 1163-1170.63

.--140.o;:J 120'--"....~100YB-B-ı::;b'n

60 YB~A,c~505,00 11.00Gama dozu (kGy)Şekil : 2 c - Örneklerin büyüme eğrileri (u.b. uygun birim), YB-ISA~,cii~So20~,s'bD~;>.~10'MCIL30 YB-20;CIL-1.00 "'5.00 11.00Gama dozu (kGy)Şekil: 2 d - Örneklerin büyüme eğrileri (u.b. uygun. birim). YB-2040~,cii....30'bD~ .bD~20o;.S10m;m"'J)işmineriO"'"----,-,----,-r---::=----,-r--=-;20 1.80 3,80 5.80 7,80Gama dozu (kGy)Şekil: 2 e - Örneklerin büyüme eğrileri (u.b. uygun birim). Diş MinesiQBO67

ELMALI-BAYINDIR TÜMÜLÜSÜ (c) BULUNTULARININ. KİMYASAL ANALİzLERİ .Alaaddln ÇUKUR*Şeref KUNÇGirişAntalya Bayındır köyü çevresinde bulunan tümülüslerin kazıları 1984yılında başlatılmıştır. 1986 yılında C tümülüsü kazıları gerçekleştirilmişolupbu tümülüsler M.Ö. 8. yüzyıl sonu ile 7. yüzyıl başı olarak tarihlendirilmiştir.Bu tümülüsten çıkan buluntuların yangın geçirmiş olması, ölülerin eşyalarıylaberaber yakıldıktan sonra gömüldüklerini göstermektedir (I). Örneklerkremasyon çukuru olarak tanımlanan yerden alınmıştır. Alınan örneklerintamamı 18 parça olup bunları üç grupta toplamak mümkündür.I. Örnek numaraları 1-10 arasında olanlar, organik kısmı yanma sonucuuzaklaşmış yuvarlak boncuk muhtemelen bitki tohumundan yapılınış(Örnek no 3-10), kemik (Örnek no 2) ve cıırufa benzer gözenekli toprak(Örnek no i) tir.2. Metalik örnekler (Örnek no ll-18) iki gruba ayrılmaktadır.a) Bakır yüzdesi yüksek, bakırdan ziyade bronz renginin hakim olduğu(11-14) no'lu örnekler ile yeşil renkli tamamenkorrozyona uğramış 15 noluörneklerdir.b) Parlak gümüş renkli yüksek sıcaklık nedeniyle şeklini kaybederekdamlacık halini almış 16-18 no'lu üç örnek, metalik gümüş rengindedir. 16no'lu örnek yarınicel analiz sonuçlarınagöre yaklaşık %70.1 oranında bakırve gümüş, % 29.9 oranında da altın içermektedir.(*) Yard. Doç. Dr. Alüaddin ÇUKUR, Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü,ELAZIGProf. Dr. Şeref KUNÇ, Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü, ELAZIG69

Materyal ve MetotElmalı-Bayındır örnekleri laboratuvarımıza aynı isim altında gruplarhalinde ve her birinin ne olduğu belirtilmeden gönderildiğinden, bunlarıngenel bir sınıflandırmasını yapmak için önce çözünürlük denemeleri yapıldı.Çözünürlük denemelerinde sırasıyla asitler, asit karışıınları, bazlar ve eritişyöntemleri kullanıldı. Bu denemeler sonucu örneklerin bir kısmının inorganikkökenli olmadığı sonucuna varıldı. Buna rağmen inorganik örnekmiş gibidüşünülerek önce mekanik temizlerneye tabi tutuldu. Sıcak saf su ve sonraseyreltik HCl ile temizlendikten sonra etüvde IIO'C de 2 saat kurutuldu. Herbirinden yaklaşık 0.200 gr lık kısımlar koparılarak alındı. Dalıa önce belirlenençözücüsünde çözülerek hacimleri 50 ml'ye tamamlandı.Demir (Fe) ve Bakır (Cu) analizleri için bir kısım ayrılıp üzerine uygunmiktarlarda NH 3 ilave edilerek NH 3 / NH 4 + tamponunda ayrıldı. Böylece,2Fe+ 3 + 21- -> 2Fe+ 2 + lıreaksiyonuna göre Fe+ 3'ün Cu tayinini bozmasına engelolundu. Demir tayinleri,önce gerekli işlemler yapılarak (2) Fe+2 haline getirilerek,6Fe+ 2 + Crı07~reaksiyonuna göre, Cu tayinleri de2Cu+ 2 + 41- -+ 2Cul + lı+ 14H+ -+ 6Fe+ 3 + 2Cr+3 + 7HıOreaksiyonuna göre açığa çıkan lı'nin Lı + 2Sı0 3 = -+ 21- + SP6 =reaksiyonuna göre tiyosülfat titrasyonu ile yapıldı. Örneklerdeki Fe ve Cudışııı.daki elementlerin tayinleri Alevii atomik absorpsiyon (AAS) yöntemiile yapıldı/S). Konsantrasyonu fazla olan (absorbaıı.sları standartların konsantrasyonaralığına düşmeyen) örnekler uygun hacme dikkatlice seyreltildi.Herbir metalin standart çözeltileri saf metallerinden, saf metali bulunmayanlarınki ise uygun tuzlarından hazırlandı.Örnekler arasııı.da bulunan elekıra veya diğer adı ile elektrurn örneklerininçok küçük olması nedeniyle sadece bir tanesinin kaba gravimetrik analizleriyapıldı. Elektrumlarda bulunan Altın (Au), Gümüş (Ag) ve Bakır (Cu)miktarları kabaca tayin edildi. Bu elektrum örneklerinin (Örnek 11.0 17, 18)kurşun izotop analizleri Oxford Üniversitesi laboratuvarlarında geliştirilenThermal Ionization Mass Spectroıneter kullanılarak yapıldı. Aynı örneklerinana ve eser element içeriklerini kabaca tayin etmek ve Kütle spektrometresineuygun olup olmadığına karar verebilmek için X-Ray Fluoressans(XRF) analizleri de yine Oxford Üniversitesi laboratuvarlarında geliştirilenXRF'de yapıldı.70

Bulgular ve TartışmaOrganik kökenli süs eşyası olarak tanımlananI-lOno'lu örneklerin analizsonuçları Çizelge: I'de verilmektedir. Bu örnekler yanma sonucu sadeceinorganik tuzlar içeren yuvarlak veya toz halinde buluntulardır. Analiz edilenelementlerden eser miktarda içerınektedirler. Bunlar, kalsiyum (Ca),magnezyum (Mg) ve sodyum (Na) kökenli tuzlardır.11-15 no'lu örnekler yangın geçirmesi nedeniyle aşırı korrozyona uğramışbakır kökenli süs eşyası artıklarıdır. Bakır oranı % 39.05-82.16 arasındadeğişmektedir. Bu örneklerden 11-14 no 'lu örneklerde kurşun (Pb)ve Kalay (Sn) oranları da kısmen yüksek bulunmuştur. Analizleri yapılandiğer elementler daha az, eser ıniktarda bulunmaktadır. Yukarıda belirttiğimizüç elektrum örneğindenikisi miktarlannın çok küçük olması nedeniyleyaş kimyasal analize tabii tutulmamış kurşun izotop analizleri için saklanmıştır.Bunlardan biri altİn ve gümüş, öteki ise saf gümüş örneğidir. Kurşunizotop analizlerinde kullanılabilecek örneklerin i x i 0- 6 gr kadar kurşunihtiva etmesi ve demirin fazla olmaması gerekmektedir. % O.OI'lik bir örnekten50 mg. alınırsa bunun içindeki kurşun miktarı 5 X 10- 6 gr olur ki buda analiz için yeterli olanın çok üstündedir. Num.ınedeki demir'in bozucuetkisi çok zaman alıcı ve uzun bir yöntemle tamamen ortamdan ayrılmaksureti ile önlenınektedir. Oysa bu örneklerin her ikisi de X-ışınları Fluoresans(XRF) sonuçlarınagöre yukarıda verilen miktarlardan daha az kurşunihtiva ettiği için kurşun izotop analizleri yapılamadı. Dolayısı ile kaynağıhakkında herhangi birşey söylemek mümkün olmamıştır.KAYNAKLAR1. K. DÖRTLÜK, 1989, "Blmalı-Bayındır Tümülüsleri Kurtarma Kazılan" 1 ı. UluslararasıKazı, Araştırma ve Arkcomctrl Sempozyumu, 18-23 Mayıs 1989. Antalya Türkiye., T.C.Kültür Bakanlığı,' Kültür ve Tabiat Varlıklarıııı Koruma Başkanlığı.2. T. GÜNDÜZ,_ 1987, "Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitabı"; Ankara Üniversitesi Basımevi,Sayfa 1893. S. KUNÇ., A. ÇUKUR., 1989, Analysts of Tepecik and Tülintepe Metal Artlfacts",Anatolları Studies, XXXIX, pp. 113-120.7l

-ı""Tablo: 1 - Elmalı-Bayındır Buluntuları Kimyasal Analiz SonuçlarıCu As Pb Sn Sb zn Ni Co Mn Fe Cr CdÖrnek No (%) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm)---------------i

KUZEYBATI ANADOLU OBSİDİYEN BULUNTULARININFİZYON İz TARİHLENDİRME YÖNTEMİ KULLANILARAKKAYNAK BELİRLEME ÇALIŞMALARIxÖzetZehra YEGİNGİL*G. BIGAZZIM. ÖZDOGANM.ODDONET. ERCANYapılan çalışmada Kuzeybatı Anadolu'da İstanbul bölgesinde yapılanDomalı yüzey toplaması; Fikirtepe ve Pendik kazılarından elde edilen obsidiyenbnluntuları fizyon izi tarihlendirme yöntemi kullamlarak analiz edilmiştir.Sonuçlar, Akdeniz havzası ve onu çevreleyen bölgelerdeki kaynaklardanelde edilen obsidiyen örneklerinin yaşları ile karşılaştırılmıştır. Gruplarınkarşılaştırılması için ayrıca INAA sonuçları da kullanılmıştır.İtalya, Ege Denizi ve Karpathiyan bölgesindeki mümkün obsidiyenyatakları ile yapılan kaynak belirleme çalışmaları hemen hemen tamamlanmışolmasına rağmen Anadolu'daki bu tip çalışmalar henüz başlangıçtadırve obsidiyerı kaynaklarının yaşları ile ilgili yayınlanmış çok az eser vardır.Bu nedenle elimizdeki az sayıdaki veriye dayanarak buluntuların kesin kaynağınıbelirlemek zordur. Ancak bazı varsayımlarda bulunulabilinir.Fizyon izi sonuçları-kendiliğinden oluşan ve yapayolarak oluşturulaniz yoğunlukları ve yaşlar-farklı kaynakları tanımlamayı mümkün kılmıştır.(*) ZehraYEÖİNGİL. Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Fizik Bölümü 01330ADANAG. BIGAZZI, Istituto di Geoeronologia a Geochimiea Isotopica, CNR. Pisa, ıTALYAM. ÖZDOGAN, İstanbul Universitesi, Edebiyat Fak., Prehistorya Bölümü, iSTANBULM. ODDONE. Dipartimento di Chimica Generale, Universira di Pavia, İTALYAT. ERCAN, Maden Tetkik Arama Enstitüsü, MTA, ANKARA(x) Bu çalışma TÜBİTAK ve CNR (ıtalyan Ulusal Araştırma Konseyi) tarafından TÜBİTAK!CNR-3 kontratı ile desteklenmiştir.73

Üzerinde çalışılan bulun.tu kaynaklarının hepsinin Türkiye'de olduğu düşünülmektedir.Dört ana gruba ayrılan bn buluntuların %60'ını teşkil eden örneklerinOrta Anadolu obsidiyen kaynaklarından gelme ihtimali büyük tür(Çiftlik bölgesi). Fakat böyle bir sonuca varmadan önce buluntuların elegeçtiği kazı bölgesi civarındaki küçük kaynakların çok iyi çalışılması gerekmektedir.Sadece bir örnek diğerlerinden çok yüksek bir yaş vererek ayrılmıştır.Bu örnek büyük bir ihtimalle K uzey Anadolu'dan gelmektedir.Çalışılan buluntulardaıı ikisinin çok yüksek FT yaşı vermelerinden dolayı Kuzey Anadolu'dan geldiği düşünülmektedir.Bazı gruplar, analizi yapılan Anadolu kaynaklannınhiçbirisi ile benzerlikgöstermemiştir. Eğer bölgesel kaynaklarla da benzerlik göstermezse bunlarmDoğu Anadolu kaynakları ile ilgisi araştırılmalıdır.PROVENANCE STUDIES of OBSIDIAN ARTIFACTS FROMNORTH-WESTANATOLIA BY USING FT DATING METHODAbstractSome artifacts from Domalı survey; Fikirtepe and Pendik excavations(Northwest Turkey, Istanbul region) were analyzed by fission track datingmethod. The analytical results have been cornpared with the ages of the geologicalobsidian samples from the possible sources in Mediterranean basinand the sourrounding region. INAA results for the same samples havebeenalso used for the cornparesion of the groups.The possible obsidian sources of prehistoric artifacts loeated in ltaly,Aegean sea and Carpathian area are well known but Anatolian obsidiansource studies that have been put under investigation until noware just atthe beginning. Only a few published data areavailable. That İs the reasonwhy it is very difficult to identify the exact location of the sources of theartifacts studied but it is possible to make some hypotheses.The fission track results-spontoneous and induced track derısities andages-made it possible to identify different groups, each of them representinga source, By comparison with published data on obsidians from MediterraneanBasin and from Central Europe, one can conc1ude that all the sourcesofthe analyzed artifacts are located in Anatolia. 60 %of the sarnples belongsto four main groups. By the experimental data some of the sources are veryprobably, located in Central Anatolia, Çiftlik region. But beforesuch a conclusionthe local sources should be investigated, '74

Because of their very high age, two of the analyzed samples probablycome from North-Anatolia, where sirnilar very high FT ages were measured.Because some of the groups do not show similarity to the analyzed Anatoliansources, a provenance from Eastern-Anatolia (if not from local sources)can be suggested. In that region many sources exploited by prehistoricmen are present.TanıtmaFizyon izleriyle tarihlendirme yöntemi, radyoınetrik tarihlendirmeyöntemlerinden birisidir. Bu teknik, bir örnek içerisinde bulunan U 238 miktarınınne kadarının kendiliğinden fizyona uğradığının belirlenmesi esasınadayanmaktadır. Örnek içerisindeki kendiliğinden fizyon olayı sonucu açığaçıkan izler kimyasal yıkama işleminden geçirilerek bir optik mikroskobuylagözlenecek büyüklüğe ulaşırlar. Herbir iz bir um atomunun fizyon olayınıgöstermektedir. Birim alana düşen bu sayı, ps; T yaşı ve birim hacimdekiU ns atomlarının sayısı N238 ile orantılıdır;ps = )'F N238burada AF fizyon parçalanma sabitidir.TEğer örnek bir nükleer reaktörde, thermal nötronlarla radyasyoııatutulacakolursa (thermal nötron dozu =

Bu teknik volkanik cama (obidiyen) ve mineranere (sphene, zircon,apatite) yaygın olarak uygulanmakta ve örneklerin oluşum yaşları belirlenmeyeçalışmaktadır. Bu jeolojik uygulamanın yanında, arkeolojik obsidiyenbuluntularnun tarihlendirilmesinde de kullanılmaktadır. Arkeolojik örneklereuygulandığı zaman ya obsidiyenin oluşum yaşını veya eğer buluntukullanımı sırasında herhangi bir nedenle ısıtılıp fizyon izi saati sıfırlanmışsa,bu kullanıımn yaşını verir.Bu çalışmada kullanılan arkeolojik obsidiyen buluntular İstanbul bölgesindeyapılan Fikirtepe, Pendik kazıları ve Domalı yüzey toplamasmaaittir (Şekil: I). Fikirtepe kazısı 1952-1954 yılları arasmda İstanbul Üniversitesive Türk Tarih Kurumu, Pendik kazısı ise 1981 yılmda İstanbul ArkeolojiMüzesi ve İstanbul Üniversitesi, Prehistorya Anabilim Dalı'nın birlikteyaptıkları çalışmalar ile gerçekleştirilmiştir. Fikirtepe ve Pendik Son Neolotik,Domalı ise Epipaleolitik dönemlerini kapsamaktadır.Yapılan çalışmanın jeolojik örneklerle ilgili olan kısmı KarpathiyanBölgesi, Akdeniz Havzası ve Anadolu'dan alman çeşitli obsidiyen örnekleriüzerinde gerçekleştirilmiştir. Sözü edilen bölgelerdeki bilinen obsidiyen kaynaklarışöyle belirtilebilir;Karpathiyan Kaynakları: İki ana gruba ayrılır: Zemplin Tepesi, (DoğuSlovakya) obsidiyenleri ve Tokaj dağı (Kuzeydoğu Macaristan) obsidiyenleriAkdeniz Havzası Kaynaklarn. İtalyan kaynakları (Partelleria adası,Palmarola adası. Lipari adası, Monte-Arci, Sardinia adası) Ege kaynakları(Giali adası, Milas Adhamas, Milas Demenegaki, Milas adası)Anadolu Kaynakları: Bu bölgede çalışan örnekler beş ayrı grup halindetoplanabilir. Bunlar Acıgöl kalderasının sınırı ve kalderanın içi (Nevşehir),Çiftlik bölgesi (Niğde), Orta Kazan (Çankırı); Gerede (Bolu) dir (Şekil: 2).Acıgöl, Nevşehir-Aksaray yolu üzerinde yer alan bir bucak merkezidir.Doğusunda bir kaldera yer almaktadır. Kaldera büyük bir volkanik oluşumdansonra, mağmadan bol volkanik malzeme gelmesi, bu ınalzemeninpatlama ile dışarı atılması sonucu yeraltında bir büyük boşluk oluşması ileyüzeyden bu boşluğa bir çökme olması ve bir çöküntü havzasının meydanagelmesiyle oluşur. Acıgöl yakınındaki bu kaldera yaklaşık 100 km2 lik biralan kaplayan ve 8 X12 km boyutlarında elips biçimindedir. Acıgöl bölgesindekiobsidiyenlerin bir kısmı daha kaldera oluşmadan önce volkanlarınsakin evrelerinde, akıntılar şekliride meydana gelmiştir. Daha sonra bu alariçökmüş ve kaldera meydana gelmiştir. Çöküntü alanı oluştuktan sonra76

alttaki mağma tekrar hareketlenmişve çeşitli yerlerde küçük tepeler, domlarşeklinde yüzeye çıkmıştır. Bu gelen malzeme içinde de obsidiyenler vardır.Oluşan bu domların hepsi eş zamanlı değildir. Güllüdağ ise, Acıgöl bölgesininyaklaşık 20 km güneyinde yer almaktadır (Şekil: 3)2. .SonuçlarBu çalışmada kullanılanjeolojik obsidiyen örneklerini 5 ana gruba ayırmakmümkündür (Şekil: 2):i. Acıgöl kalderasınınsınınndanolanlar (Acıgöl i) (NI, N2, N3 ve N7)2. Acıgöl kalderasının içindeki domlardan alınanlar (Acıgöl Il) (N4,N5, N6, N8, N9, Nlü ve Nl1)3. Çiftlik ölgesi obsidiyenleri (NI2, N13, Nl4, NI5 ve N16)4. Orta Kazası (Çankırı) obsidiyenleri5. Gerede (Bolu) obsidiyenleriYapılan çalışmada kullanılan obsidiyen buluntular ise Fikirtepe (la,Ic, Id, If), Domalı (2a) ve Pendik (3b, 3c, 4a, 4b, 4c, 4f, 4g, 4h, 4j, 5a, 5b,6a, 7a, 7c, 8b, 9a, 10a, lüb, lIa, l1b, l1c, ııa, 12a, 14a, 14b, 15b, 15d, 17a,17b, 18a) kazılarından elde edilmiştir.Orta Anadolu'dan ve Kuzey Anadolu'dan alınan jeolojik obsidiyen örnekleriiçin fizyon izleriyle tarihlendirıne yöntemi ile elde edilen analitik sonuçlarTablo: la, Ib ve 2 de verilmektedir. Obsidiyen buluntular üzerindeyapılan çalışmaların sonuçları da Tablo: 3 de verilmektedir.Orta Anadolu obsidiyenleri için elde edilen FT yaşları dört gruba ayrılmaktadır.N6, N8 ve NI i çok genç obsidiyenlerdir. Bunların yaşı birkaç onbinyıldır N9 ve Nlü numaralıörnekler içerisinde çok sayıda ("inCıusion" bulunduğuiçin asitle yıkama sonucunda bu değişik maddeler ve yüzeydeki bozukluklargerçek izlerle karışmış ve bu örnekleri tarihlendirrnek mümkünolmamıştır. NI ve N5'in aynı yaşı verdikleri gözlenmiştir (75000--8000b yıl);N4 ve N15, yukarıda belirtilen nedenlerle fizyon izleriyle tarihlendirilemediler.N2, N3 ve N7 örnekleri için 130000 yıla yakın yaşlar bulunmuştur. Buyaşlarda yapılan düzeltme ile bulunan yaşlar 154000 yıl ile 187000 yıl arasındadeğişmektedir. .Çiftlik bölgesinden alınan örneklerin (NI2, N13, N14, ve N16) i milyonyıla yakın yaş verdi ği gözlenmiştir. Plato düzeltnıe tekniği ile bulunanyaşlar 1-1.36 Myıl arasında değişmektedir.77

Daha önce bu bölge obsidiyenleri ile yapılan çalışmalar sonucunda eldeedilen sonuçlar şöyledir: Acıgöl kalderasmdan alınan bir örnek G. Bigazzitarafmdan tarihlendirilmiştir- ve yaş 15500 yılalarak bulunmuştur. Diğertaraftan Çiftlik bölgesinden alınan bir örnek G.A. Wagner' tarafından tarihlendirilmiş~0.9 Myıl elde edilmiştir. Fakat bu örneklerin yerleri kesinolarak belirlenmiş değildir. Bu sonuçlar Tablo: la, i b deki örnekler için eldeedilen yaşlarla oldukça uygunluk göstermektedir. Buna rağmen, bu bölgeninörneklenmesinin bütünü tamamlanmış değildir. Bu arada, diğer bazıyayınlardaverilen, bu bölgede ait yaşların hepsiyle uygunluk sağlandığı söylenemez.Bu nedenle kesin bir karşılaştırma yapmak zordur.Bizim çalıştığımız jeolojik örnekler Orta Anadolu'nun bütününü temsiletmemesine rağmen büyük bir kısmı için çalışıldığı söylenebilir ve bu örneklerinalıııdığı yerler kesin olarak bilinmektedir.Orta Kazası (Çankırı) obsidiyenleri çok eski obsidiyenlerdir. Tablo: 2de görüldüğü gibi 2 ve 3 numaralı örnekler için ~ i 6 Myıl i ve 4 numaralıörnekler için ~18 Myıl elde edilmiştir. Bu arada Gerede (Bolu) da alınan birobsidiyen için i 1000 yıl bulunmuştur. G.A. Wagner Orta Sarkaçlıobsidiyenleriiçin 25 Myıl elde etmiştir>. Orta Kazası (Çankırı) için elde edilen yaşlar,bu yaşlar ile büyük benzerlik göstermektedir.üzerinde çalışılan Fikirtepe, Domalı ve Pendik buluntuları için FTyöntemi ile birkaç grup elde edilmiştir.78A,B,C,D,E,F,G,H,I,L,M.Bu gruplara giren örnekleri şöyleA: la, 3c, 15b, 18a ve 16bB: Ic, 17bC: Id, 2a, 4a, 8d, 14a, 15dD: If, 4b, 5a, IldE: 3b, 7c, IObF: 4c, 4jG: 4f, 4gH: 4hi: 5b, 6a, 7a, 9a, 10a, IlcL: Ila, 17aM- 12a, 14bbelirleyebiliriz,

(Bu buluntuiarın hepsi büyük yaş verdikleri için aynı gruba sokulmuşturfakat uranyum miktarları birbirinden farklıdır. Bunlar büyük bir olasılıklaaynı bölgede bulunan farklı patlamalardandır).TartışmaYapılan çalışma sonucunda aşağıdaki noktalar belirlenmiştir:i) Üzerinde çalışılan arkeolojik buluntulardan hiç birisi Karpathiyanbölgesi veya Akdeniz havzası kaynaklı değildir. Büyük bir olasılıkla hepsiAnadolu'dan gelmiştir.2) B, F, G, H,I ve L grup obsidiyenleri üzerinde çalışılan Anadolu kay"nak obsidiyenlerinin hiçbirisi ile benzerlik gösterınemiştir.3) G grubu obsidiyenleri N2, N3 ve N7 obsidiyenleri ile benzerlik göstermiştir.Bu buluntu ların yaşları sözü edilen kaynak obsidiyenlerin yaşlarındanbiraz daha büyüktür. Bu fark az da olsa önemlidir.4) A grubu ve C grubu obsidiyenleri, Çiftlik bölgesi obsidiyenleri ilebenzerlik göstermektedir. Yukarıda belirtildiği gibi bu obsidiyenler de kaynakobsidiyenlerinden (NI2, N13, NI4 ve N16) çok az daha büyüktür. ÖzellikleC grubu obsidiyenleri bu farkı göstermektedir.5) E grubu ve özellikle D grubu obsidiyenleri, çok büyük bir olasılıklaÇiftlik bölgesinden gelmektedir.6) 12a numaralı buluntunun analitik verisinin; G.A Wagner tarafındantarihlendirilen Orta Sakaçlı obsidiyenin verilerine çok yakın olduğu gözlerımiştir.7) M grubu obsidiyenler bir olasılıkla Kuzey Anadolu'dan gehnektedir.Bu çalışmada, fizyon izi tekniğinin yanısıra, obsidiyen örneklerindeki izelement miktarını belirtmek için Nötron Aktivasyon Analizi (INAA)yön~temi de kullanılmıştır. Orta Anadolu'dan alınanjeolojikobsidiyenlerin INAAsonuçları daha önce verilmiştir-, Çalışılan arkeolojik buluntuların INAAsonuçları ise "Cıuster" analizi tekniği ile bilgisayar kullanılarak gruplandırılmayaçalışılmıştır. Bu iki yöntem birarada, tarih öncesi obsidiyen buluntularınave jeolojik örneklere uygulanacak olurlarsa ticari ve. kültürelyolların çizilmesi çalışmalarında önemli roloynayacakları kesin olarak bilinmektedir.Genelolarak, bu çalışmada aynı örneklere uygulanan INAA sonuçlarıile FT sonuçlarının birbirleri ile uygunluk gösterdiğini söyleyebiliriz. Bu aradaaşağıdaki noktalar üzerinde durmak gerekmektedir.79

Orta Anadolu obsidiyenleri için elde edilen lNAA grupları ile aynı örneklereFT uygulayarak belirlenen gruplar birbirleri ile uygunluk göstermektedir.Yanlız NI, bu gruplamanın dışında kalmıştır. Bu örnek N2 ve N3 veN7 den daha gençtir. lNAA gruplamasmda bunlarm hepsi aynı grupta toplanmıştır.N15, N4 ve N5 numaralı örnekler, hem lNAA ile hem de FT ile gruplarınhiçbirinin içerisine düşmemişlerdir. Bu örnekler INAA ile bakıldığında,Acıgöl i örnekleri ile, FT ile bakıldığmda NI numaralı örnek ile benzerlikgöstermektedir. (Burada N15, içerisindeki değişik yapıdaki maddeler nedeniile FT ile tarihlendirilememiştir ama U miktarı belirlenmiştir. Benzerlik Umiktarı nedeni ile saptanmıştır).lNAA ve FT sonuçları Orta Kazası (Çankırı) obsidiyenleri için iki küçükgrup verdi: I, 4 ve 2, 3.Jeolojik örneklere olduğu gibi arkeolojik buluntulara da hem INAAhem de FT yöntemleri uygulanmıştır. Bulurıtuların bazılarının boyutlarınınçok küçük olması nedeni ile bunlara sadece FT veya sadece INAA uygulanmıştır.Bu arada iki tekniğin bir arada uygulandığıörnekler için şunlar söylenebilir(Tablo; 3. de altı çizili örnekler).· Grup G obsidiyenleri Acıgöl i obsidiyenleri ile FTyöntemi ile bir ilişkigösterdiği halde lNAA ile bu grup Anadolu örneklerden farklı yere rastlamıştır.· Grup i obsidiyenleri, INAA ile Karpathiyanobsidiyenleri ile ve MonteArci obsidiyenleri ile benzerlik gösterdiği halde FT sonuçlarıiki bölgeyede ait olmadığını vermiştir.· INAA ile A grubu ve C grubu obsidiyenlerinin Acıgöl i grubu obsidiyenıeriile benzerlik gösterdiği gözlenmiştir. FT ile de bunların Orta Anadolu'ya ait olabileceği saptanmıştır.· D ve E grubu obsidiyenleri için INAA ile ve FT ile Çiftlik bölgesi kaynakolarak belirlenmiştir.Anadolu'daki jeolojik kaynaklar hakkındaki bilgi tam olmadığı içinFikirtepe, Domalı ve Pendik buluntuları için şunları söyleyebiliriz:.. BuluntularIa çok belirgin II grup ayrılmıştır. Buna rağmen buluntuların% 60'ı A, C, D ve i gruplarına aittir... Akdeniz havzası ve Karpathiyan bölgesi kaynakları oldukça iyiçalışılmıştır. Buna göre buluntuların hiçbirisi bu kaynaklardan gelmemiştir.80

.. Buluntuların çoğunun yaşları ve kimyasal kompozisyonları nedeniile Orta Anadolu kaynaklı olduğu söylenebilir... M grubu obsidiyenlerin Kuzey Anadolu'dan geldiği düşünülebilir... F, G, H ve i grubu obsidiyenlerin Anadolu'nun başka bir bölgesindekikaynaklardan geldiği söylenebilir (Doğu Anadolu gibi)... D ve E grubu obsidiyenlerin kaynakları büyük bir olasılıkla OrtaAnadolu'dur (Çiftlik bölgesi)... Yukarıdaki sonuçları kesiııleştirebilmekiçin üzerinde çalışılan kazıolan kaynak obsidiyenlerini belirleyip bu örnekler üze­gerekmektedir.bölgeleri civarındarinde çalışmak.. i c ve 17 b buluntuları için birkaç bin yıllık arkeolojik FT yaşlarıbulunmuştur. Fakat bu örneklerdeki kendiliğinden oluşan fizyon izi sayısınınçok düşük olınası nedeni ile yapılan çalışmadaki deneysel hata çok büyüktür.Pratikte bir arkeotojik obsidiyen buluntusu için FT yöntemi ile arkeologlarındüşündüğü bir kaç bin yıllık yaşı kesin olarak vermek bu düşükiz yoğunluğu nedeni ile mümkün değildir. Örnek olarak, üzerinde çalışılandurumda bu obsidiyen buluntularının ideal sayıda iz elde edilip hatanın% 3 e düşürülebilınesi için 50 cm 2 lik bir yüzey üzerinde sayım yapılmasıgerekmektedir.Bu yaşların birbirine çok yakın olduğu düşünülürse çok genç bir örneğigösterdikleri de söylenebilir.Yukarıdaki varsayımlar, hernekadar tamam olmasa da, iki farklı prensibedayanan, iki farklı tekniğin birlikte aynı işte kullanılmaları açısındançok önemlidir ve bu iki tekniğin birlikte işlerliğini göstermektedir. Böyle birçalışma, şüpheye düşülen noktalar için aydınlatıcı görev yapmaktadır.KAYNAKLAR1. P.B. PRICE and R.M. WALKER, 1963, Fossil tracks of charged particles İn ınica and ageof minerals, J. Geophys. Res. 68, 4847-4862.2. ERCAN, T., YEGİNGİL, Z. and BIGAZZI, G., 1989, obsidiyen, tanımı ve özellikleri, Anadolu'dakidağılımı ve Orta Anadolu obsidiyenlerinin jeokimyasal nitelikleri, Jeomorfolojidergisi, s., 71-83.3. INNOCENn, F., MAZZUOLI, R., RASQUARE, G., RADICAn, F. and YILLARI, L.,1975, The Neogene calealkaline volcanism of Central Anatolla. Geochronological data onKayseri-Niğde area; GeoI. Mag., 112/4, 349-360.4. WAGNER, G.A., STORZER, D. and KELLER, J., 1976, Spalt-Spurendatierung quartarerGesteinsglaser aus dem Mittelmeerraum; Neu. Jahr. für. Min. Monat., 1976/2. 86-94.5. Deutsches Archdologisches Institut Demircihôyük-die Ergebenisse Der ausgrabungen 1975­1978 Herausgegeben von Manfred Korfmann Band II NatumissenschaftIiche Untersuchungen(1987) Verlag Philipp von Zabern Mainz am Rhein-pp 26-28.81

ı8SO" 10'1 Oa"S (2bSI) OOOl..EE (EE!::) O"Ll Jo052 SLl" 91/N 98LO" \;2'1 oa's. (1o"!21> 000861 (LoO'» 0':'2t :ı.osa Sl.iE "i IN 98LO" 9E' ı: 02"S (2+,12) 0002{.2 (061;) 088. JoQ!:;2 sLlE ElIN 9890" at- t ca"E: (EgEl) ooczea (Q!;;") eELı :ı.osa !oLiS alıN 98L.OO· 020' at "S (05.,2) 0006L.1 cs ı er ::ıoesa 542 BIN 98'>20' va ı ' a r "S ('>901 ) oeca6c! (E9) a-caa "42 lo/N 98900' IcW' 81 "S (L.96) 000882 ( EIl oe 'L':ıo052 S4E ÇIN 98120' .,Ç;I" "S"S cvara ı 000882 (.,S) at a ::ı.o!::a !>LlE EIN 98610' z.a r ' "S"S (+,L61) OOCSOE (SOt) :ı0052 "'llE 2/N 98'L'., .., (TU) ("'U) euq ,sı >ıau..lO• 'o "oqıOIGEOlEO' :;:L'"EO" oa's (89.,2) oooas.ç (6991) 0., ı:2 91/N 98(btEl OOOL8Eoa'E !ilIN 98(952) OOOB9ESO' :;: :: (89'» 0>::'>2>::0' :;: ... (.:.092) 0008>::'> (>::9>::) OIEi;!ı s- 02"E 21/N 98>::0' :;: '>0'1 (9':'':'1) 00080>:: (.:.t>::) 00':'2>::00" :;: 120" (8'>02) 000'>'>9 (>::1) 8902"E IlIN 98EOO' :;: 910" "" (O>::EI) 000':''>9 (OE) 'S(2':'E) 000':'2981 'E OtlN 98::t'» OOOLb>::'>00" :;: 210' (L20S) 000"0'> (00 S,S8" 81"E 8/N 98>::00' :;: 810" (>::SSI) 000009 ( vı ı 'S>::10' :;: E'>l' (2'>~ t L 0000'>" ('>Ot) 108LB" BI'E ':'/N 98EIO' :;: ':'21' 1) 000>::9'> (201) EOEEOO" :;: 9W' ( 1802l OOO'>LS (>::2)L'EL" 81'E 9/N 98EOO' :;: SIO' roer t ) 000S89 (9El E''>10' '+ bLO' ('>IS2) 000'>'>2 ('>E) E'so" '>E'E SIN 9B210' '+ '>':'0' (b221l 000E2E (bEl S1E'E '>IN 98(992) OOOEBE210' '+ E'>I' (EO':'l) 00082'> (':''>1) 8",>E'E EIN 98no' :;: 8EI" "" (9S91) 0009':''> (bSI) O'ESIO' '+ SS, ' (SOS2) 00028'> nııı E9E'B" '>E"E 2/N 98210' '+ EEl' (2981) 0009ES (.,EI) E'E'>tO" '+ 9':'0' ('>8':', L 00022E (2E) ,1E'E lIN 98910" '+ ':'':'0' (8.,.,) 0009'>E ('>2) OElew - GPA a/,sa ('W)• '6 ,

Tablo 2örnek\'''Orta. K.a z es 1( n eı(Cankırı)I>, (n ı) ip OıjD 1 Yaş - Maı. 40600 ( 1412) 409000 (1384 ) 2.912 .86 18. 1 ± .82. 37500 7a'G'860 ( 18) 155000 (244) 3.138 ı .07 ± .26 , i ,7c 'Z, 1910 (229) 465000 (1638) 3.138 .793 ± .056 'E>8b'G'2520 ( 153) 427000 (1177) 3.138 1.13 ± .10 'C,9a 'G' 880 l39' 153000 (362) 3.138 .92 1 . 1 1 ± .19 , i ,10a 'G> 127000 (129) 3.138 , i ,LQ9. IZ) 2180 {94) 501000 ( 1312) 3.138 .839 ± .090'E'l.lı. 'G' 1 ı o 115 ) 465000 ( 1455) 3.138 .85 .043 ± . 011 'L>.L.!B. 'G' 1330 ( 129) 393000 ( 1233) 3.138 .66 .650 ± .060'A'.!..k 'G' 770 (67) 126000 (497) 2.912 .97 1.09 ± .14 'Illld 'G' 2850 (496) 516000 ( 1623) 2.912 .80 .989 ± .051'D'12a 'G' 50700 ( 1322) 523000 (1346) 2.912 17.4 ± .7 'M'14a 'G' 2960 (360) 455000 (1074) 2.912 .86 ı. 16 ± .07 'C,14b (8, 29200 ( 1270) 321000 ( 1218) 2.912 .81 16.3 ± .7 'M'1.9.Q. 'Z, 2240 (100) 372000 ( 1116) 2.912 1.08 ± .11'A'lSd 'Z' 2620 (304 ) 416000 (1686) 2.912 1. 13 ± .07 18a 'G' 2330 (223) 378000 II 191 ) 2.912 .92 ı. 10 ± .08 {A)83

~ "",---./--.r\.'._ror-'~•,.." "'.. Kaldera....yAcıgÖl

1989-1990 KURŞUN İZOTOP ANALİz SONUÇLARIK. Aslıhan YENER*I. Lynus BARNESEmile .JOELEdward SAYREAnıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nünizniyle yapılan arkcomctrikanalizlere Washington D.C.'de 1989-1990 da devarn edildi, Kurşun izetopanalizler Washington da National Institute of Standards and Technology'deDr İ. Lynus Barnes. Smithsonian Institution Conscrvation Analytical Laboratory'daanalist Ernile Joel tarafından gerçekleştirildi. istatistiksel analizlerile bilgisayar işlemleri de aynı kurumda Dr. Edward Sayre ve Doç. Dr. K.Ashhan Yener tarafıııdan yapıldı. Projemiz 1983 yılından beri Ml'A GenelMüdürlüğü ile ortak olarak yürütülmüştür. Cevher ve curuf analizlerinde,arazide bilgilerinde, ve özellikle Torosların karınaşık yapısını açıklayan,yayıulayan ve çalışan Sn. A. çağatay, A. Özgüneylioğlu, M.Z. Ateş, S.Apaydın, M. Zaraloğlu, C. Göncüoğlu, T. Alpan, N. Pehlivan, H. Aral,O. Akıncı, Z. Öncel ve özellikle E. Kaptan'a candan teşekkür ederim. Atomsoğutma spektrometri yöntemi ile yapılan eser element analizler, Dr. HadiÖzbal tarafından yapılınıştır ve ayrıca yayımlanacaktır, kendisine teşekkürederim.Konumuz, Türkiye'nin önemli simli kurşun madenIerinden toplanancevher örneklerinin bu yıl yapılan kurşun izotop analizleri ve onların yorumlarıdır.1981 yılından beri projenin ana amacı bu örneklerin atomik soğurrnaspektrometresi yöntemi ile eser element analizlerini yapmak ve kütle spektrometresiile kurşun izotop oranlarını belirlemektir. Böylece, maden bölgelerininbelirgin parmak izlerini tanımlayarak arkeolojik eserlerin hammaddekaynaklarını amaçlanmaktadır.(") Doç. Dr. K. Aslıhan YENER, CorıservationAnalytical Laboratory, Smithsonian Institution,Washington D.C. 20560 ABDDr. ı. Lynus BARNES, National Institute of Standards and Technology WashingtonEmilc JOEL, Conscrvation Aualytical Laboratory, Smithsonian Institution Washington,D.C. 20560, ABDDr. Edward SAYRE, Conscrvation Analytical laboratory, Smithsonian Institution, WashingtonD.C. 20560, ABD87

Metalik malzeme, arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan en önemlibulgular arasındadır. Bulundukları ortamın durumuna göre, metalik buluntularınbüyük bir kısım orijinal özelliklerini korumaktadır. Kurşun izotopanalizi, altııı, gümüş, bakır, bronz veya kurşundan yapılmış her türlü paralara,heykelciklere, süs eşyalarına, savaş araç ve gereçlerine, cam ve sır gibimalzemelere uygulanabilir. Tüm bu metalik buluntular çok az da olsa kurşuniçerir. Kurşunun dört izotopundan üçünün yörelere göre farklılık gösterınesiradyoaktif bozuruna ürünleri olmalarındandır. Kurşun ve kurşuııiçeren gümüş eserlerin izotop oranlarıyla parmak izi gibi bir anahtar eldeedilebilmektedir.Arkeometti projemizde Orta Toros bölgesinden Bolkardağ, Aladağve Çamardı, İstanbul-Şile, Karadeniz, Sivas, Elazığ-Keban topladığımız veanalizlerini tarnamladığımız 1000 den fazla örneğin cevher izotop oranlarıverisi olarak Conservation Analytical Laboratory'nin Arkeometri Bölümündekibilgisayara işledim. Ayrıca, çeşitli müzelerden elde ettiğimiz arkeolojikörnekler ile literatürde yayınlanan Orta Doğu'ya ait izotoplar da işlenmiştir.Brookhaven Laboratuarlarında geliştirilen programların Smithsonian'daki Vax bilgisayarlarında kullanarak elde ettiğimiz değerlendirmeleri sizesunmak istiyorum.Göründüğü gibi, Toroslar dört ana gruba ayrılmıştır (Resim: I). Geçenyıl Toroslarla korelasyon gösteren arkeolojik buluntuları sunmuştum.Toplam olarak 50 ye yakın numune yayına sunulmuştur. Bu yıl yapılananalizler arasında Uluburun Kaş balığından çıkarılan lcurşundan yapılmışbalık ağı ağırlıkları da bulunmaktadır. Şu ana kadar tamamlanan altıörneğin analizinden ilginç sonuçlar elde edilmiştir. İkisinin (Yener ve Diğerleri,Yayında) izotop oranları Bolkardağ ile statistiksel uyum gösterirken,diğer üçü (AANSIl, S12, S13) Yunanistan'ın Lavrion bölgesi ile uyum gösterınektedir.Bu sonuçlardan, Orta Toros kaynaklarının dördüncü bin yılsonlarmdan birinci bin yılın başma kadar kullanıldığı anlaşılmaktadır.Orta Toroslarda Bolkardağ ve Sarıtuzla-Kestel'de kalayın bulunmasınınyanısıra gümüş ve diğer önemli madenierin varlığı saptanmıştır. Bundanböyle bu yazki programımızda bölgedeki atölye ve izabe fırınları ile arkeolojikyerleşim yeri olan Göltepe'de kazı yapılınası planlanmıştır. Amacımız,kalay veya gümüş madenierine ait galerileri saptamak değil, maden teknolojisininevrimini, boyutunu ve Anadolu'da bunları idare eden kurumlar ile yönetimmerkezlerini arkeomctrik ve arkeolojik yöntemler ile açıklamak olacaktır.Geleneksel arkeolojik yöntemler bu gibi karmaşık sorunlara çeşitliyaklaşımlar getirmiş olmasına rağmen, günümüze dek kesin cevaplar verememiştir.Amacımız maden kaynaklarınm tesbitini üretim teknolojisinin niteliğini,ticari ilişkiler ve kalayın bir bölgeye getirdiği ekonomik gücü sap-88

tayabilmemiz için, yüksek teknolojinin ön gördüğü analiz yöntemlerininönemini anlamış bulunuyoruz. İzotop analizler de önem sırasında başta gelmektedir.Toroslarm dışındaki ınaden bölgelerinin izotop oranları da bilgisayaraişlendiğinde bazı sorunlar ortaya çıkmaya başladı. Değişik bölgelerden eldeedilen izotop oranları arasında cakışmalar görüldü. Orneğin Toros 2A grubuile Kıbrıs (Resim: 2a ve 2b) ve Çanakkale'nin (Resim: 3) bazı madenieriarasında bazı izotopik özellikler birbirine benzemektedir. Ancak çok değişgenliistatistiksel uygulamalarda üç boyutlu izotopik veriler kullanılarak bazıkaynak bölgeleri kendi içinde izotopik gruplara ayrıştırılmış ve bu bölgelereistatistikselolarak uygun düşmeyen örnekler ayıklanarak bu maden yataklarınındaha belirgin ve küçük gruplar halinde belirlenebilmesi mümkünolmuştur. Bu sayede ınaden kaynakları arasında çok daha iyi bir ayrışımelde edilmiştir.Ayrıca, cevher gruplarının en az altı veya yedi örnek ile saptanabileceğineinanıyoruz. Çok değişgenli Hotellings "T" uygulamasıile küçük sayıdaörnek grubundan doğabilecek belirginsizlikleri tahmin etmek mümkün olmaktadır.Bu yöntemde bir örneğin o gruba ait olup olınadığını belirleyenolasılık saptamaları birbirine çok yakın çıkacaktır. Hesaplamalarınuzda heriki yöntemi de kullanmakta yarar görülmüştürzira bu sayede hem en iyimserhem de en kötümser değerlendirmeleri yapmamız mümkün olınaktadır. Çalışmamızdaolasılıkları parantez içinde iki rakam olarak (PN-PH) olarakbelirtmekteyiz. Burada PN, normal dağılım varsayımı yöntemi ile, PH iseHotellings "T" dağılımyöntemi ile saptanan olasılıklarıbelirtmektedir. Tümdeğerlendirmelerimizher iki sonuca göre yapılmıştır.Cevher gruplarının dışında, çok değişgerıli olasılık hesapları kullanarak,ayrıca iki arkeolojik eser grubu ortaya çıkartıldı. Bunlar Doğu Eser Grubui ve 2 olarak isimlerıdirildi(Resim: 4). Doğu Grubu i üçüncü bin yıldan birincibin yıla kadar tarihlenen gümüş, kurşun ve camdan yapılmış eserlerdenoluşmaktadır. Heidelberg-Max Planck tarafından yayınlarmuş olan ve Pirajman'danalınmış tek bir maden filizi örneğinin izotop oram bu grup ile yakınolarak göstermiştir (Resim: Sa). Grup 2 de ise ise 26 adet Kalkolitik'tenGeç Tunç'a kadar tarihlenen eser yakın korelasyon göstermektedir. Bugruba uygun en yakın cevher numunesi ise Aladağ'dandır ve eserlerin kaynağıbüyük bir olasılıkla burasıdır (Resim: Sb).Sonuç olarak, projemizin ilk aşamasında elde edilen bulgular şunlardır:İzotop analizlerine göre, Türkiye'nin çeşitli madenieri hem Anadolu kentlerihem de komşu bölgelerdeki merkezler tarafından sürekli kullanılmıştır.İlerde izotoplardanelde edilecek kentler ile hammadde arasmdaki bağlantılarve Orta Toroslardaki arkeolojik çalışmalar, madenierin bu yörenin ekonomisineyaptığı katkı ortaya çıkacaktır. Böylece, çalışmalarımız, uluslararasımaden ticaretinin bu kadar yoğun oluğu bir dönemde, Anadolu'nunsosyo-ekonomik ve politik yapısını berraklaştımuş olacaktır.39

'ooTable: 1 - Lead Isotope Ratios of Unpublished SI-NIST Specimens (Non Tauı-us Sources-Toros Dışı Kaynaklar)SpecimenIdIsotope RatiosPb 208/ Pb 206 Pb 207/ Pb 206 Pb 204/ Pb 206Found AtiIsotopically Compatible \VitlıAONI66 2.04765 0.82032 0.052183 Kehan KebanAON167 2.04882 0.81930 0.052265 Keban KebarıAON241 2.07761 0.83891 0.053909 Sisorta Region Cyprus 2AON254 2.07478 0.83904 0.053805 Sisorta Region Cyprus 2AON328 2.07323 0.83735 0.053689 Ünye Region Cyprus 2AON335 2.07550 0.83859 0.053795 Giresun Region Cyprus 2AON412 2.07681 0.83829 0.053552 Giresun Region SiphnosAON435 2.07796 0.83790 0.053456 Kızıteahamam SiphnosAON447 2.06791 0.83417 0.053272 Balıkesir TroadAAN012 2.06996 0.83375 0.053156 Trcy Kythnos 1AANOIJ 2.07102 0.83374 0.053038 Troy Kythuos 1AAN022 2.07215 0.83496 0.053455 Troy Kythnos 2AAN024 2.06708 0.83214 0.053241 Troy ErganiAAN025 2.06798 0.83293 0.053254 Tray ErganiAAND26 2.07156 0.83474 0.053340 Trcy Kythnos 2 and Troad ıAAN032 2.07171 0.83548 0.053434 Troy Kythnos 2, Cyprus 2. Troad 1AAN033 2.07283 0.83639 0.053458 Troy Cyprus 2AANI69 2.06716 i 0.82341 0.052301 Kurban Höyük Eastern Artifaets 1AANI84 2.06973 0.83057 0.052812 AcerrıhöyükEastcrn Artifacts 2AAN286 2.06932 0.83485 0.053274 Acemhöyük Troad 2AAN297 2.06808 0.83348 0.053099 Karataş Kithnos 1AAN408 2.06620 0.83181 0.052872 Mahmatlar Eastern Artifaets 2AAN811 2.05931 0.83127 0.053072 Kuş-Uluburun LaurionAAN812 2.05944 0.83099 0.053109 Kuş-Uluburun LaurionAAN8IJ 2.06050 0.83135 0.053085 Kaş-Uluburn LaurionAAN919 2.07033 0.83007 0.052882 Judeidah Easterrı Artifacts 2AAN955 2.05986 0.83022 0.052955 Judeidah LaurionAAN956 2.11944 0.87253 0.055785 Judeidah Cyprus Lead ArtifactsMANI91 2.08043 0.84047 0.053626 Assur Taurus 2AMANI97 2.07528 0.83773 O 053443 Assur SiphnosMAN205 2.06063 0.83057 0.052976 Assur LauriorıMAN910A 2.07547 0.83729 0.053397 Khafajch SiphnosMAN915 2.06671 0.82319 0.052387 Asmar Eastern Artifacts 1MAN916 2.06858 0.82434 0.052337 Asmar Eastern Artifacts iMAN917 2.06902 0.82444 0.052311 Asmar Eastcrn Artifacts 1MAN942 2.08147 0.83842 0.053451 Khafajeh SiphnosSAN900 2.06644 0.82301 0.052220 Hamrrıam El-Turkman Easterrı Artlfacts 1SAN902 2.07480 0.83462 0.053143 Selenkahiyeh i AntiparosSAN903 2.07608 0.83590 0.053267 Selenkahiyeh Troad iSAN988 2.06906 0.82398 0.052316 El-Qitar Eastcı-n Artifacts 1i SAN989 2.06964 0.82980 0.052891 EI-Qitar L Eastcra Artlfaers 2i

Table: 2 - Elemental Concentratioııs in Unpublished SI-NIST Specimens (Detcrrnined by Dr. H. Özbal)Specimen IdElemental Concentrations İnPereenti Man-Lead Zinc Copper Iren Tın Sitver Arserıic Antimony ganase Nickel Cadmium Gold------AON166 0.32 2.09 0.30 49.7 0.0018 0.71 0.01 0.01 0.01 0.000039AON167 0.23 0.04 . 22.9 0.02 0.0054 0.14 0.15 0.01 0.00003

AAN012AAN013Catalcgue of Unpublished SI-NJST SpecimensArtifactsTROY,; silver bracelet (several fused together with gold beads-sample from outerring). Istanbul Archaeological Museurrı no. 700M, sampled in 1982. SchliemannBxcavationsTROY; silver bracelet (several fused together with gold beads-sample from inner ring).İstanbul Archaeologfcal Museum no. 700M, sampled in 1982.Schliemann Excavatlons.AAN022 TROY; silver earrirıg with overlapping ends. Istanbul Archaeological Museum no.6t4M, sarrıpled in 1982. Schliemanrı ExcavationsAAN024 TROY; silver earring with overlappings eııds (one of a pair). Istanbul ArchaeologicalMuseum no. 611 M, sampled in 1982. SchIiemann ExcavationsAAN025 TROY; silver earring with overlapping ends (one of a pair). İstanbul ArchaeologlcalMuseum no. 611M, sampled in 1982. Schlierrıann ExcavationsAAN026AAN032AAN033TROY; silver Iunate earring. Istanbul Archaeological Museum no. 615 M, sampledin 1982. Schliemann ExcavationsTROY; silver lunate earring (one of a pair), Istanbul Archaeological Museum no.938 M, sampled in 1982. Dorpfeld BxcavationsTROY; silver Iunate earring (one of a pair), Istanbul Archaeclogical Museum no.938 M, sampled in 1982. Dorpfeld ExcavationsAAN169 KURBAN HÖYÜK;' Icad coil, Exeavation no. D-2301-012, Transition period, Iatethird millenium RC., sampled in 1984AAN184ACEMHÖYÜK; silver fragment part of a hoard, Middle Bronze Age, Niğde Museurrı,sampled in 1984, (N. Özgüç 1963)AAN286 ACEMHÖYÜK; copper ingot; Exeavation no. Ac. ı. 54, Niğde Museum, sampled in1985, (N. Özgüç 1963)AAN297 KARATAS; silver rivert; Early Bronze Age, Antalya Museum, sampled in 1986AAN408 MAHMATLAR; silver ingot; Early Bronze Age, Ankara, Anatolian CivilizationsMuseurn, no. 112-5-64, sampled in 1986AAN811 ULUBURUN~KAS SHIPWRECK; Lead f'ish-net weight, Exeavation no. KW 1085,Late Bronze Age, sample from C. Pulak, 1989AAN812 ULUBURUN-KAS SH1EWRECK; Lcad fish-net weight, Exeavation no. KW 1020,Late Brerıze Age, sample from C. Pulak, 1989AAN813 ULUBURUN-KAS SHIPWRECK; Lead fish-rıet weight; Exeavation no. KW 1l07,Late Bronze Age, sample from C. Pulak, 1989AAN919 AMUQ-G / JUDEIDAH, silver torque from female figurine; Exeavation 110. x510Sx,Braidwood and Braidwood (1960: pl. 58), Oriental Institute Museum, sampled in 1987AAN95592AMUQ-Gi JUDEIDAH, copper pin with twisted shank; Exeavation no. x3316, JK3:19, Braidwood and Braidwood (1960: fig. 289: 12) Oriental Institute Museum, sampledin 1987

AAN956MANI9?AMUQ-J / JUDEmAH, bronze shafr-holc ax ; Exeavation na. T3374, Braidwoodand Braldwood (1960: fig. 351: 9, pl. 52:10), Oriental InstituteMuseum,sampledin 1987ASSUR, copper shaft-hole ax; Exeavation no. A22294, Third MilIennium RC., istanbulArchaeological Museum, sampled İn 1984.MAN20S ASSUR, Lead stele with cuneiform inscription dated Tukulti-Nirıurta, Middle AssyrianIshtar Temple(Andrea1935: pl. 21), IstanbulArchaeological Museum, sampled İn 1984.MAN910MAN915KHAFAJEH, silver ingot; Exeavation no. KhIIIl76, P44; 16.. Houses Icvel J, EDIIIb.Oriental Institute Museum,unpublished (cf Delougaz 1940, 1942, 1967), sampled in 1987TELL ASMAR, silver and lapis bull figurine; Exeavation no. As. 32 905, (Frankfort]934: fig. 29; ED i Akkadian), OrientaI Institute Museum saıupled in 1988MAN9l6 TELL ASMAR, silver and lapis (lion-headed eagle figurirıe; Exeavation rıo. As. 32908(Frankfort 1934: fig. 29; ED i Akkadian), Oriental Institute Museum, sampled in 1988MAN917TELL ASMAR, silver tube bead spacer; Exeavation no. As. 32 878-9, (Frankfort1934: fig. 29; ED i Akkadian), Oriental Institute Museum, sampled in 1988MAN942 KHAFAJEH, silver ring fragment; Exeavation no. KhIII754, K42;9, Grave no. 167,Houses lcvel 2, sonre / b. unpublished (ei. Delougaz 1940, 1942, 1967), Oriental InstituteMuseum, sampled 1988SAN900 HAMMAM ET-TURKMAN, lead hook, Exeavation na. I-lMM84-SM27, LateBronze Age, sample from M. van Loon, J988SAN902 SELENKAHlYEH, silver ring; Exeavation no. SLK 75-1444, Early Bronze IV (2400­1900 Re.), sample from M. van Loon, 1988SAN903SELRNKAHIYEH, silver pendant; Excavation no. SLK 7S-M32, Early Bronze LV(2400-1900 B.C.), sample from M. van Loon, 1988SAN988 TELL EL~QITAR; Iump of sllver, part of hoard, Exeavation no. QIT316,Late Bronze Age, sampIe from T. McClellan, 1988SAN989AüN166AON167TELL EL-QITAR; silver Iragment, part of hoard, Exeavation no. QIT23,Late Bronze Age, sample from T. McCIel1an, 1988DresKEBAN / DEREBACA, mine with massive galena deposits, reddish soft ere, survey1984KEBANi ZEYTINDAG, mine with massive galena deposits, reddish soft ere, survey1984AüN241 SIVAS i SISORTA, Sualn Ocak, galena and sphalerite, survey 1985AüN254 SIVAS i SISORTA, Kavala Desendresi, galena deposits, survey 1985AüN328 UNYE ıKARADEREMEVKi, Kumarlı Koy mines,galena and sphalerite,survey 1986AüN335 GİRESUNi BULANCAK, Yukarı Tekıııezar Mevki! mines, galena and sphalerite,survey 1986AON412 GlRESUN/TiREBOLU, mlnes, Pb are, MTA sample no. 375AON435 ANKARA/IŞIKDAÖ, Kızıleahamam, Jamesonite, MTA sample no. 49AON447 BALlKESIR/ AYVALıK, anglesite, MTA sample no. 43193

"r----(L, ''ı2.06D." 1.01•

2,077,,2,075 TROAD 1 ,c," ": LI•2.013e• f2.011 DALYAOulll.n .ALTINOUIKı.oıı2.0nı.015 .2.013.. "00'... ol".TROAD2.2.0110.132 O,ns 0.634 O,83S O.U& 0.831Pb 207 i Pb 20&Resim: 32..0iO2.0152.010• e2.015it2..0102.0',EASTfRN ARTl~ACTS 1: ~~.: ..iı, ·.01 ~ ~Oo0#11 ~ :. . ,o" o~TAURUS 2AEASTERN ARTII'ACTS 2.••• .f:0 '. i/: /f i •(.:..-2.0'0+------+------!-------I-----+-----0.122Resim: 40.127o.en 0.137Pb Z07 i Pb 2.0195

tarafından Çavııştepe'deki kazı çalışmaları, 1986 yılına dek sürdürülmüş vekalenin hemen hemen tümü ortaya çıkarılmıştır.Çavuştepe, M.Ö. 8. yüzyılın ortalarında, Kral Sarduri II (M.Ö. 764-735) döneminde kurulduğu ve M.Ö. 7. yüzyılın sonlarına değin yaşamınısürdürdüğü, kazılar sırasında ele geçen yazılı belgelerden anlaşılmaktadır-.Bu çalışmada incelenen örnekler, Çavuştepe'de değişik kazı sezoıılarınaait demir buluntular arasından seçilmiştir. Bunlar, bir adet kalem keski veüç adet okucu'dur. İncelenen buluntularla ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir.İncelemeYöntemiİncelenen örnekler, patinaları temizlenınemiş eserlerden kıl testere ilekesilerek çıkarılmıştır. Ancak okuçlarının aşırı ölçüde korozyona uğramasınedeniyle buluntuların gevrek davranış göstermesi sonucu kesme işlemi esnasındayer yer kırılmalar meydana gelmiştir. Bu buluntularda incelenenörnekler kırık parçalardan seçilmiştir. Kesilerek çıkarılan veya kırık parçalardanseçilen numuneler reçineye almarak mekanik parlatmaya tabi tutulmuştur.Numuneler, dağlarımadan önce, normal ve polarize ışık altında metalınikroskobunda ve ayrıca cevher mikroskobunda incelenmiştir. Buluntularınkalitatif analizi, bütün halinde Spectrace 5000 Tracor marka EDXRFspektrometresi ile orijinal durumuna zarar vermeden gerçekleştirilmiştir.Bu cihaz sayesinde, miktarı 20 ppm üzerinde olan elementler tesbit edilebilmiştir.Mikro yapıda yeralan kalıntıların analizi ise, JEüL JSM-330 TaramaElektron mikroskobuna bağlı, enerji ayınruh x-ışınları (Tracor NortherııMicro Tracer, TN 5500 EDXS) çözümleyicisi ile yarı-kantitatif olarak vesertlik ölçümleri, Vickers sertlik cihazı ile i kg lık yük uygulanarak yapılmıştır.İncelenenBuluntularAşağıda, incelenen buluntular ile her buluntuda tesbit edilen karekteristiklerayrı ayrı belirtilecektir. Örneklenmelerin kodlanması tarafınıızdanyapılmıştır.Kalem Keski (ÇD-7):Buluntunun şekli ve metalografik etüd için numunenin alındığı bölge,Şekil: la'da gösterilmiştir.Bu buluntuda, korozyonun sadece dış kısımda yeraldığı ve iç kısımlarının sağlam olduğu görülmüştür.Buluntunun Genel Bileşimi: Kalem keskinin bütününün Spectrace5000 Tracor marka EDXRF spektrometresi ile yapılan genel kalitatif ana-98

lizinde, Al, Ca, Cr, Fe, Cu, Ni, Au, As, Pb ve Sr pikIerine rastlanılmıştır(Şekil: 2'ye bakınız). Metalografik etüd için çıkarılan numunenin taramaelektron mikroskobuna bağlı enerji ayırım lı x-ışınları ile yapılan analizindeise sadece Fe pik'i elde edilıniştir.Buluntudaki Kalıntıların Bileşimi: % 0.81 Mg, % 3.95 AI, %20.02 Si,% 1.78 P, ~,,;; 12.56 K, % 9.18 Ca, % 2.66 Mn, % 49.05 Fe.Buluntunun Sertliği: Keskinin sertliğinin, Şekil: 1 b'de görüldüğü gibiher bölgede aynı olmadığı, uç kısma doğru sertliğin arttığı ve sertlik değer"lerinin 180-300 HV arasında değiştiği saptanmıştır.Mikroskobik İnceleme: Buluntunun cevher mikroskobu ile yağlıob·jektif ve yeşil filtre kullanılarak 1400x büyütmede yapılan etüdünde, ppmmertebesinde. nabit altına raslanmıştır. Nitekim, buluntırnun genel kalitatifanalizinde de Au pik' ine raslanarak, altın miktarının 20-50 ppm mertebesindeolduğu anlaşılmıştır. Eserin, enine ve boyuna kesidine ait dağlanmamışhaldeki içyapı mikrografları Şekil: 3'de gösterilmiştir. Kalıntılarınbiçiminden,. keskinin sıcakta .dövülerek şekillendirildiği anlaşılmaktadır,Keskinin dağlanmış haldekimikro yapısı ise ince perlit içermektedir. Perlityapısının sıcak şekillendirme için keskinin zaman zaman odun kömüründetutulması sonucu karbon emerek oluştuğu tahmin edilmektedir. Nitekimkeskinin uç kısmının sertliği bu nedenle yüksektir.Buluntunun şekli ve numunenin alındığı bölge Şekil 4'de gösterilmiştir.Bu buluntunun önemli ölçüde korozyona uğradığı ve sadece göbekkısmında ufak bir metalik bölgenin yer aldığı görülmüştür. Mikroskobiketüdte, korozyon kabuğunun çeşitli tabakalardan oluştuğu aniaşılmıştır.En dışta yer alan yaklaşık 1100 mikron kalınlığındaki oksit tabakası, süngergörünümünde olup yapısındaki Si, P, K, Ca, Mg ve Al bulunmaktadır.Bu kabuk bölgesinden merkeze doğru gidildiğinde demirin dışmda herhangibir elemente raslanılmamıştır. Kabuk bölgesinde, yüzeyden 300, 500 ve1050 mikron uzaklıklarda tesbit edilen yarı-kantitatif bileşimler Tablo:1'de verilmiştir. Buluntunun, cevher nıikroskobisi ile yapılan etüdünde,hematit, limonit ve geotit'e raslanılınıştır. Şekil: 5 de, Okucu'nun dağlarıdıktansonraki mikro yapısı yer almaktadır. Mikro yapıda ferrit ve perlitfazlarının yer aldığı ve perlit fazının temperlenme sonucu kısmen toparlaudığıgörülmektedir.Okucu (ÇD-2).:Buluntunun biçimi, Şekil: 6'da gösterilmiştir. Bubuluntunun, metalikkısım içermediği ve tamamen oksitlendiği tesbit edilıniştir. Bu nedenle,metalografik karekteristikleri tesbit etmek mümkün olınamıştır. Bulunttı-99

Tablo: ı - Okucu (ÇD·l)'c Ait Korozyon Tabakasınırı BileşimiıYüzeyden itibarenmesaf Si P K \ Ca Mg Ai Fe(mikron)% Ağırlık300 i 2.760.54 0.04 0.80 - - 95.86550 15.52 0.56i- 0.35 5.02 8.59 69.971050 16.09 - 0.63 0.44 5.19 8.82 68.84nun tümünün spektral analizinde AI, K, Ca, Cr, Fe, Zn, Pb, ve Sr pik'lerikaydedilmiştir. (Şekil: 6 b'ye bakmız). Tarama elektron mikroskobundayapılan analizde AI, Si, S, Cl ve Ca elementleri ve cevher mikroskobundayapılan incelemede ppm ınertebesinde nabit altma raslanılınıştır.Buluntunun biçimi Şekil: 7a'da görülmektedir. Ucu kıvrık olan buokucunun sap kısmından alınan numune üzerinde incelemeler yapılmış,ancak metalik kısma rastlanılmamıştır. Tarama elektron mikroskobundayapılan yarı-kantitatif analizde, dış kısımda demirin yanısıra %0.41 Si,%0.78 P, %0.16 K ve %0.51 Ca elementlerine ait pik'ler kaydedilmiş,iç kısımda ise sadece demir pik'i saptanmıştır. Buluntunun, dış kısmındayer alan kabuk bölgesinde Şekil: 7b'de görüldüğügibi ağaç dokusuna raslanılmıştır,Bu bölgede yapılan analizde, demirin yanısıra % 0.57 Si ve%0.28 Ca olduğu tesbit edilmiştir. Bu gözlem, muhtemelen okucununsap kısmının ağaç içerisine gömüldüğünü göstermektedir.SonuçlarınTartışılınasıKalem keskinin çelik olduğu ve içersinde yer alan diğer elementlerincevherden geldiği anlaşılmaktadır. Yapıda yer alan silikat (curuf) kalıntılarınınbileşimleri günümüzde üretilen çelik curufundan farklı bir bileşimesahip olup, bileşim, modern curuf'Iara kıyasla Fe ve K yönündenzengin, Si, Ca ve AI yönünden fakirdir. Bu sonuç bize, üretim esnasındaf1aks kullanılmadığı ve curuf yapısında yer alan elementlerin cevher ileergitme esnasında kullanılan odun kömüründen geldiğini göstermektedir.Yapıda yer alan kalıntılarııı biçimi, keskinin sıcakta dövülerek şekillendirildiğiniortaya koymaktadır. Buluntunun, sertliğinin genelde yüksek olması,bileşiminde yer alan az miktardaki alaşım elementleri ile açıklamak nıümkündür(Alaşım sertleşmesi). Buluntunun uç kısmında elde edilen yükseksertlik değerinin, yekillendirme amacıyla odun kömüründe defalarcaısıtılması neticesi karbonca zenginleştiği ve dolayısıyla kolayca su aldığısonucu ortaya çıktığı tahmin edilmektedir. Kalem keskinin, diğer buluntularakıyasla korozyon direncinin yüksek olması da yine bileşimindeyer alan az miktardaki alaşım elementlerine bağlamak mümkündür.100

Okuçlarınm bileşiminde yer alan Pb, Zn, Cu, Au, As, Cr, Ni gibielementler, ergitme işleminin, bakır ve altın elde etmek amacıyla yapıldığmaişaret etmektedir. Okuçlarında saptanan Cr ve Ni elementleri geneJlikleofiyolitlere bağlı bakırlı pirit cevherleriyle ilgilidir. Zn ve As elementlerininise, özellikle Doğu Karadeniz ve İran'daki kompleks sülfürlü cevherler ileilişkili olduğu kanaatindeyiz. Dolayısıyla eserlerde kullanılan cevherlerinDoğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu'da yeralan cevherlerin izlerinitaşıdığı söylenilebilirôv'.Anadolu'da M.Ö. 2000'den beri demir üretiminin varlığuıdan sözedilmekte ve ilk demir öğelerinin, muhtemelen bakır veya kurşun izabesisırasında yan ürün olarak elde edildiği öne sürülmektedir", Bilindiğiüzere, bakır veya kurşun cevherine demir oksit f1aks olarak katıldığındaFayalit (2 FeO. Si0 2 ) tipi curuf oluşmaktadır. Demirin ergime noktasıIS40'C olmasına rağınen, demir oksit 800'C de redüklenebilmektedir.Ancak, cevher saf olmadığından, katı halde redüklenerek elde edilen demir,sünger veya parçalar (bloom) halinde demirle curufun karışımı şeklindeüretilir. Curufun sıvı halinde yapıdan uzaklaşabilmesi için bileşimine bağlıolarak sıcaklığın JJSO'C'nin üzerine çıkartılması gerekir. Demirin yapısındayer alan curuf yeniden ısıtma ve dövme işlemleri sonucu tedricen yapıdanuzaklaşır. Demir, aşağıdaki reaksiyona göre;Fe203 + 3CO ...., 2Fe + 3C0 2kolayca bakır ergitıne f'ırınmdan elde edilebilir. Karbon monoksit, odunkömürünün kısmen yanması sonucu oluşur. Bu yöntemle elde edilen demirinyapısı karbon miktarı açısından heterojen olup bir miktar da fosfor içerir.Fosfor, cevherden ve kullanılan yakıtdan gelmektedir. Hematit cevherleriönemli miktarda fosfor içermektedir. Fosfor, ergitme koşullarına bağlıolarak hem ergimiş metale hem de curufa geçmektedir. Cevlıerdeki diğerbazı elementler örneğin, manganez tamamen curufa geçer ve bu nedenlekullanılan cevher hakkında önemli ipucu sağlar. Silis, kalsiyum oksit, alüminagibi diğer gang mineraller ergitme esnasında demirle birleşerek curufoluşturur. Demir içersinde yer alan kalıntı curuf, cevherle ilgili izler taşıdığından,buluntunun analizinin yanısıra, curufla ilgili kimyasal ve minerolojikanalizler araştırıcılara ışık tutmaktadır'', Bloomery prosesindecurufun yapısı esas olarak fayalit olup değişik oranlarda wüstit (FeO) vecamsı matriks içerir. Curufta, alkalilerin bulunması, Si-O-Si bağlarınınparçalanmasına sebeb olur ve viskozite düşer". Bu nedenle, kalmtı curuffazında fosforun yanısıra, potasyumun yer alması, demirin sıcakta işlenebilirliliközelliğini geliştirici yönde etki etmektedir.101

Genel Sonuçlar ve ÖnerilerÇavuştepe kazısından çıkarılan ve Urartu dönemine ait demir buluntulardanbir adet kalem keski ile üç adet okucunun incelenmesi sonucuaşağıdaki sonuçlar ortaya çıkmıştır.a) Curufun bileşimi, günümüz teknolojisinde elde edilen curuf bileşimindeafarklı olup, ergitrne esnasında fIaks kullanılmadığı anlaşılmıştır.b) Buluntularda yer alan fosfor miktarı yüksektir.c) Buluntulann sertliği ve korozyon diren.ci, içersinde yer alan fosforilc, cevherdcn gelen az miktardaki diğer alaşım elementleri ile ilişkili olduğusöylenebilir.d) Demir buluntularınm, demir cevherinden üretildiği gibi, bakır üretimininsonucu olarak bir yanürün olarak üretildiği ihtimali de mümküngörülmektedir.e) Demir buluntulann üretiminde kullanılan cevherlerin Anadolukökenli olduğuna dair belirtiler mevcurdur->. Ancak, bu çalışma, böylebir sonuca ulaşmak için henüz sayısal yönden yetersizdir.Bu çalışmadan ayrıca, tamamen korozyona uğramış buluntular üzerineyapılan analizlerden cevherle ilgili önemli bilgilerin temin edilmesininmümkün olabileceği ve buluntulann incelenmesinde muhakkak, esas elementlerinyanısıra tali ve iz elementlerini saprayabilecek farklı yöntemlerdenyararlanılmasmın gerekli olduğu ortaya çıkmıştır.TeşekkürBu çalışma, İ. T.Ü. Kimya-Metalarji Faküıtesi, Metalurji Bölümüve İ. Ü. Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü tarafından dosteklenmiştir.Tayfun Gür'e, SEM çalışmalarmdaki. Mızrap Canıbeyaz'a mikrograflardakikatkılarından dolayı teşekkür ederiz.KAYNAKLAR1. A. ERZEN, ÇAVUŞTEPE I, Türk Tarih Kurumu Yayını 1978 Ankara. S. 1.. Vd. d.2. R. OVALIGGLU, ı. Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabı,Şubat 1969, s. 1013. Türkiye Sİnai Kalkınma Bankası A.ş. Kimya Sektör Araştırması Yayın No: Kimya 9 Bakır,Kasım (1979)4. PRENTISS S. de Jesus, "Eski çağlarda Anadolu'da yapılmış olan metalurjik faaliyetler" MTAdergisi sayı 87, Ekim 1976, s. 55.5. R.F. TYLECOTE, The Prehistory of Metallurgy in the British Isles. The Inst. of Metnls (1986)6. R.E.M. HEDGES, CL SALTER, Archaeometry 21, 2 (1979), 161-175.7. E. RAASK, Mineral Impurities in Coal Combustion Behavior, Problems and RemcdialMeasures. Hemisphere Publishing Coop. 1985, s. 127.102

LırNum..ıne~~--~)(aL•••... ' .'.,~ .301 HV 232 HV184 HVCbıŞekil: i a _ Kalem keski (ÇD-7)'nin biçimi ve metalografik inceleme için örneğin çıkartldığı bölgeb - Sertlik dağıhmlrues VOLTAGE 25 KY FILTER USED z THINTU9E CURFcE:NT 0.10 /iLA LIYETIME 100 SEeATN05PMERE z AIRi i i 1 LT' Illi I .. ll' r 1 • r .. !! i !:. !"Iİ-ii j= J:\,) ri J {'iii 'ıIfı ,I. ij1, ıM'..j,' Iı \ t~ı}1i 1Ji c LIe I 11,'1 c i i. ,Il '~iiiS ıll~( L~~i ' i ('lı,i I' i Vi~ \' Iı ~ 'i \W~ \~ i\ 1\ II li ,) ~ : \'/l j ı \\:.I , l ii i n ,,f"": L, ! i \ ij L;"'i'j ,i, '( L~' ~ 1\ : ıi) 1)1 J~r" iL "VI•.•.,."..•.,,., "..... JIii, i illil li i li ı::IT]nlTfTIlTprrrrrmrrrrtprı LLL:! ll!i! :i':: :1::' li l !: fiIli Iii" li::rrpm;mıı f 1~ i" 2 3 4 5 6 7 ~ 9 ıa 11 12 13 14 15 16 17 L~ 19 20KEVŞekil: 2 - Kalem keski (ÇO-7)'nİn bütününün, Spectrace 5000 Tracor marka EDXRF spektrometresindeanalizi sonucu elde edilen pikler103

~~Şekil: 3 - Kalem keski (ÇD-7)'nin, dağlarımadan önceki mikroyapısı. Yapıda, sllikat (curuf)kalıntısı görülmektedir,

~......,...... .­.".' .'..............1 ....Şekil: 4 - Okucu (ÇD-I)'in şekli ve örneğin alındığı bölge (taralr alan)Şekil: 5 - Okucu (CD-I)'in, göbek kısmında yer alan metalik bölgenin enine kesit mikroyapısılOS

CO-2"111,,,,11,,11,,1111111111'1[111'11111111111,11'[11''1111'1111111111!llllı'II'I""IIII'!I1' 1''") 11 12 13 14 15 16 17 18 19 LŞekil: 6 a - Okucu (ÇD-2)'nin biçimiTUBE VOLTAGE ;TUElE CURRENTATl"IDSPHERE25 KVo. ıs mAAIRFILlER USED ıLIVETIMETHIN100 SEeF.S.... 512L ı ı ı ! 1111' i uulıuılıuılıııılıuılııı ıl ll! i!! IIII1111 lı!! ıluııluııluulıuılıu1111111 ll! ı luulııi il i )1 ıl l]J '1111 \ ~~ IIı Iı i i1 :c'j ıııııl p, i nıııı'j i ' l( ı Ii ı "ıi i I :i i-i j :jı i s )\1;1 1 1 \\i lı, 1'1 i b .h l1 ;1,1,;/ .,1 i,i!i'ii\ ~ 1"~ A ,', ili""ıd~i'\~1". r-)'(iı lil! i i'~ i L \ \/ ~i~L! i~ )1".(/'N\1 iııı) ) i!! 1..\1 i! iı !i~\: .j ii ' ı~., ıl 1 ~ ~~+~,.•r i1 J ....·r......... .-Ji ITT11nrmrrrmıı ıol IIi: ( II i LLL llTIJTii ıı rı ((ı \ll ii i i i II ı 11 ıı i i [ IIIII iiiii!Il:\ i iII i iiIII il ı 1ı;ı ı :::: :) ·1 5 "" 7 :21 s- 113 11 12 ı x 14 15 16 ı:' 1:=: 19 ~,'ı'ıKEVŞekil: 6 b - Bulunturıun, Spectrace 5000 Tracor marka EDXRF spektrometresi ile yapılananalizinde elde edilen pikler.106

ÇO-4111111111111111 ıı 1111 1111ıı 1111 111 11i1i11111111 ı 11 111'1 11111s 14 15 16 17 18 1!Şekil: 7 a - Okucu (ÇO-4)'ün biçimiŞekil: 7 b - Buluntunun sap kısmında yer alan ağaç dokusunun SEM görüntüsü107

osMANLı MİMARtsİNDE IttJLLANı:LANDEMİR ÖGELERİNİN üRETİM TEKNOLOJİsİGülsün TANYELİ*A. Emel GEçKİNLİAli ATAÖZETBu çalışmada, Osmanlı dönemi demir teknolojisini aydınlığa kavuşturmakamacıyla, 15-lS. yüzyıl Dsrnanlı mimarisinde kullanılan demiröğelerin karakteristikleri ve üretim teknolojileri saptanmıştır. İncelenenörnekler, Topkapı Sarayı II. Avlu ve Davutpaşa Medresesi'nden revakgergileri, Edirne Selimiye Camii'nden ve saray mutfaklarından kenet,Sultan Ahmet Camii'nden zıvana, Edirne'deki Tütünsüz Baba Türbesi'ndenonarım kuşaklaması ve Topkapı Sarayı Zülüflü Baltacılar Koğuşu'na aitparmaklık topu olmak üzere toplam yedi adettir.Örneklerin mikroyapısı, optik ve taramalı elektron rnikroskobundaincelenmiş ayrıca sertlik değerleri de ölçülmüştür. Yapıda yeralan kalıntılarınfosfor ve potasyum yönünden zengin olduğn ve parmaklık topu dışındademir öğelerin sıcakta dövülerek üretildiği, kalın parçaların üretimindeise katlama ve sıcakta döverek birleştirme tekniğinin kullanıldığıtesbit edilıniştir.Bu çalışma, 15-IS. yüzyılOsmanlı demir üretim ve işleme teknoloji"sinin batıdan geri olmadığını göstermiştir.GİRİşOsmanlı mimarisinde demiri, kullanım biçimine göre strüktürel amaçlıolan ve olmayan şeklinde iki grup altında incelemek mümkündür. Sanayi(*) Gülsürı TANYELİ, tT.D. Mimarlık Fakültesi, RestorasyonAnabilim Dalı Taksim-İstanbulA. Emel GEÇKİNLİ İ.T.Ü. Kimya-Metalurji Fakültesi, Metalurji Mühendisliği BÖıennü,Ayazağa-İSTANBULAli ATA, tT.D. Kimya-Metalur]i Fakültesi, Metalurji Mühendisliği Bölümü, Ayazağa-fS­TANBUL.109

devrimi öncesi dönemi yaşayan bir kültürün mimarlığında demirin strüktürelkullanımından sözedildiğinde, burada demirin ana strüktüre katılan,ama, ona yalnızca yardımcı olan bir öğe olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.Osmanlı mimarisinde bu alanda, diğer mimari geleneklere göre şaşırtıcıbir kapsam genişliğinin yanısıra uzun bir evrim sürecinde oluşan büyükbir birikimle karşılaşılmaktadır. Kagir yapıların desteklenmesi için kullanılanstrüktürel demir ögeler çeşitli alt başlıklar altında toplanabilir.Bunlardan, kenetler, zıvanalar, gergiler,kirişler ve diğerleri gibi tekil öğeleryapı konstrüksiyonunun mesnetlenmesini sağlamak amacıyla kullanılmıştır..Kagir strüktürde, özellikle kubbe ve kubbeden gelen yüklerin karşılanacağıyerlerde yapı bünyesinde oluşan çekme gerilmelerini karşılamaküzere oluşturulan kuşaklama sistemleri ve yapıda çeşitli nedenlerle sonradanoluşan arızaların giderilmesi ya da önlenmesi için kullanılan tekil öğelerve düzenekler de bulunmaktadır. Bunlara ek olarak sanayi çağı uygulamalarıylakoşut az sayıda demir kubbe uygulaması Osmanlı mimarlığındastrüktürel amaçlı demir kullanımının ana repertuvarını oluşturmaktadır.Strüktürel amaçlı olmayan, yani strüktüre katkıda bulunmayan ya da onunasli bir bileşeni olmayan öğelerse, toplu ve topsuz pencere parmaklıkları,kapı ve pencerelerin demir aksamı, rezeler, ökçe ve taban demirleri, mandal.kanca ve halkalar, köşebentler, kazık başlıkları, sütun ve başlık bilezikleri,çiviler ve zincirlerdir.AmaçOsmanlı mimarisinde demir kbllantmı konusu, bu metalin üretim veişleme teknolojisiyle çok sıkı biçimde ilişkilidir. Konunun metalurjik açıdanincelenmesini gerekli kılan en önemli etken, 15. Yüzyılın ikinci yarısındaortaya çıkan ve 16. yüzyılın başlarında 10*15 ve 9*16,5 cm lik kesitlere,yaklaşık 10 m uzunluğa ulaşan demir gergilerin mimaride kullanılınasıdır.Aynı yüzyıllarda diğer toplumlar böylesi boyutlara sahip demir öğeler üretememcktedirler,Dolayısıyla, Osmanlı kültürünün demirin üretim sürecineve işleme tekniğine getirdiği katkılarm belirlenmesi gerekmektedir ki,bu konuda herhangi bir çalışma mevcut değildir. Bu çalışmada, yukarıdakiamaca yönelik olarak restorasyon esnasında ele geçen bazı demir öğelerüzerinde metalografik incelemeler yapılarak, 15-18. yüzyıl Osmanlı mimarisindekullanılan demir öğelerin karekteristikleri ve üretim teknolojilerisaptanmıştır.DENEYSEL ÇALIŞMALARİnceleme YöntemiEserlerden çıkarılan. ufak numuneler mekanik parlatmaya tabi tutularak,makroskobik ve mikroskobik olarak incelenmiştir. Eserlerin genelno

analizi ile mevcut kalıntılann analizi leol-JSM-T330 tarama elektrorımikroskobuna bağlı Tracor Northern TN 5500 enerji ayınmlı x-ışınlarıçözümleyleisi (ENXS) ile yarı-kantitatif olarak gerçekleştirilmiştir. Sertlikölçümleri, mikro sertlik cihazı ile 1 kg yük altında Vickers ucu kullanılarakyapılmıştır.İNCELENEN ESERLERBu çalışmada incelenen örnekler, yapıda kullanını yerleri açısındau,kenet, zıvana, gergi ve onarım kuşaklaması olarakadlandırılan strüktüreltekil öğelerdir. Bunlara ek olarak strüktürel bir öğe olmayan pencere parmaklıktoplarından bir örnek de karşılaştırma amacıyla çalışma kapsamınakatılmıştır. Kenetler, yanaşık derzli örgüde taşları, üst yüzeylerinde açılanyuvalar içinde yerleştiriterek birbirlerine yatayda bağlayan ögelerdir. Zıvanaise, benzer şekilde taşlan düşeyde bağlamak için kullanılır. Şekil: I'de heriki ögenin yapı içersindeki konumu şematik olarak gösterilmiştir. ÖzgünOsmanlı belgelerinde genellikle 'kiriş' olarak adı geçen ve strüktürde aldıklarırollere göre değişik gruplar oluşturan gergiler ise büyük kesitlive metrelerce uzunluktaki demir ögelerdir. Demir gergilerin LS. yüzyılortalarında ilk kez Edirne'deki Üç Şerefeli Camii'de kullanıldığı bilinınektedir.Şekil: 2'de ise, demir gergilerin mesnetlenmesi ile ilgili, Osmanlımimarisinde rastlanan çeşitli mesnetleme sistemleri verilmiştir. İnceleneneserler hakkında genel bilgi ile bu eserlerde saptanan mikroyapı karekteristikleriayrı ayrı aşağıda belirtilmiştir.Örnek i: Kenet, Edirne Saray Mntfakları (15. Yüzyılın3. çeyreği)Saray içinde harap durumdaki Saray mutfakları, değişik kagir sistemlerinbir arada uygulandığı Erken-Osmanlımimarlığı örneklerinden biridir:Bu yapıda kullanılan sırur1ı sayıdaki demir öğeler, ayaklarm taş örgüsündekikenetler ve kemer açıklıklanndaki gergilerdir. Keııetler yaklaşık 19-22cm uzunlukta, 1.8-2. i cm genişliktedir ve uçları 3.5 cm kadar kıvrılmaktadır.Eserden alman örnekte yapılan makro incelemede kenetin, daha inceve uzun bir parçanın ikiye katlanması ile elde edildiği anlaşılmaktadır.Kenetin mikroyapısı Şekil: 3'de yer almaktadır. Mikrograflardan görüldüğüüzere mikroyapı esas olarak ferritik karekterde olup yer yer perlit'çe zenginbölgelerunevcutdur. Bu durum muhtemelen kenetin üretimi aşamasındatekrarlanan yeniden ısıtma işlemleri esnasında karbon difüzyonunurı yeralmasından kaynaklanmaktadır. Yapıda ayrıca bol miktarda kalıntılar.mevcut olup, yapılan prob analizinde bunların Tablo: I'de . görüldüğü.gibi fosfor ve potasyum yönünden zengin olduğu saptanmıştır. KenetinIII

-'----,.~---,-_._----sertliği, heterojen mikroyapı dolayısıyla 92-179 Vickers arasında değişmektedir.Örnek 2: Revak Gergisi, İstanbul, Davutpaşa Medresesi (1485-?)Yapını teknikleri açısından ilk örnekle aynı özellikleri gösteren yapınınavlu revaklarında, kemer açıklıklarında kullanılmış gergilerin kesitleriyaklaşık 4 x 6.5 cın boyutlarındadır. Ancak, 4.5 m uzunluğa ulaşan buöğelerin 1-1. 5 ın uzunluğunda ve 2 x 6.5 cın kesitinde sırt sırta yerleştirilmişdemir çubuklardan sıcakta birleştirilerek oluşturulmuştur. İncelenenörnek, Şekil: 4'de gösterildiği üzere L biçiminde kıvrılarak sütun başlığıiçinde açılmış yuvaya giren kesiminden alınmıştır. Gergirıin mikroyapısınıntamamen ferritik olduğu, yer yer kalıntıların bulunduğu ve sertliğin 107­138 Vickers arasında değiştiği saptanmıştır.Örnek 3: Revak Gergisi, İstanbul, Topkapı Sarayı II. Avlu (l5. Yüzyılsonu-I6. Yüzyıl ?)Topkapı Sarayı'nın kuruluşunun ilk aşamasında gerçekleştirilmiş H.Avlu'nun Haliç yönündeki revaklarında kullaıulmış gergiler de yukarıdasözü edilenlerle aynı niteliktedir. Restorasyon çalışmaları sırasında yerindençıkarılan 4.1 x 6.8 cın kesidindeki ögeden kügir duvar içine giren ucundanörnek alınmıştır. Gergiyi duvara ınesnetleyen kılıcın geçmesi için bırakılandeliğin Şekil: 5'de görüldüğü üzere, gergi gövdesinin U biçiminde kendiüzerine kıvrılarak yapıldığı ortaya çıkmıştır. Gerginiri mikroyapısının esasolarak ferritik olduğu, ancak yapıda yer yer karbonca çok zengin bölgelerinyer aldığı tesbit edilmiştir. (Şekil: 6'ya bakınız.) Karbonca zengin bölgelerdeferrit fazının dağılıını Widmanstatten yapısıııda olup parçanın takriben:::; 1000 oc sıcaklıktan havada soğutulduğunu göstermektedir. İncelenenörneğin sertliği, karbonca zengin bölgelerin mevcudiyeti nedeniyle 165~249 Vickers arasında değişmektedir.Örnek 4: Kenet, Edirne, Selimiye Camii (1569-1575)Yapının yanaşık derzli kesme taş örgüsünün hemen her yerinde kullanılmışkenetlerin bir örneği, binanın geçirdiği onarımlar sırasında yerindençıkarılarak kubbe yoluna çıkan merdiven sahanlığında bırakılmıştır. İncelenenbu örneğin standaıt boyutlarda olmadığı görülmüştür. Kenetin toplamuzunluğu yaklaşık 54 cm, genişliği 3.5-4 cm, kalınlığı ise 1-1.2 cm dir.Yaklaşık 6 cm kadar kıvrılan uelarının genişleyerek trapeze dönüşmesiyle,saraymutfaklarında kullanılandan farklı bir tip oluşturmaktadır. Kenetinmikroyapı karekteristikleri, Edirne saray mutfaklarında kullanılan kenetinyapısına tamamen benzerdir. (Şekil: Tde bakınız)112

Örnek 5: Zıvana, İstanbul, Sultanahmet Camii (1609-1617),Caminin son restorasyonunda çürüyen taşların değiştirilmesi sırasındaçıkarılan zıvanaların kullanım yerlerine göre boyutları 6-12 cm arasındadeğişmektedir. İncelenen zıvananın biçimi Şekil: 8'de görülmektedir. Makroyapıetüdünden zıvananın sıcakta katlanarak biçimlendirildiği, mikroyapınınise ferritik olduğu tesbit edilmiştir.Örnek 6: Onarım Kuşaklaması, Edirne Tütünsüz Baba Türbesi (1488/18. Yüzyılonarımı?)Onikigen planlı yapının çatlayan beden duvarlannın sağlama alınmasıiçin kubbenin oturduğu kotta çift sıra olarak uygulanmış bir sistemdir.s-ıo cm genişlikte, 0.6-1 cm kalınlıkta, değişik uzunluklarda yassı demiröğeler Şekil: 9'da gösterildiği gibi özel çivili pimlerle bağlanmışlardır. Yapınınuğradığı başka tahribatlar nedeniyle işlevini yitirmiş olan bu öğelerüzerinde mekanik çekiçle dövülerek biçimlerıdirildiğini gösteren 9 x 14cm boyutunda'izler bulunmaktadır. Mikroyapı karekteristikleri yönündendaha önce incelenen örneklere tamamen benzerdir. (Şekil: 10'na bakınız)Örnek 7: Pencere Parmaklık Topu, İstanbul, Topkapı Sarayı, ZülüflüBaltacılar Koğuşu (18. Yüzyıl)Osmanlı mimarisinde, strüktürel amaçlı olmayan ve ortaya çıktığıtarihten itibaren döküm olarak yapıldığı bilinen hemen hemen tek ögeparmaklık toplandır. 14. yüzyılın ortalarında Bursa yapılarında kullanılmayabaşlanan toplu demir pencere parmaklıklarının da, yine belgelerdenöğrenildiğine göre, eski ve yeni olarak tanımlanan biçimleri ortayaçıkmıştır. Yapının restorasyonu sırasında yerinden çıkartılan öğeninkenar boyutu 4.5 cm, delik çapı 2.2 cm. dir. Parmaklık topunun biçimi vemikroyapısı Şekil: II 'de görülmektedir, Topun döküm yoluyla şekiilendirildiğidoğrulanmıştır.Tablo: 1 - Kenetdeki (Edirne Saray Mutfaldarı) İki Fazlı Kalıntıların Bileşimi..Yarı-Kantitatif Analiz)Element % Açık renkli faz Matrix Koyu leke OrtalamaMg 0.6' 0.53* 0.64* YokAl 2.94' 1.46* 2.63' 2.79*Si 15.73* 5.02* 12.15' 13.80'P 1 .81 * 0.55" 1.17* 1.68',CL 0.11 0.08 0.11 0.75K 2.60 0.70 i.76 1.49Ca 17.53 2.93 9.86 10.35rı 1.07 1.84 1.33 1.50Mn 1.08 0.62 0.54 0.70Fe 56.54 86.28 70.81 66.94*..Yuksek absorbsıyonH3

SONUÇLARIN TARTIşILMASıİncelenen örneklerde saptanan müşterek karekteristikler aşağıdaözetlenmiştir.a) Demir öğeler esas olarak yumuşak (ferritik) demirden üretilmiştir.Yapıda, yer yer karbonca zengin bölgeler ve curuf bulnnmaktadır. Mikroyapıdayer alan curuf, tüm ögelerde aynı özelliklere sahip olup demir,potasynm ve fosfor yönünden modern teknoloji curuflarına kıyasla zengindir.Mikroyapıdaki tane boyutu dağılımının da heterojen olduğu gözlenmiştir.b) Demir. öğelerin üretim teknolojisi esas olarak sıcakta dövmeyedayanmaktadır. Diğer taraftan, kalın ögelerin üretiminde, dökümle şekillendirmeyerine dövülerek elde edilen şeritlerin kendi üzerine katlanarakve bu katlı parçanın sıcakta yeniden dövülerek birbirine kaynaşması ileelde edildiği görülmüştür. Katlama ve kaynaştırma işlemi, şüphesiz parçanınistenilen boyuta ulaşıncaya kadar devam etmektedir.c) 15-18. Yüzyıl arasında, Osmanlı demir üretim teknolojisinde herhangibir fark göze çarpmaınaktadır,Sıcak işlemin yaygın olarak kullarulmasmın nedeni, demirin çok yumuşakolmasındandır. Diğer taraftan, yapıda yer alan bol miktarda fosforcazengin curuf demirin sıcak işlenebilirlik özelliğini arttırmaktadır. Romaöncesi ve Geç-Orta çağ dönemlerinde yüksek fosforlu demirin dövülerekelde edildiği bilinmektedir ı. Fosfor, demiri karbondan daha sert vesoğukta gevrek yapar. Bu nedenle fosfor, modern çelik bileşiminde istenmeyenbir elementtir. Buna karşılık, fosfor ilavesi demirin ergime sıcaklığırudüşürdüğünden ı, sıcakta işlenebilirlik özelliği artar. Nitekim,İngiltere'de Danebury buluntuları üzerine yapılan bir araştırmada, fosformiktarının, üretilen malzemenin kütlesi ile orantılı olarak arttığuu ortayaçıkarmıştır 3, Demir içersinde fosforun keşfi 1784 yılına dayanmaktadır.Diğer taraftan,I7. ve 18. yüzyıl harpsikord telleri üzerine yapılan iucelemede0.23 mm çapındaki tellerin %0.22 ye varan fosfor içerdiği saptanmıştır4. Dolayısıyla, bu yüzyıllarda fosforlu-demir kullanımımn yaygın olmasıbu dönemiu geleneksel demir üretim teknolojisi hakkında fikir vermektedir.Avrupa'da demirin Bloomery " yöntemiyle üretimi 13-14. yüzyıla kadarsürmüştür. Daha sonraları, düşey fırınlarda üretim yavaş yavaş 'bloomery'yönteminin yerini almıştır. Ancak, özellikle küçük üretirn merkezlerinde(*) Bu yöntemde ergitmo işlemi, toprağa kazılan birçukur içersinde, ccvhcr ve kömürün karıştırılınasıile gerçekleşmektedir.114

19. yüzyılortalarına kadar 'Bloomery' yöntemi ile üretim devam etmiştir.Katlama ve katlanan tabakaların birbirine sıcakta dövülerek kaynaştırılmasıişlemi, daha düşük sıcaklıklarda çalışma imkanı verdiği için avantajsağlamaktadır. Diğer taraftan, sürekli sıcakta dövme sonucu yapıda yeralan iri curuf kalıntılar bünyeden atılmakta, ufak kalıntıların ise yapıdadaha homojen bir şekilde dağılması mümkün olmaktadır. Katlama işlemininde bu yönde müsbet katkısının yanısıra, malzemeye kazandırdığılamelli yapı sayesinde tokluk ve mukavemet özelliklerini geliştirdiği bugünbilinen bir gerçektir.Kalıntıcuruf yapısında yer alan elementler, cevher ve i veya kullanılanyakıtla ilgilidir. Curuf bileşiminin, modern curuf bileşimlerine kıyaslaSi, Ca ve Al yönünden fakir olması, demir üretimi esnasında flakskullanılmadığınıgöstermektedir. Kalıntıda kükürdün 'olmayışı ve potasyumunbulunması, yakıt olarak odun kömürünün kullanıldığını ve ayrıca demircevherinin büyük bir olasılıkla karbonat (FeC03), hematit (Fe203) veyalimonit (Fe203.H20 veya FeO.OH) kökenli olduğunu göstermektedir.Silikat curnflarında alkalilerin bulunması, Si-O-Si bağlarının parçalanmasınasebep olur ve viskozite düşer>, Bu nedenle, kalmtı fazda fosforunyanısıra potasyumun yer alması, demirin sıcak işlenebilirlik özelliğinigeliştirici yönde etki etmektedir.Osmanlı mimarisinde kullanılan strüktürel demir öğelerin üretimi,Osmanlı demir işleme teknolojisinin ileri bir düzeyde olduğunu göstermektedir.Nitekim, Batı Avrupa'da 100 kg lık bir demir parçasını dövmeyeyeterli güçte bir mekanik çekicin IS. yüzyıl öncesinde varolduğu çok kuşkuludurv,Oysa, İstanbul Bayezid Camisi'nin (1505-6) dövülerek işlenmişolan iç mekan ana gergilerinin herbiri yaklaşık 1.2 ton ağırlığındadır. Bunakarşılık, 17. yüzyıl İngiltere'sinde 10 x S.5 cm kesitli ve 3 m uzunluğundadövme kiriş yapılamadığı bilinmektedirv,TeşekkürKültür Bakanlığı, İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü'nden Y.Mimar İlban Öz, Topkapı Sarayı'ndan, İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü'ndenY. Mimar İ. Hakkı Yıldırım Sultanalımet Camisi'nden çeşitliörnekler sağlayarak yardımcı oldular. İ.T.D. Mimarlık Fakültesi'nden Dr.Uğıır Tanyeli ise alan ve arşivaraştırmalarında çalışmaya destek verdi,teşekkür ederiz.115

Bu çalışma, İ. T.Ü. Kimya-Metalurji Fakültesinde gerçekleşmiştir.Fakültenin değerli elemanlarından Tayfun Gür'e SEM çalışmalarındaki,Mizrap Canıbeyaz'a mikrograflardaki katkılarından dolayı teşekkür ederiz.YARARLANILAN KAYNAKLAR1. R.F.TYLECOTE, The Prehlstory of Metallurgy in the British 151e5. The Inst. of Metals (l9SG)2. Mctals Handbcok Vol. 7 Phase Diagrarns 8. Edition3. R.M. EI-lRENREICH. Proo. of The 25. International Archaeoıuetry Symp. Ed. by Y.Maniatis, Elsevier (1989) 2614. M. GOODWAY, Science, 236 (1987) 9275. E. RAASK, Mineral Impurities İn Coal Combııstion Behavior, Problcms and RemedialMeasures. Hemisphere Publishing Coop. 1985 p. 1276. G.TANYELİ, Osmanlı Mimarhğuıda Demirin Strüktürel Kullaıuını (l5-1S. Yüzyıl) İ.T.Ü.Fen Bilimleri Enst. Doktora Tezi, Şubat, 1990.116

17-- -fk --,grEa:5117

o: .L)•. '-'.~ ...ıııHiııı. LL)/)/,:Q,>• Q •····0o 050 ı.oom~Şekil: 2 - Mesnetleme sistemleri; (A). Simitli mesnetleme, (B). Açık kılıçlı mesnetleme,(C). Simitli mesnete kılıçlı bağlantı, (D), Yarı gizli kılıçlı mesnetleme.118

Şekil : 3- Edirne Saray Mutfaklarına ait kenetin mikroyapısı.a) Yüzeye yakın bölge, b) Iç kısım, c) Yapıdayer alan kalıntılar, (Dağlama reaktifi; Ni­W).119

Şekil: 4 c--İstanbul, Davutpaşa Medresesi revak gergilerinin mesnetleme sistemi ve incelenenörneğin alındığı bölge.120

LO cmŞekil: 5- İstanbul, Topkepı Sarayı LL. Avlu revak gergisinin kagir duvar içine mesnetlenenuc kısmı. (Ok, incelenen örneğin alındığı bölgeyi göstermektedir).Şekil: 6- İstanbul, Topkapı Sarayı LL. A vlu revak gergisinin mikroyapısı. Karbonca zenginbölgelerde yer alan Widmanstatten mcrfolojisi.121

Şekil:7- Edirne, Selimiye camii'ne ait kenetin mikroyapısı.Mikrograflar farklı bölgeleri göstermektedir.122

.,'I ! --\2 3 4 5Şekil: 8 - İstanbul, Sultanahmet Camii'ne ait zıvana.l~pH,... (0.6-1.0 • 1.0_10.0

124Şekil:IOO,Mm10- Edirne, Tütünsüz Baba Türbesi. onarım kuşaklamasınınmikroyapısı. Mikrograflar farklı bölgeleraittir.

2cm100.,«mŞekil: 11- İstanbul, Tnpkapı Saray! Zülüflü Baltacılar Knğuşuna ait pencere parmaklıktopu ve mikroyapısı. .Şekil: 12- Tablo I'de bileşimi verilen kalıntıya ait mikrograf (Edirne Saray Mutfaklan).125

-~~--~~~-

AEGEAN DENDROCHRONOLOGY PROJECT: 1989-1990 RESULTSFGE'DEKI DENDROKRONOLOJİPROJESİ: 1989-1990 SONUÇLARIThe Year's Work - 1989 Summer CollcetingPeter Ian KUNIHOLM*In 1989 we gathered 563 wood and charcoal samples from 49 sites .orseeters of sites. Two anonymous foundations, whom we thank, provideda replacement for the old minibus, and in it we travelled 17,640 kms,Field collectors were Shana Tarter, this year's Fellow of the .Institute forAegean Prehistory, and Robert Pohl. Laboratory work was condııcted,under the supervision of Carol Griggs, by James Crozier, Esra Köseataç,Susan Kuniholm, Nancy Lin, Miles McCredie, Joan Ramage, and ShanaTarter. In a conservative accounting change from previous years, we havestopped counting lumps. A bag filled with 21 pieces of charcoal counts asonlyone sample, although after measurement we may decide that severaltrees are represented. The complete list is presented at the end of thisreport. Since discussion of all 48 sites would wear through all but the mostfaithful reader's patience, selected comments follow on same of the. moresignificaııt material worked on over the pastl2 months.Cedars & Junipers - From The Forests To The Dashur Boat And TheBent PyramidSections of Cedrus libani and Juniperus collected in 1974, 1988, and1989 from Çığlıkara Forest above Elmalı, west of Antalya in Lycia, form619 and 629 year chronologies that extend respectively from 1370 and 1360to 1989. Carol Griggs has found that they crossdate not only with each otherbut with cedars from the forest of Feke, northeast of Adana, approximatelyequidistant from both Elmalı and northern Lebanon, and with cedars collectedat Bcharre in north Lebanon in 1965 by Prof. Bryant Barınister of(*) Prof. Peter Ian KUNIHOLM. Aegean Dentrochronology Project, B-48 Goldwin Smith"Hall, Cornell University, Ithaca. New-York 14853-3201. ABD.127·

the University of Arizona. Theyalsa crossdate with corıifers from the TroodosMountains of Cyprus to the south, with Erzurum and Malatya tothe east, with Eskişehir i Çatacık to the north, an with Florina in northwestGreece to the west. They even crossdate well with Aegean oaks. The pointof all this is to see how well the living cedars, whether from Lebanon orthe Taurus, match other living trees from Anatolia. Ifthey do so consistently(and they do), and if the climate in antiquity was similar to taday's (andthere is rio demonstrable proof that it was not), then there is everyreasorıtothink that ancient cedars found. in Egyptological colleciions will crossdateas well, and we will at last have a secure basis for dentrochronologicaldating.oftimbersor other artifacts found in Egypt made of imported cedarof Lebanon or juniper.We are already at work on measuring cedars in a number of Egyptological·colIections. Last year i mentioned that Maryanne Newton was atwork on Egyption cedar artifacts, principally the tinı bers of the Dashur Boat(from the Pyramid of Sesostris III of Dynasty XII) in the Carnegie Museumin Pittsburg and that Shana Tarter was at workon cores taken from thePyramid of Sneferu (the first Pharaoh of Dynasty IV) alsa at Dashur butfrom approximately eight centuries earlier than Sesastris III. One of theDashur cedar cores is shown in Fig. i and the boat itself in Fig. 2.What was clear from the beginning was that many of these Old andMiddle Kingdem timbers iıad been cut from enormous cedar trees. Sameof tiıeIiving cedar trees at Elmalı, for example, are as tali as 42 nıeters and2.60 m. in diameter at the butt.The core shown in Fig. i has 248 rings. We do not yet know how manyyears are missing between the last preserved ring and the terminal ring which.grew just before the tree was cut down same time in the 19th century BC.The initial results show that sametimes the exterior rings of planks in theboat are centuries apart,... not because they were cut at different times bul'because the timbers came from different places within the tree trunk. With500 or 600 year ring-counts not uncommon, it is no wonder that attemptsto date Egyptian wood by radiocarbon have been so uneven,Other Forests: In 1989 we ventured for the first time ya Crete. The charcoalwhich attracted us there came from Bronze Age Knossos, Myrtos-Pyrgos,and from Iron Age Kata Syrne, In the future we plan to go back for'colIection atadditional sites, Since we had no assurance that Crete was go-.ing to crossdate with rnainland Greece and Anatolia, the first step was totest the forests, such as are left, notably the Samaria Gorge National Park128:

which has both Pinus brutia and Cupressus sempervirens, These measurementsshould be coıııpleted this summer,Burdur, Koca Oda (also known as the Çelikbaş Konağı or the Baki BeyKonağı):Two handsorne buildings in Burdur, thought to date from the 17th century,rcccntly restored by the Monuments Commission and the ArchaeologicalService had been shown to us in 1988,and we had been asked to helpdate them. We can report cutting dates for bothbuildings: the Koca Oda(Fig. 3) isbuilt on an all-wood support system, mostly juniper, and in oneinstance the bark of the i 669 ring is still present. In Fig. 4 Shana Tarterdrills a core from the central joist of the second story. A supporting joistdating to 1727 or slightly later may be a repair. We think that the buildingwas most likely ıııodified a number of times, thereby accounting for avariety of erıd-dates. The study of this building is still in progress.Burdur, Taş Oda: This neighboring building has a bark date of 1566foröne of its juniper support beams, Otherbeams, missinga few rings, approachthe 1566 terminal date. For crossdating purposes the Burdur junipermaster chronology is of considerable interest, for it spans 464 years between1103 and 1566 and thereby extends the juniper chronology of southwesternTurkey by 253 years, giving us a cornbined juniper chronology of 887 years.The quality of the crossdating is shown below.QUALITY OF PJT BETWEEN BURDUR .JUNIPER MASTER CHRONOLOGY ANDOTHER SITES:Site Distance t-score Overlap Trend D-scoreAntalya, Elmalı,Combined Junipers J30 kms. 7.82 n~207Antalya, Elmalı,68.9% D~148.0Llght Junipcrs 1'30 kms. 6.58 n~207 67.0% D~lll.9Elmalı,Antalya,Dark Junipers 130 km'. 5.51 n=190 63.5% D~74.3Greece. Grevena,Pinus leukodennis 810 kms. 4.76 n~325 60.S(ı; D~51.4Eskişehir, Çatacık,Plnus ntgra 260 kms. 4.70 n~274 (55.7%) D~26.7Itaiy, Mt. Pollino,Ptnus leukodermtsLebanon, Bcharrô,1230 km'. 3.84 n~419. 59.1% D~34.9Cedrus Hbani 630 km'. 2.60 n~70Malatya, Çavuşoğlu Kilise(59.4%) D~(24.5)Light junipers 690 km'. (2.20) n~204 60.6%. D~23.3Antalya, Elmalı,.Cedrus libani 130 kms. (J .91) n~197 58.2% D~15.6NüTE: Seeres ın parentheses ( ) are below the 99.5 % confidence level.129

Various Islamic Monuments: A tie-beam from the revak of the GökMedrese in Tokat, collected fifteen years ago and untilnow not datable, canat last be dated to 1265 A.D. because of its fit with the Burdur wood. Timbersfrom alate building north of the içkaleat Alanya date from 1676ff.A set of stretchers from the Gök Medrese in Sivas collected last year do notdate from the primary phase of 1271 /1272 but with a last preserved ringat 1820 are probably from a reconstruction after the fire of 1824 whichdestroyed much of the superstructure of the medrese.Afyon, çay, Yusuf Bin Yakub Medrese: Measurements of 46 oak coresfrom this buildin.g sampled in 1989 form a 199-year long sequence that runsfrom 1070-1268. Early travelers! noted that the inscription over the portaleııded with the word "tarih", but no foundation years was given. Subsequentpublications- modified this inscription to read: "tarih: 677" [Hicri] or A.D.1278. Our best guess for this change is that the date of the adjoining kervansaraywhich reads eirher 657 (Sarre and Huart) or 677 (Erdrnann) was copiedinsomebody's notebook to include the medrese as well. At any rate, thedendrochronological date for the medrese with the bark preserved is 1268or ten years earlier (or latcr) than the inscriptional date(s) for the kervansaray-.Gordion: Now that the University of Penssylvania excavations haveresumed after a hiatus of i 5 years, we were able to accomplish two thingswhich have been in suspension at this important site siııce Professor RodneyYOUııg'S death in 1974. The first was a continuec1 examination of the logsfrom the Midas Mound Tumulus, and here three results are worthy ofmentiorı:1. We have doubled to 24 the number of juniper logs samples, particularlyimportant for chronology-building siııce their average life-span was500-600 years. One of the newly-collected speciıııens was 918 years old whenit was cnt down in the Iate 8th century Re.(l)element Huart, "Epigraphie arabc d'Asie Mineure," Revue Sdnıitique d'Epigraplıie et d'HistoireAııcieııne 2 (894) pp. 74-75; Friedrich Sarre, Reise in Kleniasien (Berlin, 1896), p. 19.Both these early travelers give the date for the adjcining Haıı as 657 Hicri or J258. Wc thankProfessor David Powers, Department of Near Bastern Studies, Corncil University, for conf'irmingthis reading on the medrese inscription.(2) Kurt Erdıuann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrlııınderts (Berlin, 19(1), p. 149with bibliography On p. 150. Here the datc for the adjoining han is given as 677 Hicri or 1278.(3) To makc matters evcn morc confusing, the camii vakfi has pIaecd II modern woodcn signon the front door of the medrese that reads 1258.130

2. We have added l lZ years to the early end of the Gordion MasterChronology. The estimated gap between the Gordion Iron Age chronologyand the 677-year Middle Bronze Age chrolonogy is about 20-30 years. Whenthat is filled, we should have a continuous chronology about 1625 yearslong, running from the 24th to the 8th centuries RC.3. Several new cores and cross-sections preserve the bark, and we arecertain that MMT Relative Date 1764 is indeed the cutting year for the tumuluslogs (see the bar-graph in Fig. 5). The absolute dates are approximatelymid-17 th century to the 3rd / 4th quarter of the 8th century RC.Our second major accomplishment at Gordion, now that a full programof exeavation is underway, was the collection of substantial amounts (55bags) of charcoal from Terrace Building 2A, from the Burnt Reed and PlasterBuilding, and from the earliest Middle Phyrgian cellar. Terrace Building2A crossdates with the Iong Gordion master chronology and has a last preservedring i i i years before the cutting date of the big tumulus with an unknownnumber of rings lost to the action of the fire which destroyed the TerraceBuilding. The Gordion staff assure us that they will continue to saveall their fragile bits of charcoal on the chance that bark will some day appear.TB2A is now surely the most thoroughly sampled locus (at least dendrochronologically)on the entire Gordion city mound with 125crossdated fragınentsfrom 63 trees (out of 256 fragmcnts collected) forming a chronology333 years long.Porsuk: From the Old Kingdom Hittite period just at or before the beginningof the Gordion ring-sequence we have 32 new charcoal sections, amix ofjuniper and cedar, from the French excavations at Porsuk / Ulukışlanorth of the Cilician Gates. The Porsuk sequence built during 1989-1990is 321 years long and is part of the Middle Bronze Age chronology as publishedin Studies in Honor of Tahsin Özgüç, overlapping at its early end bothAcemlıüyük and Kü1tepe. At least 29 of the 54 dated pieces preserve the bark.One ofthe parallel timbers in two rows which served as a foundation for thestones of the postern gate, surınounted by mudbrick, is shown in Fig, 6being wrapped in soft string at the time of collection and in Fig. 7 as it looksnow in the laboratory. The terminal ring is visible all along the arc on thetop of the picture, and the bark shows up as a matt black smudge next tothe shiny latewood. On a number of the Porsuk sections the last 6-7 yearsbefore the bark have abnormally large growth, suggesting that a cutting andtherefore a? construetion program was underway several years before thepostern gate was built. The posterrı has two phases: the inner or eastern portionwas built i 69 years after the construction of the palaces at Acemhüyük,131

and the outer or western portian was built exactly 200 years after Acemhüyük(or 31 years after the ümer posterrı at Porsuk).Köşk Höyük: From this apparently Chalcolithic site cnough carbonizcdfragments were obtained in 1988 and 1989 to form a relatively short 134yearsequence. Samples from Level LI end in bark, The past preserved ring ofLevel T, but with no bark preserved, ends a minimum of 32 years later, butadditicnal sarnpling J11ay extend this difference. There is no erossdating withthe 212 year Chalcolithic Can Hasan 2B chronology. Further eollection atKöşk Höyük is worth pursuing as the excavations continue.JTALY:AEGEAN DENDROCHRONOLOGY PROJECT1989 SUMMER COLLECTING-SAMPLE LISTcoM -Corrunacchio, Roman ship, hull timbere (6) and cargo of'Iogs (17), cxcavations. of Fcde Bertl, 1st-century ne? 23GREECE:ELF Crete, Elaphonissos, Jıoıipertıs ınacrocarpaesoKSYi

BKOBTOBurdur, Koca Oda (alkla Baki Bey Konağı. Burdur, Taş Oda, 1566BOf Çelikbaş Konağı), 1669BYBYGORGORGORGORGORAfyon, çay, Yusuf bin Yakub Medrese, dendro. date 1268WKGordion, Midas Mound Tumulus, outer casing, 918 years wlth BnrkGordion, Midas Mound Tumulus, inner casingGordion, Manıaderesi TumulusGordion, Terracc Building 2A (Operation 1), 55 bags, 333 yearsGordion, Earliest Middle Phrygian CcIlar (original with Building 1) (Operation2), 1 bagGOR Gordion, Burnt Reed & Plaster Building (Operations 9 & 10) 6 bagsKAH Kırşehir, Kaman, Kalehöyük, excavations of Sachihiro OruuraKULAMRKayseri, Kültepe, Karum Level If..exc. Tahsin Özgüç, 3 bagsAmasra, Kale, for species identification onlyTEP Elazığ, Altınova, Tepecik, excavations of Ufuk EsinHKF Mardin, Gercüş, Hasankeyf, Aşağı Camii (El Rizk Camii), 811 AHFEKFEKPORKOSAdana, Feke, Düşmüş Orman Deposu, Cedrus Iibani, J36 year chron.Adana, Feke, Ptnus nigra, 245 year chronologyPorsuk / Ulukışla, Old Kingdem Hittite, excavations of Olivier PclonNiğde, Köşk Höyük, Early Cha1colithic (?), exe. Uğur SilistreliACM Aeemhöyük, Levels II? / III?, excavations of Aliye ÖztanALNALNAlanya, Iate building N of the İçkale, exe. OluşAlanya, Kızılkule, İnser. 1226Arık, 1676 ff.IZT İznik, Theatre, Iate Byzantinc / early Ottoman. exe. Bedri Yalman1574616i2551613151053291532TILAdıyaman, TilIc HUylik, LBA / lA?, cxcavations of David French25BULGARlA:KıTROPKiten, Early Bronze Age, excavations of KaIin PorozhanovRopotama Rivcr, Early Bronze Age, etc., exe. Ivan Karajotov699YUGOSLAVIA:SPXSPLLlBDUBSISCroatia, Slavonski Pozega, early 13th cent?, exeavations of Dubravka Sokaö­StimacCroatla, Slavonski Pozega, Sveti Lovro, excavations of Marijo FuöiôSlovenia. Ljubljansko Barje, Resnik, Bronze Age, excavations of DragoSvoljsak and Neva Trampuz-OrelCroatia, Dubrovnlk, Palaöa Tudiziö, exe. Marijo Fuöiö & Ivan SrôaCroatia, Sisak, Roman pllings, exeavations of Aleksandar DurmanSAMPLE TOTAL AS OF 1 OcrOBER 1989:364116563133

Note:Special thanks go to all the exeavation directors and rcsponsible museum officials in thecountries in which wc worked, as well as to our eollaborators in the field: Maria IvanaPezzo in Italy who was instrumentai in our getting the wood from the Comacchio shipwreck,Aleksandar Durman in Yugoslavia who arranged for us to get the Dubrovnikwood and who sawcd the Sisak pilings himself,and Kate Paraskevopoulou of the GreekForestry Research Institute who accompanied us to Crete.The work of the Aegean Dendrochronology Project is supported by grants from the NationalEndowrrıent for the Humanitics, the Institute for Aegean Prehistory, the NationalGcographic Society, the Samuel H. Kress Foundation, the Wenner-Gren Foundation forAnthropological Rcsearch, and a number of private doners.134

-":c~~~~, .', .~~~~:g~'~~: .. :;~;;'~;;\y~~\\~~~~\'?~;i;;:~\~V~\\:. '::;ı~~~\\\\;;~\\\\\~\)I\\\\~\\\\'V~\\\\\\~Fig; 1 -Cedar core with 248 annual rings from the Dashur Boat in Pittsburgh, time of SesostrisIII. Dynasty XII~conservation and recon­Fig. 2·- The Dashur Boat, time of Sesostris III. Dynasty XII. befoıestruction

Pig. 3 - Burdur, Koca oda. after renovationFig, 4 -Shana Taner drills a core from the support system of the Koca Oda. The log wascut in 1669.136

o~ : e!o~•;•o~o!:,137

Fig, 6 -Collection of ehareoal from the inner postern gate at Porsuk.Fig. 7 -138Porsuk charcoal with the bark. The wood was eut 169 years after the eonstruetion ofthe palaces at Acemhöyük and 31 years before the wood in the outer pestera at porsuk.