"Edebiyat edep der", "Edeb edebiyatın içindedir." - DEM

Edeb ve edebiyat kelimeleri hem lafız hem de mana bakımındaniç içe geçmiş ve birlikte bir bütünlük arz eder hale gelmiştir. Bu ikikelime iç içe geçip tek bir kelime olduklarında her ikisinin ayrı ayrı(münferiden) taşıdıkları manalardan daha ulvî, daha derin, dahaestetik bir mana arz etmektedir. Zira edebiyat, en genel manada“sözün edebi”dir.kımından önemlidir. Edep çiçeği, 16 edep dahilinde,edep erenlere, edep erkân, edep etmek, edep yâhû,edebi edepsizden öğren, edebini bilmek, edebinitakınmak, edeb-i kelam, edebü’l-bahs, edeb-âmûz,edeben vb. Görülüyor ki, dilimizde edeb, dil, din,ahlak ve sanatla ilişkili olarak düşünülmesi gerekenbir kavramdır.Edeb der edebiyatEdeb’in müstakil kelime ve kavram olarak manalarınıinceledikten sonra kelimeyi bir de edebiyatlailişkisi yönünden ele almak gerekir. Edeb ve edebiyatkelimeleri hem lafız hem de mana bakımındaniç içe geçmiş ve birlikte bir bütünlük arz eder halegelmiştir. Bu iki kelime iç içe geçip tek bir kelimeolduklarında her ikisinin ayrı ayrı (münferiden)taşıdıkları manalardan daha ulvî, daha derin, dahaestetik bir mana arz etmektedir. Zira edebiyat, engenel manada “sözün edebi”dir. Bir başka deyişlesözü, bir kural, bir ölçü dahilinde söylemek üzerelafzı tanzim etmektir.Türk-İslâm kültüründeki genel kaideye göre herşeyde “ölçü” olmalıdır. Bu, edebiyat için de geçerliolup sözü kendi haline bırakmayıp “ölçülendirmek”hatta terbiye etmek gerekir. Ölçülendirmeise “güzel ve ulvî”ye ulaşmak için elzemdir. Ziraşiir ve edebiyat Imitatio Dei tabiriyle ifade edildiğigibi, “En Büyük Sanatkar” olan Allah’ı taklid etmekgayretindedir. 17Edeple edebiyat arasında aynı zamanda dairevî birilişki olduğunu da söylemek mümkündür. Zira edebiyatınvar olabilmesi için sözde edep gerekir, ede-16 Ortasında siyah bir benek bulunan kır çiçeği.17 Imiatio Dei: Tanrının taklit edilmesi.biyat var olduğunda ise nezâket, zarâfet ve kültürlülükmanasındaki edep ortaya çıkar. Edebi alınmışbir edebiyat yani lafız olarak ölçü taşısa bile manaolarak edebi –burada ahlak anlamında- bulunmayanbir edebiyat, insana ulvîliği öğretemeyeceğiiçin zevk-i selîmi uyandırma özelliğinden mahrumolacak ve misyonunu icra edemeyecektir.Yukarıda da belirtildiği gibi edebiyat, kelime olarak19. asırda dilimize girmiş bir kelimedir. Divanedebiyatında (daha çok divan şiiri) edeb kelimesiniedebiyat anlamından ziyade terbiye, ahlâk, hayâvb. gibi manalar çerçevesinde kullanılmış olarakgörmek mümkündür. Bu nedenle edebin edebiyatmanasında kullanıldığı şiir örneklerine rastlamakgüçtür. Daha tafsilatlı yapılacak çalışmalarla edebleilgili beyitleri bir araya getirmek mümkün olabilir.Bununla birlikte şuarâ-yı eslâfın edebî bir eserinşa ederken örneğin şiir yazarken edeb kelimesinibirbirinden farklı manalara gelecek şekilde, ancakbazı kelime ve mazmunlara nispetle daha az kullandığınısöyleyebiliriz. Sözün ve mananın birlikteedeplendirilip edebin edebiyata dönüşmesine örnekolan manzumelere şöyle bir bakalım:Ehl-i dil kaddine zibâ yaraşır hil’attirCânib-i Haktan atâ kâle-i irfândır edep(Refi-i Kâlâyî)(Edep, gönül ehlinin bedenine güzel yakışanAllah tarafından verilmiş bir irfan kumaşıdır.)Edeb üzre olan fâni cihândaMuzaffer oldı hem bunda hem anda (Behiştî)(Bu fani dünyada edebli (ölçülü) olan hem budünyada hem de öbür dünyada zafere erer.)Edebin ahlaka, terbiyeye, toplumsal kültüre, örf28 DEM DERGİ | YIL 1 SAYI 4