Book 23.indb

Sevgili babam, Selâhattin SENEMOĞLU veDeğerli hocam, Prof. Dr. D. Ali ÖZÇELİK'in anısına

ÖNSÖZÜlkemizdeki trafik kazalarının çokluğundan insanımızın kuyruğa girmealışkanlığının olmamasına, vergi kaçırmasından yerlere tükürmesine,çocuğunu dövmesinden çocuğunu zorbaca davranmaya yöneltmesine kadarpek çok bireysel ve toplumsal sorunun temelinde, hemen hemen herkeseğitimin yetersizliğini görmektedir. İstendik davranış oluşturma mühendisliğiolan eğitimin kendinden beklenen işgörüyü yerine getirebilmesi,pek çok etkene bağlıdır. İstendik davranışlar planlı bir biçimde okullarda vegelişigüzel olarak ailede, yolda, tiyatroda, sinemada, ders dışında okulda,kısaca bireyin yaşadığı tüm çevrede oluşturulmaktadır. Gerek eğitim kurumlarındayapılan ve planlı olan formal eğitimin, gerekse bireyin içindeyaşadığı çevrede yapılan ve plansız olan informal eğitimin yeterli olmasi,büyük ölçüde istendik ögrenmelerin gerçekleşmesine bağlıdır.İstendik öğrenmelerin gerçekleşmesi ise, öğretimin bireyin gelişim veöğrenme özelliklerine göre düzenlenmesi ve uygulanması ile mümkündür.Aksi takdirde, bireyin gelişim ve öğrenme doğasına aykırı bir öğretiminsonucunda istendik davranış değişmesi oluşturmak, dolayısıyla da eğitiminetkili ve verimli olmasını beklemek olası değildir. Bu nedenle, istendikdavranış oluşturma mühendisleri tarafından kullanılmak üzere bu kitabınbirinci bölümünde insanın gelişim özellikleri ve eğitim açısından doğurgularıincelenmiş; ikinci bölümde çeşitli öğrenme kuramlarına göre öğrenmeilkeleri ve her bir kuramın eğitim açısından doğurguları ele alınmış,üçüncü bölümde ise, ilk iki bölümde açıklanan gelişim ve öğrenme ilkeleridoğrultusunda öğretimin nasıl planlanıp uygulanması gerektiği üzerindedurulmuştur.Kitabın eğitim fakülteleri ve öğretmenlik sertifikası programlarındabulunan eğitim psikolojisi, gelişim psikolojisi, öğrenme psikolojisi, genelögretim yöntemleri, program geliştirme ve öğretim, öğrenme-öğretme süreçleriderslerinde kullanılabileceği düşünülmekte ve eğitimle ilgili tüm kişive kuruluşlara yardımcı olması umulmaktadır.Kitabın oluşumunda pek çok kişinin emeği bulunmaktadır. Herşeydenönce, yetişmeme katkıda bulunan tüm öğretmenlerime teşekkür borçluyum.Özellikle, "Program Geliştirme ve Öğretim" alanına yönelmemi,bu alana gönül vermemi sağlayan, alandaki gelişimim için gerekli nüveyioluşturan çok değerli iki hocam; Prof. Dr. Selahattin Ertürk ve Prof. Dr.Nurettin Fidan'ı rahmetle anıyorum.Ayrıca, kitabın ana hatlarının oluşturulmasında tartışmalarıyla katkıdabulunan Prof. Maurice Galton'a, kitabın yazılma süresince güdüleyicitutumlarıyla destek olan hocalarım Prof. Dr. İlhan Akhun'a, Prof. Dr. MürüvvetBilen'e, meslektaşlarım Prof. Dr. Veysel Sönmez'e, Doç. Dr. YükselKavak'a; güdüleyici tutumuyla birlikte İngilizce bazı kavramlara karşılıkbulmada işbirliğini esirgemeyen Prof. Dr. Özcan Demirel'e teşekkürlerimsonsuzdur.

Kitabın bazı bölümlerini okuyarak eleştiri ve önerileriyle katkıda bulunanProf. Dr. Fersun Paykoç'a Yar. Doç. Dr. Fitnat Kaptan'a; tüm bölümlerinititizlikle irdeleyen Yar. Doç. Dr. Güzin Kurç'a, Yar. Doç. Dr. NurselBaykasoğlu'na, Fatma Ekşi'ye, Kasım Kıroğlu'na; kitabın anlaşılabilir olmasıbakımından eleştiri ve önerileriyle katkıda bulunan tüm lisans, yükseklisans ve doktora ögrencilerime, kitaptaki çizimleri yapan G.Ü. MeslekiEgitim Fakültesi araştırma görevlisi Gülgün Bangir'e teşekkür borçluyum.Kitabın basıma hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Abant İzzetBaysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. SerapYasa'ya, kitabı baskıya hazırlayan Kadir Şahin'e en içten teşekkürlerimi sunuyorum.Tüm eleştiri ve düzeltmelere rağmen, kitaptaki yetersizliklerdenyazarın sorumlu olduğunu belirtmek istiyor; gelecekte okuyucuların katılımıyladaha gelişmiş bir baskı umudunu taşıyorum.Prof. Dr. Nuray SENEMOGLUAnkara, 1997

Değerli Eğitimciler,Kitabın ilk baskısının önsözünde; "Kitabın eğitim fakülteleri ve öğretmenliksertifikası programlarında bulunan öğretmenlik meslek bilgisiderslerinde kullanılabileceği düşünülmekte ve eğitimle ilgili tüm kişi ve kuruluşlarayardımcı olması umulmaktadır" denilmişti. Okurlardan gelen dönütlerumutların gerçekleştiğini göstermesi açısından bizi mutlu etmiştir.Bilim toplumunda eğitim, hem bireylerin hem de toplumsal yaşamın,kimi zaman en temel aracı kimi zaman da hedefi olmaktadır. O halde eğitimleilgili bilimsel yapıtların, alana katkı sunması bilim ve teknoloji toplumuolmanın hem gereği hem de ürünüdür. Kuramların uygulamada işekoşulmasını amaçlayan "Gelişim, Öğrenme ve Öğretim" kitabının zerrelerlede olsa söz konusu hedefe hizmet ettiği dönütlerden anlaşılmaktadır. Kuşkusuzalınan bu iletiler çalışma alanımıza yeni sorumluluklar yüklemekte,çalışmalarımızı da güdülemektedir.1997-2004 yılları arasında çalışma yoğunluğundaki önceliklerin değişmesindendolayı, kitabın gözden geçirilme çalışması ne yazık ki gecikmiştir.Ancak bu baskıda, yaş ve deneyim bakımınan en gencinden, en deneyimlisinekadar çok değerli meslektaşlarımdan gelen öneriler olabildiğince yerinegetirilmeye çalışılmıştır.Kitapla genişletilmesi gereken öğretim bölümü, kitabın daha fazlakalınlaşmasını önleme endişesinden dolayı prgram geliştirme ve öğretimsürecinin derinlemesine işlendiği bir kitabın yazılmasını da zorunlu kılmıştır.Kitaptan daha kolay yararlanılabilmesi için "içindekiler" sayfasının hemenarkasında ayrıntılı içerik bölümüne yer verilmiştir. Ayrıca dil ve içerikincelemesi de yapılarak gözden kaçan eksiklikler giderilmeye, yazım yanlışlarıdüzeltilmeye çalışılmıştır.Kitabın içerik ve düzen açısından yeniden taranmasına gerek sözlügerek yazılı açıklamalarıyla pek çok okurun katkısı bulunmaktadır. Öncelikle,kitabı başından sonuna kadar okuyarak görüş ve önerileriyle çokdeğerli katkılarda bulunan hocam Prof. Dr. Durmuş Ali Özçelik'e, değerlimeslektaşım Prof. Dr. Süleyman Eripek'e, dil düzeltimlerinde yayımlarınıesirgemeyen K. Semra Eren'e, Behsat Savaş'a, iletileriyle Orhan Turgut veM. E. Bakanlığı baş müfettişi İbrahim Şimşek'e en içten teşekkürlerimi sunuyorum.Ayrıca, kitaptaki yanlış ve eksiklere dikkatimi çeken tüm öğrencilerimeteşekkürlerim sonsuzdur.

Kitabın okuyucu dostu bir görünüm almasında, kapak tasarımını yaparakkatkıda bulunan Prof. Dr. Uğurcan Akyüz'e teşekkürü bir borç bilirim.Her şeye karşın kitaptaki tüm olası yetersizlikler elbette yazara aittir.Sizlerin görüş ve önerileri ile beslenerek var oluşumuzu sürdüreceğimizbilinci ve umuduyla saygılar sunarım.Prof. Dr. Nuray SENEMOGLUAnkara, 2004

İÇİNDEKİLERBÖLÜM 1: GELİŞİMÜNİTE 1: GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER VE GELİŞİMİETKİLEYEN FAKTÖRLERGelişimle İlgili Temel Kavramlar ........................................................................................2Büyüme ...............................................................................................................................3Gelişme................................................................................................................................3Olgunlaşma .......................................................................................................................3Öğrenme .............................................................................................................................4Hazırbulunuşluk ...............................................................................................................4Gelişimin Kritik Dönemleri ...........................................................................................5Gelişimle İlgili Temel İlkeler .................................................................................................6Gelişimi Etkileyen Faktörler ................................................................................................7Kalıtım ..................................................................................................................................8Çevre ................................................................................................................................. 10Ana-Babanın Çocuk Yetiştirme Tarzları .......................................................... 11Ailenin Parçalanması ............................................................................................ 12Çocukların Doğuş Sırası ....................................................................................... 13Hormonlar ....................................................................................................................... 14ÜNİTE 2: FİZİKSEL GELİŞİMFiziksel Gelişim ..................................................................................................................... 18Doğum Öncesi Gelişim ............................................................................................... 18Hamilelik Sırasındaki Çevre Etkileri ................................................................. 20Bebeklik Döneminde (0-2 Yaş) Fiziksel Gelişim .................................................. 21Bedensel Gelişim .................................................................................................... 21Devimsel Gelişim ................................................................................................... 22Duyuların Gelişimi .......................................................................................... 24İlk Çocukluk Döneminde (2-6 Yaş) Fiziksel Gelişim ........................................... 24Bedensel Gelişim .................................................................................................... 25Devimsel Gelişim ................................................................................................... 25Okul Döneminde (6-12 Yaş) Fiziksel Gelişim ....................................................... 26Ergenlik Döneminde (12-18) Fiziksel Gelişim ..................................................... 26Fiziksel Gelişimin Eğitim Açısından Doğurguları...................................................... 28

ÜNİTE 3: BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMLARIPiaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı .................................................................................. 32Piaget’ye Göre Bilişsel Gelişim Dönemleri .................................................................. 39Duyusal-Motor Dönemi (0-2 Yaş) ........................................................................... 40İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) .................................................................................. 41a. Sembolik dönem ya da kavram öncesi dönem ...................................... 41b. Sezgisel dönem ................................................................................................. 42Somut İşlemler Dönemi ............................................................................................. 46Soyut İşlemler Dönemi ............................................................................................... 48Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............... 50Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı .................................................................................... 52Bruner’in Bilişsel Gelişim Dönemleri............................................................................. 53Eylemsel Dönem (Enactive Stage) (0-3 Yaş) ........................................................ 53İmgesel Dönem ............................................................................................................. 53Sembolik Dönem .......................................................................................................... 54Vygotsky’nin Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri ........................................................ 54Bruner ve Vygotsky’nin Eğitime İlişkin Görüşleri ..................................................... 56ÜNİTE 4: AHLAK GELİŞİM KURAMIPiaget’nin Ahlak Gelişimi Kuramı ................................................................................... 601. Dışsal Kurallara Bağlılık Dönemi ......................................................................... 612. Ahlakî Özerklik Dönemi ......................................................................................... 62Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramı ................................................................................ 62I. Gelenek Öncesi Düzey ............................................................................................. 63Aşama 1 : Ceza ve itaat eğilimi .......................................................................... 63Aşama 2 : Araçsal İlişkiler Eğilimi ...................................................................... 64II. Geleneksel Düzey ..................................................................................................... 64Aşama 3 : Kişilerarası Uyum Eğilimi ................................................................. 64Aşama 4 : Kanun ve Düzen Eğilimi .................................................................. 64III. Gelenek Sonrası Düzey ......................................................................................... 65Aşama 5 : Sosyal Sözleşme Eğilimi .................................................................. 65Aşama 6 : Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi ........................................................ 65Kohlberg’in Kuramının Sınırlılıkları ................................................................................ 65Gilligan’ın Ahlak Gelişimine İlişkin Görüşleri ............................................................. 67Ahlak Gelişimi Kuramlarının Eğitim Açısından Doğurguları ................................ 67

xiÜNİTE 5: KİŞİLİK GELİŞİM KURAMLARIFreud’un Psikoseksüel Gelişim Kuramı ....................................................................... 721- Oral Dönem ............................................................................................................... 732- Anal Dönem ............................................................................................................... 733- Fallik Dönem.............................................................................................................. 734- Gizil Dönem ............................................................................................................... 735- Genital Dönem ......................................................................................................... 74Erikson’ın Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı........................................................................ 741. Evre: Güvene Karşı Güvensizlik ........................................................................... 752. Evre: Bağımsızlığa Karşı Utanma ve Şüphecilik ............................................. 753. Evre: Girişkenliğe Karşı Suçluluk Duyma .......................................................... 764. Evre: Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu ............................................................... 765. Evre: Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası ................................................. 786. Evre: Dostluk Kazanmaya Karşı Yalnız Kalma(Genç Yetişkinlik) ....................................................................................................... 787. Evre: Üretkenliğe Karşı Duraklama (Orta Yetişkinlik) ................................... 798. Evre: Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (İleri Yetişkinlik) .................. 79Freud ve Erikson’ın Kuramlarının EğitimAçısından Doğurguları ..................................................................................................... 81BÖLÜM 2: ÖĞRENMEÜNİTE 6: EĞİTİM - ÖĞRENME - ÖĞRETİM İLİŞKİSİ VE TEMEL KAVRAMLAREğitim ve Öğrenme İlişkisi ................................................................................................ 86Eğitim ve Öğrenmeyle İlgili Temel Kavramlar ........................................................... 86Kalım, Uyum ve Öğrenme ......................................................................................... 86Öğrenmenin Özellikleri .............................................................................................. 89Yaşantı .............................................................................................................................. 90Davranış ........................................................................................................................... 91Öğrenme Kuramlarına Genel Bir Bakış ........................................................................ 93ÜNİTE 7: KLASİK KOŞULLANMA PAVLOV (1849-1936)Koşullama Süreci ................................................................................................................. 96Koşullama İlkeleri ................................................................................................................ 97Bitişiklik (Contiguity) ................................................................................................... 97Habercilik/Bilgilendiricilik (Contingency) ............................................................ 98

xiiPekiştirme ......................................................................................................................100Sönme.............................................................................................................................101Genelleme .....................................................................................................................101Ayırt etme ......................................................................................................................102Birden Fazla Uyarıcıya Koşullama (Higher Order Conditioning) ................102Gölgeleme (Overshadowing) .................................................................................103Öğrenilmiş Çaresizlik .................................................................................................103Klasik Koşullamanın Eğitim Açısından Doğurguları ..............................................104ÜNİTE 8: BİTİŞİK KURAMLAR: JOHN BROADUS WATSON (1878-1958)EDWIN RAY GUTHRIE (1886-1959)Watson’ın Psikoloji Bilimine İlişkin Görüşleri ..........................................................111Watson’ın Öğrenmeye İlişkin Görüşleri .....................................................................112En Son ve En Sık İlkesi ......................................................................................................113Watson’ın Öğrenmeye İlişkin Görüşlerinin Eğitim Açısından Doğurguları ...114Guthrie’nın Öğrenmeye İlişkin Görüşleri...................................................................114Öğrenmenin Tek Yasası .............................................................................................115Öğrenmede Tek Deneme .........................................................................................115Sonunculuk İlkesi (The Recency Prıncıple) ........................................................116Alıştırmanın Beceriyi Geliştirme Nedeni ............................................................116Hareket Üreten Uyarıcı (Movement-Produced Stımulı) ................................117Guthrie’ye Göre Güdülenme, Amaçlar, Pekiştirme,Cezalandırma ve Unutma ........................................................................................118Güdülenme-Dürtüler ................................................................................................118Amaçlar ..........................................................................................................................119Pekiştirme ......................................................................................................................119Ceza .................................................................................................................................120Unutma ..........................................................................................................................121Alışkanlıkları Yok Etme Yöntemleri ..............................................................................122Eşik Yöntemi .................................................................................................................123Bıktırma Yöntemi ........................................................................................................124Zıt Tepki Yöntemi ........................................................................................................124Alışkanlığı Bastırma ....................................................................................................125Eğitimde Transfer ........................................................................................................125Guthrie’nin Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları .....................126

xiiiÜNİTE 9: BAĞLAŞIMCILIK: EDWARD LEE THORNDIKE (1874-1949)Thorndike’ın Öğrenmeye İlişkin Temel Görüşleri ...................................................130Bağlaşımcılık (Connectionism) ..............................................................................130Seçme ve Bağlama (Selecting And Connecting) .............................................131Öğrenme Küçük Adımlarla Oluşur ........................................................................132Thorndike’ın Öğrenme Kuramının Temel Kanunları .............................................133Hazırbulunuşluk Kanunu .........................................................................................133Tekrar Kanunu ..............................................................................................................134Etki Kanunu...................................................................................................................1341930’dan Önceki İkincil İlkeler ......................................................................................136Tepki Çeşitliliği (Response Variation) ...................................................................136Dikkat Çekici Uyarıcılar .............................................................................................136Öğrenici Özellikleri .....................................................................................................137Benzetme Yoluyla Tepkide Bulunma ...................................................................137Çağrışımsal Geçiş (Associative Shifting) .............................................................1381930’dan Sonra Thorndike’ın Öğrenme Kuramı ....................................................139Etkinin Yayılması .........................................................................................................140Ait Olma .........................................................................................................................140Çağrışımsal Zıtlık (Associative Polarity) ..............................................................141Thorndike’ın Eğitime İlişkin Görüşleri ........................................................................141Thorndike’ın Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ...................142ÜNİTE 10: EDİMSEL KOŞULLAMA: BURRHUS FREDERIC SKINNER(1904-1990)Tepkisel ve Edimsel Koşullama .....................................................................................146Tepkisel Davranış ........................................................................................................147Edimsel Davranış.........................................................................................................147Tepkisel Koşullama .....................................................................................................147Edimsel Koşullama .....................................................................................................148Edimsel Koşullama Süreci ...............................................................................................148Edimsel Koşullama İlkeleri ..............................................................................................150Olumlu ve Olumsuz Pekiştireçler ..........................................................................150Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme .............................................................................151Ceza .................................................................................................................................153Sönme.............................................................................................................................156Kendiliğinden geri gelme ...................................................................................156Biçimlendirme / Şekillendirme .....................................................................................157

xivAyırt Edici Uyarıcı ve Tepki .............................................................................................159Zincirleme ............................................................................................................................160Batıl Davranış ......................................................................................................................162Pekiştirme Tarifeleri ..........................................................................................................162Sürekli Pekiştirme .......................................................................................................163Sabit Oranlı Pekiştirme .............................................................................................163Sabit Aralıklı Pekiştirme ............................................................................................163Değişken Oranlı Pekiştirme .....................................................................................164Değişken Aralıklı Pekiştirme ...................................................................................165Koşullu Anlaşma (Contingency Contracting) ...................................................165Premack İlkesi........................................................................................................166Programlı Öğretim ............................................................................................................167Skınner’in Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ........................168ÜNİTE 11: SİSTEMATİK DAVRANIŞ KURAMI: CLARK LEONARD HULL(1884-1952)HULL’IN ÖĞRENME KURAMININ BAŞLICA ÖNERMELERİ ......................................176Önerme 1. Dışsal uyarıcı ve uyarıcı kalıntısı: .....................................................176Önerme 2. Duyusal uyarıcıların etkileşimi: ........................................................176Önerme 3. Öğrenilmemiş Davranışlar (Unlearned Behavior) .....................177Önerme 4. Öğrenmenin Koşulları; Bitişiklik ve Dürtü Azalması: ................177Önerme 5. Uyarıcı genellemesi:.............................................................................178Önerme 6. Uyarıcı-Dürtü Bağı: ...............................................................................178Önerme 7. Dürtü ve Alışkanlık Gücünün Bir FonksiyonuOlarak Reaksiyon Gücü (Reaction Potential): ..............................179Önerme 8. Tepkide Bulunma, Koşullu Tepkinin Yapılmasını .......................179Engelleyen Yorgunluğa Neden Olur: .............................................179Önerme 9. Tepkide Bulunmamayı Öğrenme: ...................................................180Önerme 10. Öğrenilmiş Tepkiyi Engelleme Eğiliminde ...............................180Olan Faktörler Bir Andan Diğerine Değişir: ................................180Önerme 11. Anlık Etkili Reaksiyon Gücü Reaksiyon EşiğiniGeçmelidir: ...........................................................................................181Önerme 12. Öğrenilmiş Tepkilerin Gücü, Etkili Reaksiyon Gücü,Salınım: ..................................................................................................181Önerme 13. Anında Gösterilen Etkili Reaksiyon Gücünün(S E R) Değeri Uyarıcı ve Tepki Arasındaki GecikmeZamanı (Latency) Kısaldığı Ölçüde Artar: ...................................182Önerme 14. Anında Gösterilen Etkili Reaksiyon Gücünün(S E R) Değeri, Sönmeye Karşı Direnci Belirler: ............................182Önerme 15. Koşullu Tepkinin Gücü, Doğrudan Anlık EtkiliReaksiyon Gücünün Ölçüsüne Göre Değişir: ...........................182

Önerme 16. Aynı Durumda Birden Fazla Tepki Meydana GetirilebiliyorsaAnlık Etkili Reaksiyon Gücü En Üst Düzeydedir. ......................182Hull’ın 1943 Kuramı İle 1952 Kuramı Arasındaki Diğer Temel Farklar ......182Kısmi-Önce Gelen Amaç Tepkisi ............................................................................183Alışkanlık Hiyerarşisi ..................................................................................................185Hull’ın Öğrenme Kuramının Özeti ........................................................................185Hull’ın Öğrenme Kuramına Karşı Yapılan Eleştiriler ........................................186Mowrer’ın Hull’ın Öğrenme Kuramına Katkıları ...............................................187Spence’ın Hull’ın Öğrenme Kuramına Katkıları ................................................189Ayırt Etmeyi Öğrenme .......................................................................................189İçsel Güdülenme ..................................................................................................190Spence’in Hull’ın Temel Denkleminde Yaptığı Değişiklik .............................191Spence’in Sönme Kuramı .........................................................................................191Hull’ın Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............................................192ÜNİTE 12: İŞARET-GESTALT KURAMI EDWARD CHACE TOLMAN(1886-1959)Tolman’ın Amaçlı Davranışçılığı ....................................................................................196Bütüncü (Molar) Davranış ........................................................................................197Tolman’a Göre Öğrenme: Beklentiler, Denenceler, PekiştirmeyeKarşı Doğrulanma ve Bilişsel Haritaların Oluşumu .........................................198Zihinsel Deneme Yanılma(Vicarious Trial and Error) ......................................201Performansa Karşı Öğrenme ..................................................................................201Tepki Öğrenmeye Karşı Amaç Öğrenme Kanıtları ..........................................201Ödül Beklentisi ............................................................................................................202Yer Öğrenme ................................................................................................................203Örtük Öğrenme ...........................................................................................................204Örtük Sönme ................................................................................................................206Öğrenmenin Değişkenleri .......................................................................................206Çevresel Değişkenler .................................................................................................206Bireysel Farklılık Değişkenleri .................................................................................207Ara Değişkenler ..................................................................................................................207Öğrenme Türleri ..........................................................................................................208Kateksis (Cathexes).....................................................................................................208Eşdeğer İnançlar .........................................................................................................208Alan Beklentileri ..........................................................................................................209Alan-Biliş Yolları ...........................................................................................................209Dürtü Ayırımları ...........................................................................................................209Hareket Biçimleri .........................................................................................................210Tolman’ın Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............................................210xv

xviÜNİTE 13: SOSYAL BİLİŞSEL KURAM ALBERT BANDURA (1925-...)Gözlem Yoluyla Öğrenmeyle İlgili İlk Açıklamalar .................................................214Bandura’ya Göre Gözlem Yoluyla Öğrenme .............................................................216Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar .....................................................................218Dolaylı Pekiştirme (Vicarious reinforcement) ............................................218Dolaylı Ceza (Vicarious punishment) ............................................................218Dolaylı Güdülenme (Vicarious motivation) ................................................218Dolaylı Duygu (Vicarious emotion) ...............................................................219Model Özellikleri ..................................................................................................219Sosyal Bilişsel Kuramın Dayandığı İlkeler ..................................................................220Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism) ..............................................220Sembolleştirme Kapasitesi (Symbolizing Capability) ....................................222Öngörü Kapasitesi (Forethought Capability) ...................................................222Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capability) ........................................222Öz Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability) .................................223Öz Yargılama Kapasitesi (Self-Reflective Capability) ......................................223Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri ............................................................................223Dikkat Etme Süreci .....................................................................................................224Hatırda Tutma Süreci (Retentıon) .........................................................................224Davranışı Meydana Getirme Süreci ......................................................................225Güdülenme Süreci......................................................................................................226Model Alma Yoluyla Kazanılan Ürünler .....................................................................227Öz Yeterlik (Self Efficacy) .................................................................................................228Öz Düzenleme (Self Regulation) ..................................................................................229Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ......230ÜNİTE 14: GESTALT KURAMIGestalt Kuramın Ortaya Çıkışı .......................................................................................238Gestalt Kuramcıların Yapısalcılığa (Structuralism) veDavranışçılığa (Behaviorism) İtirazları ........................................................................239Gestalt Kuramda Algılama .............................................................................................240Algısal Örgütleme Yasaları ..............................................................................................241Şekil - Zemin (Figure-ground) İlişkisi ............................................................241Yakınlık (Proximity) Yasası .................................................................................242Benzerlik (Similarity) Yasası ..............................................................................243Tamamlama (Closure) Yasası ............................................................................244Devamlılık (Contiguity) Yasası .........................................................................244Basitlik (Simplicity) yasası .................................................................................245

Algısal Değişmezler ..........................................................................................................245Beyin ve Yaşantı Kazanma ..............................................................................................246Davranışın Belirleyicileri .................................................................................................247Coğrafi Çevre ve Davranışsal Çevre ......................................................................247İz Kuramı ...............................................................................................................................248Unutma .................................................................................................................................249İçgörüsel Öğrenme ve Problem Çözme ....................................................................250Üretici Düşünme ................................................................................................................253Gestalt Psikoloji ve Öğrenme ........................................................................................257Gestalt Kuramın Eğitim Açısından Doğurguları .....................................................258xviiÜNİTE 15: BİLGİYİ İŞLEME KURAMIBilgiyi İşleme Kuramı ........................................................................................................263Bellek Türleri ........................................................................................................................266Duyusal Kayıt ...............................................................................................................266Kısa Süreli Bellek / İşleyen Bellek ...........................................................................268Uzun Süreli Bellek .......................................................................................................274Anısal Bellek ...........................................................................................................275Anlamsal Bellek ....................................................................................................276a) Önerme ağı .................................................................................................277b) Şema .............................................................................................................278İşlemsel Bellek .......................................................................................................282Bilişsel Süreçler ...................................................................................................................283Bilginin Duyusal Kayıttan Kısa Süreli Belleğe AktarılmasınıSağlayan Süreçler ..............................................................................................................283Dikkat ..............................................................................................................................283Öğrencinin Dikkatini Çekme Yolları ..............................................................284Algı ...................................................................................................................................288Ön Öğrenmeler ve Algılama ............................................................................290Beklentiler ve Algılama ......................................................................................290Kısa Süreli Bellekte Bilgiyi Saklama Süreçleri ...........................................................291Sürekli Tekrar (Maintenance Rehearsal) .............................................................291Gruplama (Chunking) ...............................................................................................291Bilginin Uzun Süreli Belleğe Aktarılmasında Kullanılan Süreçler .....................292Örtük ve Açık Tekrar ...................................................................................................292Kodlama / Anlamlandırma ......................................................................................293Genişletme / Eklemleme (Elaboration) ...............................................................303

xviiiÖğretme-Öğrenme Sürecinde Uygulanabilecek Genişletme /Eklemleme Etkinlikleri .......................................................................................305Bellek Destekleyici İpuçları (Mnemonic Devices) .....................................307Bilgiyi Uzun Süreli Bellekten Geri Getirme ...............................................................318Bilgiyi Geri Getirme Yolları .......................................................................................320Öğrenme Çıktıları ve Bilgiyi Geri Getirme ..........................................................323Unutma ...................................................................................................................323Karışma ....................................................................................................................324Geriye Ket Vurma .................................................................................................325İleriye Ket Vurma ..................................................................................................325Öğrenme Sonucu Olarak Performans ........................................................................327Yürütücü Kontrol (Executive Control) ........................................................................328Yürütücü Biliş (Metacognition)..............................................................................329Bilgiyi İşleme Modeline Göre Öğretimin Düzenlenmesinde DikkatEdilecek Noktalar ...............................................................................................................333ÜNİTE 16: NÖROFİZYOLOJİK KURAM DONALD OLDING HEBB (1904-1985)Donald Olding Hebb (1904-1985)...............................................................................339Duyusal Yoksunluk ve Zenginleştirilmiş Çevre .................................................342Uyarılma (Arousal) ve Dikkat ..................................................................................345Öğrenmenin Nörokimyası .......................................................................................348Bellek ...............................................................................................................................350Duyusal Bellek .......................................................................................................350Kısa Süreli Bellek ..................................................................................................351Uzun Süreli Bellek ................................................................................................351Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması ............353Kalıcılığın Sağlanmasında Beynin Bazı Bölgelerinin Rolü .....................353Bellek Nörokimyası ..............................................................................................356Bellek Transfer Çalışmaları ................................................................................356Öğrenme İle İlgili Diğer Nörofizyolojik Bulgular .............................................358Beyindeki Ödül ve Ceza Merkezleri ...............................................................358Öğrenme ve Bellekte Ödül ve Cezanın Önemi ..........................................359Ayrık Beyin Çalışmaları..............................................................................................360Beynin İki Yarı Küresinin Öğrenme ve Bilgiyi İşleme Fonksiyonları ...........360İçsel Koşullama ............................................................................................................363Nörofizyolojik Kuramın Eğitim Açısından Doğurguları ........................................364

xixBÖLÜM 3: ÖĞRETİMÜNİTE 17: ÖĞRETİM SÜRECİÖğretim Sürecinde Kullanılabilecek Öğrenme İlkeleri .........................................373Öğrenci Niteliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri ..................................................374İçerik Özellikleriyle İlgili Öğrenme İlkeleri .........................................................375Öğretim Etkinliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri ................................................377Öğretim Süreci Basamakları....................................................................................389Öğretimi Plânlama .....................................................................................................3901. Hedef ve Hedef Davranışları Belirleme ...........................................................392Mager’a Göre Hedef Belirleme (Davranışsal Hedefler) ...........................393Gronlund’a Göre Hedef Belirleme (Öğretimsel Hedefler) .....................393Hedef Alanları .......................................................................................................394a) Bilişsel Alan Bloom ve Arkadaşlarının BilişselAlan Taksonomisi .............................................................................................395b) Duyuşsal Alan: Krathwohl, Bloom ve Masia’nınDuyuşsal Alan Taksonomisi .........................................................................398Devimsel Alan: Harrow, Simpson ve Cangelosi’ninDevimselAlan Taksonomileri .....................................................................................................399Gagné’ye Göre Öğrenme Ürünleri ve Öğretim Hedefleri ......................4041. Sözel bilgi ...........................................................................................................4052. Zihinsel beceri ..................................................................................................4073. Bilişsel stratejiler ..............................................................................................4104. Tutumlar .............................................................................................................4105. Devimsel beceriler ..........................................................................................4112. Önkoşul Öğrenmeleri Belirleme .......................................................................4123. Öğrenci Niteliklerini Belirleme ..........................................................................4134. Hedef ve Hedef Davranışları Yeniden Gözden Geçirme ...........................4145. İçeriği Örgütleme ...................................................................................................4146. Öğretim Stratejileri ve Materyallerini Seçme ...............................................4177. Öğretim Etkinliklerini Plânlama ........................................................................418Ölçme ve Değerlendirme Etkinliklerini Plânlama ...........................................418Öğretimi Uygulama ..........................................................................................................420Öğretimi Değerlendirme ................................................................................................420

xxÜNİTE 18: ÖĞRETME-ÖĞRENME MODELLERİBireysel Öğretme Modelleri ...........................................................................................423Programlı Öğrenme (Programmed Learning) ..................................................423Doğrusal Programlı Öğrenme Türleri ...........................................................424Dallı Programlı Öğrenme ..................................................................................425Bilgisayar Destekli Öğretim (Computer Assisted Instruction) ....................427Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemi(Personalized Systems of Instruction) .................................................................429Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemine Yapılan Eleştiriler ........................431Grupla Öğretme Modelleri .............................................................................................432Carroll’ın Okulda Öğrenme Modeli ...............................................................434Bloom’un Tam Öğrenme Modeli ....................................................................436Bir Öğrenme Birimi Olarak Öğrenme Ünitesi ......................................438Öğrenci Nitelikleri .........................................................................................440Bilişsel giriş davranışları .......................................................................440Duyuşsal giriş özellikleri ......................................................................442Öğretim Hizmetinin Niteliği ......................................................................443İşaretler (İpuçları) ...................................................................................444Katılma .......................................................................................................446Pekiştirme .................................................................................................448Dönüt ve düzeltme ................................................................................448Tam öğrenme modelinin uygulanışında izlenecek adımlar ...450Slavin’ın Etkili Öğretim Modeli - QAIT ........................................................................4521. Öğretimin niteliği ............................................................................................4522. Öğretim düzeyini uygun hale getirme ....................................................4533. Teşvik etme ........................................................................................................4544. Zaman .................................................................................................................455ÜNİTE 19: ÖĞRETME STRATEJİLERİÖğretme Stratejileri ..........................................................................................................458Buluş Yoluyla Öğrenme ............................................................................................458Yapılandırılmamış Buluş ....................................................................................462Yapılandırılmış Buluş ..........................................................................................463Buluş Yoluyla Öğrenmeyi Planlama...............................................................463Uygulama ...............................................................................................................464Alış Yoluyla Öğrenme (Reception Learning) .....................................................466

Sunuş Yoluyla Öğretme (Expository Teaching) ................................................4671. Ön Organize Edicilerin Sunulması (Başlangıç) ......................................4682. Öğrenilecek Yeni Konunun, Materyalin Sunulması (Gelişme) .........4703. Bilişsel Örgütlemenin Güçlendirilmesi ....................................................471Sunuş Yoluyla Öğretimin Daha Etkili Olduğu Durumlar ...............................472Öğretim Etkinlikleri Modeli .....................................................................................4731. Dikkati Çekme ..................................................................................................4742. Öğrenciyi Hedeften Haberdar Etme .........................................................4753. Ön Öğrenmelerin Hatırlanmasını Sağlama ............................................4754. Uyarıcıları Sunma ............................................................................................4765. Öğrenme Rehberi Sağlama .........................................................................4766. Performansı (Davranışı) Ortaya Çıkarma .................................................4787. Dönüt Sağlama ................................................................................................4788. Performansı Değerlendirme........................................................................4799. Kalıcılığı Sağlama ve Transferi Güçlendirme ..........................................479Doğrudan Öğretim Modelleri ................................................................................480İşbirliğine Dayalı Öğrenme (Cooperative Learning) ......................................486İşbirliğine Dayalı Öğrenmenin Yararları .......................................................487İşbirliğine Dayalı Öğrenmenin Temel Özellikleri ......................................488İşbirliğine Dayalı Öğrenme Gruplarının Oluşturulması ..........................489İşbirliğine Dayalı Öğrenme Teknikleri .................................................................490Öğrenci Takımları ve Başarı Bölümleri (ÖTBB) ...........................................490Takım-Oyun-Turnuva (TOT)..............................................................................494İşbirliğine Dayalı Birleştirilmiş Okuma ve Kompozisyon .......................494Takım Destekli Bireyselleştirme (TDB) ..........................................................495Karşılıklı Sorgulama (KS) ....................................................................................496Birleştirme ..............................................................................................................496Birleştirme II ...........................................................................................................497ÜNİTE 20: ÖĞRENME ÜRÜNLERİ VE ÖĞRETİMİKavram Öğrenme ve Öğretimi ......................................................................................501Kavram Türleri .....................................................................................................................501Somut ve Soyut Kavramlar ......................................................................................501Kavramların Özellikleri .....................................................................................................502Kavram Öğrenme ..............................................................................................................5041. Somut Düzey ....................................................................................................5042. Tanıma Düzeyi ..................................................................................................5043. Sınıflama Düzeyi ..............................................................................................5054. Soyut Düzey ......................................................................................................506xxi

xxiiKavram Öğretimi ...............................................................................................................508Somut Düzey ve Tanıma Düzeyinde Kavram Öğretimi ..........................509Sınıflamanın Başlangıç Düzeyinde Kavram Öğretimi .............................511Gelişmiş Sınıflama ve Soyut Düzeyde Kavram Öğretimi .......................512İlkeler, Genellemeler, Akademik Kurallar ve Öğretimi ..........................................522İlkeler ........................................................................................................................522Genellemeler .........................................................................................................522Akademik Kurallar ...............................................................................................523İlke, Genelleme ve Akademik Kural Öğretiminde Örnekler veUygulamaların Yeri ..............................................................................................524Problem Çözme ve Öğretimi .........................................................................................525Problem Çözme Basamakları ...........................................................................5261. Problemi Anlama ......................................................................................5262. Çözüm İçin Plan Yapma ..........................................................................5293. Planı Uygulama .........................................................................................5314. Sonuçları Değerlendirme ......................................................................531Yaratıcı Problem Çözme ....................................................................................531Devimsel Beceriler ve Öğretimi ....................................................................................535Öğrenme Stratejileri ve Öğretimi..........................................................................545İçsel Süreçlere Göre Öğrenme Stratejileri ...................................................547Dikkat Stratejileri ...........................................................................................548Kısa Süreli Bellekte Depolamayı Artıran Stratejiler ...........................550Anlamlandırmayı (Kodlama) Güçlendirici Stratejiler ........................550Eklemleme/Genişletme Stratejileri................................................................551Örgütleme Stratejileri .........................................................................................552Bellek Destekleyici Stratejiler ..........................................................................558Geri Getirmeyi (Hatırlama) Artırıcı Stratejiler .............................................559Güdüleme Stratejileri .........................................................................................559Dikkati Sürdürmeyi Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ............................560Uygunluğu Artırmaya Yardım Eden Duyuşsal Stratejiler ................561Güveni Artırmayı Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ................................561Doyum Artırmayı Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ................................562Yürütücü Biliş Stratejileri ...................................................................................562Öğrenme Stratejilerinin Öğretimi ................................................................................564Öğrenme Stratejilerini Öğretme Yaklaşımları ..........................................................565

xxiiiÜNİTE 21: YAPILANDIRMACILIKRadikal Yapılandırmacılık Nedir? ..................................................................................572Dilin Yorumlanması ....................................................................................................572Glasersfeld’in Yapılandırmacılığa Seyahati ...............................................................574Anlamlara Daha Yakından Bakma .........................................................................579Psikoloji ile Tanışma ..................................................................................................581Piaget’yi Keşfetme .....................................................................................................584Fizik ve Bilim Felsefesinden Destek ......................................................................589Çeşitli Filozofların Yapılandırmacılığı Hazırlayan Görüşleri ................................590Aktif Yapılandırma .............................................................................................................594Glasersfeld’e Göre Radikal Yapılandırmacılığın EğitimAçısından Doğurguları.....................................................................................................596Dilin Yapılandırmadaki Önemi ...............................................................................599Öğrencinin Düşünmesini Yönlendirme ..............................................................600Öğrenciye Bir Şeyi Zorlamak, Aktarmak Değil YardımEtmek Önemlidir .........................................................................................................604Derinlemesine Anlamayı (Yansıtmayı) Hızlandırma, Geliştirme ...............606Öğrenici İlerlemesini Değerlendirme .................................................................607Sosyal Etkileşimin Sırrı .............................................................................................607Son Nokta ......................................................................................................................608Alanyazında Yapılandırmacılığın Türlerine İlişkin Bazı Açıklamalar .................609Yapılandırmacı Öğretme Uygulamalarının Taşıması Gerekli İlkeler ................610Alanyazında Bazı Yapılandırmacı Öğretim Modelleri ...........................................614Yapılandırmacı Öğretimde ‘5E’ ve ‘7E’ Modelleri ............................................614Gagnon ve Collay’a göre Yapılandırmacı Öğretim Basamakları ................617KAYNAKLAR .......................................................................................................................421

GİRİŞ"Biyo-kültürel ve sosyal" bir varlık olan insanın tüm yaşamı süresinceyanıtlaması gerekli en temel soru "Nasıl yaşamalıyım?" sorusudur. Bireyinyaşamı boyunca karşılaşacağı sorunların tümü, bu genel soru çerçevesinde çözümlenmektedir. Örneğin; Kendime karşı nasıl davranmalıyım; vücudumakarşı nasıl davranmalıyım, beynimi nasıl kullanmalıyım? Duygularımınasıl yönetmeliyim? Nasıl bir aile kurmalıyım? Nasıl bir meslek seçipçalışmalıyım? Nasıl bir vatandaş olmalıyım? Başkalarının ve kendiminmutluluğu için doğal kaynaklardan nasıl yararlanmalıyım? Başkalarının vekendimin yararına, yeteneklerimi nasıl kullanmalıyım? vb. bireyin, yaşamıboyunca yanıtlaması gereken alt sorulardır. Bu soruların yanıtı olan gerekliöğrenmeler, insanın doğumundan ölümüne kadar tüm yaşamını doldurmaktadır.Bireyin istediği yaşam biçimine sahip olması için, gerekli öğrenmelerisağlamada ise, eğitim önemli bir araçtır.Eğitim, yaygın bir biçimde "insanın kişiliğini besleme süreci" ve "insansermayesine yapılan yatırım" olarak kabul edilmektedir. En genel anlamda"istendik davranış oluşturma ya da istendik davranış değiştirme süreci" olaraktanımlanan eğitim, toplumun süzgeçten geçirilmiş değerlerinin, ahlâkstandartlarının bilgi ve beceri birikimlerinin yeni nesillere aktarılması ile ilgilidir.Bu anlamda eğitim, "bireyi, istendik nitelikte kültürleme süreci"dir.İstendik kültürleme süreci olan eğitim ailede, sinemada, sokakta, okuldaders aralarında her an, her yerde bir plana bağlı olmaksızın yapılabilir.Eğitimin bu türüne informal eğitim adı verilmektedir.Ancak, insanın yaşam süresi, bireyin tüm istendik davranışları tesadüfen,gelişigüzel yani, informal eğitim yoluyla kazanmasını sağlayacak kadaruzun değildir. Ayrıca, pek çok davranışın informal eğitim yoluyla kazanılmasınıbeklemek, gerek birey gerekse toplum için oldukça pahalı bir yoldur.Bu durumda, bazı istendik davranışların planlı olarak bireye kazandırılmasıgerekmektedir. Bünyesinde plan unsuru taşıyan eğitim ise, formal eğitimolarak adlandırılmaktadır.Formal eğitim, plan ya da kasıtlılık özelliğiyle informal eğitimden ayrılmaktadır.O halde formal eğitim, "bireyin davranışında kendi yaşantısıyoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci" (Ertük,1984, s. 12) olarak tanımlanabilir. Bireyin davranışındaki bu değişme, bireyinyeni davranışlar kazanması şeklinde olabileceği gibi, istenmeyen davranışlarındeğişikliğe uğraması biçiminde de olabilir. Kısaca, formal eğitim,istendik öğrenmeleri kasıtlı olarak meydana getirme sürecidir. İstendik öğrenmeleri/davranışbilimlerinin verilerinden yararlanarak kasıtlı ve verimlibir biçimde öğrencilere kazandırmaya çalışan kurumlar ise, çeşitli düzeyve türdeki okullardır. Diğer bir deyişle okullar, planlı bir biçimde istendiköğrenmelerin gerçekleşmesine yardım eden kurumlardır.

xxviOkullarda istendik öğrenmelerin gerçekleşmesini sağlayan ya da istendiköğrenmelerin oluşmasına rehberlik eden kişiler öğretmenlerdir. Öğretmenleringeçerli öğrenmeleri, planlı bir biçimde gerçekleştirmede kullandıklarıtemel araç ise öğretim programlarıdır.Öğretim Programı, bir derste öğrencilerin ulaşacağı hedefleri, hedeflerinkapsadığı davranışları, davranışları kazandırmak üzere düzenlenecekeğitim durumlarını ve davranışların ne derecede kazandırıldığını ortayakoyabilecek sınama durumlarını kapsayan, gelişmeye açık ve çok yönlü etkileşim içinde olan öğeler bütünüdür. Tanımdan da anlaşılacağı gibi öğretimprogramının kapsaması gereken üç temel öğe; hedefler, eğitim durumlarıve değerlendirmedir.Bir öğretim programının başarısı, belirlenen istendik davranışları kazandırabilmederecesine bağlıdır. İstendik davranışların kazandınlmasındakiyetersizlik ise, ilgili öğe ya da öğelerde geliştirme çalışmalarının gereğineişaret etmektedir.Bu durumda program geliştirme; öğretim programının tüm öğelerinidaha etkili ve yeterli hale getirme sürecidir. Diğer bir deyişle, programgeliştirme, ulaşılması beklenen hedefleri ve kapsadığı davranışların saptanmasını,öğrenme yaşantılarının seçilip düzenlenme ve kazandırılmasınıöğrenme yaşantılarının etkililiği yani hedeflere ne derece ulaşıldığını ortayakoyabilecek ölçme ve değerlendirme etkinliklerini ve programın tüm öğelerine dönüt verme ve düzeltme çalışmalarını bünyesinde bulunduran birsüreçtir. Kısaca program geliştirme, öğretim programının öğeleri arasındagelişmeye dönük, karşılıklı ve çembersel etkileşimi sağlayan bir süreçtir.Yukarıdaki tanımlarda da kapsandığı gibi program geliştirmeciler şusorııları cevaplamak durumundadırlar (Ertürk, 1984, s. 13-14).1. Öğrenciye kazandırılacak davranışlar neler olmalıdır?2. Öğrenci bu davranışları kazanmak için hangi eğitimsel yaşantılarıgeçirmeli yani hangi eğitim durumları düzenlenmelidir?3. Bu eğitimsel yaşantılar, öğrenciye davranışı kazandırmak üzerenasıl örgütlenmelidir?4. İstendik davranışları kazandırmak üzere düzenlenen eğitim durumlarınınetkililik derecesi nedir?5. Değerlendirme sonuçlarına göre mevcut programda ne gibi değişiklikliklergereklidir?Yukarıdaki sorulara verilecek cevaplarla program geliştirme çalışmalarınınçerçevesi çizilmekte aynı zamanda da öğretim programının öğeleribelirlenmektedir.

xxviiÖğretim programının öğeleri arasında istendik davranışların ya dadavranış değişikliğinin oluşturulduğu aşama, eğitim durumlarının düzenlenerek öğrenme yaşantılarının öğrencilere kazandırıldığı aşamadır. O haldeeğitim sisteminin işgörüsünü yerine getirmesinde bir başka deyişle, istendiköğrenmelerin oluşturulmasında öğretme-öğrenme süreci, merkezi biröneme sahiptir. Bu nedenle, öğretim programının dayandığı temellerdenikisi; insanın gelişim ve öğrenme ile ilgili özellikleridir. Öğretim programınıhazırlama ve geliştirmede ve öğretimi planlayıp uygulama ve değerlendirmedeinsanın gelişim özelliklerini, insanda öğrenmenin nasıl oluştuğunuanlamak yaşamsal bir öneme sahiptir. Çünkü insanın gelişim ve öğrenmeözelliklerine yani bireyin doğasına aykırı bir öğretimi gerçekleştirmekmümkün değildir.Yukarıdaki nedenlerle gerek öğreticiler, gerekse program geliştiricileriçin, gelişim ve öğrenmenin nasıl oluştuğunu bilmek ve program geliştirmeve öğretim sürecinde bu bilgiyi uygulamak eğitimin işgörüsünü gerçekleştirmedeözel bir öneme sahiptir. Bu nedenle, kitapta önce insanınçeşitli gelişim alanlarına ilişkin özellikleri incelenmiş ve bu özelliklerineğitim açısından doğurguları üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm de iseçeşitli yaklaşımlara göre öğrenme kuramları incelenmiş ve her bir öğrenmekuramının eğitim açısından sonuçlarının neler olabileceği özetlenmiştir.Üçüncü bölümde ise, gelişim ve öğrenme ilkeleri doğrultusunda öğretimsürecinin planlanması, uygulanması sırasında kullanılabilecek öğretme-öğrenmemodelleri, öğretim stratejileri, çeşitli öğrenme ürünleri ve öğretimiaçıklanmaya çalışılmıştır.

BÖLÜM IGELİŞİMÜNİTE 1GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR,İLKELER VE GELİŞİMİ ETKİLEYENFAKTÖRLERBu üniteyi tamamladığınızda aşağıdaki hedeflere ulaşmanızbeklenmektedir.1. Gelişimle ilgili temel kavramları yorumlayabilme2. Çeşitli düzey ve türdeki eğitim durumları düzenlemedegelişim ilkelerini kullanabilme3. Gelişimi etkileyen faktörlerin, bireyin gelişiminisağlamadaki rolünü belirleyebilmeÜNİTENİN ANA HATLARI• Gelişimle İlgili Temel Kavramlar• Büyüme• Gelişme• Olgunlaşma• Öğrenme• Hazırbulunuşluk• Gelişimin Kritik Dönemleri• Gelişimle İlgili Temel İlkeler• Gelişimi Etkileyen Faktörler• Kalıtım• Çevre• Hormonlar

2GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER veGELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERDavranış değiştirme mühendisleri olarak tanımlanan öğretmenlerin,etkili öğrenmeyi sağlayabilmeleri için, değişik yaş ve gelişim dönemindekiöğrencilerin özelliklerini bilmeleri ve öğretme-öğrenme ortamlarını bu özelliklereuygun olarak düzenlemeleri gerekmektedir. Çünkü, eğitim durumundakiişaretler (ipuçları), pekiştirici uyarıcılar vb. dış koşullar, öğrencinin genelyetenek düzeyi, öğrenme özellikleri, gelişim düzeyi vb. iç koşullarına uygunolduğu takdirde öğrenmeyi sağlamak mümkündür. Okulöncesi, ilk öğretim,ortaöğretim, yükseköğretim çağındaki çocuk ve gençlerin konuşma, düşünme,problem çözme biçimleri ve güçleri, sosyal, duygusal ve psiko-motor gelişimözellikleri birbirinden farklıdır; öğretmenler, öğretim sürecinde öğrencilerintüm bu özelliklerini dikkate aldıklarında başarılı bir eğitim gerçekleştirebilirler.Ayrıca, aynı çağda bulunan çocukların da gerek kalıtım, gerekse çevreninetkisiyle gelişim özellikleri birbirinden farklılık göstermektedir. Özellikleokulda ortaya çıkan öğrenme farklarının önemli bir bölümü, çocuğun içindeyaşadığı çevresel koşullara bağlanmaktadır. O halde öğretmenler, çocuğungelişimini etklileyen bu etkenleri bilerek, olumsuz, dezavantajlı çevrelerdengelen çocukları, öğretme öğrenme ortamında destekleyici önlemleri almalıdırlar.Öğretmenlerin bu önlemleri alabilmeleri için değişik yaş ve gelişim çağlarındakiçocukların fiziksel, psikososyal, bilişsel ve ahlak gelişimi özelliklerinibilmeleri gerekmektedir. Ayrıca, anababaların da çocukların gelişim özelliklerikonusunda bilgili olmaları, çocukların gelecekte her yönden sağlıklı bireylerolarak yetişmeleri için vazgeçilmez bir ön koşuldur.Yukarıdaki nedenlerle ele alınması düşünülen gelişim alan ve gelişim kuramlarınailişkin açıklamalara geçmeden önce, bu ünitede gelişimle ilgili temelkavramlar, ilkeler ve gelişimi etkileyen faktörler verilmiştir.GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLARAşağıda genellikle birbirinin yerine yanlış olarak kullanılan, ancak birbirindenfarklı olan büyüme, gelişme, olgunlaşma, öğrenme, hazırbulunuşluk,gelişimin kritik dönemleri kavramlarına açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

3BÜYÜMEVücudun sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Büyüme, vücudundeğişik organlarında değişik hızlarda gerçekleşebilir.GELİŞMEGelişme organizmanın, büyüme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşimiylesürekli olarak ilerleme kaydeden değişmesidir. Gelişmeyi ürün olarak elealdığımızda gelişimi bu ürünün süreç yönü olarak tanımlayabiliriz. Gelişim,organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyalyönden, belli koşulları olan en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerlemekaydeden değişimidir. Gelişme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimlerininbir ürünüdür. Gelişim ise süreçtir. Olgunlaşma ve öğrenme olmadan gelişimsağlanamaz. Örneğin; bir çocuğun ağaca tırmanması devimsel bir gelişmedir.Çocuk kas ve kemikleri yeterli büyüklüğe ve olgunluğa erişmeden ağaca tırmanmayıöğrenemez. Kas ve kemikleri yeterli olgunluğa eriştikten sonra ağacatırmanmayı öğrenmemişse de ağaca tırmanma davranışını gösteremez. Demekki gelişme, olgunlaşma ve öğrenmeyi kapsayan temel bir kavramdır.OLGUNLAŞMAÇocuk bir gelişim döneminden diğerine bireysel hızıyla, aşamalı olarakilerler. Meydana gelen bazı değişmeler öncelikle olgunlaşmaya bağlıdır. Olgunlaşma,öğrenme yaşantılarından bağımsız, biyolojik olarak kalıtım tarafındankontrol edilen bir değişmedir. Olgunlaşma, vücut organlarının kendilerindenbeklenen fonksiyonu yerine getirebilecek düzeye gelmesi için, öğrenme yaşantılardanbağımsız olarak, kalıtımın etkisiyle geçirdiği biyolojik bir değişmedir. Olgunlaşma,fiziksel gelişime büyük ölçüde etki eder. Birçok psiko-motor davranışınyapılması olgunlaşmaya bağlıdır. Örneğin; çocuğun kas ve kemik yapısıyeter olgunluğa gelmeden, ne kadar yürüme alıştırması yaptırırsak yaptıralım,çocuk yürümeyi öğrenemez. Ayrıca olgunlaşma, çocukların belirli bir yaştagösterebilecekleri özelliklerdeki en fazla artışı sağlayabilir. Henüz el kaslarınıtam olarak kontrol edemeyen beş yaş çocuğu, genellikle on yaş çocuğu kadardüzgün ve kontrollü bir şekilde çizemeyecektir.Büyüme ve gelişmeyle ilgili diğer temel kavramlar öğrenme, hazırbulunuşlukve kritik dönem kavramlarıdır.

4ÖĞRENMESadece büyüme ve olgunlaşmanın sağlanmasıyla gelişmenin oluşamayacağınıyukarıda açıklamıştık. Gelişmenin meydana gelebilmesi için üçüncüöğe olan öğrenmeye ihtiyaç duyulmaktadır. Öğrenme, bireyin çevresiyle belli birdüzeydeki etkileşimleri sonucunda meydana gelen nispeten kalıcı izli davranışdeğişmesidir. Örneğin; Çocuğun düzgün bir şekilde kalem tutabilmesi için elve parmak kaslarının, kemiklerinin yeter büyüklüğe ve olgunluğa erişmesi yetmez.Çocuğun kalemin nasıl tutulduğunu görmesi, kalem tutma denemeleriniyapması, düzgün tuttuğunda bundan haberdar edilmesi, pekiştirilmesi gerekir.Demek ki gelişimin sağlanabilmesi için, çocuğun çevresiyle belli düzeyde etkileşimdebulunmasına yani öğrenmesine ihtiyaç vardır.Örneğin; Down sendromlu çocuklar zihinsel olarak özürlüdür ve genetikmiras, bu çocukların düşünme ve problem çözme yeteneklerini sınırlandırmaktadır.Fakat onlara, uygun yaşantılar sağlandığında pek çok şeyi öğrenebilirler.Aynı şekilde, normal kalıtsal yetenekle doğan çocuklara, karmaşıkproblemleri çözme becerileri öğretildiği takdirde yüksek düzeyde performansgösterebilmektedirler. Aksi durumda ise, öğrenme olanaklarından yoksun bırakıldıklarındada zihinsel olarak alt düzeyde bile görünebilirler.Sonuç olarak, çevre tarafından öğrenme olanakları sağlanmadığında çocuğunyeterli olarak gelişmesini beklemek mümkün değildir. Bu nedenle gelişimisağlamak bakımından, anne - baba ve öğretmenin ya da onların yerinegeçen yetişkinlerin rolü, yaşamsal bir öneme sahiptir.HAZIRBULUNUŞLUKOlgunlaşma, bireye yaşla birlikte artan yeterlikler sağladığı gibi, öğrenmefırsatları verildiği takdirde bireyin yeni ve daha karmaşık davranışları kazanmasıiçin gerekli olan hazırbulunuşluğu da beraberinde getirir. Ancak hazırbulunuşluk,bireyin sadece olgunlaşma düzeyini değil, aynı zamanda, bireyinönceki öğrenmelerini, ilgilerini, tutumlarını, güdülenmişlik düzeyini, yeteneklerini,genel sağlık durumunu da kapsar (Gibson ve Vinegradoff, 1986). Ertürk,hazırbulunuşluk kavramını; bireyin “eğitim pazarına” getirdiği özelliklerintümü, olarak ifade etmektedir.

Örneğin; bisiklet kullanmak için yeterli hazırbulunuşluk düzeyinde olanbir çocuk; bisiklet kullanmaya isteklidir, bisikleti kullanmak için gerekli olankaslar ve diğer organları yeterli olgunluğa erişmiştir, bisikletin nasıl kullanılacağıile ilgili önkoşul öğrenmelere sahiptir, genel sağlık durumu bisiklete binmesineuygundur.Öğrenme ve hazırbulunuşluğun dışında gelişimle ilgili olan diğer önemlikavram “gelişimin kritik dönemleri”dir.5GELİŞİMİN KRİTİK DÖNEMLERİÇocuklar, bazı gelişim dönemlerinde ve yaşlarda belli tür öğrenmelerekarşı yüksek duyarlık gösterme eğilimindedirler. Çevre etkilerine karşı dahaduyarlıdırlar ve çevrede düzenlenen öğrenme yaşantılarını diğer dönemlerdendaha hızla kazanabilirler. Psikologlar bu dönemlere kritik gelişim dönemleriadı vermektedirler (Oyama, 1979). Ana - baba ve öğretmenler, çocukların üstdüzeyde gelişimlerini sağlamak istiyorlarsa, bu kritik gelişim dönemlerinde,çocukların belirli yaşantıları geçirmeleri için olanaklar hazırlamalıdırlar. Örneğin;çocukların başkalarıyla yakın ilişkiler kurabilmesi için, bebeklere yakın,sevecen, sıcak davranılmalıdır. Bu şansı, bebeklere sağlamadaki gecikme, enfazla altı ayı geçtiği takdirde, okul yıllarında sosyal ilişkiler geliştirme yeteneğizayıflayabilir (Bowlby, 1965).Burada can alıcı nokta zamanlamadır. Eğer öğrencilere yaşamlarının belirlizamanlarında öğrenme fırsatları sağlanmadıysa gelişim ya yavaşlayabilir,ya da tamamen durabilir. Birçok psikoloğa göre okulöncesi yılları psiko-sosyalgelişim için olduğu kadar zihin ve dil gelişimleri için de kritik gelişim dönemidir.Bu nedenle, özellikle sosyo-kültürel açıdan geri olan çevrelerde yaşayançocukların bu dezavantajını gidermek için erken yönlendirici programlarınuygulanması gerekmektedir. Aksi takdirde, çocuklar çok önemli bazı, yaşantılarızamanında kazanamayacaklarından dolayı, yaşıtlarından daha geride görünebilirler.

6GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL İLKELERGelişimde bazı evrensel ilkeler vardır. Her insanın gelişimi bu ilkelerlegerçekleşir. Bunlardan bazıları şunlardır:1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür: Kalıtım yoluyla getirilensaç rengi, göz rengi, cinsiyet, beden biçimi gibi, anayapının bazı özellikleridoğrudan gözlenebilirken bazı özellikler çevre ile etkileşimlerin bir ürünüolarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin; kalıtım yoluyla getirilen zekâ kapasitesinintam olarak kullanılabilmesi için, bireyin bilişsel gelişimini besleyen bir çevreiçinde etkileşimde bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerekmektedir.2. Gelişim süreklidir ve belli aşamalarda gerçekleşir: Gelişim ileriye doğrudurve birikimli bir süreçtir. Gelişimde her aşama, kendinden öncekine dayalı,kendinden sonraki aşamaya hazırlayıcıdır. Ancak, bu gelişim aşamaları birbirindenkesin çizgilerle ayrılmış değildir. Birbiriyle içiçe geçmiş olabilir. Örneğin;ilkokul dönemindeki bir çocuk mantıksal düşünmeye başlamış olmasınarağmen, “Bir kilogram demir mi yoksa bir kilogram pamuk mu daha ağırdır?”diye sorduğunuz zaman “Bir kilogram demir” diyerek okul öncesi dönemdekiçocuğun özelliğini gösterebilir.3. Gelişim nöbetleşe devam eder: Çeşitli dönemlerde gelişim alanları nöbetleşerekön plana geçebilir.Bir gelişim alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri duraklama gösterebilir.Örneğin; yürümenin ön plana çıktığı dönemde, konuşma duraklamaeğilimi gösterebilir.4. Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur: Önce, başın hareketi kontroledilir. Daha sonra göğüs, karın, bacaklar ve ayağın kontrolü sağlanır. Ayrıca,önce beden ve iç organların, daha sonra dışa doğru olan kolların gelişimi sağlanır.5. Gelişim, genelden özele doğrudur: Çocuklar önce tüm vücuduyla hareketeder, büyük kaslarını kullanır. Daha sonra belli bir etkinlilikle ilgili organınıkullanabilir hale gelir. Örneğin; çocuk top oynarken önce bütün vücuduylatopu tutar. Daha sonra küçük kasları geliştikçe sadece elleriyle hatta parmaklarıylatopu tutabilir hale gelir.

6. Gelişimde kritik dönemler vardır: Organizmanın bazı gelişim alanlarında,öğrenmeye ya da gelişmeye eğilimli olduğu belli bir zaman dilimi vardır. Budönemde organizma, çevre etkilerine daha çok duyarlıdır ve daha hızlı öğrenir.Örneğin; okul öncesi dönem, zihinsel gelişim ve dil gelişimi için kritik dönemdir.Bu dönemde, çocuğa hazırlanacak zengin uyarıcı çevre, onun gelişimi üstündediğer dönemlerden daha olumlu etkide bulunur. Diğer bir örnek; 0 - 1yaş arası, çocuğun temel güven duygusunu kazanması için kritik bir dönemdir.Bu dönemde temel güven duygusu kazanılmadığı takdirde, daha sonra kazanılmasıdaha güçtür.7. Gelişim bir bütündür: Gelişim alanları birbiriyle etkileşim içindedir. Birgelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarınıda aynı yönde etkiler. Örneğin; fiziksel bakımdan güzel bir çocuk, başkalarınınyoğun ilgisini çeker, sevilir. Sevilen çocuğun duygusal gelişimi olumludur.Kendine güven duyar. Başkalarını sevebilir ve olumlu ilişkiler kurabilir.Bu nedenle, sosyal gelişimi de olumlu bir şekilde etkilenir. Sosyal bir çocuk,çevresiyle daha çok etkileşimde bulunacağından bilişsel gelişimi olumlu yöndeetkilenebilir. Sonuç olarak, tüm gelişim alanları birbiriyle içiçedir ve etkileşimiçindedir.8. Gelişimde bireysel farklar vardır: Gelişme,olgunlaşma ve öğrenmeninetkileşiminin bir ürünüdür. Olgunlaşmayı büyük ölçüde kalıtım, öğrenmeyiise, çevre etkileşimleriyle kazanılan yaşantılar belirlemektedir. Her bireyinbiyolojik kalıtsal mirası ve etkileşimde bulunduğu çevrenin farklı olması nedeniyle,gelişiminin de farklı olması doğaldır. Bazı çocuklar beş aylıkken bilediş çıkarırken, bazıları sekiz, bazıları on aylıkken diş çıkarabilir. Sonuç olarakgelişimde gözlenen bireyler arasındaki farklar normal karşılanmalıdır.7GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERJames Arthur Springer ve James Eduvardo Lewis özdeş ikizlerdir. (Aynıyumurta ikizleri) Dört haftalık bebek iken iki ayrı aileye evlât olarak verilirler.Bu tarihten itibaren otuzdokuz yıl ayrı kalır ve şubat 1978’de bir araya getirilirler.Biraraya geldiklerinde pek çok özelliklerinin aynı olduğunu görürler. JamesSpringer, “Gözlerine baktığımda kendimin yansımasını gördüm. Bağırmak yada ağlamak istedim; ancak yapabildiğim tek şey, gülmekti” demektedir.