Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri

Sağlık Bilimlerinde AraştırmaYöntemleriBİLİMSEL YÖNTEMHazırlayan. Yrd. Doç. Dr. Şaban ESEN

Bilim nedir?• Bilim; düzenlenmiş bilgiler topluluğu,• Bilim, bazı olgu yada olay kategorilerine ait iyidüzenlenmiş bilgiler bütünüdür.• Bilim, başka araştırmacılarca doğrulanabilir,nesnel ve mantıksal özellikleri olandüzenlenmiş anlamlı bilgilerdir.• Bilim, denetlenmiş gözlem ve deneylerlebiçimlenmiş ve test edilmiş çıkarsamalaradayalı bir bilgi üretme faaliyetidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"2

Bilim nedir?• Verilen tanımlamalarda iki önemli özellik önplana çıkmaktadır. “Bilgi” ve “Düzenleme”.• Bu nedenle ancak düzenlenmiş bilgiler bilimselolabilmektedir.• Bilimin amacı; çevremizdeki olayları ve bunlararsındaki ilişkileri keşfetmek, bu ilişkileritanımlamaya çalışmak ve bu bilgilerdenyararlanarak genellemelere, teorilere,kurallara ve yasalara ulaşmaktır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"3

Bilim dallarının gelişimi• Astronomi ve fizik• Kimya• Tıp• Matematik ve Geometri• Biyoloji• Sosyoloji• Siyaset bilimi• Psikoloji• AntropolojiYrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"4

Bilimlerin Sınıflandırılması• Bilimlerin sınıflandırılması üzerine çalışmalar ve ilgi de20. yüzyılın başlarında büyük ölçüde sona ermiştir.• Bilimin öğretilmesinde ve üretilmesinde, idarîbirimlerin ayrıştırmasında çağdaş üniversitelerdegenelde birkaç ana dal belirlenir ve ilgili bilimler budalların altında çalışılır:• Fen bilimleri• Sağlık bilimleri• Sosyal bilimler• Güzel sanatlarYrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"5

Bilgi nedir?• İnsanlar arasındaki etkileşim sonucundaortaya çıkan ürüne bilgi denir.• Bilimsel bilgi; elde edilen bilgi türününampirik (deneysel) ve nesnel gerçeklikolmasıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"6

Bilimsel Bilgi ve günlük bilgi• Bilimsel yaklaşım;– Gözlem, sınıflama, kavramsallaştırma veyorumlamada daha sistematik, formal ve kesindir.– Gözleme dayanarak konusunu oluşturan olay venesneleri kavramak, tanımlamak ve sınıflandırmaküzere çözümleyerek betimlemek bilimin temelişlevidir.• Bulguları eleştirisel bir değerlendirmeye tabitutar.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"7

• Kısaca, bilimsel faaliyetin amacı, incelenenkonudaki olguları tanımlamak, olgular arasındanedensellik ilişkisi kurmak ve bunları genelleştirip,kuramlar içinde toplayarak kanunlara ulaşmaktır.• Olaylara dayanma, tarafsızlık, eleştiriye açık olmave yanılma olasılığının kabulü bilimseldüşünmenin temel özellikleri arasında yer alır.• Bilim insanının amacı sadece bilgi toplamak vebiriktirmek değildir. Sorunların neler olduğunu venasıl çözülebileceğini araştırmak ve bulmak temelişlevleri arasındadır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"8

“BİLİMSEL BİLGİ”YE İKİ FARKLIYAKLAŞIM• POZİTİVİST BİLİM YAKLAŞIMI VE ELEŞTİRİSİ• Pozitivizmin amacı, metafiziği insan bilgisindendışlamak ve deneysel bilginin gücünü artırmaktır.Deneye veya gözleme dayanmayan hiçbir bilgibilimsel değildir.• Pozitivizmin temel amacı, bilimi felsefispekülasyonlardan kurtarmaktır. Felsefe cevabınet olmayan sorularla ilgilidir.• Buradan hareketle pozitivizmde bilimselliğin birölçütü olarak doğrulanabilirlik ilkesi geliştirilmiştir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"9

• Bu ilkeye göre bir önermenin doğru olupolmadığı, o önermenin ilişkin olduğu veöngördüğü duyumların ortaya çıkıpçıkmadığına bağlıdır.• Bir önerme ampirik değilse doğruluğubelirlenemez.• Diğer bir ifade ile doğruluğunusınayamayacağımız/ölçemeyeceğimiz bir bilgibilimsel bilgi değildir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"10

Pozitivist bilim anlayışının dayandığıtemel varsayımlar.• Bilimsel ilerleme birikimseldir,• Bilimsel bilgi tek meşru bilgidir,• Verilerin derlenmesi ve değerlendirilmesinde, kuramoluşturulmasında normatif bakış açılarına , değeryargılarına, kanaatlere ve kişisel bakış açılarına yeryoktur.• Meşru bilgiye ancak mantık ve matematiği kullanarak,doğa bilimcilerin yöntemleri ile ulaşılabilir.• Bilimin amacı, neden sonuç ilişkilerini açığa çıkarmak vedüzenlilikleri açıklayan kanunlar ortaya koymaktır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"11

Karl Popper ve Yanlışlanabilirlik• Popper’a göre, bir kuramın doğruluğunun ölçüsüampirik/deneysel yönden ne ölçüde desteklendiğinde değil,hangi görgül bulgu karşısında yanlışlanabileceğinin öncedenbilinip bilinmemesindedir.• Yanlışlanması imkansız bir düşüncenin doğrulanması daimkansızdır.• Doğrulayıcıları çok olan fakat yanlışlayıcıları belirsiz olankuramlar bilimsel olmayan kuramlardır.• Bir bilimsel kurama uymayan ampirik veriler hemen herzaman bulunabilir.• Dolayısıyla bilim, doğruların birikmesi ile değil, yanlışlarınayıklanması ile gelişir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"12

Pozitivist Ötesi (Yorumlayıcı) BilimYaklaşımı• Pozitivist bilimi savunanlar, bilginin keşfedildiği veortaya çıkarıldığını öngören bir bilgi tanımınısavunurken; pozitivist ötesi yaklaşımlar, bilgininkeşfedilme yerine yorumlandığını, ortaya çıkarılmayerine oluşturulduğunu varsayarlar.• Thomas Kuhn ve PaulFeyerabend gibi bazı düşünürlerise , geleneksel pozitivist bilim anlayışına önemlieleştiriler getirerek, pozitivizm ötesi bilim anlayışınınoluşumuna katkı sağlamışlardır.• Yorumlayıcı bilim anlayışı, tek ve mutlak bir doğrununolmadığı görüşüşünü savunurlar.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"13

Pozitivizm Ötesi Bilim YaklaşımınınÖzellikleri• Bilimsel aşamaların hiçbir aşaması değeryargılarından bağımsız değildir.• Tek doğru yöntem söz konusu değildir.• Bilimsel çalışmalar metafizik temelleredayanabilir. Yani bir bilimsel kuramın temelvarsayımları ampirik olarak test edilebilir nitelikteolmayabilir.• Bilim adamlarının çalışmalarında kanaatlerini,inançlarını ve ikna yöntemlerini temel almalarımatematik ve istatistiki yöntemleri temelalmalarıyla eşdeğerdir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"14

Sosyal Bilimler• Temel bilimler doğal dünyadaki olaylarınnedenlerini tanımlayarak genelleştirmeyeçalışırken, sosyal bilimler sosyal dünyadakiolayların anlamını veya önemini açıklamayaçalışır.• Yaygın bir anlayışa göre doğa bilimleriinceledikleri olguları açıklamaya çalışırken,sosyal bilimler anlamaya çalışmaktadır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"15

BİLİMSEL YÖNTEM• Araştırma; bilinmeyen olay ve etmenleriortaya çıkarabilmek, bir soruna çözümgetirmek, belirli kavramlara, kuramlara ya dayasalara ulaşabilmek amacıyla yapılan bilimselbir çalışma olarak tanımlanabilir.• Bir araştırmada en önemli husus araştırmanınbilimsel yöntemlerle planlanması, yürütümüve sonuçlandırılmasıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"16

BİLİMSEL YÖNTEM• Bilimsel olmayan bir araştırma düşünülemez.• Bir araştırma sonucunun geçerli ve güvenilirolabilmesi için bilimsel yöntemlerden gereğikadar yararlanılmalıdır.• Bir araştırmanın bilimsel olmasını sağlayanunsurlardan en önemlisi istatistik bilimidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"17

Bilimin Özellikleri• Bilim Mantıklıdır:– Bilim mantıklı nedenlere dayanır. Örf, adet, gelenekgibi özelliklerde dayandırılamaz.• Bilim Gerekircidir (Deterministiktir)– Bilim, her olayın bir yada birden çok nedeni olduğu vebunların mantıksal bir tanımı ve anlamı olduğuvarsayımına dayanır.– Örneğin, bir partiye verilen oy bir çok faktörünetkisini taşıyabilir. Ayrıca iki kişi aynı partiye oy versebile, ikisi de farklı nedenlerle oylarını vermiş olabilirler.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"18

Bilimin Özellikleri• Bilim geneldir.– Bilim, tek tek olaylardan çok, genel olaylarıtanımlamayı amaçlar. Genelleme bilimselyöntemin temel özelliklerinden biridir.• Bilim deneysel olarak doğrulanabilirdir.– Bilimsel genel açıklamalar, veriler aynı yöntemlerkullanılarak doğrulanabilmelidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"19

Bilimin Özellikleri• Bilim Tutumludur.– Bilim adamı mümkün oranda, az sayıda açıklayıcıfaktör kullanarak olayın nedenlerini anlamayaçalışır.– Bilim adamı bir yandan basitliği, diğer yanda olayıntanımlanmasının derecesi arasında bir dengekurmalıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"20

Bilimin Özellikleri• Bilim Kesindir.– Bilim adamı araştırmalarını düzenlerken açık vekesin ifadeler kullanmalıdır.– Ayrıca araştırma raporunu yazarken yöntembölümünde kavramları çok açık biçimde, ayrıntılıolarak belirtmesi gerekir ki herkes bu yöntemianlasın ve gerektiğinde eleştirebilsin.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"21

Bilimin Özellikleri• Bilim nesneldir.– Bilimde öznel değerlendirmelere yer yoktur.– Bilim adamı hiçbir zaman yanlı olamaz, bulgular veolgular hakkında istediği tasarrufta bulunamaz.– Bilim adamı, yaptığı çalışmayı yöntem bölümündeayrıntılı biçimde anlatmalıdır. Böyle yapıldığındadiğer bilim adamları da araştırmayı aynı biçimdeyaparak aynı sonuca ulaşabilmelidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"22

Bilimin Özellikleri• Bilim değişime açıktır.– Bilim her zaman değişikliklere açıktır.– Bir çok bilimsel teori sonradan geçersiz olmuş veyerlerine yeni teoriler geliştirilmiştir.– Halen var olan teorilerin yerine de zamanlayenileri geliştirilebilecektir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"23

• BİLİM ADAMI– Bir olayı bilimsel yöntemlerle irdeleyen, aydınlığakavuşturan ve insanlığın yararına sunan kişidir.• BİLİMSEL TUTUM– Araştırmanın planlanması, yürütümü,değerlendirilmesi ve sonuçlarının yorumlanmasıaşamalarında yan tutmamak ve duygusaldavranmamaktır.– Bilim adamı hipotez ve bulgularını açık yüreklilikleirdeler, eleştirir, tartışır ve denetler.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"24

• BİLİMSEL YÖNTEM– Bilimsel yöntem bir olayın yukarıda verilen bilimselözelliklere uygun biçimde çözülmesini sağlayanyollar ya da yöntemler kümesi olaraktanımlanabilir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"25

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• GÖZLEM– Bazı durumlarda bilimsel yöntemin ilk aşamasınıgözlem alır.– Bir durum rastlantıya bağlı olarak bilim adamınındikkatini çeker ya da dikkatini çeken bir olayıngözlenmesi sonucu ortaya çıkar.– Newton’un ayağının ucuna düşen bir elmayırastlantı sonucu gözleyerek yer çekimini bulmasıbuna örnek gösterilebilir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"26

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Bazı durumlarda bilim adamı önce hipotezkurar, hipoteze yönelik gözlem yapmaya çalışır.• Böyle bir durumda, gözlem bilimsel yönteminikinci aşamasını oluşturur.• Gözlem yapacak kişinin ilgili konuda, uyanık,bilgili ve yansız olması gerekir.• Doğru gözlem; eğitim, alışkanlık ve beceriişidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"27

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• HİPOTEZ– Hipotez, araştırmaya başlamadan önce,araştırmacının ileri sürdüğü önyargı olaraktanımlanabilir.– Hipotez ne kadar anlamlı, özgün ve uygun olarakkurulursa yapılan araştırmaya o derece katkıdabulunur.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"28

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Ayrıca, araştırmanın ana konularının,ayrıntılarının ve kısıtlamalarınınsaptanmasında, değişkenler arası ilişkilerinincelenmesinde, sorulması gerekli soruların vebaşkalarınca ileri sürülmüş hipotezlerin,konuyla ilgili kaynakların ve başkalarınca ilerisürülmüş hipotezlerin incelenmesindearaştırmacıya yol gösterir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"29

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• GERÇEKLEME/DOĞRULAMA– Bu aşamada araştırıcı kurduğu hipotezigerçeklemek için veri toplar ve değerlendirerekelde ettiği bulgularla hipotezin gerçeklenipgerçeklenemeyeceğini araştırır.– Bir hipotez ne kadar akla yatkın ya da mantıklıolursa olsun, gerçeklenmeden doğru olduğusöylenemez.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"30

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Bir hipotezin gerçeklenmesi için o hipotezeters düşen hiçbir bilgi olmamalıdır.• Böyle bir bulgu varsa, niçin hipoteze tersdüştüğü araştırılmalıdır.• Bulgu gerçekten hipoteze ters düşüyorsa yahipotez yanlıştır ya da incelenen olayın teknedeni düşünülen etmen değildir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"31

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Örneğin; “sigara içme ile akciğer kanseriarasında bir ilişki vardır” hipotezinde olduğugibi.• Sigara içmeyenlerde de akciğer kanserigörüldüğü gibi, sigara içenler arasında daakciğer kanseri olmayanlar vardır.• Öyleyse bu hipotez geçerli olamaz ya da enazından akciğer kanserinin tek nedeni değildir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"32

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• GENELLEME– Bir hipotez reddedilmezse gerçeklenmiş sayılır vevarılan yargı genellenir. Bu genellemenin hangisınırlar ve koşullar altında geçerli olduğu iyicebelirlenmelidir.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"33

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Örnek 1; Bir otomobil sürücüsü motorunsıcaklığının artmış olduğunu fark etmiş olsun.Bu bir gözlemdir. Rastlantı sonucu ortayaçıkmıştır. Bu gözlem sonucu sürücü, “vantilatörkayısının kopmuş olabileceği” düşüncesini ilerisürerse, bu da sürücünün hipotezi olur. Buhipotezi gerçeklemek için yapılacak işvantilatör kayışının kopup kopmadığınıaraştırmaktır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"34

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Bunun için sürücü arabanın kaputunu kaldırarakvantilatör kayışının kopuk olup olmadığına bakar.Bu aşama gerçekleme aşamasıdır. Vantilatör kayışıkopuk ise, hipotez gerçeklenmiş olur ve“vantilatör kayışının kopması motorun ısıderecesini yükseltir” diye genelleme yapar.Vantilatör kayışı kopuk değil ise, hipotezgerçeklenmemiş olacağından sürücü bu durumda“vantilatör kayışının kopması ısı derecesiniyükselten tek neden değildir” kararına vararakyeni hipotezler kurmalı ve onları gerçeklemek içinyani araştırmalar yapmalıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"35

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Örnek 2; Bir hekimin kendisine başvuran birhastada boğaz ağrısı, yerel ödem, yutkunmagüçlüğü, ateş vb. gibi semptomlar gözlediğinivarsayalım. Bu bir gözlemdir. Hekim busemptromlara beta hemolitik streptokonunneden olduğunu sürerse bu da hipotez olur. Buhipotezi gerçeklemek için yapılacak iş hastanınboğazından kültür örneği alıp laboratuvardainceletmektir. Bu gerçekleme aşamasıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"36

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI• Laboratuvarda boğaz kültüründe betahemolitik streptokok üremiş ise hekim,“boğaz ağrısı, yerel ödem, yutkunma güçlüğü,ateş vb. semptromların nedeni beta hemolitikstrestokoktur” biçiminde genelleme yapar.Beta hemolitik strestokok ürememiş ise bukez “bu semptromların tek nedeni hemolitikstrestokok değildir” kararına vararak busemptromları ortaya çıkaran başka nedenlerüzerinde araştırma yapmalıdır.Yrd.Doç.Dr. Şaban Esen "Sağlık BilimlerindeAraştırma Yöntemleri"37