(64X90 cm) tam bir periyodik tablo posteri - Eba

Yaban hayat› aç›s›ndan Avrupa’n›n en zengin ülkelerinden biri olan Türkiye, bugün bilimsel ve ekolojik aç›dan çok önemli bir yere sahip birçok
memeli hayvana ev sahipli¤i yapmakta. Bunlar›n bafl›nda dünyadaki befl yaban koyunu türünden biri olarak kabul edilen ve yaln›zca Türkiye’de
yaflayan, yani Türkiye’ye endemik bir tür olan Anadolu yaban koyunu (Ovis gmelini anatolica) gelmekte. Anadolu yaban koyunu Türkiye’ye özgü
bir tür olmas›n›n yan›s›ra evcil koyunun atas› olabilece¤i varsay›m›yla da dikkat çekmekte. Diflilerinde boynuz görülmeyen tek yaban koyunu türü
olmas›, bu olas›l›¤› güçlendirmekte. 50 y›l öncesine kadar ‹ç Anadolu’nun bat› (Sivrihisar, Nall›han, Emir Da¤lar›) ve güney (Karaman civar›,
Bolkar Da¤lar›) s›n›rlar›nda yaflayan yaban koyunu, bugün Konya Bozda¤ ve Ankara Nall›han’da do¤al yaflam›n› sürdürmekte. Karaman
muhabirimiz Mustafa Çevik de, yaban koyunlar›yla ilgili pek çok çal›flmas› olan ve flu anda Selçuk Üniversitesi E¤itim Fakültesi Biyoloji Anabilim
Dal›’nda ö¤retim görevlili¤ini sürdürmekte olan Yrd. Doç. Dr. M. Ali Kaya ile Anadolu’nun bu endemik türü üzerine bir söylefli yapt›.
BTK: Anadolu yaban koyunu hakk›nda bize k›saca
bilgi verebilir misiniz ?
A.K: Anadolu yaban koyunlar›, bir zamanlar
Eskiflehir’den Toroslara kadar yaflam›fl olan ve
1965’li y›llarda sadece Konya Bozda¤’da kalan
Anadolu’nun cerenleri, gözbebekleri ve evcil koyunlar›n
atas›d›r. 15-18 y›l yaflayan, erkekleri boynuzlu
ve diflileri boynuzsuz olan Anadolu yaban
koyunlar› genellikle step, a¤açs›z bozk›r alanlar›n›
tercih ederler. Duyu organlar› çok geliflmifltir. Aral›k
ay›nda çiftleflirler, 150 günlük gebeli¤in ard›ndan
may›s ay›nda do¤um yaparlar. Çifteleflme
mevsiminde sürüler kar›fl›kken, di¤er mevsimlerde
difliler ve erkekler ayr› sürü olufltururlar. Anadolu
yaban koyunu, düflman›n› hissetti¤i zaman ön toynaklar›n›
yere vurarak ve burunlar›ndan ›sl›k benzeri
ses ç›kartarak sürüyü uyar›rlar. Yaz ve k›fl
kürkleri farkl›d›r. 89’lu y›llara dek say›ca azalma
gösteren ve hatta yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya
gelen Anadolu yaban koyunlar› daha sonra
5000 hektarl›k alanda tel örgülerle çevrilerek bu
kötü gidifle dur denilmifltir. Ve say›lar› günden güne
artm›flt›r. Son yap›lan say›mda say›lar›n›n
2000’e ulaflt›¤› bildirilmifl ve art›k yaflad›klar› alan
dar gelmeye bafllam›flt›r. Bu nedenle de 65 kadar
koyun eski yaflam bölgesi olan Ankara’n›n Nall›han
ilçesine nakledilmifltir.
BTK: Konya Bozda¤ d›fl›nda ülkemizde nerelerde
yafl›yorlar?
A.K: Anadolu yaban koyununun 2004’e kadar
Konya Bozda¤ d›fl›nda yaflad›¤› bir yer yoktu.
2004’te Ankara Nall›han’a nakledildi. Ayn› türün
bir alt türü do¤u Anadolu’da I¤d›r-Van-Hakkari yöresinde
yaflar. Esas vatan› ‹ran’d›r. Mart ay›ndan
Eylül ay›na kadar bu tarafta yaflay›p yavrular. K›fl›n
‹ran’a geçerler.
BTK: Onlar› di¤er yaban koyunlar›ndan farkl›
k›lan, ay›rt edici özellikleri var m›?
A.K: Bunlar›n boyun k›s›mlar›nda Avrupa muflonununki
kadar uzun olmayan yeleleri vard›r. Erkeklerin
boynuzlar› Avrupa muflonununki gibi k›vr›lmaz
arkaya do¤ru bir yay çizer. Erkeklerin s›rtlar›ndan
kar›nlar›na do¤ru heybe fleklinde aç›k bir
renk oluflumu görülür.
BTK: Anadolu yaban koyununun Latince ismi,
sizin kulland›¤›n›z Ovis orientalis anatolica. Ancak
baz› kaynaklarda bu isim Ovis gmelini anatolica diye
kullan›l›yor. ‹simlendirmedeki bu farkl›l›k neden
ileri gelmekte?
A.K: Anadolu yaban koyununu ilk bulan kifli
Gmelin’dir. Bu farkl›l›k da onun isminin kullan›lmas›n›n
daha uygun olaca¤› düflünülmesinden ileri
gelir; ki son olarak ODTÜ’de yap›lan koyun sempozyumunda
Ovis gmelini anatolica kullan›lmas›na
karar verilmifltir.
BTK: Anadolu yaban koyununun Konya Bozda¤’da
koruma alt›na al›nmas›, onlar› yok olmak-
B‹L‹M veTEKN‹K
Anadolu’nun Yabanileri
32 Ocak 2005
tan kurtard› diyebiliriz. Yani do¤aya müdahale büyük
bir kazanç sa¤lad›. Fakat yaban›l yaflama olan
bu müdahalenin Anadolu yaban koyunu için dezavantajlar›
olmad› m›?
A.K: Evet oldu. Bu hayvanlar do¤al ortamlar›nda
korunmal›lar. ‹zole edilmelerinden ötürü yaban›l
özelliklerini kaybetmekte, genetik yap›lar› de-
¤iflmektedir. Ve yine herhangi bir bulafl›c› hastal›k
halinde hepsi ölebilir. Bundan dolay› daha genifl
sahalarda korunma alt›na al›nmal› veya tel örgünün
bir taraf› aç›lmal›d›r.
BTK: Bozda¤’da yaban koyunlar› elektrik verilmifl
tellerle koruma alt›ndalar ve bu da onlar› d›flsal
tehlikelerden (kurt, çoban köpekleri, y›rt›c›
kufllar, avc›lar...) yal›tt›. Yaban koyunlar›n›n do¤al
yaflamlar›n› sürdürebilmelerine yönelik baflka neler
yap›lmakta?
A.K: Eski yaflad›klar› sahalara aktar›l›yorlar.
Yine Bozda¤’da k›fl›n yo¤un karl› günlerde, bulunduklar›
yerlere saklanabilecekleri ah›rlar yap›larak
içlerine yem, kuru ot ve korunga b›rak›l›yor. Yaz›n
ise yörede suyun az olmas›ndan ötürü birkaç yere
su deposu ve su sarn›çlar› yap›ld›. Bunlar arac›l›-
¤›yla kendilerine su temin ediliyor. Hastal›kl› olanlar
istasyonlara götürülerek veteriner kontrolünden
geçiriliyorlar. Tuz ihtiyaçlar› içinse tuzluklara
kaya tuzu konuluyor.
BTK: Bildi¤imiz üzere TRT taraf›ndan Anadolu
yaban koyununu tan›tan ‘Vahfli Delikanl›lar’ adl›
bir belgesel çekildi. Bu belgesele sizin de büyük
ölçüde katk›lar›n›z var. Bu belgeselin yaban koyunlar›na
ne gibi getirileri oldu?
A.K: Belgesel yoluyla yaban hayat› tan›t›m› ülkemizde
bugüne de¤in yap›lmam›flt›. Bu ilk defa
TRT taraf›ndan gerçeklefltirilerek, yaban koyunlar›
gerek yurtiçine gerekse yurtd›fl›na tan›t›lacak.
BTK: Herhangi bir Anadolu yaban koyununun
-difli ya da erkek- yafl tayinini nas›l yapabiliriz?
A.K: Erkekte yafl tayini; boynuzlar›ndaki (y›ll›k
ve ayl›k) halkalardan yap›l›r. Diflilerdeyse difllerinin
seman tabakas›ndaki y›ll›k büyüme halkalar›ndan
enine kesit al›narak yafl tayini yap›l›r. Yafl tayini
bir de iç kulaktaki “otolit” denilen denge tafllar›ndan
da yap›labilir.
BTK: Geçenlerde Konya Bozda¤’dan 54 adet
yaban koyunu, Ankara’n›n Nall›han ilçesine ba¤l›
Saruyan beldesi Emirsultan köyü Koruma Sahas›na
b›rak›ld›. Yaban koyunlar›n›n b›rak›lmas›n›n
planland›¤› baflka yerler de var m›?
A.K: Evet var. Eskiflehir/Sivrihisar ilçesinin güneydo¤usundaki
Araidbaba Da¤›, Afyon Emirda¤›,
Karacada¤ ve Karaman Karada¤ düflünülmektedir.
BTK: Anadolu yaban koyununun evcil koyunlar›n
atas› oldu¤una yönelik baz› varsay›mlar›n oldu-
¤unu biliyoruz. Bununla ilgili genetik, evrimsel ya
da arkeolojik çal›flmalar var m›?
A.K: Var. Bildi¤im kadar›yla ODTÜ’de genetiksel
çal›flmalar yap›l›yor. Bir de benim Anadolu yaban
koyunu kafatas› iskeleti ile ak ve mor Karaman
koyunun kafatas› iskeletlerinin ve difl alveollerinin
karfl›laflt›r›lmas› ile ilgili çal›flmalar›m var.
Bu çal›flmalar Anadolu yaban koyunu ile evcil koyunlar
aras›nda büyük bir benzerlik oldu¤unu gösterdi.
Bu da evcil koyunlar›n yaban koyunlar›ndan
evcillefltirildi¤i görüflünü destekliyor.
BTK: Sizce yaban hayat› neden çok önemli?
A.K: Do¤ada yaflayan türler, bir zincirin halkalar›
gibidirler. Bu türlerden birinin yok olmas› o
zincirin bozulmas›na, parçalanmas›na neden olur.
Bir bilim adam› flöyle demifltir: “Bir tür binlerce
y›ld›r haz›rlanm›fl bir kütüphaneden daha de¤erlidir.
Çünkü o türün bilemedi¤imiz genetik flifreleri
vard›r ve bunlar geçmiflten gelece¤e nice nesillere
tafl›nacak, aktar›lacakt›r.” Do¤al hayatta bir türü
korudu¤umuz zaman, di¤er türleri de korumufl
oluruz. fiunu da unutmamal›y›z: yabani memelilerin
ekolojik istekleri insanlar›nkiyle uyuflur. Onlar›n
ekolojisini korumakla kendi ekolojimizi de korumufl
oluruz.