Ali Akın Akyol - Gazi Üniversitesi

332
riken toprak tabakasının dolduğu belirlenebilmektedir. Bozulma oluşumu, dar/lokal alanlar
halinde veya geniş alanlarda ve mozaik tabanda yaygın biçimde karşımıza çıkabilmektedir.
Tabakalar arasında ayrılma, yapım katlarının her birinin birbiri üzerine sırasıyla ayrı
zamanlarda yapılmış olması (statumen ve rudus üzerine sonradan nucleus’un yapılması,
rudus üzerine yatak harcı ve tessellatumun yapılması) gibi nedenlerle mekanik etkilerle
kolayca gerçekleşebilmektedir. Bozulma oluşumları, gömü (toprak altı) ortamındaki mozaiklerde
daha çok yatak harcındaki (çatlak, kırık gibi) bozulmalarla tessellatum-nucleus
bağlantısının yitirilmesi ve yapım katlarına ulaşan bitki köklerinin gelişimiyle zamanla
tabakalar arasında açılma şeklinde gerçekleşmektedir. Açıkta sergilenen mozaiklerde ise
bozulma, mozaiğin yüzey tabakalarından başlayarak yağışlarla ıslanması ve yumuşaması,
kurumayla gevrekleşmesi, gün ışığıyla genleşen üst tabakanın alt katlardan ayrılarak
şişmesi/kabarması, yanı sıra nem, tuz çıkışı, don ve bitki/ağaç kökleriyle oluşan mekanik
baskıların tabakaları ayrılmaya zorlaması oluşmaktadır. Tabakalar arasındaki ayrılmanın
başlaması, oluşan boşluklara zamanla toprak ve milin dolmasına ve dolguda bitki köklerinin
ilerlemesine, doğal olarak bozulmanın ilerlemesine ve diğer bozulma türlerinin ortaya
çıkmasına da olanak tanımaktadır.
1.3. Çatlak ve Kırık
Y. Selçuk Şener
Mozaiklerde yüzeyi oluşturan tessellatumun katında veya alttaki yapım katlarında görülen
çizgisel açılmalar çatlak, mozaik bütününün en az iki parça halinde ayrılması kırık olarak
tanımlanmaktadır.
Çatlak oluşumları, gömü (toprak altı) ortamından kazıyla ortaya çıkan neredeyse tüm
mozaiklerde görülen yaygın bir bozulma şeklidir. Bozulma, genelde tessellatum tabakasında
görülmekle birlikte, aynı zamanda altta kalan nucleus ve rudus harç katlarını da ilgilendirmektedir.
Çatlak oluşumları, daha çok 1-2 mm genişlik ölçülerinde olmakla birlikte
bazen genişliği 0,5-1 cm kadar ulaşan ölçülerde karşımıza çıkabilir (Şekil 2). Bozulmalar,
mozaiğin yer aldığı yapıdaki yıkılma, göçük vb. gibi olayların neden olduğu darbe ve çarpma
etkileriyle ya da nem, don, tuz çıkışı ve özellikle bitki köklerinin oluşturduğu baskılar
ve zorlamalarla meydana gelmektedir.
Mozaiklerde kırık oluşumları daha çok ekstrem olaylarla açıklanabilmektedir. Tahrip
edici yer (deprem) hareketleri, yapı elemanlarının ve malzemelerinin mozaik üzerine yıkılması/dökülmesi/düşmesi,
mozaik çevresinde su hareketleri ve dışarıdan bozulmayı oluşturan
müdahaleler bilinen bozulma nedenleridir. Bozulma oluşumuna örnek olarak Zeugma
Antik Kenti B Bölgesi kazılarında yerinde korunmak istenerek alanda bırakılmış mozaikler
verilebilir. Baraj gölünde su tutulmasıyla kazı alanı seviyesine ulaşan gölet suyunun aşındırıcı
etkileri, yüzeyde uygulanmış koruma tabakalarını tahrip ederken, altındaki toprağı da
oyarak mozaikleri korunaksız bırakmış ve parçalar halinde kırılmalarına yol açmıştır. 3 Kırık
oluşumlarının diğer biçimlerine Haleplibahçe Amazonlar Villası mozaiklerinde rastlanmıştır.
Kırık oluşumu villanın 8 no.lu mekân (KTICIC) mozaiği güney kenarında ve 3
no.lu mekân geometrik mozaiğin güney kenarında belirgindir (Şekil 3). Her iki mozaikte
de 40-50 cm’lik genişlikte bir parçası güney yöne doğru eğilerek açılmış ve kırılma genişliği
3-5 cm ulaşmıştır. Burada oluşan kırıklar, her iki mekânda da batı duvar örgü taşlarının
sökülmesi sırasında mozaik altında bir boşluk oluşması ve altyapı çalışmaları sırasında bu
alanda çokça ağır kazı makinelerinin ve kamyonlarının oluşturduğu baskı ile açıklanabilir.
3 Bkz. Y. Selçuk Şener, “Türkiye’de Arkeolojik Alanlarda Mozaiklerin Korunma(ma)sı: Karar, Yöntem ve Uygulama Açısından
Bir İnceleme”, AIEMA TÜRKİYE, IV. Uluslararası Türkiye Mozaik Sempozyumu Bildirileri Geçmişten Günümüze Mozaik
Köprüsü (Gaziantep, 6-10 Haziran 2007). Bursa, 2008, s. 193, 194; resim 6, 7.