You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
nga Prof. Dr. Avzi MUSTAFA<br />
Hulumtimi dhe studimi i gjuhës,<br />
arsimit dhe shkollimit të<br />
shqiptarëve gjatë shekujve<br />
është një çështje kulturore-historike e<br />
pedagogjike më rëndësi të veçantë.<br />
Edhe pse sot disponojmë me disa botime,<br />
gjithë materiali ekzistues lidhur<br />
me ndriçimin e plotë të historikut të<br />
shkollës shqipe ende nuk është vjelë në<br />
tërësi.<br />
Kur bëhet fjalë për dëshmitë<br />
për përdorimin e gjuhës shqipe, gjithsesi<br />
duhet të ndalemi në dëshminë e<br />
klerikut francez Gulielm Ade, që në<br />
veprën e tij të botuar më 1332, përkatësisht<br />
në librin I, pjesa e 8-të, ai<br />
shkruan: “Shqiptarët kanë një gjuhë<br />
krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinishtja;<br />
megjithatë kanë alfabetin latin<br />
në përdorimin dhe në tërë librat e tyre”.<br />
Kjo e dhënë, si dhe shumë të tjera,<br />
flasin lidhur me qëndrueshmërinë e<br />
popullit tonë kundruall ndikimeve të<br />
huaja feudale. Mjedisi shqiptar në<br />
zonat e thella bëri përpjekje që t’i ruajë<br />
zakonet dhe traditat e kanuneve të<br />
maleve, mbi të gjitha gjuhën shqipe,<br />
gjë që flet se ndikimet e huaja nuk i<br />
pranonte me lehtësi.<br />
Si në Evropë, ashtu edhe në<br />
Ballkan, në komunitetin shoqëror feudal<br />
arsimi zhvillohej në gjuhën latine<br />
në perëndim të Ballkanit dhe në lindje<br />
në gjuhën greke, por pa ndonjë ndikim<br />
kulturor mbi shqiptarët nga gjuha<br />
kishtare sllave<br />
Ne shekullin e XVI i kemi përpjekjet e<br />
para që gjuha kombëtare t’ua zërë<br />
vendin gjuhëve kishtare. Edhe<br />
përkundër asaj se mësimi zhvillohej në<br />
gjuhë të huaj, gjuha shqipe mësohej si<br />
lëndë mësimore.<br />
Gjuha shqipe në shkollën<br />
e Karadakut të Shkupit<br />
Në bazë të një raporti të shkruar nga<br />
Aleksandër Komulloviqi në vitin <strong>15</strong>84,<br />
shihet se aty kërkohet hapja e një<br />
shkolleje shqipe në formën “in forma<br />
di colegio “ (në formë kolegji) në territorin<br />
e famullisë katolike të<br />
Karadakut të Shkupit (Montenegro di<br />
Skopia. Pak më vonë një shkollë në<br />
gjuhën shqipe kërkohej të hapet edhe<br />
në famullinë e Letnicës në fshatin Ceravajka<br />
në verilindje të Stubllës.<br />
Hapja e këtyre shkollave në<br />
Karadakun e Shkupit nga arsimdashësit<br />
arsyetohet nga fakti se “aty<br />
nuk banojnë dhe nuk vijnë turqit”.<br />
Edhe përkundër kushteve të vështira të<br />
mësimit të shqipes, ata kishin gjetur<br />
formën adekuate, të ashtuquajtur<br />
“modus vikendi”, që nënkuptonte<br />
mësimin e gjuhës amtare nën kulmin e<br />
tempujve fetarë, sepse pranë këtyre institucioneve<br />
qëndronte arsyetimi para<br />
pushtetit, me pretekst se këta u mësojnë<br />
fenë. Këtë e shohim nga raportet e<br />
argjipeshkvisë dhe meshtarëve dërguar<br />
Kongregacionit “De Propaganda Fide”<br />
në Romë. Këso shkollash ekzistonin<br />
edhe nëpër vendet e ndryshme<br />
shqiptare, por në mungesë të dëshmive<br />
ose të ndonjë raporti konkret, ato<br />
mbeten të harruara.<br />
Mësimi i gjuhës shqipe në<br />
shkollën e Kurbinit (1632), Pëdhanës<br />
(1638), Troshanit (1639)<br />
dhe në Velje të Mirditës (1692)<br />
Në vazhdën e këtyre përpjekjeve nga<br />
njëra anë, kurse nga ana tjetër duke<br />
qëndruar përballë cenimit të interesave<br />
fetare të të tria feve, që e zbatonin politikën<br />
e verbër të institucioneve prej të<br />
cilave vareshin, si rezultat vijoi hapja e<br />
shkollave shqipe. Kështu në vitin 1632<br />
në Kurbin të Krujës, gjashtë vite më<br />
vonë në Pëdhanë (1638) afër lumit Mat<br />
dhe një vit më vonë, më 1639, në Blinisht,<br />
u hapën shkollat e rangut fillor të<br />
drejtuar nga klerikë shqiptarë, ku<br />
mësimet zhvilloheshin në gjuhën<br />
shqipe.<br />
Në bazë të raporteve që i<br />
dërgoheshin Propagandës Fide në<br />
Romë, arsyetimi i këtyre priftërinjve<br />
ishte se nxënësit shqiptarë nuk mund<br />
ta mësojnë gjuhën latine ose greke,<br />
sepse ata e flasin gjuhën e tyre shqipe.<br />
“Që të mund t’i përgatisim për studime<br />
të mëtejshme, jemi të detyruar që<br />
mësimin t’ua shpjegojmë në gjuhën<br />
amtare”. Shkolla e Troshanit afër Blinishtit<br />
mbijetoi deri në vitin 1648, kur<br />
organet arsimore turke në këtë vit e<br />
mbyllën, duke e akuzuar për propagandë<br />
antifetare islame.<br />
Mësimi i gjuhës shqipe në<br />
“gymnasium” të Blinishtit<br />
(Zadrimës) më 1639<br />
Krahas këtyre shkollave që i takonin<br />
rangut të shkollave fillore, banorët e<br />
Blinishit shtruan edhe kërkesën për<br />
hapjen e një shkolle të rangut të shkollës<br />
së mesme, të quajtur “gimnasium”,<br />
ku gjuha shqipe do të jetë në krye të<br />
lëndëve mësimore. Në këto shkolla si<br />
FAKT<br />
tekste shkollore u përdorën tekstet e<br />
autorëve shqiptarë, si gramatikat,<br />
fjalorët, si dhe veprat e Pjetër Budit,<br />
Frano Bardhit, Pjetër Mazrekut, Andrea<br />
Bogdanit etj.<br />
Edhe himarjotët kah vitet<br />
1630-1642 iu drejtuan mbretit të<br />
Napolit që t’u lejojë një shkollë në<br />
gjuhën e tyre amtare. Për këtë shkollë,<br />
sipas dëshmive të përfaqësuesit të<br />
Napolit, thuhet se shkolla u organizua<br />
me ndihmën e nxënësit të tij Dhimitri,<br />
i cili thotë se “se shqipen e dinte ne<br />
mënyrë elegante”. Përdorimin e gjuhës<br />
shqipe e shohim më vonë, aty kah<br />
shek. XVII, edhe në shkollat turke në<br />
“Kompleksin arsimor e kulturor të<br />
Bushatlinjve”.<br />
Gjuha shqipe si kërkesë<br />
e tërë sistemit arsimor<br />
Për hapjen e shkollave në gjuhën<br />
amtare aty kah vitet 1840 mund ta përmendim<br />
Shqipërinë e Veriut, ku u krijuan<br />
disa qendra mësimore me mësues<br />
vendas, si Gegë Kodheli, Gjon<br />
Shkrumi, Jak Kraja e Filip Shkodrani.<br />
Ky i fundit e hapi shkollën në shtëpinë<br />
e Kolë Kamsit.<br />
Megjithatë s’duhet harruar<br />
edhe kontributin e madh në historinë e<br />
arsimit shqip që dhanë arbëreshët e<br />
Italisë. Në vitin 1732 u hap kolegji i<br />
Shën Benedhitit, ndërsa më vonë edhe<br />
i Shën Adrianit. Në vitin 1849, me<br />
kërkesën e të madhit De Radë, u lejua<br />
mësimi i gjuhës shqipe. Ai iu drejtua<br />
me një thirrje Evropës që të ketë mirës-<br />
inë e ta ruajnë popullin shqiptar dhe<br />
gjuhën shqipe si një eksponat të lashtësisë<br />
evropiane. Kjo shkollë që udhëhiqej<br />
nga Jeronim De Rada u mbyll<br />
në vitin 1852 me dekret mbretëror.<br />
Gjithashtu duhet të përmendet edhe<br />
shkolla e Janjevës.<br />
Në Gjysmën e parë të shekullit XIX<br />
edhe te arbëreshët e Greqisë pati një<br />
lëvizje kulturore-arsimore. U shquan<br />
sidomos Anastas Kullurioti dhe Panjot<br />
Kupiotari, por edhe shumë të tjerë.<br />
Gjuha shqipe e shkollës së<br />
parë në Korçë (1887)<br />
Ajo lindi si një shkollë me karakter<br />
popullor e përbashkët për fëmijët e të<br />
gjitha besimeve dhe shtresave<br />
shoqërore, për djem e vajza, pa dallim<br />
feje. I tërë mësimi në të zhvillohej në<br />
gjuhën shqipe, shkruhej me alfabet<br />
origjinal shqip dhe me tekste në gjuhën<br />
shqipe të përgatitura nga autorë shqiptarë,<br />
me mësues shqiptarë dhe me leje<br />
nga sulltanati. Kjo është ajo që e bën<br />
këtë shkollë të jetë mësonjëtorja e parë<br />
shqipe. Nga kjo shkollë gjuha shqipe<br />
fillon të jetë gjuhë arsimore.<br />
Gjuha shqipe gjatë Luftës<br />
së Parë Botërore<br />
Shqipëria gjatë Luftës së Parë Botërore<br />
u nda dhe u copëtua. Pjesa më e madhe<br />
ngeli jashtë kufijve politik të saj.<br />
Atëbotë gjuha shqipe mësohej vetëm<br />
në Shqipëri, kurse në tokat e pushtuara<br />
flitej vetëm në shtëpi. I tërë edukimi<br />
<strong>15</strong> MARS FAQE 16<br />
GJUHA SHQIPE NE TRADITËN<br />
E HISTORISE SË SHKOLLAVE<br />
dhe arsimi në vendet e pushtuara ishte<br />
në drejtim të edukimit dhe arsimit<br />
fetar. Kjo shihej edhe nga mësimi i<br />
fesë, që kishte 4 orë në javë, po aq sa<br />
kishte edhe gjuha në të cilën zhvillohej<br />
mësimi (greqisht në Çamëri dhe serbisht<br />
ne Kosove, Maqedoni e Mal të<br />
Zi). Gjuhën shqipe pak e përdorin në<br />
mësim vetëm mësuesit e fesë vetëm<br />
për të dhënë shpjegime ose për të bërë<br />
krahasime<br />
Shkolla shqipe më 1941<br />
Shqiptarët e Maqedonisë dhe të<br />
Kosovës jo pa arsye shkollën shqipe të<br />
vitit 1941 e quajtën “shkollë çliruese”,<br />
ngase për herë të parë edhe në këto<br />
troje u dëgjua gjuha shqipe që aq fort e<br />
deshën rilindashësit. Kështu për herë<br />
të parë u hapën shkolla me administratë<br />
shqipe. Në vitet e para 1941 në<br />
Prishtinë u hap shkolla për mësues dhe<br />
administratorë shqiptarë. Në këtë periudhë<br />
200 mësues të dalë nga Normalja<br />
e Elbasanit i erdhën në ndihmë popullatës<br />
së këtyre trojeve për ta ringjallur<br />
gjuhën shqipe dhe për t’i arsimuar ato.<br />
Shkolla shqipe pas vitit<br />
1945 – me tri abetare<br />
Pas Luftës së Dytë Botërore Shqipëria<br />
etnike u nda në dysh. Te shqiptarët<br />
jashtë trojeve etnike, edhe pse mësimi<br />
zhvillohej në gjuhën shqipe, e tërë<br />
edukata ishte drejtuar në drejtim të<br />
edukimit të shqiptarëve në frymën e<br />
patriotizmit ortodoks sllav, për të qenë<br />
të dëgjueshëm dhe lojal ndaj shtetit.<br />
Sidoqoftë, shqiptarët në Serbosllavi<br />
patën batica dhe zbatica, ndërsa ato<br />
pak arritje arsimore e kulturore ishin<br />
halë në sy për sllavo-komunistët. Është<br />
ende e freskët dhuna politike e policore<br />
ndaj shqiptarëve në Maqedoni dhe<br />
Kosovë që ky pushtet nisi ta përdorë<br />
pas vitit 1981. Dhuna u reflektua në<br />
mbylljen edhe të atyre pak paraleleve<br />
të mesme dhe në detyrimin e shqiptarëve<br />
të mësojnë në klasë të përziera,<br />
në gjuhën e shtetit dhe me administratë<br />
sllave. Mësuesit dhe nxënësit e tyre<br />
shqiptarë detyroheshin ta flasin në<br />
gjuhën e shtetit, u ndërruan emrat e<br />
shkollave, u bë diferencimi i shqiptarëve,<br />
u kurdisën gjykime të montuara,<br />
u helmuan nxënësit etj.<br />
Nuk e di a ka ndonjë histori<br />
të shkollave kombëtare aq të përgjakshme<br />
siç ka përjetuar shkolla shqipe.<br />
Edhe përkundër faktit se rrënjët e saj<br />
janë të vjetra më shumë se 4 shekuj.<br />
Ndërkaq e keqja e shkollës shqipe që<br />
vazhdon të ekzistojë edhe në këtë<br />
epokë globalizimi e integrimi është se<br />
shqiptarët akoma vazhdojnë ta mësojnë<br />
shqipe me tri abetare e tre plan-programe<br />
të ndara për mësimin e gjuhës<br />
shqipe. Pa e ditur fundin e kësaj dhe rifillimin<br />
e shkollës së njësuar shqipe.<br />
*(ligjërues në Universitetin e Shkupit<br />
dhe në Universitetin Shtetëror të<br />
Tetovës)
Change language