Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
nGA BRIXHILDA nDInI<br />
Robert Elsie : « Një fund një fillim »<br />
Me sa duket Robert Elsie ndjek<br />
parimin e Virgjilit, i cili vetëm sa shpjegon<br />
rrathët e skëterrës ku e torturuan<br />
që me lindjen e letërsisë shqipe<br />
shkrimtaret dhe me një arsyetim te ftohte<br />
prej udhërrëfyesi, që është edhe cicëron<br />
njëherësh (te bën për vete ky<br />
udhërrëfyes qe ecën i pari dhe i sigurte<br />
ne token ku je lindure je rritur vetë.)<br />
Me një saktësi matematike autori na<br />
dhuron një libër që letërsinë e sheh ne<br />
planin diakronik, ku te gjithë<br />
shkrimtaret përfaqësohen me nga nje<br />
kulm te barabarte nga këndvështrimi.<br />
Probleme te evolucionit letrar<br />
Me te njëjtin preokupacion autori merret<br />
ne evolucionin letrar qe nga<br />
mikroorganizmat e deri tek gjitarët e<br />
fuqishëm. Dashamirësia për<br />
Shqipërinë nuk shërben asnjëherë si<br />
një infeksion sentimental qe ti mjegulloje<br />
ndopak argumentet e tij te ashpra,<br />
por kurrë tendencioze.<br />
Ato janë si pjese te vete relievit tone ,<br />
i cili ndoshta nuk krijon klime te përshtatshme<br />
entuziazmi ,por , gjithsesi,<br />
ai është relievi ynë ku ne duhet te jetojmë.<br />
Dëshira për te na dhuruar<br />
mozaikun është shkaku qe reçencat<br />
janë aq te ngjeshura , mbasi aty ka<br />
nevoje për te gjithë llojet e gurëve , e<br />
madhësia e njërit nuk duhet te rendoje<br />
mbi mungesën e tjetrit. Kjo behet për<br />
shkak te ligjeve qe drejtojnë spektrin e<br />
një shkence , e cila vetëm sozine e vet<br />
te rreme ka patur këtu, por gjithnjë ka<br />
qene e trembur nga shtetrrethimi i<br />
mediokritetit dhe atmosfera e rënde didaktike,<br />
patriotikisht e tolerueshme<br />
ndaj divergjencës nga vlerat e mirëfillta<br />
e me pas vonesa e ardhjes se saj u<br />
kushtëzua nga herezia qe do te mund<br />
te përhapet për institucionin e shenjte<br />
politik.<br />
Ky kronikan i përpiktë te kujton<br />
personazhin e Mevla Çelebiut tek<br />
“Kështjella”, i cili edhe ne mes te<br />
rrebeshit te luftës ku vihej ne rrezik<br />
jeta, ai shihte me dhembshuri e përkujdesje<br />
fletët e hapura te kronikes se tij.<br />
P.sh autori si një shkrues i kampit<br />
kundërshtar afrohet tani qe muret ranë<br />
me një ndjenje te pranueshme keqardhjeje<br />
, mbi gërmadhat e një letërsie<br />
politike, mbijetesa e se cilës është te<br />
beje katarsisin , proces qe arti e ka shpikur<br />
vete.<br />
Shkrimtaret tanë laike duhet te pagëzohen<br />
dhe Robert Elsie është një misionar<br />
i mrekullueshëm për te shkulur<br />
rrënjët e kuqe te një fryme pagane e<br />
cila mohoi perëndinë e vetme te artit:<br />
forcën e karakterit .<br />
Por do te binte ne kurthin e estetikes<br />
marksiste, nëse me te njëjtën lente<br />
përçmuese , qe pati përdorur ajo për te<br />
zvogëluar çuditërisht vlerat me te<br />
spikatura bashkëkohore edhe letërsia<br />
moderne ta përdorte për te deshifruar<br />
kodin e patjetërsueshëm te artit për art<br />
LETERSI<br />
PAMJE TE RELIVIT<br />
LETRAR TE SHQIPES<br />
mes germave te kuqe.<br />
Autori thotë: “për 45 vjet<br />
radhe Shqipëria ishte një<br />
planet krejt tjetër , i<br />
shkëputur nga bota qe ne<br />
njohim. Një ishullim i<br />
shkëlqyer? Kurrsesi , Robert<br />
Elsie asnjëherë nuk gabon te<br />
zbresë nga Pegazi për tu<br />
marre seriozisht me problemet<br />
politike qe, si një kope<br />
e egër kuajsh vazhdojnë<br />
ende te enden ne pyllin<br />
gjysme te rrënuar te letërsisë<br />
shqipe duke shkelur gjithçka<br />
me vlere.<br />
Nga lart autori është përpjekur<br />
qe relievit letrar t’i japë<br />
pamjen dhe saktësinë e një<br />
harte te vetme kështu brilika<br />
e tij elegante do mund te<br />
behej e dobishme si një orientues<br />
qe s’do e humbasë<br />
kurrë vlerën edhe pse mund te përsosen<br />
metodat e matjeve te kësaj<br />
natyre.<br />
Për këtë arsye autori i ka<br />
dhëne parathënies kuadratin e ne legjende<br />
ku justifikon përsëritjet e datave<br />
, ngjarjeve si shenja konvencionale te<br />
mjaftueshme , për te krijuar një vizion<br />
te vetëm mbi boten shqiptare. Objektivizmi,<br />
aftësia për tu përqendruar ne<br />
thelbin e gjerave ne hierarkinë e vlerave<br />
estetike dhe jo shpërndarje ne<br />
shfaqjen e një filozofie te vetme,<br />
bashke me te cilën letërsia shqipe zbulonte<br />
skllavërinë e vet te<br />
pashërueshme. Është karakteristike e<br />
shkencëtarit qe me dashuri te pashpallur<br />
brenda frazës lakonike , gati te zyrtarizuar<br />
brenda institucionit te kritikes<br />
gjithnjë te zbuluar tek çdo shkrimtar,<br />
edhe tek ai qe dyshohej për vlera mesatare<br />
.<br />
Anët me kulmore te krijimtarisë<br />
se këtyre shkrimtareve te përçmuar<br />
nga gijotina e një censure te<br />
pamëshirshme, kritike qe kurrë nuk ra<br />
ne pozita kritizerë dhe me një gjest<br />
xhentëlmeni i injoroi te gjitha fyerjet<br />
qe i qene bere kapriçiove letrare , nga<br />
pseudo kritika staliniste. R. Elsie i përmend<br />
tek-tuk këta inkuizitore te<br />
pashembullt dhe kurrë ( duhet veçuar<br />
kjo) asnjëherë nuk u fut ne debat e ne<br />
polemike me thëniet e tyre te shtrembëruara<br />
dhe kjo ndodhi jo pse ishte i<br />
huaj dhe s’mund te ftonte ne duel këtë<br />
race qe s’e meritonte gjestin fisnik te<br />
kalorësisë, por sepse s’mund te kuptohet<br />
te flasë me te njëjtën gjuhe ,mjeku<br />
qe tregon diagnozën e një pacienti, te<br />
cilin do me çdo kusht ta shëroj,me xhelatin<br />
qe i shkaktoi plagët me te dhimbshme.<br />
Si një filatelist i pakrahasueshëm<br />
ne koleksionin e vet te paçmuar<br />
R. Elsie vendos nga një kapitull<br />
(reçence) si një pullë te veçante, origjinale<br />
postare ku shkrimtaret shqiptare i<br />
dërgojnë te ndrojtur mesazhet e përjetësisë.<br />
Indeksi i autoreve dhe veprave<br />
si dhe bibliografia e pasur qe<br />
përzgjodhi Robert Elsie ne fokusin e<br />
vet, tregojnë dëshirën e tij te pazakonte<br />
për ti shkëputur nga katastrofa e anonimatit<br />
dhe vlerave mesatare ku pseudo<br />
kritika marksiste përpiqej te mbyste<br />
magjinë e te veçantës e te papërsëritshmes.<br />
Me durimin Balzakian ne<br />
komedinë e vet njerëzore R. Elsie nga<br />
një kapitull (recente) ne tjetrin , rimerr<br />
ndonjë nga personazhet e tij me te<br />
dashur e me vlere, duke zbuluar me<br />
kënaqësi edhe ndryshimin me te vogël<br />
qe do mund te plotësonte manualin e<br />
vet letrar.<br />
AnALITIKA E<br />
DUKURIVE LETRARE<br />
Duke qene edhe i pari qe shpërfill<br />
fushat ideologjike, tërheqëse ne<br />
hapësirë dhe zbret me guxim ne hënën<br />
e zverdhur, anemike te botes shqiptare,<br />
Robert Elsie kujdeset qe te jete me i<br />
miri ne përshkrimin e udhëtimit te vet,<br />
duke mos harruar asgjë ne Apollon<br />
“Një fund një fillim” është një ditar<br />
kritik ku nuk tregon se autori ka harxhuar<br />
dhe mënjanuar ngjarje me te<br />
rëndësishme te jetës se tij për te përfunduar<br />
atë, struktura perfektë e hollësive,<br />
identifikon unin e tij te flijuar ne<br />
urën e papërfunduar te një kombi.<br />
Autori duket i alarmuar ne frazën”<br />
Nevoja për një histori te besueshme e<br />
mbare përfshirëse e letërsisë shqiptare<br />
ka qene e ngutshme”.<br />
Mjafton vetëm ky mesazh i<br />
padëgjuar nga një i huaj për veshët e<br />
elefantit te një kombi, qe R. Elsie ,<br />
edhe sikur mos ta kishte përgatitur këtë<br />
testament për pasurinë shpirtërore<br />
shqiptare, te merrte automatikisht dy<br />
nënshtetësinë ne kufirin e memorialit<br />
tone. Robert Elsie e do Shqipërinë siç<br />
është, me konfigurimin e te metave, te<br />
cilat nuk duhet te ndikojnë drejt<br />
rrëshqitjes për ne tone te errëta ne përshkrimin<br />
e saj.<br />
Ai pohon me vendosmëri :” Ne rastin e<br />
Shqipërisë zërat edukative e moraliste<br />
janë mjaft te dukshëm, por, sipas<br />
kritereve perëndimore, përmbajtja<br />
është shpesh konformiste<br />
dhe përsërit<br />
vetvete. Me siguri ne<br />
nuk mund ta cilësonim<br />
letërsinë e<br />
sotme shqiptare si<br />
letërsi qe i ka me bollëk<br />
jo konformistet<br />
dhe ekstrentriket.<br />
Megjithatë, ajo ka<br />
gjetur hapësirë për<br />
krijimtari dhe origjinalitetet<br />
te individëve<br />
krijues”. Robert Elsie<br />
këtu shfaqet skrupuloz<br />
, ne ndarjen analitike<br />
te dukurive<br />
letrare nga proceset<br />
jashtë letrare, , mbasi<br />
këto te fundit mund te<br />
jene frenuese me konvencione<br />
dhe tabu<br />
neveritëse, por kurrsesi<br />
s’mund te përcaktojnë si shfaqja e<br />
megalomanisë ne strukturat e<br />
pakalueshme shtetërore dhe kurrë<br />
s’mund te zhdukin përfundimisht misionin<br />
e përveçëm te artit, thelbin e<br />
kompozicionit origjinal ne mes te intrigës<br />
konformiste qe mbush këtë<br />
skelet te përcaktuar nga grafia specifike<br />
e çdo krijuesi.<br />
Unikale është përpjekja e R.<br />
Elsie për ti afruar te dy kokat e<br />
shqiponjës ne kurrizin e dhimbshëm te<br />
kufirit dhe e bën kaq natyrshëm, jo me<br />
një iluzion optik te një dashamirësi ne<br />
kulmin e një trekëndëshi dy brinjshem<br />
, por duke iu afruar shpendit një<br />
psikologji te përbashkët konvergjimi<br />
me një dylbi te mrekullueshme gjermane<br />
me dy gryket pranë e pranë edhe<br />
pse shpendi i krenarisë sonë mund ta<br />
kish bere vete këtë gjë me pare, mbasi<br />
nuk mungon mprehtësia e vrojtimit.<br />
Robert Elsie është kaq i vetëdijshëm<br />
ne shkencën e vet sa e zbaton me një<br />
përpikëri te admirueshme parimin e<br />
enëve komunikuese, duke na paraqitur<br />
provëza nga dy laboratorë te ndryshëm<br />
krijues me te njëjtin grup gjaku.<br />
Here një shkrimtar shqiptare , here një<br />
shqiptare kosovare, ai na shfaqet si një<br />
mbles ne konakun e malësorëve , i cili<br />
është i sigurte për martesën qe ka përgatitur<br />
e megjithatë pyet me radhe nga<br />
një përfaqësues te secilës pale. Edhe<br />
me një skeme te tille, nëpërmjet zbulimit<br />
te dyanshëm te dukurive letrare ,<br />
autori kryen gjestin fisnik te një<br />
lundërtari me përvojë, i cili edhe ne<br />
shtratin e një lumi te thare nga klima<br />
politike ecën ne këmbë me respekt, pa<br />
iu shmangur konfigurimit te brigjeve<br />
vëllezër.<br />
nJE KULTURE<br />
DY REALITETE<br />
Robert Elsie rralle vendos pasazhe te<br />
gjate cituar nga vepra letrare , po e ka<br />
integruar mjaft profecia e bere qe<br />
përtej kufirit nga Anton Pashku, për<br />
degradimin e pariparueshëm te artit ne<br />
<strong>15</strong> SHKURT FAQE 18<br />
kohen e diktaturës, ne romanin “Oh”.<br />
Kaq here autorin e ka shqetësuar pyetja<br />
për ke bien kambanat , sa ne fund te<br />
udhëtimit te përzishëm, ky turist hap<br />
një sirtar te çuditshëm ne hotelin e<br />
uzurpuar dhe boshatisur nga murtaja<br />
serbe, duke hapur me duart e tyre qe i<br />
dridhen nga tronditja një tregim te<br />
mrekullueshëm politik, i cili është<br />
fshehur brenda një maske te reportazhit<br />
alegorik.<br />
S’mund te jete rrëshqitja ne terrenin e<br />
rrezikshëm te kritikes, ku fare lehte<br />
mund te biesh ne kurthin e subjektivizmit<br />
me vështrimin tendencioz , ky<br />
epilog kaq i rëndësishëm i dramës te<br />
cilës nuk i dihet fundi. Nga portofoli i<br />
rende gjerman ky ekspert qe nxjerr nga<br />
shtresat e harruara fosilet me te çmuara<br />
te njeriut, i bie një monedhe e veçante<br />
argjendi , me stemën e një shteti te<br />
padeklaruar, i cili ekziston si një<br />
shtresim amfiteatri me arenën e përgjakur<br />
nen këmbët e qytetërimit<br />
evropian.”Një dite ne Prishtine” nuk<br />
është rrëfim i një mysafiri, por një<br />
deklarate e një ambasadori kulturor ne<br />
rezidencën e vet.<br />
“Ndryshe nga ndërtesa e<br />
hotelit dhe rrethina e tij, restoranti i<br />
“Grandit”, sikur ka ruajtur diçka nga<br />
hijeshia e dikurshme. Mbi tavoline ka<br />
lule , ndriçimi është pothuaj romantik,<br />
pianisti i veshur me kostum te zi, i bie<br />
melodisë se “Strangers in the night” ,<br />
çiftet dhe grupet e vogla te mysafireve<br />
te veshur mire, hane e pine dhe dëfrehen.<br />
E tille mund te ishte kudo kjo<br />
darke, qofte edhe ne Amerike. ....Siç<br />
jam kokëshkretë ia dola ne krye te<br />
porosisë ne shqip për te porositur<br />
darken dhe verën. Po dëgjoja melodinë<br />
ne piano dhe kundroja fytyrat e<br />
njerëzve, kur për njëherësh konstatova<br />
se te tere po flisnin serbisht. .....<br />
Apo këta (shqiptare e bojkotuan<br />
hotelin? Nuk e dija ..... me siguri<br />
do te isha futur ne ndonjë restorant qe<br />
nuk i pranon zezaket apo çifutet dhe u<br />
ndjeva keq sa nuk mund ta gëlltitja<br />
kafshatën. Duke i pare mysafiret qe<br />
darkonin e qeshnin me njeri –tjetrin ,<br />
pa ia vene veshin gjendjes qe po na<br />
ndizte kokën, m’u fanit fantazma e<br />
Gjermanisë naziste .....<br />
Ky është viti 1991 dhe jo<br />
1936; këta njerëz po hane thjesht darke<br />
dhe mund te jene thjesht njerëz te rëndomtë,<br />
te thjeshte, te mire. Do te doja<br />
te dija me mire serbisht e t’ua lexoja<br />
mendimet, ta kuptoja te pakuptueshmen...<br />
Ne ato çaste , sikur isha<br />
mbushur plot me mllef , urrejtje dhe<br />
hatim, m’i zuri syri disa kryqe te<br />
qëndisur ne jakat e kameriereve, kryqe<br />
te çuditshme, qe për here te pare i kisha<br />
shikuar ne afishet nacionaliste ne mes<br />
te Beogradit dhe me vone, te vizatuara<br />
ne ngjyre te zeze neper mure dhe ne<br />
ashensorin e hotelit.<br />
Skish si te mos ta kujtonin<br />
një kryq tjetër te zi. Me një lëvizje te<br />
dobishme tektonike, ky ndërtues i se<br />
ardhmes se kritikes serioze , mbare<br />
përfshirëse te letrave shqipe, shemb<br />
murin binjak me atë te Berlinit dhe mbi<br />
gërmadhë ve diçiturën ”Një kulture<br />
dy realitete”. Aq prekës është ky gjest<br />
prej humanisti te ndershëm, sa potencialin<br />
e retorikes te zotëron gjithnjë kjo<br />
teme përmes vlerat e ndërsjella artistike.<br />
Robert Elsie e shteron vetëm me<br />
një vërejtje te holle se letërsia e pjesës<br />
se robëruar te një kombi mbivendoset<br />
e mendja e eklipson çuditërisht aktin e<br />
krijimit ne pjesën tjetër te lire e cila<br />
flirton me te keqen qe e shkaktoi këtë<br />
ndarje. (vijon)
Change language