przeczytaj cały wstęp i przejrzyj spis treści książki - Teologia ...

SPIS TREŒCI
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Przedmowa – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstêp – ks. Arkadiusz Jasiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
ŒWIÊTEGO OJCA NASZEGO JANA
DRABINA
PROLOG ksiêgi, która nosi tytu³ Tablice duchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
ROZDZIA£ 1. O wyrzeczeniu siê ¿ycia w œwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
ROZDZIA£ 2. O oderwaniu siê, czyli o wolnoœci od smutków . . . . . . . 109
ROZDZIA£ 3. O wygnaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
O widzeniach sennych towarzysz¹cych pocz¹tkuj¹cym . . . . . . . . . . 115
ROZDZIA£ 4. O b³ogos³awionym i zawsze wychwalanym
pos³uszeñstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
ROZDZIA£ 5. O g³êbokiej i jawnej skrusze, gdzie mówi siê o ¿yciu
œwiêtych skazañców i o wiêzieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
ROZDZIA£ 6. Pamiêæ o œmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
ROZDZIA£ 7. O p³aczu nios¹cym radoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
ROZDZIA£ 8. O niegniewliwoœci i ³agodnoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
ROZDZIA£ 9. O pamiêtaniu o krzywdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
ROZDZIA£ 10. O oszczerstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
ROZDZIA£ 11. O wielomównoœci i milczeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
ROZDZIA£ 12. O k³amstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
ROZDZIA£ 13. O akedii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
ROZDZIA£ 14. O brzuchu, w³adcy kochanym przez wszystkich,
a przecie¿ niegodziwym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
WSTÊP do rozdzia³u 15. O cielesnych ¿yj¹cych na podobieñstwo
istot bezcielesnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
ROZDZIA£ 15. O niezniszczalnej u zniszczalnych czystoœci
i powœci¹gliwoœci zdobywanej w trudach i potach . . . . . . . . . . . . . . 200

ROZDZIA£ 16. O chciwoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
ROZDZIA£ 17. O ubóstwie (czyli o biegu do nieba) . . . . . . . . . . . . . . . . 218
ROZDZIA£ 18. O niewra¿liwoœci, czyli martwicy duszy i œmierci umys³u
przed œmierci¹ cia³a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ROZDZIA£ 19. O œnie, modlitwie i œpiewaniu psalmów we wspólnocie 222
ROZDZIA£ 20. O czuwaniu cielesnym, jak przez nie powstaje
duchowe i jak powinno siê je prowadziæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
ROZDZIA£ 21. O niemêskiej tchórzliwoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
ROZDZIA£ 22. O ró¿norakiej pró¿noœci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
ROZDZIA£ 23. O nie uznaj¹cej zwierzchnoœci pysze i ponadto
o nieczystych myœlach bluŸnierstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
O ohydnych myœlach bluŸnierstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
ROZDZIA£ 24. O ³agodnoœci, prostocie, niewinnoœci oraz o przewrotnoœci
przem¹drza³ych, niespowodowanej przez naturê . . . . . . . . . . . . . . . . 242
ROZDZIA£ 25. O zag³adzie namiêtnoœci, czyli o najwy¿szej pokorze,
wystêpuj¹cej w niewidzialnym zmyœle; kto ma si³ê siê wspinaæ,
niech oka¿e odwagê, gdy¿ zbawi³ siê, naœladuj¹c Chrystusa
Nauczyciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
ROZDZIA£ 26/A. O rozró¿nianiu myœli, namiêtnoœci i cnót . . . . . . . . . . 257
ROZDZIA£ 26/B. O wyraŸnym rozró¿nianiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Streszczenie poprzednich stopni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
ROZDZIA£ 27/A. O œwiêtej hezychii cia³a i duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
ROZDZIA£ 27/B. O ró¿nych aspektach i rodzajach hezychii . . . . . . . . 299
ROZDZIA£ 28. O œwiêtej i b³ogos³awionej modlitwie, matce cnót, oraz
o duchowym i cielesnym uczestnictwie w modlitwie . . . . . . . . . . . . 310
ROZDZIA£ 29. O niebie na ziemi, czyli o naœladuj¹cej Boga
beznamiêtnoœci, o doskona³oœci oraz o zmartwychwstaniu duszy
przed powszechnym zmartwychwstaniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
ROZDZIA£ 30. O zwi¹zku trójcy cnót (O wierze, nadziei i mi³oœci) . . 324
Krótkie podsumowanie i zachêta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
DO PASTERZA. Pos³owie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Apendyks 1. Drabina cnót . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Apendyks 2. Leksykon terminów ascetycznych œw. Jana Klimaka . . . . . . 359

PRZEDMOWA
W KRÊGU KULTUROWYM ŒW. JANA KLIMAKA
I JEGO DZIE£A
1. Œwiat, w którym powstawa³o dzie³o Klimaka
„Ju¿ siê ma pod koniec staro¿ytnemu œwiatu – wszystko, co w nim ¿y³o,
psuje siê, rozprzêga siê”. Te s³owa z Irydiona Z. Krasiñskiego dobrze pasuj¹
do naszej epoki 1 . Œwiat staro¿ytny w œwiecie œródziemnomorskim koñczy
siê.
Politycznie. Dwukrotnie zrabowano Rzym, barbarzyñcy, przeszed³szy
Ren, stopniowo opanowuj¹ Italiê, Galiê, Hiszpaniê; pada ¿yzna Afryka
niszczona przez Wandalów, skoñczy³o siê panowanie rzymskie w Brytanii,
któr¹ Rzymianie opuœcili. Przez Dunaj przewaj¹ siê fale barbarzyñców,
którzy docieraj¹ nawet pod mury Konstantynopola. W 614 roku Jerozolima
zostaje zdobyta i z³upiona przez Persów, w 638 roku pada pod
ciosami muzu³mañskich Arabów, w 642 roku – Aleksandria. Arabowie
opanowuj¹ Palestynê i Syriê, a nastêpnie inne prowincje Azji Mniejszej
i dochodz¹ pod Konstantynopol. Ich zwyciêskie wojska rozpoczynaj¹ d³ugi
marsz wybrze¿ami Afryki. Pada Kartagina i inne bogate miasta Afryki.
Arabowie przechodz¹ przez Cieœninê Gibraltarsk¹ do Hiszpanii, pokonuj¹c
wojska wizygockie w 711 roku. Dopiero w 732 roku pochód arabski
zostaje zatrzymany pod Poitiers przez Franków.
Stopniowo upada te¿ kultura: dobrze to widaæ na ³uku Konstantyna,
gdzie obok siebie figuruj¹ piêkne rzeŸby wziête z ³uku Marka Aureliusza
i kiepskie – z czasów Konstantyna. Koñczy siê literatura: i ta klasyczna,
i ta, która j¹ wypar³a – chrzeœcijañska. Brakuje nie tylko Horacych
i Wergiliuszów, ale tak¿e Orygenesów, Chryzostomów i Augustynów,
œwietnie wykszta³conych w retoryce i filozofii staro¿ytnej. Dynamiczny
rozwój myœli chrzeœcijañskiej ulega znacznemu spowolnieniu na Wscho-
1 Z. Krasiñski, Wiersze, poematy, dramaty, Warszawa 1980, 351.

8
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
dzie, a na Zachodzie w niektórych krajach niemal¿e ustaje. Spory, a raczej
k³ótnie teologiczne szarpi¹ si³y Koœcio³a. Œwiat pogr¹¿a siê w chaosie.
Pojawiaj¹ siê jednak nowi ludzie, œwiadomi kryzysu, którzy próbuj¹
ratowaæ to, co jest do uratowania, przekazywaæ skarby kultury antycznej
czasom nowym, a równoczeœnie próbuj¹ podsumowaæ dawn¹ epokê.
W Italii Kasjodor w swoim Vivarium tworzy traktaty o gramatyce i ortografii,
by m³odzie¿ mog³a przynajmniej czytaæ i przepisywaæ staro¿ytne
i chrzeœcijañskie ksiêgi – piêkny opis tego da³a H. Malewska w powieœci
Przemija postaæ œwiata. Boecjusz, pragn¹c przekazaæ dorobek filozofów
greckich œwiatu ³aciñskiemu, t³umaczy klasyków, co przyczyni siê do
odrodzenia filozofii w œredniowieczu; w Hiszpanii uczony biskup Sewilli
Izydor tworzy Etymologie, encyklopediê, w której przekazuje sumê nauki
staro¿ytnej, a która stanie siê podstaw¹ wiedzy w œredniowieczu;
w Anglii, w klasztorze Jarrow, Beda, zwany Czcigodnym, pisze, podobnie
jak Kasjodor, traktaty z ró¿nych dziedzin wiedzy dla przysz³ych pokoleñ.
Te wszystkie dzie³a bêd¹ czêsto u¿ywane w szko³ach klasztornych
i katedralnych przez ca³e œredniowiecze.
W tym czasie w klasztorze œw. Saby pod Jerozolim¹ (ju¿ pod panowaniem
islamu) mnich Jan pochodz¹cy z Damaszku, st¹d zwany Damsceñskim,
zbiera wiedzê bosk¹ i ludzk¹ w swej wielkiej encyklopedii ród³o
wiedzy, by j¹ przekazaæ potomnym. W piêæ wieków póŸniej, gdy pod
ciosami muzu³mañskimi pada ostatecznie d³ugo trzymaj¹ca siê wielka
kultura syryjska, która przetrwa³a upadek œwiata staro¿ytnego, Bar Hebreus,
prze³o¿ony Koœcio³a monofizyckiego w Mezopotamii, tworzy
encyklopediê wszelkiej ludzkiej i boskiej wiedzy, by to co by³o wielkie
w tej kulturze chrzeœcijañskiej, zachowaæ od zapomnienia.
Ci wszyscy pisarze mniej lub wiêcej œwiadomie tworzyli syntezy
i podrêczniki, by gin¹c¹ kulturê staro¿ytn¹ zachowaæ i przekazaæ przysz³ym
pokoleniom. Zupe³nie odmienny jest jednak przypadek innego, równie¿
wielkiego syntetyka i nauczyciela ascezy staro¿ytnej, Jana Klimaka.
2. W krêgu monastycyzmu wschodniego
Od prze³omu III i IV wieku rozpocz¹³ siê wielki rozwój ruchu monastycznego
na Wschodzie. Dziesi¹tki, a nawet setki i tysi¹ce chrzeœcijan wychodzi³o
na pustynie Egiptu i Syrii czy Synaju, by ¿yæ w pustelniach lub te¿
wstêpowa³o do wspólnot, takich jak klasztory œw. Pachomiusza, a czyni³o
to, aby pêdziæ ¿ycie ca³kowicie poœwiêcone Bogu i zwyciê¿aæ szatana
w miejscu jego zamieszkania – na pustyni, i na tej ziemi wypalonej
i ja³owej budowaæ nowy raj, który niegdyœ utracili pierwsi rodzice.

Przedmowa – ks. Marek Starowieyski 9
Ten ruch pozostawi³ nam bogat¹ literaturê: a wiêc tysi¹ce apoftegmatów
– sentencji wielkich Ojców pustyni, dziesi¹tki traktatów ascetycznych,
¿ywotów œwiêtych mnichów i „opowiadañ dla duszy buduj¹cych” o mnichach.
W tych dzie³ach mnisi starali siê przekazaæ swoje duchowe doœwiadczenia
modlitwy, ascezy, walki z szatanem. Jest to wiêc literatura oparta
nie na jakichœ poszukiwaniach intelektualnych, ale na ich w³asnych doœwiadczeniach
duchowych. Tê wiedzê stara³ siê usystematyzowaæ wielki
teolog a zarazem mnich pustyni nitryjskiej – Ewagriusz z Pontu 2 . Tak
siê szczêœliwie sk³ada, ¿e tê „ascetyczn¹ ojczyznê” Jana Klimaka mo¿na
³atwo poznaæ, poniewa¿ wiele z dzie³ tych mnichów i o nich prze³o¿ono
ju¿ na jêzyk polski i s¹ one powszechnie dostêpne 3 .
Ten wielki rozkwit pustyni zatrzymuje siê w VI wieku. Najpierw
klasztory i kolonie cel mnisich pustosz¹ najazdy plemion pustyni; wielu
mnichów ginie, ucieka lub zostaje wypêdzonych. Ale to nie jest najgorsze:
gwa³towne spory teologiczne niszcz¹ wewnêtrznie te wspólnoty,
wprowadzaj¹ niepokój i wzajemn¹ nienawiœæ. Na prze³omie IV i V wieku
wybuchaj¹ spory orygenesowskie, a nastêpnie, po Soborze Chalcedoñskim
(451 r.), mnisi dziel¹ siê na zwolenników i przeciwników Soboru:
spory te przeradzaj¹ siê w walki miêdzy poszczególnymi klasztorami,
czasami nawet krwawe, a potem – z wojskami cesarskimi, jak to ma miejsce
np. w Palestynie i Syrii. U¿ywaj¹c dalszego ci¹gu cytowanych s³ów
Z. Krasiñskiego: „bogi i ludzie szalej¹”. W VII wieku wkraczaj¹ muzu³manie
– najpierw tolerancyjni, wkrótce jednak zwalczaj¹cy chrzeœcijan.
Pod wp³ywem okrutnych przeœladowañ zmniejsza siê liczba chrzeœcijan
2 Wszystkie dzie³a Ewagriusza ukaza³y siê w przek³adzie polskim w tynieckiej serii „ ród³a
Monastyczne” w tomach 18 (1998) i 36 (2005). Monografia Ewagriusza: G. Bunge, Ewagriusz
z Pontu – mistrz ¿ycia duchowego, rMon 19 (1998).
3 PISMA ASCETYCZNE: Apoftegmaty Ojców Pustyni, I–III, rMon 4 (1994); 9 (1995); 56
(2011); Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne, I–II, rMon 5–6 (1994–1995); Pachomiana Latina,
rMon 11 (1996); Jan Kasjan, Rozmowy z Ojcami, I, rMon 28 (2002), por. C. Stewart,
Kasjan Mnich, rMon 34 (2004); Œw. Antoni, ¯ywot. Pisma ascetyczne, rMon 35 (2005);
Nil z Ancyry, Pisma ascetyczne, rMon 46 (2008); Doroteusz z Gazy, Pisma ascetyczne,
rMon 51 (2010).
OPOWIADANIA: Hieronim, ¯ywoty mnichów, rMon 10 (1995); Palladiusz, Opowiadania
dla Lausosa, rMon 12 (1996); Historia mnichów w Egipcie, rMon 42 (2007); Pawe³
z Monemvazji, Opowiadania dla duszy buduj¹ce, rMon 56 (2011).
OPRACOWANIA: V. Desprez, Pocz¹tki monastycyzmu. Dzieje monastycyzmu chrzeœcijañskiego
do Soboru Efeskiego (431), rMon 21–22 (1999); A. Guillaumont, U Ÿróde³ monastycyzmu
chrzeœcijañskiego, I–II, rMon 37–38 (2006); D. Chitty, A pustynia sta³a siê miastem…,
rMon 45 (2008); J. L. Hevelone-Hatrper, Uczniowie pustyni. Mnisi œwieccy i prymat ducha
w Gazie VI w., rMon 52 (2010); Y. Hirschfeld, ¯ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej
w okresie bizantyñskim, rMon 53 (2010).

10
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
i klasztory siê wyludniaj¹. Koñczy siê epopeja pustyni, zostaj¹ jednak
dzie³a ascetyczne.
Ten upadek w du¿o mniejszym stopniu dotkn¹³ monastycyzm na
Synaju, odleg³ym od wielkich szlaków komunikacyjnych i ówczesnego
œwiata. Wrêcz przeciwnie, rozwija siê tym bardziej: powstaje klasztor œw.
Katarzyny i inne, mniejsze, otoczone pustelniami i w nich w³aœnie kwitnie
¿ycie ascetyczne. Tam w³aœnie ¿y³ na prze³omie VI i VII wieku Jan
zwany „tym od Drabiny” (od swego podstawowego dzie³a) lub „Janem
Scholastykiem”. Urodzi³ siê w drugiej po³owie VI wieku, jeszcze w Cesarstwie
Bizantyñskim, umar³ w po³owie VII wieku, ju¿ pod panowaniem
islamu, który jednak chyba nie bardzo dawa³ siê we znaki mnichom synajskim.
Jego jedyne dzie³o Drabina [do raju] stanowi te¿ syntezê wieków
ascezy pustyni, ale zupe³nie innego rodzaju; on tak¿e, podobnie jak
wspomniani pisarze, przekaza³ j¹ przysz³ym pokoleniom.
Jan bynajmniej nie mia³ zamiaru tworzyæ jakiejœ syntezy nauki ascetycznej
poprzednich wieków, a jednak j¹ stworzy³. Cech¹ bowiem ówczesnego
monastycyzmu by³o przekazywanie innym swoich doœwiadczeñ:
tak starcy pustyni zawierali swoje doœwiadczenia w apoftegmatach, których
m¹droœæ zbierali i przekazywali dalej twórcy traktatów teologicznych,
relacjonowali je autorzy opowieœci o mnichach i dzie³ hagiograficznych.
Tak rodzi³a siê wielka „ojczyzna duchowa”, w której wyros³o dzie³o Jana
stanowi¹ce sumê doœwiadczeñ mnichów egipskich, syryjskich, palestyñskich
i synajskich. On sam prze¿y³, zarówno w czasie pobytu w pustelni,
jak i w samym w klasztorze, i ubogaci³ je swoimi prze¿yciami, przemyœleniami
i przemodleniami. I tak stworzy³ dzie³o, by pokazaæ drogê prowadz¹c¹
do Przedwiecznego po stopniach cnót – jakby drabiny, pilnie
bacz¹c równie¿, by ostrzegaæ mnichów przed niebezpieczeñstwami grzechów
czyhaj¹cych na ka¿dym jej szczeblu. Tak powsta³a ta specyficzna
synteza ascezy staro¿ytnej, tym jednak charakteryzuj¹ca siê, ¿e Jan mocno
podkreœla, ¿e nie godzi siê nauczycielowi czerpaæ z pism innych 4 . I by³
konsekwentny, nie czerpa³ bezpoœrednio z ich pism, choæ nietrudno
w Drabinie odkryæ wp³yw jego wielkich poprzedników nauki ascetycznej.
3. Korzenie biblijne
Tytu³ Drabina zaczerpn¹³ Jan z Biblii, ze s³awnej wizji Jakuba:
Kiedy Jakub wyszed³szy z Beer-Szeby wêdrowa³ do Charanu, trafi³ na
jakieœ miejsce i tam siê zatrzyma³ na nocleg, gdy¿ s³oñce ju¿ zasz³o. Wzi¹³
4 Por. Jan Klimak, Do pasterza, 1, 5 (1165 C), t³. 334, dalej cyt. Pastor 1, 5 (1165 C), 334.

Przedmowa – ks. Marek Starowieyski 11
wiêc z tego miejsca kamieñ i pod³o¿y³ go sobie pod g³owê, uk³adaj¹c
siê do snu na tym w³aœnie miejscu.
We œnie ujrza³ drabinê opart¹ na ziemi, siêgaj¹c¹ swym wierzcho³kiem
nieba, oraz anio³ów Bo¿ych, którzy wchodzili w górê i schodzili na dó³.
A oto Pan sta³ na jej szczycie i mówi³: „Ja jestem Pan, Bóg Abrahama
i Bóg Izaaka. Ziemiê, na której le¿ysz, oddajê tobie i twemu potomstwu.
A potomstwo twe bêdzie tak liczne jak proch ziemi, ty zaœ rozprzestrzenisz
siê na zachód i na wschód, na pó³noc i na po³udnie; wszystkie plemiona
ziemi otrzymaj¹ b³ogos³awieñstwo przez ciebie i przez twych
potomków. Ja jestem z tob¹ i bêdê ciê strzeg³, gdziekolwiek siê udasz;
a potem sprowadzê ciê do tego kraju. Bo nie opuszczê ciê, dopóki nie
spe³niê tego, co ci obiecujê”. A gdy Jakub zbudzi³ siê ze snu, pomyœla³:
„Prawdziwie Pan jest na tym miejscu, a ja nie wiedzia³em”. I zdjêty trwog¹
rzek³: „O, jak¿e miejsce to przejmuje groz¹! Prawdziwie jest to dom
Boga i brama do nieba!”.
Wstawszy wiêc rano, wzi¹³ ów kamieñ, który pod³o¿y³ sobie pod g³owê,
postawi³ go jako stelê i rozla³ na jego wierzchu oliwê. I da³ temu
miejscu nazwê Betel. – Natomiast pierwotna nazwa tego miejsca by³a
Luz. Po czym z³o¿y³ taki œlub: „Je¿eli Pan Bóg bêdzie ze mn¹, strzeg¹c
mnie w drodze, w któr¹ wyruszy³em, je¿eli da mi chleb do jedzenia
i ubranie do okrycia siê i je¿eli wrócê szczêœliwie do domu ojca mojego,
Pan bêdzie moim Bogiem. Ten zaœ kamieñ, który postawi³em jako
stelê, bêdzie domem Boga. Z wszystkiego, co mi dasz, bêdê Ci sk³ada³
w ofierze dziesiêcinê” [Rdz 25, 10–22] 5 .
Jakub ucieka przed Ezawem. K³adzie siê zmêczony drog¹, usypia i oto
widzi, jak po schodach (takich, jakie mo¿na by³o widzieæ w œwi¹tyniach
babiloñskich – zikkuratach) czy po œcie¿ce wstêpuj¹ i zstêpuj¹ anio³owie.
Te schody opieraj¹ siê o ziemiê, a siêgaj¹ do nieba, jak w œwi¹tyniach
babiloñskich, w których na dole by³a œwi¹tynia bóstwa, na ich szczycie
ma³y domek dla niego. Ta teofania, czyli objawienie siê Boga, wskazuje
na ³¹cznoœæ nieba z ziemi¹, schody s¹ ogniwem ³¹cz¹cym niebo i ziemiê,
stanowi¹ wiêc bramê do nieba. W tej teofanii Bóg zapewnia Jakubowi
pomoc i opiekê, odnawia obietnicê swojego b³ogos³awieñstwa. To miejsce
staje siê miejscem œwiêtym, b³ogos³awionym, bo nazwa „Betel” znaczy
„dom, œwi¹tynia Boga”.
Rozumiemy wiêc dobrze, dlaczego tekst ten obra³ nasz autor. Mówi
on bowiem o ³¹cznoœci Boga z ziemi¹, to znaczy o mo¿liwoœci dojœcia do
Niego, do owej bramy niebios; pokazuje œwiêtoœæ miejsca, z którego
5 T³. Biblia Tysi¹clecia.

12
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
cz³owiek wstêpuje do nieba – klasztoru czy celi. Anio³owie to mnisi i ci
wszyscy, którzy z trudem wspinaj¹c siê po stopniach, zd¹¿aj¹ do wygl¹daj¹cego
ich Boga.
Mamy tu kilka elementów. Motyw wstêpowania na górê, by spotkaæ
Boga jest znany z Pisma œw.: na górê wst¹pi³ Abraham, by z³o¿yæ ofiarê
z Izaaka; na górê wst¹pi³ Moj¿esz, by otrzymaæ Prawo; na górê uczty
eschatologicznej bêd¹ wstêpowa³y wszystkie narody wedle wizji Izajasza;
na wzgórze œwi¹tyni wstêpowali po stopniach Izraelici, œpiewaj¹c psalmy
stopni (gradualne); na górê wst¹pi³ Chrystus, by wyg³osiæ wielki manifest
swojej nauki, Kazanie na Górze, i na górê wst¹pi³ On tak¿e nios¹c krzy¿,
przez który zbawi³ ludzkoœæ. Obraz wstêpowania duszy po stopniach do
Boga sformu³owany przez Jana w jego Drabinie nie jest wiêc li tylko
barwnym i plastycznym przedstawieniem drogi ascezy chrzeœcijañskiej, ale
opiera siê on mocno na tradycji biblijnej Starego i Nowego Testamentu
i niezale¿nie od powszechnego ogólnoludzkiego tematu wstêpowania opiera
siê na jego oryginalnej interpretacji przez Bibliê; jest wiêc w pe³ni biblijny.
Ponadto Jan w swoim dziele opiera siê na Biblii jako g³ównym Ÿródle
swojej nauki ascetycznej. Obraz takiego wstêpowania podejmie wielki
mistyk hiszpañski, œw. Jan od Krzy¿a, opisuj¹c wstêpowanie na górê Karmel.
Do tego tekstu nawi¹zuje Jezus przy spotkaniu z pierwszymi Aposto-
³ami, którzy mówi¹ o Nim Natanaelowi. Oto ta doœæ tajemnicza scena,
któr¹ zapisa³ œw. Jan Ewangelista:
Filip spotka³ Natanaela i powiedzia³ do niego: „ZnaleŸliœmy Tego,
o którym pisa³ Moj¿esz w Prawie i Prorocy – Jezusa, syna Józefa
z Nazaretu”. Rzek³ do niego Natanael: „Czy¿ mo¿e byæ co dobrego
z Nazaretu?”. Odpowiedzia³ mu Filip: „ChodŸ i zobacz”. Jezus ujrza³,
jak Natanael zbli¿a³ siê do Niego, i powiedzia³ o nim: „Patrz, to prawdziwy
Izraelita, w którym nie ma podstêpu”. Powiedzia³ do Niego Natanael:
„Sk¹d mnie znasz?”. Odrzek³ mu Jezus: „Widzia³em ciê, zanim
ciê zawo³a³ Filip, gdy by³eœ pod drzewem figowym”. Odpowiedzia³ Mu
Natanael: „Rabbi, Ty jesteœ Synem Bo¿ym, Ty jesteœ Królem Izraela!”.
Odpar³ mu Jezus: „Czy dlatego wierzysz, ¿e powiedzia³em ci: «Widzia-
³em ciê pod drzewem figowym?» Zobaczysz jeszcze wiêcej ni¿ to”. Potem
powiedzia³ do niego: „Zaprawdê, zaprawdê, powiadam wam: Ujrzycie
niebiosa otwarte i anio³ów Bo¿ych wstêpuj¹cych i zstêpuj¹cych na Syna
Cz³owieczego” [J 1, 45–51] 6 .
Je¿eli stosunkowo ³atwo jest zrozumieæ ów wiersz o drzewie figowym,
jako ¿e rabini badali Prawo pod drzewem figowym, to du¿o wiêkszy jest
6 T³. Biblia Tysi¹clecia.

Przedmowa – ks. Marek Starowieyski 13
k³opot z cytowanym fragmentem wizji Jakuba. Byæ mo¿e, s³uszna jest
opinia wspó³czesnego biblisty, który twierdzi, ¿e: „Wizja Jakuba przekszta³cona
zosta³a w przysz³¹ wizjê obiecan¹ wierz¹cym, w której Jezus
stanowi ogniwo ³¹cz¹ce niebo z ziemi¹” 7 .
4. Tradycja prowadz¹ca do Jana
Motyw drabiny czy wstêpowania po stopniach jest te¿ dobrze znany
i stosowany w œwiecie staro¿ytnym 8 . Piramida w Sakkara z III tysi¹clecia
przed Chr. stanowi ogromne schody, by po nich faraon móg³ wst¹piæ
do nieba, podobnie by³y zbudowane wspomniane ju¿ babiloñskie zikkuraty.
Uczeni dopatruj¹ siê istnienia tego elementu równie¿ w myœli religijnej
Chin czy Indii.
Jest on obecny równie¿ w myœli greckiej, a wiêc w poezji i filozofii:
poeta Pindar mówi o wstêpowaniu do nieba po drabinie, podobnie twierdz¹
Platon i neoplatonik Jamblich, a tak¿e ¿ydowski filozof Filon z Aleksandrii.
Mo¿na go dostrzec równie¿ w hermetyzmie i neoplatonizmie.
Wystêpuje te¿ w islamie: wedle jednej z legend muzu³mañskich Mahomet
mia³ wst¹piæ do raju po drabinie.
Motyw drabiny i wstêpowania spotykamy stosunkowo czêsto w staro¿ytnym
chrzeœcijañstwie. Jest obecny w literaturze mêczenników III–
IV wieku. Mêczennicy – Perpetua w Thuburbo Minus i w Kartaginie, Jakub
i Marian w Numidii i Sadoth w mezopotamskiej Seleucji – widz¹
drabinê czy schody, a nawet wstêpuj¹ po nich, a one prowadz¹ ich do
Boga. Spotykamy go na inskrypcjach i malowid³ach w katakumbach,
natomiast najstarsze przedstawienie ikonograficzne snu Jakuba znajduje
siê w synagodze z Dura Europos (po³owa III w.).
W wiekach póŸniejszych pisarze chrzeœcijañscy chêtnie nawi¹zuj¹ do
wizji Jakuba jako obrazu wstêpowania do nieba po drabinie lub po schodach,
w œredniowieczu zaœ ten obraz odrywa siê stopniowo od tekstu biblijnego
i nabiera coraz to nowych sensów alegorycznych i tak tekst biblijny
stopniowo ubogaca siê o coraz nowe treœci.
Wizja Jakuba – wed³ug Ojców Koœcio³a – zawiera g³êbok¹ tajemnicê
i prowadzi ku Chrystusowi:
Któ¿ zdo³a poj¹æ, co zawiera owo widzenie, które w Betel ujrza³ Jakub,
gdy udawa³ siê do Mezopotamii i gdy rzek³: „To jest dom Boga i brama
7 Katolicki komentarz biblijny, 1125.
8 Leclercq (1921), 1717–1719; Bertaud–Rayez (1958), 62–86; Kauffmann (1974), 373–
375; Rehm (1992), 348–350; w tych pozycjach znajdziemy dalsz¹ literaturê.

14
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
nieba”. Jeœli ktoœ potrafi poznaæ i zrozumieæ poszczególne widzenia
opisane w Prawie i u proroków, to mieszka przy „studni widzenia”.
Chodzi tu o studnie Izaaka; tak pojmowa³ to widzenie Orygenes 9 . Ta
tajemnica prowadzi do Chrystusa. „Wszystkie tego rodzaju widzenia wskazuj¹
na Syna Bo¿ego, który rozmawia z ludŸmi i z nimi przebywa” – pisze
œw. Ireneusz, i dodaje: „Jakub, udaj¹c siê do Mezopotamii, widzia³ go [Syna
Bo¿ego] we œnie, jak sta³ na drabinie, to jest na drzewie. Drabina ta by³a
umocowana od ziemi a¿ do nieba. Po nim wierz¹cy w niebo [to jest w Syna
Bo¿ego] wchodz¹ do nieba. Jego bowiem mêka jest naszym zbawieniem” 10 .
Ta tajemnica stanowi³a jeden ze znaków obecnoœci Chrystusa w Starym
Testamencie, jak pisze autor z V w. w pe³nym poezji tekœcie:
To drzewo [jest tu mowa zarówno o drzewie rajskim, jak i krzy¿a] jest
dla mnie wiecznym zbawieniem, nim siê karmiê, nim siê ¿ywiê. Zakorzeniam
siê w jego korzeniach, rozprzestrzeniam siê w jego ga³êziach,
obmywam siê jego ros¹, a jego duch karmi mnie i o¿ywia jak powiew
wiatru. W jego cieniu rozbi³em namiot i uciekaj¹c przed ogromnym
upa³em, mam tam obfituj¹ce w rosê schronienie. Kwitnê jego kwiatami,
rozkoszujê siê w pe³ni jego owocami, swobodnie korzystam z jego
plonów, które od pocz¹tku zosta³y dla mnie wyznaczone. Ono jest
moim pokarmem, gdy jestem g³odny, Ÿród³em, gdy odczuwam pragnienie,
ubraniem, gdy jestem nagi, jego liœcie s¹ dla mnie tchnieniem ¿ycia
i nie mam ju¿ liœci figowych. Gdy lêkam siê, ono jest dla mnie ochron¹,
wsparciem, gdy toczê walkê, trofeum wojennym, gdy odnoszê zwyciêstwo.
Ono jest dla mnie w¹sk¹ œcie¿k¹, ono jest ciernist¹ drog¹, jest drabin¹
Jakubow¹ i drog¹ anio³ów, na szczycie której naprawdê wspar³ siê Pan 11 .
Afrahat Syryjczyk uwa¿a, ¿e ta w³aœnie tajemnica pobudza do ¿ycia
ascetycznego: „jest to tajemnica Chrystusa, dziêki której sprawiedliwi wstêpuj¹
ku wy¿ynom, a tak¿e stanowi tajemnicê krzy¿a wzniesionego jak
drabina, na szczycie której znajduje siê Chrystus” 12 . Tak w³aœnie bêdzie
przedstawiana w ikonografii droga wiernych do Boga, o której pisze Jan:
drabina, na której szczycie stoi Chrystus oczekuj¹cy tych, którzy po niej
do Niego zd¹¿aj¹. To porównanie krzy¿a i drabiny staje siê powszechne
w myœli chrzeœcijañskiej Wschodu i Zachodu. Pisze Jakub z Sarug, poeta
9 Orygenes, Homilie o Ksiêdze Wyjœcia, 11, 3, t³. Kalinkowski (1984), 117.
10 Ireneusz z Lyonu, Wyk³ad nauki Apostolskiej, 45, t³. Myszor (1997), 63–64.
11 Pseudo-Hipolit, Homilia Paschalna, 51, t³. Kalinkowski (1993), 67–68.
12 Wiadomoœci podane poni¿ej zaczerpniêto z wy¿ej cytowanego artyku³u: Bertaud–
–Rayez (1958), 62–86, w którym znajduje siê obfity zestaw tekstów staro¿ytnych, œredniowiecznych
i nowo¿ytnych na temat drabiny duchowej.

Przedmowa – ks. Marek Starowieyski 15
syryjski: „Krzy¿ jest jak drabina miêdzy bytami ziemskimi i niebieskimi”,
a nasze krzy¿e staj¹ siê szczeblami wiod¹cymi do Boga, jak zaznacza
Quodvultdeus.
Drabina Jakubowa jednak staje siê coraz powszechniejszym symbolem
drogi do Boga, po³¹czonej z ascez¹ krzy¿a. Pisze œw. Hieronim:
Wszak i ty us³yszawszy zdanie Zbawiciela: „Jeœli chcesz byæ doskona³ym,
idŸ, sprzedaj wszystko, co masz, i rozdaj ubogim, a przyjdŸ i pójdŸ za Mn¹”
[Mt 19, 21], zamieniasz s³owa w czyny i za nagim krzy¿em id¹c, wyzuty
ze wszystkiego, swobodniej i l¿ej wstêpujesz po drabinie Jakuba 13 .
Bardzo charakterystyczny jest tu List Wielkanocny Teofila Aleksandryjskiego
(w przek³adzie œw. Hieronima), poniewa¿ powsta³ on
w Aleksandrii bliskiej Synajowi. Pisze on: „[Wierni] czerpi¹ g³êbok¹ treœæ
z Pisma odrzucaj¹c na podstawie zasad wiary wszelkie fa³szywe nauki.
Rozumiej¹c to patriarcha Jakub widzia³ we œnie drabinê, której wierzcho³ek
siêga a¿ do nieba. Po niej wstêpuje siê na szczyt poprzez ró¿ne
stopnie cnót” 14 . Jesteœmy w duchowym krêgu Drabiny Jana Klimaka.
Interpretacja jednak i liczba tych stopni by³a ró¿na: mog³o to byæ
osiem b³ogos³awieñstw – u œw. Chromacjusza z Akwilei, cnoty: dwadzieœcia
– u Zenona z Werony, dziesiêæ u Jana Kasjana, siedem – u œw. Augustyna,
cztery – u Quodvultdeusa; œw. Hilary z Poitiers mówi o piêtnastu
stopniach analogicznie do œwi¹tyni Ezechiela i piêtnastu psalmów gradualnych;
inni mówi¹ o trzech stopniach drogi oczyszczaj¹cej, oœwiecaj¹cej
i jednocz¹cej, którym odpowiadaj¹ kolejno: ksiêga Przys³ów i chrzest,
ksiêga Eklezjastesa i bierzmowanie i w koñcu ksiêga Pieœni nad Pieœniami
i Eucharystia.
Oczywiœcie wszystkich tych opinii nie móg³ znaæ Jan Klimak. Niemniej
jednak takie by³y interpretacje tego wstêpowania, tej drogi do Boga w myœli
chrzeœcijañskiej poprzedzaj¹cej powstanie jego dzie³a. Pomys³ wiêc wêdrówki
do Boga po szczeblach cnót i doskona³oœci u¿yty przez Jana nie by³ oryginalny,
co bynajmniej nie pomniejsza wartoœci jego syntezy.
W póŸnym okresie patrystycznym pojawia siê interpretacja maryjna
drabiny Jakubowej, któr¹ widzimy np. w anonimowym hymnie Akathistos,
mniej wiêcej wspó³czesnym Janowi Klimakowi:
Witaj, drabino, po której sam Bóg z nieba zst¹pi³,
Witaj, moœcie wiod¹cy z ziemi ku niebiosom 15 .
13 Hieronim, List 58, 2, t³. Czuj (1952–1954), I, 416.
14 Ten¿e, List 98, 2, t³. Czuj (1952–1954), II, 304.
15 Akathistos, w. 40–41, t³. Muza III, 195.

16
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
Pojawia siê te¿ u innych pisarzy mu wspó³czesnych lub nieco póŸniejszych
od naszego Jana, a wiêc u Andrzeja z Krety, Jana Damasceñskiego czy
Teodora Studyty. Ta interpretacja stanie siê nies³ychanie popularna
w œredniowieczu. Charakterystyczny jest fakt, ¿e na ikonie pochodz¹cej
z Synaju Maryja wystêpuje wœród proroków: jednym z nich jest Jakub
nios¹cy drabinê.
5. Tradycja po Janie
Czy Jan wywar³ wp³yw na dalsz¹ tradycjê? Ze wstêpu ks. A. Jasiewicza
dowiadujemy siê, ¿e Drabina sta³a siê jednym z podstawowych dzie³ myœli
ascetycznej chrzeœcijañskiego Wschodu, szczególnie rosyjskiej, i w du¿o
mniejszym, chrzeœcijañskiego Zachodu.
Spotykamy j¹ wiêc bardzo czêsto w ikonografii wschodniej. Piêkne
ilustracje w kodeksach, i to nie tylko w tych zawieraj¹cych Ksiêgê Rodzaju,
które przedstawiaj¹ drabinê wiod¹c¹ do nieba, bior¹ natchnienie
zarówno z tekstu biblijnego, jak i dzie³a Klimaka. Podobnie rzecz siê ma
z ikonami. Wiele z nich przedstawia drogê do Boga: mnisi wspinaj¹ siê po
drabinie ku Bogu, który czeka ich w otoczeniu anio³ów na jej szczycie,
wyci¹gaj¹c ku nim ramiona; pod drabin¹ jednak rozci¹ga siê czarne morze
œwiata i diabli próbuj¹ œci¹gn¹æ hakami krocz¹cych po niej mnichów,
tak ¿e niektórzy z nich wpadaj¹ w ciemn¹ otch³añ. W taki sposób treœæ
Drabiny przedstawia s³awna ikona z Synaju i liczne repliki na ikonach
i na œcianach klasztorów w Mo³dawii.
Innym motywem, ju¿ mniej zwi¹zanym z Drabin¹, a raczej bezpoœrednio
z widzeniem Jakuba jest przedstawianie Maryi jako drabiny do Boga,
Maryi, poœredniczki miêdzy niebem a ziemi¹. Ten motyw opieraj¹cy siê,
jak widzieliœmy, na teologii wczesnobizantyñskiej, obecny jest tak¿e
w teologii œredniowiecznej, i to zarówno Wschodu, jak i Zachodu. Anio-
³owie zstêpuj¹ – bo przez Maryjê zst¹pi³ na œwiat Syn Bo¿y, wstêpuj¹
– bo nastêpnie wst¹pi³ On do nieba. Ten motyw znajdujemy w ikonografii
Wschodu, ale spotyka siê równie¿ w literaturze zachodniej, np.
u B. Opecia; Maryjê id¹c¹ do nieba przyjmuj¹ œwiêci Starego Zakonu,
patriarchowie i prorocy, poœród nich tak¿e Jakub, który rzecze: „To jest
drabina, któr¹m widzia³, której wirzch a¿ do nieba siêga³” 16 . Podobnie
znajdujemy go we wspó³czesnej teologii prawos³awnej. Pisze O. Clément:
„Ziemia i niebo, boskie i ludzkie, s¹ odt¹d zjednoczone i dlatego Matka
Bo¿a jest wys³awiana jako prawdziwa «Drabina» – ta ze snu Jakuba” 17 .
16 Z ¯ywotu Pana Jezu Krysta, w: Teksty o Matce Bo¿ej XII, 334.
17 Teksty o Matce Bo¿ej VIII, 147; por. Behr-Sigel (2008), 219.

Przedmowa – ks. Marek Starowieyski 17
Podobnie zreszt¹ teologia póŸniejsza rozwija motyw Chrystusa jako
drabiny mistycznej – Christus scala nostra – ³¹cz¹cego niebo z ziemi¹.
Temat „drabina Jakubowa a Drabina Klimaka w tradycji Ojców” pozostaje
do opracowania.
Motyw drabiny Jakubowej interesowa³ tradycjê malarsk¹ i literack¹,
a tak¿e i muzyczn¹ Zachodu, ale, jak siê wydaje, bez odniesienia do
Drabiny Klimaka 18 .
W przedstawianiu snu Jakuba spotykamy najpierw drabinê, która
nastêpnie zanika i zostaje zast¹piona przez schody, œwietlist¹ œcie¿kê czy
promieñ. Ogl¹damy go na arrasach wawelskich (pochodzenia flamandzkiego),
które natchnê³y S. Wyspiañskiego do umieszczenia w Akropolis sceny
chórów anielskich. Wystêpuje w malarstwie w³oskim (Rafael w Logiach
Watykañskich, D. Feti), hiszpañskim (J. Ribera, E. Murillo), niderlandzkim
(Rembrandt van Rijn), angielskim XVIII wieku (W. Blake) i w koñcu
w malarstwie wspó³czesnym: scena ta chêtnie przedstawiana by³a przez
M. Chagalla. Mamy tu jednak wy³¹cznie obraz snu Jakuba bez jakichkolwiek
odniesieñ do wstêpowania po drodze cnót do nieba.
Temat ten pojawia siê równie¿ w muzyce, np. w Drabinie Jakubowej
A. Schönberga oraz Przebudzeniu Jakuba K. Pendereckiego.
Scena drabiny Jakubowej, któr¹ podejmowa³ wspomniany ju¿
S. Wyspiañski w Akropolis, znalaz³a siê u T. Manna w powieœci Józef i jego
bracia, a zwrot „drabina Jakubowa” wszed³ do frazeologii polskiej. Motyw
ten zawêdrowa³ nawet do murzyñskich Negro spirituals; jedn¹ z nich,
Wejdê po drabinie Jakubowej sparafrazowa³ M. Bieszczadowski 19 :
W samym sercu nocy, która nie ma koñca
Wejdê po drabinie Jakubowej
Nie mam r¹k ani ust, ¿eby prosiæ o pomoc
Wejdê po drabinie Jakubowej
Wszystkie okna pozamykane i sprzedawca wody
Nie da mi nawet kropli, bo nie mam czym zap³aciæ
Wejdê po drabinie Jakubowej
Gdym jak ziarno piasku na pustyni
Gdzie obok le¿¹ samotne wszystkie inne ziarna
A jednak wejdê po drabinie Jakubowej
18 Por. Starowieyski (2011), 104–105.
19 M. Bieszczadowski, Brzegiem nadziei, Warszawa 1972, 29.

18
Œw. Jan Klimak, Drabina raju
Wysoko siê bêdê wspina³ – wysoko – wysoko
Po drabinie Jakubowej
¯eby wo³aæ: jestem – choæ nie mam nic – przecie¿ jestem
U podnó¿a drabiny Jakubowej
Do Ojca, który jest – choæ Go nie zobaczê
U szczytu drabiny Jakubowej
I dlatego bez r¹k i bez jêzyka – choæ ciemnoœæ nie ma kresu
Wejdê po drabinie Jakubowej
Ale tu ju¿ odeszliœmy daleko od tradycji drabiny Jakubowej, tak jak
j¹ interpretowa³ œw. Jan Klimak w swojej Drabinie.
ks. Marek Starowieyski