22.06.2013 Views

Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal

Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal

Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

’Muso oa <strong>Lesotho</strong><br />

Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />

Lipalangoang<br />

MEKHOA EA TŠEBETSO EA LEANO LA<br />

MATŠELISO LE PHALLISO<br />

<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2<br />

LEANO LA MATŠELISO LE PHALLISO<br />

Draft Final<br />

Hlakola 2010<br />

Prepared under the Integrated Transport Project (P075566)


LEANO LA MATŠELISO LE PHALLISO LE MEKHOA EA TŠEBETSO:<br />

<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 1: Khutsufatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no<br />

<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2: L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso<br />

<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 3: Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso<br />

<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 4: Litokomane tse Amanang le L<strong>ea</strong>no<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

2


LENANE LA TSE KAHARE<br />

KHUTSUFATSO EA MANTSOE ................................................................................................................................... 5<br />

TLHALOSO EA MANTSOE ............................................................................................................................................ 6<br />

1 SELELEKELA ............................................................................................................................................................... 8<br />

1.1 Tse Tlang Pele .......................................................................................................................................................... 8<br />

1.2 Tšebeliso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no .................................................................................................................................................. 8<br />

1.3 Sepheo le Lintlha tse tla Tataisa L<strong>ea</strong>no .............................................................................................................. 9<br />

1.4 Melao le L<strong>ea</strong>no ...................................................................................................................................................... 11<br />

1.4.1 L<strong>ea</strong>no le Ipapisitse le Melao e Latelang......................................................................................................... 11<br />

1.4.2 Maano a Machaba le a Naha a Sireletsang Boemo ba Bophelo ba Sechaba................................................ 13<br />

1.5 Letsatsi leo L<strong>ea</strong>no le tla Qala ho Sebetsa ......................................................................................................... 13<br />

1.6 Tlhahlobo-bocha le Lihlomathiso ..................................................................................................................... 13<br />

1.7 Phatlalatso Sechabeng ......................................................................................................................................... 13<br />

2 TSAMAISO EA MATŠELISO LE PHALLISO ................................................................................................ 14<br />

2.1 Mafapha a Fanang ka Litšebeletso ................................................................................................................... 14<br />

2.2 Phatlalatso le <strong>The</strong>risano ...................................................................................................................................... 16<br />

2.3 Ho Hloa<strong>ea</strong> Batho ba Anngoeng le Liphuputso tsa Boemo ba Bophelo le Moruo oa Sechaba .......... 16<br />

2.4 Ho Hlophisoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso ............................................................................................................. 17<br />

2.5 Tumellano ka <strong>The</strong>pa e Anngoeng Qeto, ka <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa, le Ho Nkuoa hoa Mobu ................... 18<br />

2.5.1 Netefatso <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa le Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> eona ....................................................................................... 18<br />

2.5.2 Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> Mobu le <strong>The</strong>pa .......................................................................................................... 19<br />

2.5.3 Ho Nkuoa hoa Mobu .................................................................................................................................... 20<br />

2.6 Letsatsi la Mapomela bakeng sa ba Lokeloang ke Matšeliso .................................................................... 20<br />

2.7 Mehloli le Taolo <strong>ea</strong> Lichelete tsa Matšeliso .................................................................................................... 20<br />

2.7.1 Mehloli <strong>ea</strong> Lichelete ....................................................................................................................................... 20<br />

2.7.2 Ho Ajoa hoa Matšeliso .................................................................................................................................. 21<br />

2.8 Ho Alosa le ho Phethahatsa .............................................................................................................................. 21<br />

3 LITOKELO TSA MATŠELISO LE PHALLISO .............................................................................................. 22<br />

3.1 Ho Angoa ho Tlisoang ke Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang ............................................................... 22<br />

3.1.1 Ho Angoa ka Kotloloho ................................................................................................................................. 22<br />

3.1.2 Mekhoa e meng hape eo Batho ba ka Angoang ke Morero ......................................................................... 22<br />

3.2 Ba Lokeloang ke Matšeliso ................................................................................................................................ 23<br />

3.2.1 Ba Lokeloang ke Matšeliso ............................................................................................................................ 23<br />

3.2.2 Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Lokeloang ke Matšeliso .................................................................................................. 23<br />

3.3 Matšeliso holim’a <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Motho ka Mong ................................................................................................ 23<br />

3.3.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> Matšeliso a tla Fanoa ........................................................................................................... 23<br />

3.3.2 Matlo le Mehaho ........................................................................................................................................... 24<br />

3.3.3 Likhoebo ......................................................................................................................................................... 25<br />

3.3.4 Litša tsa Bolulo .............................................................................................................................................. 26<br />

3.3.5 Masimo .......................................................................................................................................................... 27<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

3


3.3.6 Lifate le Meru e Menyanyane ...................................................................................................................... 28<br />

3.3.7 Lijalo tse Masimong ..................................................................................................................................... 28<br />

3.3.8 Mabitla .......................................................................................................................................................... 29<br />

3.4 Ba Lokeloang ke Matšeliso bakeng sa <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Sechaba sa Motse le <strong>ea</strong> ’Muso ................................. 29<br />

3.4.1 Lisebelisuoa tsa Tlholeho tsa Sechaba sa Motse .......................................................................................... 29<br />

3.4.2 Mehaho le Litšebeletso tsa ’Muso ................................................................................................................ 29<br />

3.4.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Meetlo le Bochaba .......................................................................................................................... 30<br />

3.5 Mefuta e meng <strong>ea</strong> Matšeliso ............................................................................................................................. 30<br />

3.5.1 Ho lula Mobung Nakoana ............................................................................................................................ 30<br />

3.5.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a sa Lebelloang .......................................................................................................... 30<br />

3.6 Ba Lokeloang ke Matšeliso a Phalliso ............................................................................................................ 30<br />

3.6.1 Mefuta <strong>ea</strong> Phalliso ......................................................................................................................................... 30<br />

3.6.2 Ba Lokeloang ke Phalliso .............................................................................................................................. 31<br />

3.6.3 Ba Lokeloang ke Phalliso .............................................................................................................................. 32<br />

4 PUSELETSO EA MEKHOA EA BOIPHELISO LE TŠEHETSO ................................................................ 33<br />

4.1 Tšebetso le Litšebeletso tsa Phalliso ................................................................................................................ 33<br />

4.2 Litsiane ................................................................................................................................................................... 33<br />

5 LIPALLO TSE KHETHEHILENG ...................................................................................................................... 35<br />

5.1 Lihlopha tse Tlokotsing ...................................................................................................................................... 35<br />

5.2 Ho Khutlisetsa Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso Setloaeling ...................................................................................... 36<br />

5.3 Sechaba se Amohelang Bafalli .......................................................................................................................... 36<br />

5.3.1 Phalliso e tlisa Mathata ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli .......................................................... 36<br />

5.3.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a Tlisoang ke Phalliso ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli ........................ 36<br />

5.4 Taolo <strong>ea</strong> Mathata a ka Tlisoang ke Tšebetso <strong>ea</strong> ho haha Litsela ............................................................... 37<br />

5.5 Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo le Likhang ..................................................................................................................... 37<br />

SEHOKELO SA 1: LENANE LA MATŠELISO, LE BA LOKELOANG KE MATŠELISO .......................... 38<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

4


CPI Consumer Price Index<br />

KHUTSUFATSO EA MANTSOE<br />

CRP Compensation and Resettlement Policy<br />

CRPF Compensation and Resettlement Policy Framework<br />

CRS Catholic Relief Services<br />

DRR Department of Rural Roads<br />

EIA Environmental Impact Assessment<br />

ESMU Environmental and Social Management Unit<br />

GIS Geographic Information System<br />

HIV/AIDS Human Immune Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome<br />

IMT Intermediate M<strong>ea</strong>ns of Transport<br />

ITP Integrated Transport Project<br />

GOL <strong>Government</strong> of <strong>Lesotho</strong><br />

LAA Land Administration Authority<br />

LFCD <strong>Lesotho</strong> Fund for Community Development<br />

LSPP (Department of) Lands, Surveys and Physical Planning<br />

MCA-<strong>Lesotho</strong> Millennium Challenge Account - <strong>Lesotho</strong><br />

MOHWS Ministry of H<strong>ea</strong>lth and Social Welfare<br />

MOLG Ministry of Local <strong>Government</strong> and Chieftainship Affairs<br />

MOPWT Ministry of Public Works and Transport<br />

NGO Non-<strong>Government</strong>al Organisation<br />

PME Participatory Monitoring and Evaluation<br />

PRS Poverty Reduction Strategy<br />

RP Resettlement Plan<br />

TSP Transport Sector Programme<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

5


Tlhaloso <strong>ea</strong> mantsoe<br />

Lelapa le anngoeng – Batho bohle ba lelapa ba phelisoang lelapeng leo, ho sa natsoe hore na ba <strong>ea</strong><br />

tsoalana, ha feela ba anngoeng ke morero.<br />

<strong>The</strong>pa – <strong>The</strong>pa eohle <strong>ea</strong> motho ka mong kapa <strong>ea</strong> sechaba sa motse e lokeloang ke matšeliso. <strong>The</strong>pa ena, e<br />

kenyeletsa thepa <strong>ea</strong> ’Muso, <strong>ea</strong> mekhatlo, ’moho le litšebeletso.<br />

Lenane la thepa – Lenane la thepa <strong>ea</strong> motho ka mong, <strong>ea</strong> sechaba sa motse, le <strong>ea</strong> ’Muso le bokeletsoeng ho<br />

latela liphuputso le litšoantšo tse nkiloeng tsa thepa eo.<br />

<strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> khoebo – Mehaho kapa thepa e sebelisoang ho hoeba.<br />

Lisebelisuoa tsa sechaba tsa tlholeho – Makhulo, liremo le patsi <strong>ea</strong> libeso, limela tsa methokho, majoang a<br />

bohlokoa, meroho <strong>ea</strong> naha – tse sebelisoang ke sechaba sa metse.<br />

Matšeliso – Tefo <strong>ea</strong> chelete kapa <strong>ea</strong> mofuta o mong, ho latela molao oa naha oa mobu le L<strong>ea</strong>no la<br />

Matšeliso le Phalliso, bakeng sa thepa kapa lisebelisuoa tse nkiloeng kapa tse anngoeng ke morero nakong<br />

eo beng ba thepa ba lokelang ho e buseletsoa.<br />

Letsatsi la mapomela – Letsatsi la ho qetela la ho ngola lenane la thepa le batho ba anngoeng ke morero,<br />

kapa letsatsi leo ho lumellanoeng hore ke la mapomela. Batho ba tla behoa (ratheloa mobu) tikolohong <strong>ea</strong><br />

morero kamora’ letsatsi la mapomela ha ba na ho fumana matšeliso kapa ho thusoa ka phalliso. Ka tsela e<br />

tšoanang, thepa (e kenyeletsang mehaho, lijalo, lifate tsa litholoana, le meru) e ahiloeng kapa ho lengoa<br />

kamora’ ho ngolisoa hoa thepa kapa letsatsi leo ho lumellanoeng hore ke la mapomela, ha li na ho fumana<br />

matšeliso. <strong>The</strong>pa e tla angoa bocha ke ho fetoloa hoa morero, eona e tla fumana matšeliso joalo ka thepa e<br />

anngoeng ke morero.<br />

Tahlehelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso – Tahlehelo <strong>ea</strong> mokhoa oa boipheliso ka lebaka la ho nkeloa mobu<br />

kapa ho sitisoa ho fihlela lisebelisuoa tsa tlholeho (mobu, metsi, kapa meru) ka lebaka la ho ahoa hoa<br />

litsela kapa litšebeletso tsa ho haha litsela.<br />

Tokelo <strong>ea</strong> matšeliso – Mekhoa e fapakaneng <strong>ea</strong> matšeliso e kenyeletsang e latelang: (ho fumantšoa<br />

mokhoa oa boipheliso, ho thusoa ho isoa sebakeng se secha, ho fumantšoa mokhoa o mocha oa<br />

boipheliso, le ho behoa sebakeng se secha) e lokelang batho ba anngoeng ke morero ho latela tahlehelo <strong>ea</strong><br />

bona, le ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling.<br />

Sechaba se amohelang bafalli – Sechaba se ahileng kapa se haufi le moo batho ba anngoeng ke morero ba<br />

tla behoa teng.<br />

Tahlehelo ka ho angoa – Ho fokotseha hoa theko <strong>ea</strong> mobu oa motho <strong>ea</strong> anngoeng ke morero kapa theko<br />

<strong>ea</strong> mobu o haufi le o nkiloeng ke morero kapa phokotseho <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> mobu e tlisitsoeng ke phethahatso<br />

<strong>ea</strong> morero. Ke ho putlama hoa theko <strong>ea</strong> mobu ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero. Tlhahlobo <strong>ea</strong> thepa le<br />

matšeliso li lokela ho hlakisa hore na theko e putlame hakae le matšeliso a lokelang ho putlama hoo hoa<br />

theko.<br />

Phalliso e hlokang boikhethelo – Phalliso e hloka boikhethelo ha e etsoa ntle le tumello <strong>ea</strong> batho ba<br />

fallisoang kapa ha ba lumela ho fallisoa hobane ba hloka boikhethelo bo bong.<br />

Kamoho <strong>ea</strong> mobu - Ho amoha motho ka mong kapa sechaba sa motse mobu ho etsoang ke ’Muso ’me ho<br />

tsama<strong>ea</strong>ng le ho fana ka matšeliso.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

6


Ho tlosa batho sebakeng – Ho lahleheloa ke mehaho, bolulo, le thepa tse hlahang ha mobu o nkuoa ke<br />

morero ’me tse etsang hore batho ba fallele sebakeng se seng.<br />

Puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso – Ho buseletsa batho meputso le mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />

Ho beha batho sebakeng se secha – Ho hahela batho matlo a bolulo, ho ba fa thepa le masimo, ho ba fa<br />

mehaho <strong>ea</strong> sechaba le litšebeletso sebakeng se secha.<br />

Sekepele sa puseletso – Sekepele sa matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa se tla etsoa ho ipapisitsoe le<br />

theko <strong>ea</strong> ho buseletsoa thepa ka botlalo, ka mantsoe a mang, theko <strong>ea</strong> thepa eo ’moho le litefiso tse<br />

tsama<strong>ea</strong>ng le theko eo. Bakeng sa mobu le mehaho, IFC e hlalosa “ho buseletsoa thepa ka botlalo” ka tsela<br />

e latelang:<br />

• masimo—masimo a macha e be a lekanang ka tlhahiso le a pele ’me a be haufi le a anngoeng ke<br />

morero, masimo a lokisoe ho a beha boemong bo tšoanang kapa bo kaholimo ho masimo a<br />

anngoeng ke morero, ho kenyeletsoa le litjeo tsa ngoliso le likhafa tsa ho fetisetsa masimo ao ho<br />

beng ba oona;<br />

• mobu metseng <strong>ea</strong> literopo—mobu o mocha e be o lekanang ka boholo le tšebeliso, o nang le<br />

litšebeletso tsa sechaba tse tšoanang kapa tse ntlafetseng ho feta tsa mobu oa pele. ’Me haeba ho<br />

ka etsahala, mobu oo o be haufi le sebaka se anngoeng ke morero, ’me ho be ho kenyeletsoe litjeo<br />

tsa ngoliso le likhafa tsa ho fetisetsa mobu oo ho beng ba oona;<br />

• mehaho <strong>ea</strong> malapa le <strong>ea</strong> ’Muso—chelete e rekang kapa ho haha mehaho e mecha e reke kapa e<br />

ahe mehaho e lekanang kapa e fetang ka boleng mehaho e anngoeng ke morero; chelete eo e<br />

kenyeletse meputso <strong>ea</strong> batho ba hahang, litefo tsa likonteraka, likhafa tsa ngoliso le ho fetisetsa<br />

mehaho ho beng ba eona.<br />

Moralo oa phalliso - Tokomane eo botsamaisi ba morero bo hlalosang mekhoa e tla lateloa ho bebofatsa<br />

mathata a ka tlisoang ke phethahatso <strong>ea</strong> morero, matšeliso bakeng sa litahlehelo, le lintlafatso bakeng sa<br />

batho le metse e tla angoa ke morero oa khaho <strong>ea</strong> litsela.<br />

Ho kheketla mobu – Ho boleloa ho theoha hoa theko <strong>ea</strong> mobu o setseng ho motho <strong>ea</strong> amehang ha morero<br />

o nka karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> mobu oa hae. Ho kheketla mobu ho etsahala ha karolo e nkiloeng ke morero e<br />

theola theko <strong>ea</strong> mobu o setseng.<br />

Ba-chang-ba-tšola - Batho bohle, lihlopha tse fapakaneng, le mekhatlo e amehang, e nang le thahasello,<br />

kapa e nang le tšusumetso litabeng tsa morero.<br />

Phalliso ka boikhethelo – Phalliso e sa qobelleng feela e etsang hore lelapa le falle ka lebaka la tse tlisoang<br />

ke boteng ba morero (ho hloka polokeho, ho sala lepala-paleng, ho ba le mathata a macha, ho tsetselela<br />

bophelo boo motho a neng a bo tloaetse, tahlehelo <strong>ea</strong> lisebelisuoa tsa tlholeho, joalo-joalo).<br />

Lihlopha tse tlokotsing - Batho bao ka lebaka la ho ba batšehali kapa ho ba batona, morabe, lilemo tsa<br />

tsoalo, bokooa ’meleng kapa ho se itekanele kelellong, bofuma, kapa ho hloka maemo, ba ka<br />

iphumanang ba thefutsoe haholo ke phalliso ’me ba bile ba haelloa kapa ba sitoa ho una melemo le lithuso<br />

tse tlisoang ke morero.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

7


1 SELELEKELA<br />

1.1 Tse Tlang Pele<br />

Lekala la ’Muso oa <strong>Lesotho</strong> la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le hlophisitse Lenane la Litšebeletso<br />

tsa Lefapha la Lipalangoang le shebaneng le tokiso, ntlafatso, khaho <strong>ea</strong> litsela, le tsamaiso <strong>ea</strong> litšebeletso<br />

tsa maeto le lipalangoang. Ntlafatso e tla shebana haholo le khaho <strong>ea</strong> litsela, ho phahamisa boemo ba<br />

litsela, le nchafatso <strong>ea</strong> litsela. Leha ho le joalo, lichelete tse ling li tla sebelisoa ho ntlafatsa maeto le<br />

litšebeletso tsa lifofane le literene.<br />

Ntlafatso <strong>ea</strong> litšebeletso ho tsa lipalangoang e tla tlisa melemo le mathata (litšitiso tse itseng) sechabeng.<br />

Mohlala, ntlafatso le khaho <strong>ea</strong> litsela e ka nolofatsa maeto a sechaba, <strong>ea</strong> hohela, <strong>ea</strong> holisa, le ho anetsa<br />

mesebetsi <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> moruo. Mathata a tla fapana ho latela mokhoa oa kamoho <strong>ea</strong> mobu: litšebeletso<br />

tse ling tsa merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ke tse sa hlokeng kamoho <strong>ea</strong> mobu (mohlala: ho phahamisa<br />

boemo ba tsela e sebakeng se behiloeng e le leboella la litsela, ho lokisa tsela e sebakeng se joalo, kapa ho<br />

haha litsela mobung oa sechaba metseng e kathoko ho literopo). Merero e meng <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela, e tla<br />

hloka hore ho nkuoe mobu o seng o abetsoe le ho sebelisoa ke batho (mohlala: ho haha litsela libakeng tsa<br />

literopo). Ka kakaretso, ha se libaka tse kholo tse tla nkuoa kapa sechaba se sengata se tla lokela ho fallisoa<br />

ka lebaka la mosebetsi oa lefapha la lipalangoang. Leha ho le joalo, mosebetsi ona linaheng tse ling o re<br />

rutile hore ha phalliso <strong>ea</strong> batho e sa etsoe ka tsela e bebofatsang mathata a bona, ho ka hlaha mathata a<br />

maholo bophelong le moruong oa sechaba sa metse e amehang.<br />

L<strong>ea</strong>no lena la Matšeliso le Phalliso (CPR) le reretsoe ho rarolla mathata a ka hlahang. L<strong>ea</strong>no le hlophiloe le<br />

ho ngoloa ka likarolo tse latelang:<br />

• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 1: Khutsufatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no;<br />

• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2: L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso (<strong>Karolo</strong> ena);<br />

• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 3: Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso;<br />

• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 4: Litokomane tse Amanang le L<strong>ea</strong>no.<br />

L<strong>ea</strong>no le raliloe ho ipapisitsoe le melao <strong>ea</strong> naha, maano a naha le a machaba a tšireletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong><br />

bophelo ba sechaba, esita le ka tlatsetso <strong>ea</strong> batho le mekhatlo e chang-e-tšola. Ho ile hoa thehoa komiti <strong>ea</strong><br />

litsebi ho etsa tlatsetso ha ho raloa L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso. Molula-setulo oa komiti e ne e le Lekala<br />

la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang, litho tse ling tsa komiti e ne e le baemeli ba Lekala la Puso <strong>ea</strong><br />

Libaka le Litaba tsa Borena; Lekala la Temo le Kanetso <strong>ea</strong> Lijo; Lekala la Litaba tsa Molao oa Motheo le<br />

Paramente; Lekala la Toka le Litokelo tsa Botho; Lefapha laTikoloho (NES); Lefapha la Mobu, Bopotiele, le<br />

Meralo <strong>ea</strong> Libaka – Lekalana la Boleng ba <strong>The</strong>pa (LSPP-Valuation Section); Botsamaisi ba Morero oa Metsi<br />

a Lihlaba; Lefapha la Phepelo <strong>ea</strong> Metsi Mabalane <strong>Lesotho</strong> (Lowlands Water Supply Unit); Transformation<br />

Resource Centre; Likonteraka; le litsebi tsa phalliso le matšeliso.<br />

Lipuisano le therisano tsa ba-chang-ba-tšola li ile tsa kenyeletsa makala a ’Muso a amehang ka kotloloho,<br />

karolo <strong>ea</strong> sechaba sa metse e amehang, batho ba anngoeng le ba tla angoa ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela<br />

’me ho bile hoa tšoaroa phutheho-thupelo <strong>ea</strong> bohle ba-chang-ba-tšola. 1<br />

1.2 Tšebeliso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no<br />

L<strong>ea</strong>no le tla sebetsa mererong eohle <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang, ho sa natsoe hore na lichelete tse<br />

sebelisoang li tsoa hokae kapa na mophethahatsi ke mang, ha feela phethahatso e tlisa tse latelang:<br />

1 <strong>The</strong> results of these consultation activities are summarised in Sections 5 to 10 of Volume 4.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

8


• phalliso le tahlehelo <strong>ea</strong> bolulo;<br />

• tahlehelo <strong>ea</strong> thepa kapa ho sitoa ho fihlela thepa; kapa<br />

• tahlehelo <strong>ea</strong> mehloli <strong>ea</strong> meputso kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, ho sa natsoe hore na batho ba<br />

amehang ba lokela ho falla kapa che.<br />

1.3 Sepheo le Lintlha tse tla Tataisa L<strong>ea</strong>no<br />

Sepheo sa mantlha sa L<strong>ea</strong>no ke ho etsa bonnete ba hore boemo ba bophelo ba batho ba anngoeng ke<br />

merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang, bo khutlisetsoe setloaeling kapa, moo ho ka etsahalang, bo<br />

ntlafatsoe. Sepheo sa L<strong>ea</strong>no ka kotloloho, ke ho etsa tse latelang:<br />

• ho rala litsela ka mokhoa o tla fokotsa ho nkuoa hoa mobu ke merero, ka hore ho sebelisoe meralo<br />

e ka qobang ho nka mobu o seng o abetsoe batho;<br />

• ho etsa bonnete ba hore batho le sechaba sa metse e tla angoa ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela, le<br />

sechaba sa metse e tla amohela bafalli ba kena lipuisanong le litherisanong tsa meralo <strong>ea</strong> litsela le<br />

kamoo e tla ama mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> ho phela;<br />

• ho etsa bonnete ba hore batho ba anngoeng ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ba fumana matšeliso a<br />

lokelang, a feletseng, ’me a fanoang ka nako bakeng sa litahlehelo tsa bona;<br />

• ho etsa bonnete ba hore moo ho lokelang, matšeliso a fanoang ka kotloloho a tsama<strong>ea</strong> le lithuso<br />

tsa ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling;<br />

• ho etsa bonnete ba hore phalliso <strong>ea</strong> malapa le litsi tsa khoebo, li etsoa ka lipuisano tse<br />

kenyeletsang bohle ba amehang ’me tse tlisang melemo ho bafalli le sechaba sa metse e tla ba<br />

amohela;<br />

• ho khothaletsa batho le sechaba sa metse e tla angoa ke merero ho ba le kabelo lipuisanong tsa ho<br />

rala, ho phethahatsa le ho hlahloba phano <strong>ea</strong> matšeliso, mekhoa <strong>ea</strong> ho bebofatsa mathata le ho<br />

tlisa lintlafatso.<br />

L<strong>ea</strong>no le khothaletsa hore ba-chang-ba-tšola ba kene lipuisano tsa ho rala matšeliso, phalliso, le ho<br />

khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ka mokhoa o nang le toka ho batho ba fallisoang o bile o<br />

ikamahanya le boemo bo renang ba boemo ba bophelo le moruo. L<strong>ea</strong>no le bile le sireletsa merero hore boramenyetla<br />

ba se ke ba nanarela merero ka sepheo sa ho ithuisa ka mekhoa e sa nepahalang.<br />

E le hore ho tle ho fihleloe sepheo sa L<strong>ea</strong>no, le ho etsa bonnete ba hore mathata a ka tlisoang bophelong le<br />

moruong oa sechaba ka lebaka la ho nkuoa hoa mobu le phalliso a rarolloa ka mafolo-folo le ka tsela e<br />

tšoanang, tšebetso e tla itšetleha ka lintlha tse latelang:<br />

Ho nkuoa hoa mobu le phalliso e se nang boikhethelo li tla qojoa kapa li fokotsoe. Ho tla lekoa kahohle<br />

ho qoba kapa ho fokotsa phalliso e se nang boikhethelo ka ho fumana mekhoa e meng e ka sebelisoang ho<br />

haha litsela. Moo ho nkuoa hoa mobu le phalliso li ke keng tsa qojoa, mabaka a tla hlalosoa ka mongolo.<br />

Sechaba se tla bontšoa se entsoeng ho leka ho qoba phalliso eo e se nang boikhethelo.<br />

Maboella a litsela tse ncha a tla phatlalatsoa ka molao. Ho se lateloe hoa melaoana <strong>ea</strong> maboella a litsela,<br />

ho bakile mathata a phalliso. Ho bolokoa hoa melaoana ena, ho bohlokoa mabapi le polokeho <strong>ea</strong> batho,<br />

tokiso <strong>ea</strong> litsela, le kabo <strong>ea</strong> mobu. Ka lebaka leo, ho tloha ha L<strong>ea</strong>no le phatlalatsoa, maboella a litsela a tla<br />

phatlalatsoa ’me a nkuoe ka molao molemong oa ho haha le ho lokisoa hoa litsela. Batho bohle ba tla<br />

angoa ke liphatlalatso tseo ’me ba e-na le litokelo, ba tla fumana matšeliso a itšetlehileng ka lipallo tsa<br />

L<strong>ea</strong>no lena, bakeng sa litahlehelo tsa bona.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

9


Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le tla etsa bonnete ba hore libaka tse phatlalalitsoeng e le<br />

maboella a litsela ha li sebelisoe ke baipehi le hore tsohle tse etsahalang libakeng tse joalo li ngotsoe fatše<br />

’me li lumelletsoe ka molao. Batho ba tla ipeha libakeng tse phatlalalitsoeng e le maboella a litsela, ba tla<br />

bolelloa ka mangolo hore ba moo kathoko ho molao le ho ba laela ho tloha libakeng tseo.<br />

Tlhaloso <strong>ea</strong> batho ba anngoeng e kenyeletsa lihlopha tse ’maloa. Batho ba anngoeng ke morero, ba<br />

hlalosoa e le bao mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso le boemo ba maphelo a bona bo thefutsoeng ke tšebetso <strong>ea</strong><br />

morero. Batho bana, ekaba ba lahlehetsoeng ke thepa kapa ho fihlela thepa <strong>ea</strong> bona, ba sitoang ho fihlela<br />

lisebelisuoa tsa tlholeho, ba lahlehetsoeng ke meputso kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ka lebaka la ho fallisoa,<br />

kapa litahlehelo tse tla elelloa nakong eo ho raloang phalliso. Sechaba sa metse e tla amohela bafalli, se tla<br />

nkuoa e le karolo <strong>ea</strong> batho ba anngoeng ke morero.<br />

Lipuisano le litherisano li tla tsoela pele le ba anngoeng ’me litaba li tla ba pepeneneng. Batho ba<br />

anngoeng ke morero ba na le litokelo tse latelang: (a) ho tsebisoa ka nako ka morero esita le linako tseo o<br />

tla phethahatsoa ka tsona; (b) ho kena lipuisanong le litherisanong tsa ho hlahloba, ho khetha, le ho theha<br />

mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso bakeng sa e ba lahlehetseng; (c) ho tsebisoa ka phalliso le ho nkuoa hoa mobu oa<br />

bona ka nako e lekaneng pele ho phethahatso <strong>ea</strong> mehato eo; le (d) ho fuoa monyetla oa ho ipalla<br />

litokomane tsa morero tse amanang le bona, joalo ka Meralo <strong>ea</strong> Phalliso. Litokomane tseo, li be moo ba tla<br />

li fumana habonolo, ’me li hlophisitsoe le ho ngoloa ka puo eo ba e utloisisang.<br />

Moralo oa matšeliso le phalliso, likhakanyo tsa lichelete le phethahatso, etlaba karolo <strong>ea</strong> morero. E le<br />

ho etsa bonnete ba hore ho nkuoa hoa mobu le phalliso li fetoha karolo <strong>ea</strong> merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ho<br />

tla etsoa tse latelang: (a) lichelete tse hlokoang bakeng sa ho nkuoa hoa mobu le phalliso li tla kenyeletsoa<br />

likhakanyong tsa lichelete tse tla phethahatsa merero; (b) ho tla thehoa ofisi kahar’a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />

Sechaba le Lipalangoang le libakeng tsa merero ho etsa bonnete ba hore litaba tse amang mekhoa <strong>ea</strong><br />

bophelo ba sechaba li behoa leihlo nakong <strong>ea</strong> phethahatso <strong>ea</strong> merero; le (c) ho nkuoa hoa mobu le phalliso<br />

li tla sebetsoa ’moho le ho hahoa hoa litsela, sepheo e le hore mosebetsi oa ho haha litsela o qale ha litokiso<br />

tsa ho nka mobu li phethetsoe.<br />

Batho ba anngoeng ba tla thusoa ho khutlisetsa boemo ba bona ba boipheliso setloaeling kapa ho bo<br />

ntlafatsa ho feta pele. Mekhoa eo batho ba neng ba iphelisa ka eona pele ho merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela e<br />

tla khutlisetsoa malulong kapa e ntlafatsoe ho feta pele, ka litsela tse latelang: (a) ho potlaka ho fana ka<br />

matšeliso a lokelang bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa e bakiloeng ke morero; (b) ho fana ka matlo a bolulo<br />

(chelete kapa ntlo) le setša sa bolulo (chelete kapa setša) moo batho ba lokelang ho falla litšeng tsa bona; (c)<br />

ho thusoa ka bolulo moo motho a lokelang ho fumana setša sa bolulo; le (d) phethahatso <strong>ea</strong> ho khutlisetsa<br />

mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling le lintlafatso tse lokelang.<br />

Lihlopha tse tlokotsing le batho ba anngoeng haholo ke morero ba tla thusoa ka tsela e khethehileng.<br />

Ho tla shejoa ka leihlo le nchocho mathata a tobaneng le lihlopha tse kenyeletsang tsena (maqheku le<br />

maqhekoana, batho ba nang le bokooa, malapa a futsanehileng, le malapa a phelang le tšoaetso <strong>ea</strong> HIV le<br />

AIDS), eleng lihlopha tseo ka mathata a tsona, li ka bang tlokotsing kapa tsa sekisetsoa ha ho ajoa melemo<br />

<strong>ea</strong> merero. Sehlopha se seng se tlokotsing e kholo ke sa likhutsana tse fetohileng lihlòhò tsa malapa. Ho tla<br />

etsoa hore matšeliso a malapa a joalo, a tsamaisoa ka tsela e tla hlokomela likhutsana tseo.<br />

Meetlo le litumelo tsa sechaba li tla hlonepshoa. Meetlo le litumelo tsa sechaba li tla hlonepshoa, ’me ho<br />

tla etsoa kahohle kamoo ho ka khonehang ho li boloka. Libaka tsa bohlokoa nalaneng <strong>ea</strong> meetlo le<br />

bochaba, le tsona li tla fuoa hlonepho e tšoanelang.<br />

Ho tla ba le mokhoa oa ho arabela litletlebo le ho alosa hore na litšebeletso li tsama<strong>ea</strong> ka melao.<br />

Sechaba se tla thusoa ho ba le moo se ka isang litletlebo, lipelaelo le likhang hore li rarolloe ka potlako. Ho<br />

tla alosoa hore na litšebeletso tsa ho nkuoa hoa mobu, tsa matšeliso le tsa phalliso li tsama<strong>ea</strong> ka nepahalo.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

10


Kaloso ena, e tla etsoa ka linako tsohle, ka mokhoa o pharallang le sechaba, ka mekhoa e fapakaneng e<br />

kenyeletsang lipuisano le sechaba, ’me kaloso e tla etsoa ho fihlela morero o phetheloa.<br />

Lipallo tsohle tsa molao li tla bolokoa, li hlomphuoe, le ho phethahatsoa. Moralo oa matšeliso, phalliso,<br />

le phethahatso li tla ipapapisa le melao e lokelang <strong>ea</strong> naha.<br />

1.4 Melao le L<strong>ea</strong>no 2<br />

1.4.1 L<strong>ea</strong>no le Ipapisitse le Melao e Latelang<br />

Molao oa Mothèo oa <strong>Lesotho</strong> (1993), eleng molao o ka sehlohlolong oa naha, o tinkelitse litokelo tsa<br />

botho. Matla a kabo <strong>ea</strong> mobu a matsohong a Motlotlehi e le ’maballi oa oona lebitsong la Basotho (Temana<br />

<strong>ea</strong> 108), empa matla ana “a tla sebelisoa ho latela Molao ona oa Mothèo le molao ofe kapa ofe o mong”.<br />

Molao oa Mothèo o thibela hore motho a amohuoe mobu ntle ho mabaka a boletsoeng molaong oo.<br />

Temana <strong>ea</strong> 17 (1) e bolela hore “ha ho thepa, e ka tlosoang kapa e tsitsitseng, e tla haptjoa ka mahahapa,<br />

’me ha ho matla kapa tokelo holim’a thepa efe kapa efe e joalo tse tla nkuoa ka mahahapa, ntle le moo<br />

lipallo tse latelang li phethahalitsoeng e leng hore:<br />

(a) ho nkoa ha thepa ho e amoha mong’a eona ho <strong>ea</strong> hlokahala molemong oa tšireletso <strong>ea</strong> naha,<br />

pholoho <strong>ea</strong> sechaba, poloko <strong>ea</strong> molao, boitšoaro bo botle ba sechaba, bophelo bo botle ba sechaba, ho<br />

raloa ha motse kapa ha sebaka kapa ntlafatso kapa tšebeliso <strong>ea</strong> thepa efe kapa efe ka tsela eo e ka<br />

tsoelang sechaba molemo; ’me<br />

(b) bohlokoa ba eona ke bo ka fanang ka mabaka a utloahalang ho baka bothata bofe kapa bofe bo ka<br />

hlahelang motho ofe kapa ofe <strong>ea</strong> nang le matla kapa tokelo thepeng eo; ’me<br />

(c) tokiso e entsoe ka molao e amanang le ho haptjoa kapa ho amohuoa mong’a eona ha thepa e le ho<br />

lefa hang matšeliso ka ho tlala”.<br />

Temana <strong>ea</strong> 17 (2) e re motho e mong le e mong <strong>ea</strong> nang le matla kapa tokelo thepeng e hapiloeng ka<br />

mahahapa kapa eo matla a hae kapa tokelo <strong>ea</strong> hae thepeng eo, a e amohiloeng ka mahahapa, o tla ba le<br />

tokelo <strong>ea</strong> ho hlaha ka kotloloho Lekhotleng le Phahameng hore:<br />

“(a) ho hlahlobisoe matla kapa tokelo <strong>ea</strong> hae, matla a molao a ho nkeloa kapa ho amohuoa thepa ka<br />

mahahapa, matla kapa tokelo le bokae ba matšeliso afe kapa afe a mo lokelang; le<br />

(b) morero oa ho fumana tefo hang <strong>ea</strong> matšeliso ao.”<br />

Nakong <strong>ea</strong> joale mobu <strong>Lesotho</strong> o laoloa ka Molao oa Mobu oa 1979 (o hlomathisitsoe), o lumellang phano<br />

le phetisetso <strong>ea</strong> mobu, le ho behella mobu kathoko (ho nkuoa) molemong oa sechaba le litšebeletso tsa<br />

sona. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> VI <strong>ea</strong> Molao e bua ka ho nkuoa hoa mobu molemong oa sechaba, <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> V e bua ka<br />

phatlalatso <strong>ea</strong> libaka tse tšoailoeng e le tsa ntlafatso (mohlala: matamo a metsi) le libaka tsa ntlafatso <strong>ea</strong><br />

temo, ha <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> IX e bua ka ho aha libaka tsa litšebeletso le ho fana ka litšebeletso tsa sechaba.<br />

Molao oa Mobu o fana ka lipehelo tsa ho lefa matšeliso a litša tse nkiloeng li e-na le li-l<strong>ea</strong>se (Temana <strong>ea</strong> 56<br />

le 73) le lintlafatso tse entsoeng ka molao mobung o sa ngolisoang ho latela (Temana <strong>ea</strong> 15).<br />

Tabeng <strong>ea</strong> ho lefa matšeliso mabapi le kamoho <strong>ea</strong> mobu, Temana <strong>ea</strong> 56 <strong>ea</strong> Molao oa Mobu e ne e re: “Ha<br />

ho raloa matšeliso, ho tla ipapisoa feela le tse latelang:<br />

2 <strong>The</strong> various laws and international/local social safeguard policies are discussed in Volume 4, Section 2 and Section 3.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

11


(a) theko eo thepa e neng e ka rekisoa ka eona ke mong’a thepa nakong eo ho etsoang phatlalatso<br />

<strong>ea</strong> thekiso;<br />

(b) litjeo tsa ho etsa phetoho e hlokahalang ntlong <strong>ea</strong> bolulo kapa <strong>ea</strong> khoebo.”<br />

Serapa sa (a) se ile sa fetoloa ke Molao-Taelo oa 1986 (o hlomathisitsoeng) ‘me se baleha tjena: “theko <strong>ea</strong><br />

thepa e tiisitsoeng ke setsebi sa ’Muso sa boleng ba theko (<strong>Government</strong> valuer) e ipapisitse le theko e<br />

renang <strong>ea</strong> thepa le <strong>ea</strong> ho e buseletsa mong’a eona.” Serapa sena se ile sa fetoloa hape ka 1992 ka Molao-<br />

Taelo (o hlomathisitsoeng) ‘me se baleha tjena: “theko eo thepa e neng e ka rekisoa ka eona ke mong’a<br />

mobu nakong eo ho etsoang phatlalatso <strong>ea</strong> thekiso, le theko <strong>ea</strong> thepa e tiisitsoeng ke setsebi sa ’Muso sa<br />

boleng ba theko (<strong>Government</strong> valuer) e ipapisitse le theko e renang <strong>ea</strong> thepa le <strong>ea</strong> ho e buseletsa mong’a<br />

eona.” Molao-Taelo oa 1992 o bile o etsa lipehelo tsa ho lefa tsoala holim’a matšeliso “moo matšeliso a<br />

kamoho a behiloeng ke Letona empa a e-so ho lefshoe nako <strong>ea</strong> likhoeli tse tšeletseng ho tloha ha Letona le<br />

etsa qeto.”<br />

Ka Tšitoe 1999, ho ile hoa thehoa Komisi <strong>ea</strong> Lipatlisiso e Hlahlobang L<strong>ea</strong>no la Mobu (the Land Policy<br />

Review Commission). Mosebetsi oa komisi e ne e le ho hlahloba kabo le kamoho <strong>ea</strong> mobu le ho rala l<strong>ea</strong>no<br />

la naha la mobu. Kamora’ lipatlisiso tseo, Lekala la Puso <strong>ea</strong> Libaka le Litaba tsa Borena le ile la lokisa<br />

Setšoantšo sa Molao oa Mobu. Ha setšoantšo seo se fetisitsoe ke Paramente, se tla nka sebaka sa Molao oa<br />

Mobu. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> VIII <strong>ea</strong> Setšoantšo seo sa Molao oa Mobu e bua ka ho nkuoa hoa mobu ke ‘Muso, <strong>Karolo</strong><br />

<strong>ea</strong> IX e bua ka kamoho <strong>ea</strong> mobu, ha <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> X e bua ka matšeliso.<br />

Setšoantšo sa Molao oa Mobu se hlalosa melaoana <strong>ea</strong> kamoho <strong>ea</strong> mobu, e kenyeletsang therisano le beng<br />

ba mobu pele mobu o nkuoa. <strong>The</strong>risano eo e kenyeletse le beng ba mebu e tla angoa ke kamoho eo (eleng<br />

ba sehelaneng meeli le mobu o nkuoang kapa ba tla ameha le ha ba sa sehelane meeli le mobu o nkuoang)<br />

pele mobu o nkuoa (Temana <strong>ea</strong> 52). Temana <strong>ea</strong> 60 eona e bolela hore “matšeliso bakeng sa kamoho <strong>ea</strong><br />

mobu a tla lokela ho lefshoa pele kamoho eo e phethahatsoa” ‘me matšeliso a lokela ho ipapisa le theko e<br />

renang <strong>ea</strong> mobu. (Temana <strong>ea</strong> 56).<br />

Molao oa Mobu (Litemana tsa 72 ho isa ho 73) ’moho le Setšoantšo sa Molao oa Mobu (Temana <strong>ea</strong> 53 ho<br />

isa ho 54) li lokolisa mekhoa <strong>ea</strong> ho tšoa<strong>ea</strong> mobu bakeng sa litšebeletso tsa sechaba le matšeliso a lokelang<br />

beng ba mobu o tla nkuoa ho hloma litšebeletso tseo. Melao eo e bile e fana ka tumello <strong>ea</strong> hore mong’a<br />

setša se amehang a kope hore setša sohle sa hae se nkuoe haeba litšebeletso tseo tsa sechaba li ka baka<br />

tšitiso e kholo tšebelisong <strong>ea</strong> setša sa hae.” Temana <strong>ea</strong> 73 <strong>ea</strong> Molao oa Mobu e bolela hore “ha ho matšeliso<br />

a tla lefshoa [bakeng sa ho hlongoa hoa litšebeletso tsa sechaba] haeba:<br />

(a) setša se senyehang se lefshoa ka se seng;<br />

(b) thepa e senyehileng e le e tsama<strong>ea</strong>ng(movable), ’me e lefiloe ka e ‘ngoe kapa e buselitsoe<br />

boemong ba eona ba pele;<br />

(c) litšebeletso tsa sechaba tse entsoeng kahar’a setša, li sa etse tšitiso e kholo tšebelisong <strong>ea</strong> setša;<br />

(d) tahlehelo e bakoang ke khaho <strong>ea</strong> tsela, e sa amohe mong’a setša ho feta karolo <strong>ea</strong> leshome <strong>ea</strong><br />

setša sa hae, ‘me setša se setseng se ntse se ka sebelisoa ka tsela e tšoanang le <strong>ea</strong> pele se fokotsoa.”<br />

Temana <strong>ea</strong> 54 <strong>ea</strong> Setšoantšo sa Molao oa Mobu, e-na le pallo ena ntle le serapa sa (d) se tlositsoeng.<br />

Molao oa Litsela oa 1969 o bua ka “ho rala moo tsela e tla tsama<strong>ea</strong>, ho haha, ho bula, ho lokisa, ho sireletsa,<br />

ho khelosa, ho sebetsoa le ho koaloa hoa litsela.” Litemana tsa 4, 5, 6 le 8 tsa Molao li bua ka ho phatlalatsa<br />

libaka tse khethiloeng bakeng sa khaho, tokiso, le tšireletso <strong>ea</strong> litsela. Temana <strong>ea</strong> 25 e bua ka matšeliso<br />

bakeng sa tšenyo e ka bakoang ke khaho kapa tokiso “matlong, m<strong>ea</strong>hong, majareteng, masimong, lijalong,<br />

lifateng tse lenngoeng kapa masimong a noesetsoang (mona ha ho boleloe masimo a ka noesetsoang empa<br />

ho boleloa masimo a hlileng a ntseng a noesetsoa).”<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

12


Molao oa Litsela o ntse o hlahlojoa bocha nakong <strong>ea</strong> joale. Lihlomathiso tseo ho reriloeng hore li etsoe, li<br />

kenyeletsa (a) hore mobu o hlokoang ho haha litsela o behelloe kathoko e le Sebaka se Khethiloeng Bakeng<br />

sa Ntlafatso tlas’a Molao oa Mobu; le (b) hore karolo e buang ka matšeliso e hlakoloe ho kene e reng:<br />

Letona, ka therisano le matona a amehang ba etse melaoana <strong>ea</strong> matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke<br />

mesebetsi <strong>ea</strong> ho haha litsela, ‘me melaoana ena e behoe kapele ho Paramente le ho tšohloa nako e etsang<br />

khoeli pele e ka qala ho sebetsa.<br />

Melao e meng e amanang le matšeliso le phalliso e kenyeletsa Molao oa Boleng ba Litša le Lintlafatso tse<br />

ho Tsona oa 1980 (Valuation and Rating Act, 1980); Molao oa Meralo <strong>ea</strong> Literopo le Libaka tse Kathoko ho<br />

Literopo oa 1980 (the Town and Country Planning Act, 1980); Molao oa Taolo <strong>ea</strong> ho Haha oa 1980 (the<br />

Building Control Act, 1980); Molao oa Tikoloho oa 2008 (the Environment Act, 2008); Molao oa Merafo le<br />

Lirafshoang oa 2005 (the Mines and Minerals Act, 2005); Molao oa Liemahale, <strong>The</strong>pa sa Sehōlō-hōlō,<br />

Liphoofolo le Limela oa 1967 (the Historical Monuments, Relics, Fauna and Flora Act, 1967) le Setšoantšo<br />

sa Molao oa Matlotlo a Tlholeho oa 2006 (the Natural Heritage Bill, 2006); le Molao oa Meru oa 1998 (the<br />

Forestry Act, 1998).<br />

1.4.2 Maano a Machaba le a Naha a Sireletsang Boemo ba Bopheloba Sechaba<br />

Maano a machaba a tšireletso <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba joalo ka a Banka <strong>ea</strong> Lefatše, International<br />

Finance Corporation, le a Libanka tsa Ntlafatso tsa Asia le Afrika, a re ho be le maano a matšeliso le<br />

phalliso a sireletsang sechaba mathateng a bakoang ke ho nkeloa mobu o tla sebelisoa mererong <strong>ea</strong><br />

ntlafatso. 3<br />

Maano a fapakaneng a matšeliso le phalliso a reretsoeng ho sireletsa boemo ba bophelo ba sechaba a se a<br />

ile a raloa mererong <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> <strong>Lesotho</strong>. Maano ana, a kenyeletsa a Morero oa Metsi a Lihlaba, Morero<br />

oa Ntlafatso <strong>ea</strong> Lefapha la Metsi (Water Sector Improvement Project), le Morero oa Letamo la Metolong le<br />

Phepelo <strong>ea</strong> Metsi. 4<br />

1.5 Letsatsi leo L<strong>ea</strong>no le tla Qala ho Sebetsa<br />

L<strong>ea</strong>no le mekhoa e mecha <strong>ea</strong> ho sebetsa le tla kena tšebetsong ka letsatsi le tla phatlalatsoa ke Letona<br />

Gazeteng <strong>ea</strong> ’Muso.<br />

1.6 Tlhahlobo-bocha le Lihlomathiso<br />

Letona la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ke lona ke ikarabellang L<strong>ea</strong>nong. Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />

Sechaba le Lipalangoang le tla hlahloba bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> ho Sebetsa hang kamora’ lilemo tse ling<br />

le tse ling tse hlano le ho hapella l<strong>ea</strong>nong liphetoho tse entsoeng melaong le maanong a amehang.<br />

1.7 Phatlalatso Sechabeng<br />

Hang ha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> ho Sebetsa li kene tšebetsong, Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />

Lipalangoang le tla etsa hore litokomane tseo li fetoleloe Sesothong. Lekala le tla phatlalatsa litokomane tse<br />

ngotsoeng ka Senyesemane le Sesotho ka marang-rang a lekala (website). Liphatlalatso tse ling li tla etsoa<br />

ka Makhotla a Litereke a Puso <strong>ea</strong> Libaka, Makhotla a Mathomo a Puso <strong>ea</strong> Libaka, le ka Borena. Ka tsela e<br />

tšoanang, moo ho hlokahalang, sechaba se tla fumana litokomane tse hlomathisitsoeng tse ngotsoeng ka<br />

Sesotho le Senyesemane.<br />

3 See Volume 4, Section 3.<br />

4 See Volume 4, Section 2.5.<br />

FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />

13


2 TSAMAISO EA MATŠELISO LE PHALLISO<br />

2.1 Mafapha a Fanang ka Litšebeletso<br />

Mahlakore a ka sehlòhòng a ba-chang-ba-tšola litabeng tsa meralo, phethahatso, matšeliso, le phalliso<br />

mererong <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang ke a latelang:<br />

• mafapha a mabeli eleng a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (Environmental and Social Management<br />

Units) a tlas’a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang. Mafapha ana, a thehiloe ho fana ka<br />

bosupa-tsela le ho tataisa litšebeletso tsa tikoloho, tsa tšebelisano le sechaba, le tsa phalliso;<br />

• mafapha a phethahatsang merero, a kahare le kantle ho Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />

Lipalangoang, a tla ikarabella litabeng tsa ho rala, ho hlophisa, ho phethahatsa, le ho laola<br />

litšebeletso tsa matšeliso le phalliso;<br />

• mafapha a etsang likhakanyo tsa theko <strong>ea</strong> mobu le thepa, a joalo ka Lefapha la Mobu, Bopotiele, le<br />

Meralo <strong>ea</strong> Libaka (LSPP) le tlas’a Lekala la Puso <strong>ea</strong> Libaka le Litaba tsa Borena, le hokahanyang<br />

litaba tsa hore na matšeliso a be makae;<br />

• malapa le sechaba sa motse se anngoeng ke morero ’moho le baemeli ba malapa le sechaba seo;<br />

• mekhatlo e ikemetseng e khethiloeng ho shebana le lintlha tse itseng tsa litšebeletso tsa phalliso; le<br />

• likonteraka tse batliloeng ke Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ho etsa mesebetsi <strong>ea</strong><br />

ho haha litsela.<br />

Mafapha a mabeli eleng a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs - le leng le Lekaleng la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />

Sechaba le Lipalangoang, ha le leng le le Lefapheng la Litsela), ke oona a tla tsamaisa, a hokahanye, le ho<br />

fana ka tataiso litabeng tsa tikoloho le tsa tšebelisano le sechaba mabapi le merero.<br />

Mafapha ao a tla hlopha matšolo a lemosang sechaba ka litaba tsa tikoloho le litaba tse amanang le<br />

tšebelisano le sechaba. Mafapha a tla sebelisana ’moho le mafapha a phethahatsang merero ho etsa<br />

bonnete ba hore tsohle li etsoa ho latela lipallo tsa L<strong>ea</strong>no.<br />

Mafapha ao a mabeli, a tla hokahanya le ho alosa liphuputso tse latelang: ho hlahloba kamoo merero e tla<br />

ama tšebelisano le sechaba; meralo <strong>ea</strong> phalliso; ho hlahloba le ho netefatsa thepa. Mafapha a tla alosa tse<br />

latelang: hore ho na le therisano le lipuisano le sechaba; le hore ho etsoa phatlalatso <strong>ea</strong> litokomane<br />

sechabeng.<br />

Mafapha ao a mabeli a tla fana ka tšehetso le thuso ho etsa bonnete ba hore mafapha a phethahatsang<br />

morero le ba bang ba-chang-ba-tšola ba phethahatsa boitlamo ba bona mabapi le matšeliso le phalliso. 5<br />

Mafapha a phethahatsang merero a tla tsamaisa le ho laola litaba tsohle tse amang sechaba, joalo ka: ho<br />

anngoa hoa bophelo ba sechaba le meralo <strong>ea</strong> phalliso, litherisano le phatlalatso <strong>ea</strong> litaba tsa merero,<br />

tlhahlobo e netefatsang thepa, qeto <strong>ea</strong> matšeliso a lokelang ho fanoa (ka tšebelisano le LSPP), le ho ajoa hoa<br />

matšeliso le phethahatso <strong>ea</strong> phalliso. Mafapha a tla etsa le bonnete ba hore likonteraka li sebetsa li<br />

ipapisitse le lipallo tsa tikoloho le tsa tšireletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> bophelo ba sechaba.<br />

Mafapha a phethahatsang merero a tla theha liofisi tsa merero e oelang tlas’a oona ho hokahanya meralo<br />

<strong>ea</strong> matšeliso le phalliso le mahlakore ohle a chang-a–tšola. Ho latela mofuta oa morero le boholo ba mobu<br />

o nkiloeng le phalliso, mafapha a tla ba le likomiti tse kang tse latelang: Komiti <strong>ea</strong> Khokahanyo, Komiti <strong>ea</strong><br />

Matšeliso le Phalliso, Komiti <strong>ea</strong> Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo, Lihlopha tse Sebetsanang le khiro (<strong>ea</strong> sechaba se<br />

5 See Volume 4, Section 4.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 14


anngoeng ke morero mesebetsing <strong>ea</strong> ho haha litsela), malapa, le lihlopha tse tlokotsing. Ho ka ’na hoa<br />

lokela hore ho be le Komiti <strong>ea</strong> Matšeliso le Phalliso mererong eohle hore e tle e tsamaise lipuisano le<br />

litherisano lipakeng tsa malapa, sechaba sa metse, le lefapha le phethahatsang morero. Ntle le baemeli ba<br />

malapa a anngoeng kapa sechaba sa metse e anngoeng le lefapha le phethahatsang, mekhahlelo <strong>ea</strong><br />

litšebeletso tsa merero e ka ’na <strong>ea</strong> lokela ho kenyeletsa marena a libaka tse anngoeng, makhotla a litereke a<br />

puso <strong>ea</strong> libaka, makhotla a mathomo a puso <strong>ea</strong> libaka, le likonteraka.<br />

LSPP 6 , ka tšebelisano le mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) le mafapha a<br />

phethahatsang e tla rala sekepele sa matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong><br />

litsela, kapa e hlahlobe sekepele se raliloeng ke litsebi litabeng tsa boleng thepa.<br />

Baemeli ba sechaba sa metse e anngoeng, ba tla kena liphuthehong tsa likomiti tsa morero tse kang Komiti<br />

<strong>ea</strong> Matšeliso le Phalliso. Har’a mesebetsi eo ba tla e etsa, ke ho buisana ka litumellano lebitsong la sechaba<br />

sa metse <strong>ea</strong> bona, ho eletsa malapa a anngoeng ka litaba tsa morero (mohlala: ho eletsa ka linako tsa<br />

phalliso le litaba tsa matšeliso), ho thusa ho hloa<strong>ea</strong> malapa a tlokotsing, le hore e be bona batho ba pele ba<br />

atameloang ho fana ka tharollo <strong>ea</strong> litletlebo le likhang tse ka hlahang.<br />

Likonteraka tse khethiloeng ke mafapha a baphethatsi ho haha litsela, li lebeletsoe ho sebetsa li ipapisitse<br />

le lipallo tsa tikoloho le tsa boemo ba bophelo ba sechaba le litaelo tse hlahang Meralong <strong>ea</strong> Tšireletso le<br />

Paballo <strong>ea</strong> Tikoloho (Enviromental Management Plans) le litokomaneng tse ling tsa konteraka.<br />

Mererong e tla ama sechaba haholo, ho ka ’na hoa hiroa mekhatlo e ikemetseng ’me e nang le boiphihlelo<br />

ho thusa litabeng tsa phalliso le tsa ho buseletsa batho mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />

Mesebetsi <strong>ea</strong> mantlha le boikarabelo ba ba-chang-ba-tšola litabeng tsa matšeliso le phalliso li hlalositsoe<br />

katlase ho mona.<br />

Mesebetsi <strong>ea</strong> mantlha <strong>ea</strong> Botsamaisi ba Matšeliso le Phalliso<br />

Lefapha Boikarabelo ba Mantlha<br />

Lefapha la Tikoloho le<br />

Tšebelisano le Sechaba<br />

(ESMU) la Lekala la Mesebetsi<br />

<strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang<br />

Lefapha la Tikoloho le<br />

Tšebelisano le Sechaba<br />

(ESMU) la Lefapha la Litsela<br />

• Ho rala le ho hlahloba bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso, sekepele sa<br />

matšeliso sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le mafapha a<br />

phethahatsang merero, le ho etsa bonnete ba hore tsena tsohle li ananeloa<br />

ke’Muso.<br />

• Ho hokahanya lithupelo, koetliso e fang batho boiphihlelo, le matšolo a<br />

lemosang sechaba ka litaba tsa morero.<br />

• Ho etsa bonnete ba hore tšebetso le litšebeletso tsa morero li ipapisa le maano a<br />

tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba.<br />

• Ho hokahanya meralo <strong>ea</strong> morero , meralo <strong>ea</strong> phalliso, le phethahatso <strong>ea</strong><br />

liphuputso tsa boemo ba bophelo ba sechaba se anngoeng le meralo <strong>ea</strong> phalliso.<br />

• Ho hokahanya le ho alosa litherisano le ho bona hore mahlakore a lokelang a ba<br />

le kabelo lipuisano.<br />

• Ho rala le ho hlahloba-bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso, sekepele sa<br />

matšeliso sa Lefapha la Litsela le mafapha a phethahatsang morero ka therisano<br />

le Lefapha la Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />

Sechaba le Lipalangoang.<br />

• Ho hokahanya lithupelo, koetliso e fang batho boiphihlelo, le matšolo a<br />

lemosang sechaba ka litaba tsa morero ka therisano le Lefapha la Tikoloho le<br />

Tšebelisano le Sechaba sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang.<br />

• Ho etsa bonnete ba hore tšebetso le litšebeletso tsa morero li ipapisa le maano a<br />

tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba.<br />

6 LSPP is due to be re-established as the Land Administration Authority (LAA). Other functions/anticipated responsibilities of<br />

LSPP/LAA include establishing and maintaining a database of land ownership in the country; providing permission for<br />

transfers, subl<strong>ea</strong>ses, and mortgages; issuing l<strong>ea</strong>ses to land; and maintaining a record of all land registrations.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 15


Lefapha Boikarabelo ba Mantlha<br />

• Ho hokahanya meralo <strong>ea</strong> morero , meralo <strong>ea</strong> phalliso, le phethahatso <strong>ea</strong><br />

liphuputso tsa boemo ba bophelo ba sechaba se anngoeng ke merero <strong>ea</strong> litsela.<br />

• Ho hokahanya le ho alosa litherisano, lipuisano, le tharollo <strong>ea</strong> litletlebo.<br />

Mafapha a Phethahatsang<br />

Morero<br />

• Ho fumana le ho laola likonteraka tse tla etsa meralo, khaho, tokiso, le<br />

nchafatso <strong>ea</strong> litsela tse nyenyane.<br />

• Ho rala le ho phethahatsa litšebeletso tsa matšeliso le phalliso ho ipapisitsoe le<br />

L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso.<br />

• Ho laola litšebeletso tsa matšeliso le phalliso ho kenyeletsoa le ho beha sekepele<br />

le kabo <strong>ea</strong> matšeliso.<br />

• Ho etsa hore sechaba se be le kabelo litherisanong le lipuisanong, tharollong <strong>ea</strong><br />

litletlebo, le kalosong <strong>ea</strong> litšebeletso.<br />

Likonteraka • Ho sebetsa li ipapisitse le lipallo tsohle tsa tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba<br />

sechaba le litaelo tsa phalliso tse hlahang Moralong oa Tšireletso le Paballo <strong>ea</strong><br />

Tikoloho (Environmental Management Plan) le litokomaneng tse ling tsa<br />

likonteraka.<br />

Baemeli ba sechaba sa metse • Ho emela malapa le sechaba sa metse e anngoeng ke morero litabeng tsa<br />

matšeliso le phalliso, ho kenyeletsa le ho se emela likomiting tse ralang sekepele<br />

sa matšeliso le tharollong <strong>ea</strong> litletlebo le likhang.<br />

LSPP/LAA • Ho theha sekepele sa matšeliso a mefuta e fapakaneng <strong>ea</strong> thepa e anngoeng ke<br />

morero.<br />

• Ho hlahloba-bocha le ho etsa liphetoho sekepeleng sa matšeliso.<br />

• Ho hlahloba khafetsa mekhoa eo theko <strong>ea</strong> thepa e raloang kateng.<br />

Mekhatlo e ikemetseng le<br />

mekhatlo <strong>ea</strong> metseng<br />

2.2 Phatlalatso le <strong>The</strong>risano<br />

• Ho thusa ho phatlalatsa litaba tse amanang le morero, ho lemosa sechaba ka<br />

liphetoho tse tlang, tšebetso <strong>ea</strong> ho khutlisetsa boemo ba boipheliso ba sechaba<br />

setloaeling, ho alosa tšebetso le litšebeletso tsa morero.<br />

Mafapha a phethahatso <strong>ea</strong> morero, a thusoa ke Mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba, a tla etsa<br />

bonnete ba hore ho na le therisano le ho phatlalatsoa hoa litaba le litokomane tse amanang le merero eohle<br />

e hlokang hore ho sebelisoe mobu oa batho ka bo mong, kapa oa sechaba sa motse, kapa thepa <strong>ea</strong> ’Muso.<br />

Mafapha a phethahatso <strong>ea</strong> morero, a tla etsa bonnete ba hore litaba le litokomane tse amanang le morero li<br />

<strong>ea</strong> phatlalatsoa ho latela molao le melaoana le ho latela lipallo tsa bafani ba lichelete.<br />

2.3 Ho Hloa<strong>ea</strong> Batho ba Anngoeng le Liphuputso tsa Boemo Ba Bophelo le<br />

Moruo oa Sechaba<br />

Lefapha le phethahatsang morero, le tla lokela ho etsa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa<br />

sechaba sohle se anngoeng ke morero ho sa natsoe hore na morero o moholo hakae kapa sechaba seo se na<br />

le litokelo tsa molao holim’a mobu oo se o sebelisang. Batho ba anngoeng ke morero, ba hlalosoa ka hore<br />

ke bao mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso e thefulehileng hampe ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero – ebang ke ka<br />

ho lahleheloa ke thepa kapa ho sitoa ho fihlela thepa, ho lahleheloa ke lisebelisuoa tsa tlholeho, kapa ho<br />

lahleheloa ke mokhoa oa boipheliso ka lebaka la phalliso, kapa litahlehelo tse ling tse tla iponahatsa<br />

nakong eo ho raloang phalliso.<br />

Liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba li tla hloka hore ho baloe malapa ohle a anngoeng<br />

ke morero (le ho bala batho ka bo-mong kahar’a malapa ao), le ho bala likhoebo (mabenkele le li k’hefi)<br />

tsohle tse tikolohong e anngoeng ke morero.<br />

Ho latela boholo ba morero le sechaba se anngoeng ke morero, ho ka ’na hoa hlokahala liphuputso tse ling<br />

tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba hore li chorise hantle kamoo sechaba se anngoeng ke morero e<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 16


le hore matšeliso le phalliso e be tse nepahetseng. Hona ho tla hloka hore ho etsoe lipatlisiso malebana le<br />

tse latelang:<br />

• mokhoa oo batho ba ruoang mobu le ho o fetisetsa ho batho ba bang, lenane la thepa e<br />

kopanetsoeng, le mokhoa oo mobu o ajoang ka oona,<br />

• mekhoa eo sechaba se tsamaisoang le ho sebelisana sebakeng se anngoeng ke morero, ho<br />

kenyeletsoa likamano tsa batho le lihlopha tsa tšehetso,<br />

• mekhoa le meetlo <strong>ea</strong> sechaba se anngoeng ke morero, ho kenyeletsoa le mekhatlo <strong>ea</strong> sechaba sa<br />

motse e ngolisitsoeng le e sa ngolisoang.<br />

Liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba le boithuto bo bong bo ka etsoang, li tla thusa ho<br />

fana ka setšoantšo sa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le boemo ba bophelo ba sechaba. Setšoantšo seo, se tla bontša<br />

hore na liphetoho tse hlahang ke tsa mofuta ofe.<br />

2.4 Ho Hlophisoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso<br />

Meralo <strong>ea</strong> Phalliso e tla etsoa hohle moo batho ba lokelang ho fallisoa ’me ba lahleheloa ke matlo, kapa<br />

mekhoa <strong>ea</strong> ho fihlela thepa <strong>ea</strong> bona, kapa ba lahleheloa ke meputso, kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso. Meralo <strong>ea</strong><br />

Phalliso e tla ipapisa le palo <strong>ea</strong> batho ba anngoeng ke morero ’me e tla hlopshoa ho latela lipallo tsa<br />

Matšeliso le Phalliso. Ho nkuoa hoa mobu le ho etsoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso li tla sebetsoa ka mekhahlelo<br />

e latelang:<br />

• Ho Khethoa hoa Morero: Mothati oa Boithuto bo Etellang Morero pele: Ho lekola mathata a ka<br />

hlahelang sechaba ka lebaka la morero, ho leka ho fokotsa phalliso <strong>ea</strong> batho e ka tlisoang ke<br />

morero ka ho ithuta lipalo-palo le moruo oa sechaba se tla ameha, le ho sheba libaka tse ling lisele<br />

tseo morero o ka etsoang ho tsona.<br />

• Litokiso tsa Morero: Mothati oa ho Ithuta ka Morero: Mothating ona, ho lokeloa ho etsoa boithuto<br />

ba hore na morero o tla ama sechaba joang. Boithuto boo, bo tla kenyeletsa ho hloa<strong>ea</strong> batho ba tla<br />

angoa ke morero, ho hlahloba libaka tse amehang, ho ba le litherisano le mahlakore ohle a changa-tšola.<br />

Boithuto bona, bo tla thusa hore ho etsoe liqeto tsa hore na morero o tsamaisoe joang.<br />

Mothating ona, haeba lipalo tsa mobu o tla hlokoa le lipalo-palo tsa batho ba tla fallisoa li feletse,<br />

ho ka ’na hoa etsoa Moralo oa Phalliso. Haeba lipalo-palo li sa fella ho ka etsoa setšoantšo (draft)<br />

<strong>ea</strong> Moralo oa Phalliso.<br />

• Litokiso tsa Morero: Mothati oa ho etsa meralo e pharalletseng <strong>ea</strong> morero: Mothating ona, ho tla<br />

etsoa Moralo oa Phalliso. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> bohlokoa <strong>ea</strong> Moralo oa Phalliso ke palo <strong>ea</strong> batho ba tla angoa<br />

ke morero le lenane la thepa <strong>ea</strong> bona. Merero e meng e ka ’na <strong>ea</strong> hloka hore lenane leo le be batsi,<br />

le bontše ka ho tlala mobu o tla hlokoa le tšehetso e khethehileng e tla hlokoa ke batho ba tla<br />

angoa hampe haholo ke morero.<br />

Moralo oa Phalliso o tla Bontša Matšeliso a Lokelang ho Lefshoa (sheba Sehokelo sa 1) bakeng sa<br />

mekhahlelo <strong>ea</strong> batho le <strong>ea</strong> litahlehelo tse latelang:<br />

• mekhahlelo eohle <strong>ea</strong> batho ba angoang ke morero, ho kenyeletsa batho ba nang le thepa le ba<br />

nang le mobu, ba hirileng, ba lutseng mobung oa sechaba, ba lemang liahlolo, batho ba phelang<br />

ka lisebelisuoa tsa tlholeho, beng ba mabenkele le lik’hefi, baitšokoli, batho ba fanang ka<br />

litšebeletso tse ling ho sechaba sa motse, le lihlopha tse tlokotsing;<br />

• mefuta eohle <strong>ea</strong> tahlehelo <strong>ea</strong> sehlopha ka seng, e kenyeletsang tahlehelo <strong>ea</strong> thepa; ho sitoa ho<br />

fihlela thepa; ho lahleheloa ke moputso, rente, kapa chelete e tsoang papatsong; tahlehelo <strong>ea</strong><br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 17


m<strong>ea</strong>ho <strong>ea</strong> litšebeletso tsa sechaba le tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> bochaba (joalo ka ha li hlalositsoe<br />

lenaneng la litahlehelo); le<br />

• mefuta eohle <strong>ea</strong> matšeliso le lithuso tseo sehlopha ka seng se lokelang ho li fumana ho kenyeletsa<br />

tse latelang: matšeliso bakeng sa mobu kapa ho fumana mobu o mong le sebelisuoa tsa tlholeho;<br />

matšeliso bakeng sa mehaho, thepa, meputso, rente, chelete e tsoang papatsong; ho thusoa ka ho<br />

tsamaisa thepa nakong <strong>ea</strong> phallo le ho tšehetsa mofalli ha a fihla moo a tla phela teng (ho thusoa<br />

ho khethehileng joalo ka thupelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, le ho thusoa ho fumana mekitlane).<br />

Moralo oa Phalliso o tla bokella le ho akarelletsa tsohle, o tla ba le lenane le bontšang lichelete tse lokelang<br />

ho sebelisoa holim’a ntlha ka ’ngoe, le likhakanyo tsa lichelete tse hlokoang bakeng sa matšeliso le<br />

phalliso. Ho tla kenyeletsoa tse latelang:<br />

• matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke morero;<br />

• ho thusa malapa ka ho a buseletsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />

• taolo le tsamaiso;<br />

• ho sebetsana le mathata a sa lebelloang a hlahang ka tšohanyetso; le<br />

• kaloso le tlhahlobo <strong>ea</strong> tse hlokoang ho etsoa.<br />

Moralo oa Phalliso o tla supa hore na tsohle tse hlahang lenaneng li tla lefelloa ka lichelete tse tsoang<br />

mehloling efe, likhakanyo tseo tsa Moralo oa Phalliso etlaba karolo <strong>ea</strong> lichelete tse akaretsang tsa morero.<br />

Lichelete tsa matšeliso li tla fetoloa selemo le selemo hore li ikamahanye le theko e renang <strong>ea</strong> thepa.<br />

Moralo oa Phalliso o tla bontša ka tatellano le mokhoa o hlakileng tsohle tse tlang ho etsoa ho phethahatsa<br />

phalliso le ho buseletsa batho mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso. Phalliso e tla etsoa hore e tsamaellane le<br />

methati e fapakaneng <strong>ea</strong> ho haha litsela.<br />

2.5 Tumellano ka <strong>The</strong>pa e Anngoeng, Qeto ka <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa, le ho Nkuoa<br />

hoa Mobu<br />

Ho tla hlahlojoa le ho etsa qeto <strong>ea</strong> hore na theko <strong>ea</strong> thepa ke bokae hohle moo tšebetso e tla hloka hore<br />

mobu kapa thepa li nkuoe ke morero. Qeto ena <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> thepa kapa mobu, e lokela ho etsoa pele mobu<br />

kapa thepa li nkuoa.<br />

2.5.1 Netefatso <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa le Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> eona<br />

Qeto <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> thepa e tla lokeloa ke matšeliso, e tla etsoa nakong eo ho ntseng ho etsoa meralo <strong>ea</strong><br />

morero. Tšebetso ena, e tla bontša tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana le tahlehelo <strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> malapa, <strong>ea</strong><br />

likhoebo, le <strong>ea</strong> sechaba sa motse. Boholo ba litahlehelo etlaba tsa thepa (mohlala: masimo, mehaho, lifate)<br />

empa ho ka ’na hoa e-ba le tahlehelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso (mohlala: mosebetsi oa ho foroma setene ha<br />

o tlosoa haufi le letsopa le lisebelisuoa tse ling tsa ho etsa setene). Lenane la thepa e anngoeng ke morero le<br />

tla hlalohanya tahlehelo <strong>ea</strong> motho ka mong (mohlala: matlo a bolulo le masimo) le tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong><br />

sechaba le lisebelisuoa tsa tlhaho (mohlala: metsi le liliba, lekhulo le likolo). Mabapi le mobu o anngoeng<br />

ke morero, ho tla etsoa liphuputso tse tla supa hore na ke mobu o mokae o tla nkuoa ke morero le o sa tl’o<br />

angoa ke morero.<br />

Ha ho ntse ho bokelloa manane a thepa e anngoeng, lihlòhò tsa malapa a thepa e anngoeng li lokela ho<br />

tekenela thepa eo, lipaki tse tla tekena, etlaba batsamaisi ba morero, basebeletsi ba makhotla a puso <strong>ea</strong><br />

moo, le baemeli ba sechaba sa motse ho latela kamoo ho tla hlopshoa.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 18


2.5.2 Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> Mobu le <strong>The</strong>pa<br />

Ho behoa hoa sekepele sa matšeliso ke tšebetso e tla hokahanngoa ke mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le<br />

Sechaba a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ’me ho tla kenyeletsoa mafapha a phethahatsang morero,<br />

LSPP, baemeli ba sechaba sa metse e anngoeng ke morero, le litsebi tsa khakanyo <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> mobu le thepa.<br />

Lintlha tsa bohlokoa tse tla sebelisoa ha ho raloa matšeliso ke tse latelang:<br />

• qeto <strong>ea</strong> hore na sekepele sa matšeliso etlaba bokae e tla etsoa ke LSPP ka therisano le baemeli ba<br />

malapa a anngoeng le sechaba sa motse ho etsa bonnete ba hore sekepele seo se na le toka se bile<br />

se lekane;<br />

• matšeliso bakeng sa masimo, lijalo, lifate, le thepa e sa tsamaeeng (fixed), a lokela hore e be a tla<br />

khutlisetsa boemo ba maphelo a batho ba tšelisoang setloaeling;<br />

• matšeliso bakeng sa mehaho a lokela hore a tsose mehaho e tšoanang le e nkiloeng. Matšeliso ao a<br />

tla kenyeletsa litefiso (tse kang: tumello <strong>ea</strong> ho haha, mangolo a pakang hore na mohaho ke oa<br />

mang) le tefo <strong>ea</strong> batho ba hahang;<br />

• matšeliso a lokela ho lefshoa pele thepa e nkuoa kapa batho ba fallisoa ntle leha matšeliso a<br />

lefshoa ka likhaohano e le hore batho ba fallisoang ba qale ho lokisa libaka tseo ba fallelang ho<br />

tsona;<br />

• matšeliso a thepa <strong>ea</strong> sechaba e qhaqhollotsoeng kapa litšebeletso tse emisitsoeng a tla lokela ho<br />

lefshoa a felletse ho ba puso <strong>ea</strong> sebaka kapa ho sechaba se anngoeng ke morero le pele mosebetsi<br />

oa morero o qala;<br />

• matšeliso a ba lahlehetsoeng ke meputso a tla lokela ho lefshoa ho beng ba likhoebo le ho<br />

bahiruoa bakeng sa nako eo mesebetsi <strong>ea</strong> bona e ileng <strong>ea</strong> ema ka lebaka la phalliso <strong>ea</strong> likhoebo,<br />

’me taba ena e tla sebetsoa ho ipapisitsoe le khoebo ka ’ngoe le mohiruoa ka mong.<br />

Metseng <strong>ea</strong> literopo moo mobu le matlo a rekoang, boleng ba theko <strong>ea</strong> thepa bo tla etsoa ke LSPP kapa<br />

litsebi tse ikemetseng ’me ho tla buisanoa le beng ba thepa. Qetellong, boleng ba theko <strong>ea</strong> thepa eohle bo<br />

tla tiisoa ke LSPP.<br />

Libakeng tse kathoko ho literopo, matšeliso a tla lokela hore a lekane le ha ho tsosoa thepa e nkiloeng.<br />

Moo matšeliso eleng bakeng sa mobu (ha mobu o lefshoa ka mobu o mong) ho tla sebetsoa ka mekhoa e<br />

latelang mabapi le mobu o mocha:<br />

• mobu o tšoane kapa e be o ntlafetseng ho feta o nkiloeng;<br />

• kahohle kamoo ho ka etsahalang mobu o be haufi le moo mofalli a tla <strong>ea</strong> phela teng;<br />

• mobu o fanoe ntle le “litefiso kapa likhafa” tse kang tsa ngoliso, likhafa tsa phetisetso, kapa<br />

likhafa tse ling tsa moetlo;<br />

• mobu o lokisoe hore o none joalo ka mobu oo bafalli ba neng ba o sebelisa habo bona; haeba<br />

mobu o mocha o fapane haholo, o lokisoe ho latela likeletso tsa litsebi ho o beha boemong bo tla<br />

tšoana le oa habo bafalli.<br />

Ho etsa bonnete ba hore matšeliso ke a nepahetseng, matšeliso a tla lokela ho raloa nako e sa feteng<br />

likhoeli tse tšeletseng pele thepa e nkuoa. Sekepele sa matšeliso se tla fetoloa selemo le selemo hore se<br />

ipapise le lenane la theko e renang <strong>ea</strong> thepa (CPI).<br />

Ha ho etsoa matšeliso a mobu o nkiloeng, lintlha tse latelang tse amanang le merero <strong>ea</strong> litsela, li lokela ho<br />

eloa hloko le ho sebelisoa moo ho lokelang:<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 19


• ho kheketla mobu – ho boleloa ho theoha hoa theko <strong>ea</strong> mobu o setseng ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> oona e<br />

nkuoa ke morero;<br />

• tahlehelo ka ho angoa – ho boleloa ho putlama hoa theko <strong>ea</strong> mobu, o saletseng mong’a mobu<br />

kapa o pel’a o nkiloeng, ka lebaka la phethahatso <strong>ea</strong> morero.<br />

Ho kheketla mobu le tahlehelo ka ho angoa, li ka fokotsa theko <strong>ea</strong> mobu. Ho kheketla ho etsahala ha setša<br />

se aroloa ’me karolo e ’ngoe e nkuoa ke morero athe tahlehelo ka ho angoa e tlisoa ke tšebetso le<br />

phethahatso <strong>ea</strong> morero oa kaho <strong>ea</strong> litsela. Mekhoa ena e ’meli eo mobu o ka amehang ka eona, e lokela ho<br />

hlahlojoa ka bo mong le ho fumana matšeliso ho latela tlhahlobo e entsoeng.<br />

2.5.3 Ho Nkuoa hoa Mobu<br />

Ho nkuoa hoa mobu le thepa li ke ke tsa etsahala pele matšeliso a fanoa kapa batho ba lokiselitsoe bolulo<br />

moo ba fallelang ho bile ho lefiloe litjeo tsa ho ba isa moo. Moo litokiso tsa ho falla (mohlala: tokiso <strong>ea</strong><br />

bolulo moo ho falleloang) li lokelang ho etsoa ke likonteraka, lefapha le phethahatsang morero le lokela ho<br />

ngola lipallo tse joalo litumellanong tsa lona le likonteraka.<br />

Mosebetsi oa ho tšelisa le ho aba matšeliso ke boikarabelo ba lefapha le phethahatsang kamoho <strong>ea</strong> mobu.<br />

2.6 Letsatsi la Mapomela bakeng sa ba Lokeloang ke Matšeliso<br />

Moo matšeliso a tla fanoa ka lebaka la ho nkeloa thepa kapa mobu, kapa mathata a bakiloeng ke morero<br />

ho tla lokela hore ho phatlalatsoe letsatsi la mapomela la ho sebetsa litaba tsa matšeliso. Letsatsi la<br />

mapomela ke la ho qetela la ho ngola lenane la thepa le batho ba anngoeng ke morero, ’me ho lokela hore<br />

ho lumellanoe ka letsatsi leo le sechaba se anngoeng ke morero le babusi ba sebaka se amehang. Letsatsi la<br />

mapomela le ho thibeloa hoa tšebeliso <strong>ea</strong> mobu sebakeng se hopoletsoeng morero, le ke ke la phatlalatsoa<br />

pele morero o ananeloa ka molao le ho lumelloa hore joale o phethahatsoe.<br />

Batho ba tla behoa (ratheloa mobu) tikolohong <strong>ea</strong> morero kamora’ letsatsi la mapomela ha ba na ho<br />

fumana matšeliso kapa ho thusoa ka phalliso. Ka tsela e tšoanang, thepa (e kenyeletsang: mehaho le meru<br />

e mecha) e tla hlonngoa kamora’ ho phatlalatsoa hoa letsatsi la mapomela kapa thibelo <strong>ea</strong> tšebeliso <strong>ea</strong><br />

mobu sebakeng se hopoletsoeng morero, e ke ke <strong>ea</strong> fumana matšeliso.<br />

2.7 Mehloli le Taolo <strong>ea</strong> Lichelete tsa Matšeliso<br />

2.7.1 Mehloli <strong>ea</strong> Lichelete<br />

Ho nkuoa hoa mobu le phalliso e se nang boikhethelo li ka tlisa mathata a boima bophelong le moruong<br />

oa sechaba haeba ho se lichelete tse abetsoeng ho rarolla le ho nolofatsa mathata ao. Lintlha tsena, ha li sa<br />

kenyeletsoa nakong eo ho hlopshoang lichelete tse tla sebelisoa ho phethahatsa morero, li ka liehisa<br />

phethahatso <strong>ea</strong> morero, phalliso <strong>ea</strong> batho, le ho khutlisetsa batho mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e tšoanang le eo ba<br />

neng ba e tloaetse.<br />

Ntlha <strong>ea</strong> bohlokoa <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no ke ho etsa bonnete ba hore ho nkuoa hoa mobu, phalliso e se nang<br />

boikhethelo, le litjeo tsa ho phethahatsa tšebetso li bopelloa e le mekhahlelo <strong>ea</strong> merero. Litjeo tseo li<br />

kenyeletsa mekhahlelo e latelang:<br />

• litjeo tsa matšeliso a thepa e anngoeng ke morero;<br />

• litjeo tsa ho tšehetsa le ho buseletsa malapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />

• litjeo tsa ho phethahatsa morero le ho alosa phalliso.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 20


Mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang, litjeo tsa matšeliso a thepa e anngoeng ke merero etlaba<br />

boikarabelo ba ’Muso oa <strong>Lesotho</strong>. Litjeo tsa ho tšehetsa le ho buseletsa malapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, li tla<br />

tsoa licheleteng tse alimiloeng mekhatlong <strong>ea</strong> lefatše. Litjeo tse hlahang mokhahlelong oa boraro<br />

(phethahatso, tsamaiso le kaloso <strong>ea</strong> morero), le tsona li tla tsoa licheleteng tse tla alingoa mekhatlong <strong>ea</strong><br />

lefatše.<br />

2.7.2 Ho Ajoa hoa Matšeliso<br />

Taolo le ho ajoa hoa matšeliso etlaba boikarabelo ba mafapha a amehang a phethahatso. Mafapha a<br />

Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) a tla fana ka boeletsi ho etsa bonnete ba hore ho thehiloe mekhoa<br />

e nepahetseng <strong>ea</strong> ho sebetsa litaba tsa matšeliso. Ho tla sebetsoa ka lintlha tse latelang:<br />

• Ho tla hlopshoa lenane la linako tseo matšeliso a tla lefshoa. Batho ba anngoeng ke morero ba tla<br />

tsebisoa ka letsatsi, nako le sebaka sa ho lefshoa hoa matšeliso. Litsebiso tseo li tla etsoa ka liofisi<br />

tsa morero, ka liphatlalatso sechabeng, le ka mekhoa e meng e lokelang.<br />

• Lefapha la phethahatso <strong>ea</strong> morero ha le na ho nka thepa <strong>ea</strong> motho pele matšeliso a hae a lefshoa<br />

’me moo ho hlokahalang, seo se ke ke sa etsahala pele ho litokiso tsa moo motho <strong>ea</strong> amehang a tla<br />

fallela teng.<br />

• Malapa a batlang ho “fallela libakeng tsa boikhethelo ba oona” a tla lefshoa matšeliso ka potlako e<br />

le hore ba tlohe libakeng tsa morero ka nako. Ho tla etsoa litokiso tse tšoanang bakeng sa malapa<br />

a fallisetsoang ’moho ho <strong>ea</strong> sebakeng se le seng haeba malapa ao a ikhethela ho ikhahela matlo a<br />

oona. Haeba malapa a khetha hore matlo a hahoe ke morero, malapa a tla fallisoa ha matlo ao a<br />

loketse hore ba ka kena ho oona.<br />

• Matšeliso le mangolo a pakang hore motho o amohetse thepa <strong>ea</strong> matšeliso (moo ho hlokahalang)<br />

li tla tekeneloa ke ba li amohetseng e le sesupo sa hore ba fumane matšeliso ohle ao ba neng ba<br />

lokela ho a fuoa.<br />

• Likhafa le litefiso tsohle tsa ’Muso tse amanang le ho nkuoa le ngoliso <strong>ea</strong> thepa e nkuoang le e<br />

ncha li tla lefshoa ke morero.<br />

• Ho lefshoa hoa matšeliso ho tla alosoa le ho netefatsoa ke baemeli ba morero le baemeli ba<br />

sechaba se anngoeng ke morero.<br />

2.8 Ho Alosa le ho Phethahatsa<br />

Ho tla alosoa le ho hlahloba hore na litšebeletso tsa matšeliso le phalliso li-na le katleho, ho bile ho tla<br />

alosoa le ho hlahloba hore na puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e-na le katleho, ho lefshoa hoa matšeliso<br />

ho tsama<strong>ea</strong> joang, na litherisano le lipuisano li ntse li tsoela pele. Sepheo sa ho alosa le ho hlahloba kamoo<br />

morero o tsama<strong>ea</strong>ng ke hore ho bonoe moo mathata kapa katleho li leng teng ’me ho etsoe liphetoho tse<br />

lokelang tse tla akofisa phethahatso <strong>ea</strong> morero.<br />

Ho tla etsoa tlhahlobo qetellong <strong>ea</strong> phalliso, tlhahlobo eo e tla etsoa ke mokhatlo o ikemetseng. Sepheo sa<br />

tlhahlobo ke ho etsa bonnete ba hore matšeliso le phalliso li phethahalitsoe ho latela L<strong>ea</strong>no le litokomane<br />

tsohle tsa morero tse sireletsang mokhoa oa bophelo oa sechaba (mohlala: Moralo oa Phalliso).<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 21


3 LITOKELO TSA MATŠELISO LE PHALLISO<br />

3.1 Ho Angoa ho Tlisoang ke Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang<br />

3.1.1 Ho Angoa ka Kotloloho<br />

(1) Ho nkuoa hoa mobu oa motho ka mong kapa oa sechaba sa motse ho phethahatsa morero oa litsela,<br />

ho ka ama mekhahlelo e latelang <strong>ea</strong> batho:<br />

(a) beng ba thepa ba nang le litokelo tse ananeloang, le baphelisuoa ba bona;<br />

(b) batho ba hirileng matlo le mehaho, haholo-holo libakeng tsa literopo kapa tse haufi le literopo, ha<br />

ba iphumana ba lokela ho tsoa matlong le mehahong e nkiloeng ke morero;<br />

(c) batho ba sebelisang mobu le litša feela ba se na litokelo mobung kapa litšeng tseo; le<br />

(d) sechaba sa motse le lihlopha tse itseng tsa sechaba sa motse.<br />

(2) Ho angoa ke morero ho ka iponahatsa ho motho ka bo mong kapa ho sechaba sa motse ka kakaretso.<br />

Banna le basali (esita le bana) le malapa a bona, ba ka lahleheloang ke tse latelang ka lebala la morero,<br />

ba tla lokeloa ke matšeliso, phalliso le ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso:<br />

(a) tahlehelo <strong>ea</strong> litša tsa bolulo le masimo;<br />

(b) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, mehaho le lintlafatso tse entsoeng moo;<br />

(c) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a khoebo, mehaho le lintlafatso tse entsoeng moo;<br />

(d) tahlehelo <strong>ea</strong> mabitla;<br />

(e) tahlehelo <strong>ea</strong> meputso <strong>ea</strong> boipheliso;<br />

(f) tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana <strong>ea</strong> mobu kapa meputso <strong>ea</strong> boipheliso; le<br />

(g) tahlehelo <strong>ea</strong> bolulo ho batho ba hirileng matlo a batho ba bang (tenants).<br />

3.1.2 Mekhoa e meng hape eo Batho ba ka Angoang ke Morero<br />

(1) Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang e ka ama batho le thepa hape ka litsela tse latelang:<br />

(a) malapa le thepa tse kathoko ho maboella a litsela; le<br />

(b) metse le mehaho e haufi le moo tsela e ntlafatsoang.<br />

(2) Ho angoa hoa mofuta ona ho thata ho o lekanya kapa ho o hlokomela ’me ho ka tlisa melemo kapa<br />

mathata.<br />

(a) Melemo e ka itlhahela ka bo eona kapa <strong>ea</strong> tlisoa ke tšebelisano-’moho lipakeng tsa ’Muso,<br />

mekhatlo e ikemetseng, le sechaba sa motse.<br />

(b) Mathata thepeng e kathoko ho maboella a litsela a ka tlisoa ke khaho <strong>ea</strong> litsela. Mathata holim’a<br />

metse e haufi le litsela a ka ama mekhoa <strong>ea</strong> batho <strong>ea</strong> ho phela, litšebeletso, le mehloli <strong>ea</strong> boipheliso<br />

ba sechaba. Moo mathata a mofuta ona a ka hlahang, a tla rarolloa ke morero o amehang.


3.2 Ba lokeloang ke Matšeliso<br />

3.2.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Lokeloang ke Matšeliso<br />

(1) Batho ba lokeloang ke matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> bona le mehloli <strong>ea</strong> boipheliso, ke<br />

mong’a thepa kapa hlòhò <strong>ea</strong> lelapa ho kenyeletsa le bana ba likhutsana ba nang le tokelo <strong>ea</strong> ho ja lefa<br />

la batsoali ba bona.<br />

(2) Ba lokeloang ke matšeliso a phalliso le puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ke lelapa le mong’a khoebo.<br />

3.2.2 Batho ba tla Lokeloa ke Matšeliso le Merero e tla Lokela ho fana ka Matšeliso<br />

(1) Matšeliso le litokelo tsa phalliso li tla sebetsa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipapangoang, ho<br />

kenyeletsa le litsela tsohle tseo eleng karolo kapa etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lekala la Mesebetsi<br />

<strong>ea</strong> Sechaba (Lefapha la Litsela) tse kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse<br />

hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(2) Bakeng sa phethahatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no, batho ba anngoeng ke morero le matšeliso a bona, ba tla aroloa ka<br />

mekhahlelo e latelang:<br />

Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Anngoeng Matšeliso a Lokelang ho Fanoa<br />

• Batho ba nang le litokelo tsa molao holim’a mobu<br />

kapa thepa, ho kenyeletsoa litokelo ho latela meetlo e<br />

ananeloang ke melao <strong>ea</strong> <strong>Lesotho</strong>.<br />

• Batho ba se nang litokelo tsa molao holim’a mobu,<br />

feela ba reng mobu kapa thepa ke tsa bona, ha feela<br />

melao <strong>ea</strong> naha kapa Moralo oa Phalliso o ba tšehetsa.<br />

• Batho ba se nang litokelo tsa molao kapa ba sa<br />

tsekeng mobu oo ba lutseng ho oona.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

• Ho tšelisoa ka tahlehelo <strong>ea</strong> mobu le thepa <strong>ea</strong> bona, le<br />

ho fumana lithuso tse boletsoeng Moralong oa<br />

Phalliso oa morero.<br />

• Ho tšelisoa ka tahlehelo <strong>ea</strong> mobu kapa thepa, le ho<br />

fumana lithuso tse boletsoeng Moralong oa Phalliso<br />

oa morero.<br />

• Ho thusoa ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong><br />

boipheliso e le matšeliso bakeng sa mobu oo ba neng<br />

ba lula ho oona, le ho fumana lithuso tse boletsoeng<br />

Moralong oa Phalliso oa morero, haeba ba bile<br />

mobung oo pele ho letsatsi leo ho lumellanoeng ka<br />

hore ke la mapomela litabeng tsa matšeliso.<br />

(3) Matšeliso a merero a tla laoloa ke hore na botsamaisi ba merero, sechaba se anngoeng ke merero, le ba<br />

puso <strong>ea</strong> libaka ba lumellane ka letsatsi lefe hore le phalatlatsoe e le la mapomela.<br />

3.3 Matšeliso holim’a <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Motho ka Mong<br />

3.3.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> Matšeliso a tla Fanoa<br />

(1) Mekhahlelo <strong>ea</strong> matšeliso a tla fanoa tlas’a merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang e kenyeletsa e latelang:<br />

(a) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, matlo, le mehaho;<br />

(b) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, matlo a khoebo le masimo (matšeliso a matlo a bolulo/litša tsa khoebo<br />

le masimo a hlalositsoe khaolong <strong>ea</strong> oona a le mang tokomaneng ena <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le<br />

Phalliso);<br />

(c) tahlehelo <strong>ea</strong> lifate le lijalo; le<br />

(d) tahlehelo <strong>ea</strong> mabitla a malapa.<br />

(2) Ho bile ho hlalositsoe matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana <strong>ea</strong> chelete e kenyoang ke likhoebo ka<br />

lebaka la ho fallisoa hoa tsona, le tahlehelo <strong>ea</strong> meputso <strong>ea</strong> batho ba hiriloeng.<br />

23


3.3.2 Matlo le Mehaho<br />

(1) Ha motho a lahlehetsoe ke thepa eohle kapa karolo <strong>ea</strong> eona, ebang ke matlo, mehaho e kathoko ho<br />

ntlo, masaka le litala, matloana a boithuso a kantle ho ntlo, le matlo a mang kapa litšebeletso tseo a li<br />

fumanang thepeng e hlokoang ke morero, o tla fumana matšeliso. Matšeliso a tla fanoa mererong<br />

eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tsohle tsa Lefapha la Litsela esita le litsela tse<br />

nyenyane tse hahiloeng le ho hlokomeloa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(2) Matšeliso a matlo le mehaho a tla fuoa ba latelang:<br />

(a) beng ba matlo le mehaho ba abetsoeng mobu ka moetlo kapa ka l<strong>ea</strong>se kapa ka kabo e ’ngoe <strong>ea</strong><br />

mobu e amohelehang;<br />

(b) beng ba matlo le mehaho ba lutseng libakeng tse sa ajoang ka molao ’me moo ho ntse ho tla<br />

lokisoa kabo le ngoliso <strong>ea</strong> molao ka mokhoa oa li-l<strong>ea</strong>se;<br />

(c) batho ba hirileng matlo ’me ba ikahetse matlo ao mobung oa mohirisi, ba tla fumana matšeliso a<br />

chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> mohaho kapa karolo <strong>ea</strong> mohaho oo. Matšeliso ao a tla fanoa<br />

kamora’ litumellano tsa mahlakore a mabeli – eleng la mohiri le la mohirisi.<br />

(3) Beng ba matlo kapa mehaho e libakeng tse behiloeng e le maboella a litsela nakong <strong>ea</strong> boithuto le<br />

liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tse etsetsoang morero ha ba na ho fumana<br />

matšeliso bakeng sa mehaho ntle le haeba:<br />

(a) ba lula maboelleng a litsela ka tumello <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka; kapa<br />

(b) ho behoa hoa leboella leo la tsela ho sa ka hoa phatlalatsoa kapa ho se na bopaki ba hore batho ba<br />

kile ba hlekoa kapa ba lelekoa ka molao sebakeng seo<br />

(4) Takatso ke hore matšeliso bakeng sa matlo, a etsoe ka ho fana ka matlo a mang bakeng sa a nkiloeng<br />

ke morero. Ho fana ka matšeliso a matlo bakeng sa matlo a nkiloeng ke morero, ho tla tsamaisoa ka<br />

tsela e latelang:<br />

(a) Matlo a fanoang a tla lekana ka boholo le a nkuoang ’me ho tla sebelisoa thepa <strong>ea</strong> sejoale-joale e<br />

tloaelehileng ho haha matlo ao a macha. Beng ba matlo ba ka ’na ba “fapanyetsana” ka hore haeba<br />

matlo a macha a kenya lisebelisuoa tse neng li le sieo matlong a khale, ho fokotsoe boholo ba<br />

matlo a macha.<br />

(b) Malapa a tla fuoa monyetla oa ho ba le kabelo lipuisanong tsa ho rala matlo a macha. Qetellong,<br />

malapa a tla fuoa meralo e ’maloa ho ikhethela moralo oo ba o ratang.<br />

(c) Matlo a macha a tla hahoa libakeng tse khethiloeng ke morero, kapa beng ba matlo ba ka<br />

ikhethela litša kahar’a sona sebaka seo se khethiloeng ke morero.<br />

(5) Matšeliso a chelete kapa matšeliso a kopantseng ho haheloa ntlo le ho fuoa chelete a ka koptjoa ’me a<br />

imamelloa. Mekhoa e latelang e tla sebelisoa moo matšeliso eleng a chelete ho etsa bonnete ba hore<br />

chelete eo e sebelisoa ho haha ntlo e ncha bakeng sa e nkiloeng ke morero:<br />

(a) Likopo tsa hore matšeliso a fanoe e le chelete li tla imamelloa ho latela kopo ka ’ngoe, ’me ho tla<br />

shejoa maemo a moruo a lelapa le litakatso tsa mohats’a mokopi le litho tsa lelapa la mokopi.<br />

(b) Moo ho hlokahalang, chelete <strong>ea</strong> ho haha ntlo e ka ntšoa ka mekhahlelo (mohlala: tefo <strong>ea</strong><br />

mathomo, e tla lateloa ke litefo tse ’ne eleng <strong>ea</strong> ho haha ho fihlela mothèong [faonteisheneng], <strong>ea</strong><br />

ho fihla lifestereng, <strong>ea</strong> ho fihla marulelong, <strong>ea</strong> ho rulela ntlo).<br />

(c) Malapa a ka ikhethela hore matlo a hahoe ke mokonteraka <strong>ea</strong> khethiloeng ke morero kapa<br />

mokonteraka eo lelapa le ikhethetseng eena. Morero o tla fana ka setsebi se tla hlahloba le ho<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

24


tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a boemo bo nepahetseng le hore a qetoe ka nako e<br />

lokelang.<br />

(d) Morero o tla fana ka litšebeletso tsa litsebi ho etsa bonnete ba hore boemo le boleng ba matlo a<br />

hahoang ke bo nepahetseng.<br />

(e) Moo ho ileng hoa koptjoa ’me hoa fanoa ka matšeliso a chelete, batsamaisi ba morero ba tla etsa<br />

bonnete ba hore malapa a lokelang ho falla, a tsoa matlong a nkuoang ke morero ka nako eo ho<br />

lumellanoeng ka eona.<br />

(6) Maemong a latelang, matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> matlo le mehaho a tla lefshoa feela ka chelete:<br />

(a) Ha lelapa le ikhethela ho fallela moo ho ratang lona setšeng seo le ipatletseng sona, se kathoko ho<br />

sebaka seo morero o tla fallisetsa batho ho sona, lelapa le tla fuoa matšeliso a chelete feela, ’me a<br />

tla kenyeletsa matšeliso a chelete bakeng sa setša sa bolulo se nkuoang ke morero.<br />

(b) Matšeliso bakeng sa mehaho e kathoko ho ntlo <strong>ea</strong> bolulo e joalo ka masaka, litala, le mek’huk’hu a<br />

tla lefshoa ka chelete, ntle le haeba lelapa le entse kopo e ngotsoeng hore le batla ho haheloa<br />

mehaho eo.<br />

(c) Ho bahiri ba ikhahetseng matlo litšeng tseo ba hirileng ho tsona, joalo ka ha ho hlalositsoeng<br />

serapeng sa (2) kaholimo.<br />

(d) Ho beng ba matlo kapa mehaho e maboelleng a litsela nakong eo ho etsoang boithuto le<br />

liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tse hlalositsoeng serapeng sa (3) kaholimo.<br />

(7) Moo batho ba malapa a fetang bonngoe ba phelang lelapeng le le leng ’me ba kopa ho aroloa ha ba<br />

fallela sebakeng se secha, karohano eo e tla raloa ho latela hore na lelapa ka leng le ne le e-na le<br />

likamore tse kae tseo eleng tsa lona feela ntlong <strong>ea</strong> khale. Tšebetso ena, e tla etsoa ho malapa a ileng a<br />

ngolisoa joalo nakong <strong>ea</strong> boithuto le liphuputso tsa morero bakeng sa boemo ba bophelo le moruo oa<br />

sechaba.<br />

(8) Litšebeletso tse setšeng joalo ka metsi le motlakase, li tla kena litšeng tseo batho ba fallisetsoang ho<br />

tsona, kapa ho fumanoe mekhoa e meng <strong>ea</strong> ho fana ka litšebeletso tseo, kapa batho ba fuoe matšeliso a<br />

chelete ha bothata ba ho kenya litšebeletso tseo bo le teng.<br />

(9) Beng ba mehaho, ho kenyeletsoa le beng ba mehaho e mobung oa sechaba, ba tla lumelloa ho inkela<br />

thepa eo ba e batlang m<strong>ea</strong>hong eo ba fallang ho eona.<br />

(a) Ho tlosa thepa eo mehahong <strong>ea</strong> khale ho tla etsoa ka litšenyehelo tsa beng ba thepa ’me e tla<br />

tlosoa ka nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero. Kamora’ nako eo, mehaho e<br />

tla heletsoa.<br />

(b) Chelete <strong>ea</strong> thepa e tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso ao ba lokelang ho<br />

a fumana.<br />

3.3.3 Likhoebo<br />

(1) Beng ba matlo a likhoebo ba fallisoang ’moho le baitšokoli ba hoebang mobung oa sechaba ka<br />

mangolo a khoebo kapa tumello e ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka, ba tla fumana matšeliso a chelete<br />

kapa ho fuoa mehaho e meng bakeng sa e ba lahlehetseng.<br />

(a) Ntle le lithuso tsa phallo tse boletsoeng <strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 4.2, baitšokoli ba hoebang mobung oa<br />

sechaba ba se na mangolo a khoebo kapa tumello e ngotsoeng e tsoang ho ba puso <strong>ea</strong> libaka ba ke<br />

ke ba fuoa matšeliso a mehaho <strong>ea</strong> bona e tla angoa e sebakeng seo, ntle le haeba bolulo ba bona bo<br />

ile ba tsepamisoa ka molao Moralong oa Phalliso.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

25


(2) Morero o tla thusa ho fumana setša bakeng sa se nkiloeng, sena se tla etsoa ka tšebelisano le ba<br />

lokelang pusong, empa ha ho sa lumellanoe ka setša, matšeliso etlaba a chelete.<br />

(3) Ha khoebo e koaloa ka lebaka la morero ’me e ke ke <strong>ea</strong> buloa, ho tla fumanoa hore na boleng ba<br />

khoebo eo ke bokae – eseng litša tsa eona. Boleng boo, bo tla fumanoa ka ho hlahloba libuka tsa<br />

khoebo eo kapa ka mekhoa e meng e amohelehang ’me matšeliso a lefshoe mong’a khoebo. Moo taba<br />

e sebetsoang ka tsela ena, mong’a khoebo o tla lokela ho tekenela tumellano e tšolang morero ho lefa<br />

chelete e ’ngoe hape.<br />

(4) Moo tšebetso <strong>ea</strong> khoebo, e sebakeng seo esale e le ho sona, e qephang ka lebaka la morero, ho tla etsoa<br />

litokiso tsa hore morero o lefe mong’a khoebo bakeng sa ho lahleheloa ke phaello nakong eo khoebo<br />

entseng e anngoe, tsena li tla etsoa ho latela boithuto bo tebileng ba hore na khoebo a anngoe joang.<br />

(5) Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa mehahong e anngoeng ke morero.<br />

(a) Litjeo tsa ho tlosa thepa eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka nako eo ho<br />

lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero. Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa.<br />

(b) Chelete <strong>ea</strong> thepa e tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso ao ba lokelang ho<br />

a fumana.<br />

3.3.4 Litša tsa Bolulo<br />

(1) Beng ba litša tsa bolulo ba tla fuoa matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> litša tsa bolulo ho<br />

kenyeletsoa le majarete a meroho. Matšeliso ana, a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la<br />

Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tseo eleng karolo kapa etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lefapha<br />

la Litsela tse kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong><br />

libaka .<br />

(2) Matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo a tla fuoa ba latelang:<br />

(a) beng ba litša tsa bolulo ba filoeng litša tseo ka melao <strong>ea</strong> meetlo <strong>ea</strong> kabo <strong>ea</strong> mobu kapa ka li-l<strong>ea</strong>se<br />

kapa ka litsela tse ling tse amohelang tsa kabo <strong>ea</strong> mobu.<br />

(b) batho ba se nang tokelo <strong>ea</strong> molao holim’a litša tseo ba li sebelisang bakeng sa bolulo kapa khoebo,<br />

empa bao bolulo ba bona litšeng tseo bo se bo fetohile ba molao ka ho lula libakeng tseo nako e<br />

telele kapa ho latela Moralo oa Phalliso.<br />

(3) Baitšokoli le baipehi mobung oa sechaba, ba ke ke ba fuoa matšeliso bakeng sa mobu o ba leng ho<br />

oona ha mobu o hlokoa ke merero <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang.<br />

(4) Mofuta oa matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo o tla laoloa ke hore na tahlehelo <strong>ea</strong> litša ekae le hore na<br />

ho hlokahala hore phalliso e be teng.<br />

(a) Haeba setša se ke ke sa tsoela pele ho sebelisoa, kapa ho lumellanoa hore phalliso e <strong>ea</strong> hlokahala,<br />

matšeliso a ho lahleheloa ke setša sa bolulo etlaba a ho fana ka setša se seng. Matšeliso a chelete a<br />

tla fanoa ha mong’a setša a hana setša seo a se fuoang “se lekanang le se mo lahlehetseng” ka<br />

mabaka a amohelehang.<br />

(b) Matšeliso bakeng sa ho lahleheloa ke karolo <strong>ea</strong> setša sa bolulo, a tla lefshoa ka chelete.<br />

(5) Moo mobu o hiriselitsoeng (sub-l<strong>ea</strong>sed) motho e mong ka tumellano e ngotsoeng kapa moo ho ka<br />

fumanoang ho e-na le tumellano <strong>ea</strong> khirisetsano, matšeliso a tla lefshoa ho mong’a mobu kapa motho<br />

eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena. Mong’a l<strong>ea</strong>se kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena o lebeletsoe hore<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

26


eena a lefe motho eo a mo hiriselitseng mobu. Motho <strong>ea</strong> hiriselitsoeng mobu o tla fumana feela<br />

matšeliso a lijalo le lifate tseo a li lemmeng mobung oo, kapa m<strong>ea</strong>ho eo a e entseng mobung oo.<br />

3.3.5 Masimo<br />

(1) Ho tla fanoa ka matšeliso a feletseng kapa karolo <strong>ea</strong> ona holim’a tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a ntseng a<br />

lengoa kapa a letseng a hlokoang ke morero oa litsela.<br />

(a) Masimo a letseng a kenyeletsa a sa lengoang le ho jaloa hang kapa ka makhetlo a fetang bonngoe<br />

a nako <strong>ea</strong> ho lema le ho jala ka mabaka a fapakaneng, a kenyeletsang ho phomotsoa hoa mobu<br />

kapa hobane ho emetsoe nako e ntle <strong>ea</strong> ho lema le ho jala.<br />

(b) Masimo ao beng ba oona ba seng ba a tlohetse (moshoqa) a tla suptjoa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka ’me<br />

matšeliso a tla fanoa ho latela lipallo tsa melao e laolang mobu.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla lefshoa ka chelete ’me moo ho ka etsahalang ho tla<br />

fanoa ka masimo a macha bakeng sa a nkiloeng. Matšeliso a chelete a tla etsoa ho latela sekepele seo<br />

ho tla lumellanoa ka sona bakeng sa boholo ba square meter.<br />

(3) Qeto <strong>ea</strong> matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo e tla etsoa ho ipapisitsoe le boemo ba<br />

moruo oa lelapa ka leng, litakatso tsa mohats’a mong’a tšimo, le ba bang ba lelapa. Matšeliso a chelete<br />

a ka lefshoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse peli tse latelang:<br />

(a) bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela; kapa<br />

(b) tefo <strong>ea</strong> chelete e tsoang hang ka selemo kapa hang kamora’ likhoeli tse tharo e behiloeng bankeng,<br />

kapa ka thuso <strong>ea</strong> botsamaisi ba morero kamoo ho ka ikhetheloang.<br />

(4) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a le katlase ho 1000m 2 ka boholo, matšeliso a tla lefshoa e le<br />

bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela.<br />

(5) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a feta 1000m 2 ka boholo, ’me mong’a mobu a batla matšeliso a tšimo e<br />

ncha, kapa moo ho bonahalang ho le molemo hore lelapa leo le fuoe tšimo, botsamaisi ba morero bo<br />

tla leka ho fumana tšimo e amohelehang. Tšebetso ena, e ka ’na <strong>ea</strong> sebetsoa ka mokhoa kapa mekhoa e<br />

latelang:<br />

(a) ho botsa ba puso <strong>ea</strong> libaka (mohlala: Likomiti tsa Kabo <strong>ea</strong> Mobu tsa Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka )<br />

hore na ho na le mobu o ka ajoang kapa oa rekoa;<br />

(b) ho etsa litokiso tsa ho reka mobu ka lichelete tsa matšeliso ho buseletsa mong’a tšimo e nkiloeng.<br />

Haeba theko e le katlase ho chelete <strong>ea</strong> matšeliso, chelete e salletseng e fuoe mong’a tšimo (e le<br />

bokhotho-khotho kapa e le letsete);<br />

(c) ho fumana l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka lebitso la mong’a mobu; kapa<br />

(d) ho fana ka matšeliso a chelete (bokhotho-khotho kapa letsete) haeba ho sa fumanehe tšimo eo<br />

mong’a mobu a ka buseletsoang ka eona.<br />

(6) Haeba mong’a mobu a lahleheloa ke karolo e fetang 75% <strong>ea</strong> mobu oa hae, a ka ikhethela hore a fane<br />

ka mobu o setseng e be o fuoa chelete bakeng sa mobu ohle oa hae kapa a thusoe ho fumana le ho<br />

rekeloa mobu o lekanang le o mo lahlehetseng.<br />

(7) Haeba tšimo e ne e lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo ha e nkuoa, matšeliso bakeng sa lijalo tse lahlehileng a tla<br />

arolelanoa ho latela s<strong>ea</strong>hlolo seo. Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema<br />

s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo, ha ba na ho fumana matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Batho ba lemang<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

27


liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong> boipheliso esita le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le<br />

Boiketlo ba Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba sechaba le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />

(8) Ntle le balemi ba hlalositsoeng serapeng sa (a) katlase ho mona, baipehi ba lemang mobu oa sechaba<br />

nakong <strong>ea</strong> liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba, ba ke ke ba fuoa matšeliso a ho<br />

lahleheloa ke masimo.<br />

(a) Malapa a lemang masimo maboelleng a litsela feela e le a bona ho tloha khale, ha ba na ho nkuoa<br />

e le baipehi ’me ba tla fumana matšeliso a ho lahleheloa ke mobu, haeba (i) leboella la litsela le sa<br />

ka la phatlalatsoa ’me malapa a tsebisoa, kapa (ii) haeba sebaka seo se sa ka sa nkuoa ka molao,<br />

kapa (iii) haeba ho se litokomane tse bontšang sebaka se ile sa phatlalatsoa ’me sa nkuoa ka<br />

molao.<br />

(b) Lipatlisiso tsohle tsa tšebeliso <strong>ea</strong> mobu oa sechaba bakeng sa temo, li tla etsoa ke lefapha le<br />

phethahatsang, le thusoa ke mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) ha ho<br />

hlokahala.<br />

(c) Ha baipehi ba kopa ho thusoa, ba tla thusoa ho fumana masimo kapa menyetla <strong>ea</strong> boipheliso,<br />

moo ho ka etsahalang.<br />

3.3.6 Lifate le Meru e Menyenyane<br />

(1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> lifatse tsa litholoana le lifatse tseo eseng tsa litholoana tse sebelisoang<br />

ke lelapa a tla etsoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse latelang:<br />

(a) matšeliso a tla etsoa ho itšetlehiloe ka hore na sefate seo se ne se tla tlisa bokae nakong eohle <strong>ea</strong><br />

bophelo ba sona ho sa natsoe hore na lifate li phetse nako ekae ha ho raloa matšeliso a tsona; kapa<br />

(b) matšeliso a tla etsoa ho ipapisitsoe le hore na (ha ho jaloa sefate se secha se tla nka nako ekae pele<br />

se fihlela nako <strong>ea</strong> ho kotuloa) ’me ho tla fanoa ka lifatjana tse hlano tse jaloang bakeng sa sefate ka<br />

seng se nkiloeng.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa lifate tsa litholoana tse rekisoang a tla lefshoa ho latela litheko tse renang<br />

’marakeng nakong eo.<br />

(3) Lifate tsohle tse remiloeng ke beng ba tsona (e le tse sebetsang joalo ka mapolanka kapa patsi) li tla<br />

sala e le tsa bona.<br />

(4) Lifate tse libakeng tse maboelleng a litsela, tseo ho sa hlokahaleng hore li tlosoe, li ka sala e ntse e le tsa<br />

mong’a tsona haeba li sa lefelloa matšeliso (ho latella litumellano), kapa li ka fetoha thepa <strong>ea</strong> lekala la<br />

litsela haeba li lefelletsoe matšeliso.<br />

3.3.7 Lijalo tse Masimong<br />

(1) Ho tla etsoa kahohle kamoo ho ka lumellehang hore ho nkuoa hoa mobu le ho qala tšebetso <strong>ea</strong> ho<br />

haha litsela, ho etsoe batho ba se ba kotutse masimong. Haeba lijalo li ke ke tsa kotuloa kapa ho se<br />

mokhoa oa ho qoba ho li senya, ho tla fanoa ka matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo eo. Beng ba<br />

mobu le baipehi ba nang le lijalo mobung oa sechaba pele ho letsatsi la mapomela, ba tla fuoa<br />

matšeliso. Matšeliso ao a tla ipapisa le tahlehelo <strong>ea</strong> tlhahiso e tloaelehileng tšimong e nkiloeng.<br />

(2) Haeba masimo a lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo kapa ka khirisetsano <strong>ea</strong> l<strong>ea</strong>se nakong eo mobu o nkuoang,<br />

matšeliso bakeng sa lijalo tse tla lahlehela batho bao, a tla aroloa ho latela litumellano tsa bona. Leha<br />

ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo ha ba na ho fuoa<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

28


‘<br />

matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Moo ho hlokahalang, batho ba phelang ka ho lema liahlolo ba tla<br />

thusoa ka manane a mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso a boletsoeng <strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 5.2.<br />

3.3.8 Mabitla<br />

(1) Litaba tsa mabitla a anngoeng ke morero li tla sebetsoa ho latela litakatso tsa malapa a amehang.<br />

Matšeliso a fuoang bang-ka-bafu hore ba boele ba pate masapo a bafu ba bona, ke taba e boima e<br />

lokelang hore e buisanoe le bona ka bo-’ngoe. Mabitla a ka fallisetsoa setšeng se secha sa bafu kapa<br />

libakeng tseo ho lumellanoeng ka tsona le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(2) Ho chekoa hoa mabitla le ho fallisoa hoa masapo a bafu ba il’o patoa litšeng tse ncha tsa bafu ho lokela<br />

ho etsoa ka litšebeletso tseo ho lumellanoeng ka tsona le bang-ka-bafu bao. Litšenyehelo tsohle tsa ho<br />

chekoa hoa mabitla, ho ntša masapo a bafu mabitleng, ho ba boloka litšeng tsa bafu tse khethiloeng, le<br />

litšebeletso tsohle tsa moetlo tse hlokahalang, li tla jaroa ke morero.<br />

(3) Ha ho setša sa bafu se tla nkuoa ke morero ho fihlela mabitla ohle a fallisitsoe kapa a sebelitsoe ho<br />

latela litakatso tsa bang-ka-bafu.<br />

3.4 Ba lokeloang ke Matšeliso bakeng sa <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Sechaba sa Motse le <strong>ea</strong><br />

’Muso<br />

3.4.1 Lisebelisuoa tsa Tlholeho tsa Sechaba sa Motse<br />

(1) Ha ho <strong>ea</strong> lebelloa hore merero <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang e tla ama mobu oa<br />

sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho (tse kang lekhulo) ka mokhoa o matla. Leha ho le joalo,<br />

moo mobu oa sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho li lokelang ho nkuoa kapa ho angoa ke<br />

merero, ho tla etsoa matsapa ohle ho fana ka matšeliso a tla bebofatsa tahlehelo eo. Moo mehato e<br />

lokelang ho nkuoa, ho tla sebelisoa lichelete tsa morero ho itšetlehiloe ka lintlha tse latelang:<br />

(a) Matšeliso bakeng sa tahlehelo ekang <strong>ea</strong> lekhulo, lifate, limela tsa methokho, majoang a bohlokoa,<br />

meroho <strong>ea</strong> naha, lehlabathe la linōka a tla lebisoa ho ba puso <strong>ea</strong> libaka (joalo ka Makhotla a Puso<br />

<strong>ea</strong> Libaka le Likomiti tse Ikarabellang litabeng tsa Lihloliloeng) e le hore matšeliso ao a sebelisoe<br />

mererong <strong>ea</strong> ntlafatso e ananetsoeng ke sechaba sa metse.<br />

(b) Moo sechaba sa motse se fallisitsoeng ho <strong>ea</strong> motseng o mong osele ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> sona e<br />

fallisetsoa karolong <strong>ea</strong> motse oa khale, matšeliso a tla aroleloa ba puso <strong>ea</strong> libaka ho latela lipalo tsa<br />

sechaba se fallisitsoeng.<br />

3.4.2 Mehaho le Litšebeletso tsa ’Muso<br />

(1) Mehaho le litšebeletso tsa sechaba sa motse tse anngoeng ke morero, li tla lokisoa hore li khutlele<br />

boemong ba tsona ba pele kapa li buseletsoe ka tse ncha ’me tsena li tla etsoa ka lipuisano le sechaba le<br />

ba ikarabellang pusong. Ka mehaho le litšebeletso ho akarelletsoa likolo, likereke, liholo tsa sechaba sa<br />

motse, liliba, litsela tsa maoto, le marokho a maoto.<br />

(2) Moo batho ba thibetsoeng ruri kapa hoa nakoana hore ba fihlele libaka tse fanang ka litšebeletso ho tla<br />

khutlisetsoa mekhoa <strong>ea</strong> ho li fihlela setloaeling kapa ba thusoe ka mekhoa e meng hape ho fihlela<br />

litšebeletso tseo.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

29


(3) Makala a ’Muso a tla buisana moo ho bonahalang hore merero <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela e tla ama thepa le<br />

litšebeletso tsa makala a fapakaneng. e le ka sepheo sa ho fokotsa mathata a ka hlahang, Lekala la<br />

Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le tla sebelisana le makala a mang a ’Muso ho hokahanya<br />

ntlafatso e reriloeng.<br />

3.4.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Meetlo le Bochaba<br />

(1) <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo, bochaba, le bohōlō-hōlō e kenyeletsang litšoantšo tsa mahaheng a Baroa, le libaka tsa<br />

bohlokoa nalaneng <strong>ea</strong> meetlo le bochaba li tla ngoloa, ’me moo ho ka etsahalang, li tla nkuoa ho behoa<br />

polokong pele mosebetsi oa morero o qaleha libakeng tse joalo.<br />

(2) Lisebelisuoa tsa khale-khale tse tla fumanoa kapa ho utolloa nakong <strong>ea</strong> ho haha litsela, li tla nkuoa ho<br />

isoa libakeng tse nepahetseng tsa poloko.<br />

3.5 Mefuta e meng <strong>ea</strong> Matšeliso<br />

3.5.1 Ho lula Mobung Nakoana<br />

(1) Moo likonteraka li lokelang ho lula mobung nakoana, beng ba likonteraka ba tla lokela ho tekenela<br />

tumellano <strong>ea</strong> ho lula mobung o joalo le beng ba mobu.<br />

(2) Mong’a mobu o tla lokeloa ke matšeliso bakeng sa tšitiso kapa tšenyehelo e ka hlahang thepeng<br />

nakong <strong>ea</strong> mosebetsi oa khaho <strong>ea</strong> litsela.<br />

(3) Litumellano tsohle tsa ho lula mobung nakoana le matšeliso a lefshoang bakeng sa tšitiso le<br />

tšenyehelo, li tla hlahlojoa le ho tiisoa ke lefapha le phethatsang tšebetso le Mafapha a Tikoloho le<br />

Tšebelisano le Sechaba (ESMUs).<br />

3.5.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a sa Lebelloang<br />

(1) Mathata a neng a sa lebelloa a ka hlahang ka tšohanyetso nakong <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela le phethahatso <strong>ea</strong><br />

merero, a tla hlahlojoa ’me ho tla lokisoa mekhoa <strong>ea</strong> ho a bebofatsa kapa ho fana ka matšeliso.<br />

3.6 Ba Lokeloang ke Matšeliso a Phalliso<br />

3.6.1 Mefuta <strong>ea</strong> Phalliso<br />

(1) Ho ka ikhetheloa libaka tsa bolulo tse ncha ka tsela e latelang:<br />

(a) ‘Ho se fallisoe’ – takatso <strong>ea</strong> morero oa ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ke hore batho ba se fallisoe; moo phalliso<br />

e ke keng <strong>ea</strong> qojoa, e ke e fokotsoe ka ho hlahloba mekhoa e meng e ka sebelisoang ho<br />

phethahatsa morero.<br />

(b) Ho fallisetsa batho kahar’a litša tsa bona – ena e etsahala ha malapa a ritsisoa ho lula kahar’a<br />

karolo <strong>ea</strong> setša e sa hlokoeng ke morero. Mokhoa ona oa phalliso o etsahala moo palo <strong>ea</strong> malapa a<br />

anngoeng ke morero e fokolang, kapa moo sechaba sa motse se fokolang ka palo, kapa moo<br />

morero o amang litša tse arohaneng haholo, kapa moo ho hlokoang mōchòphòrònyana feela oa<br />

mobu.<br />

(c) Ho fallisetsa batho karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse oa bona – ena e etsahala ha batho ba fallisetsoa<br />

karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse oa bona moo ba tla ’ne ba sebelise thepa <strong>ea</strong> bona e sa angoang ke<br />

morero.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

30


(d) Ho ikhethela sebaka se secha sa bolulo – ena e etsahala ha malapa a anngoeng ke morero a<br />

itherela ka bonngoe kapa ka moka ho fallela sebakeng seo a ikhethelang sona ka mabaka a<br />

mekhoa <strong>ea</strong> bophelo le moruo (ho fapana le ho fallela sebakeng se khethiloeng ke morero bakeng<br />

sa phalliso).<br />

(e) Ho fallisetsa batho libakeng tsa morero tse khethiloeng ke mafapha a phethahatsang morero le<br />

sechaba se fallisoang.<br />

(2) Libaka tseo ho falleloang ho tsona li ka khethoa ka mabaka a latelang:<br />

(a) bongata ba sechaba se lokelang ho fallisoa;<br />

(b) mofuta oa morero le sebaka seo morero o phethahatsoang ho sona;<br />

(c) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le moruo oa bafallisuoa; le<br />

(d) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e thehiloeng libakeng tse ncha (e itšetlehileng ka mobu kapa ka mekhoa e<br />

meng esele).<br />

(3) Ha ho lokisoa mefuta <strong>ea</strong> phalliso, ho bohlokoa hore lefapha le phethahatsang morero le sechaba se<br />

lokelang ho fallisoa ba hlahlobise mefuta eo <strong>ea</strong> phalliso, ka ha ke eona e ka etsang hore phalliso e<br />

atlehe. Morero o fallisang malapa a phelang mahaeng (kathoko ho literopo) o tla fapana le o<br />

shebaneng le phalliso <strong>ea</strong> batho ba literopong moo malapa a iphelisang ka ho sebeletsa meputso <strong>ea</strong><br />

khoeli le khoeli.<br />

3.6.2 Ba Lokeloang ke Phalliso<br />

Mekhoa <strong>ea</strong> ho khetha ba lokeloang ke phalliso<br />

(1) Tlhahlobo <strong>ea</strong> malapa a lokeloang ke phalliso e tla etsoa ka mekhoa e latelang:<br />

(a) tlhahlobo <strong>ea</strong> malapa ohle a anngoeng ke morero. Tlhahlobo ena e kenyeletse palo <strong>ea</strong> batho ba<br />

anngoeng, lipuisano le therisano le batho bao, sechaba sa motse, puso <strong>ea</strong> libaka, ’Muso o Moholo,<br />

mekhatlo e ikemetseng esita le e meng e sebetsang sebakeng se anngoeng ke morero; le<br />

(b) tlhahlobo e lumellang mahlakore a anngoeng ke morero joalo ka malapa le sechaba sa metse,<br />

puso <strong>ea</strong> libaka le baemeli ba mahlakore a fapakaneng, ho hlahisa maikutlo.<br />

Phalliso e se nang boikhethelo<br />

(1) Malapa a lulang libakeng tse tla nkuoa ke merero a tla lokela ho fallisoa, ’me ho tla khethoa ba<br />

lokelang ho fallisoa le ho hlahloba mofuta oa phalliso o ba tšoanelang. Lintlha tse latelang li tla<br />

sebelisoa:<br />

(a) tsela eo thepa <strong>ea</strong> boipheliso ba malapa e tla angoa kateng;<br />

(b) likamano, boemo ba bophelo le moruo oa malapa a lokelang ho fallisoa<br />

(2) Phalliso e se nang boikhethelo e ka ’na <strong>ea</strong> e-ba ka tsela ena:<br />

(a) ho fallisetsa malapa kahar’a litša tsa ona kapa karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse e le hore ba ’ne ba tsebe<br />

ho sebelisa thepa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso e sa angoang ke morero; kapa<br />

(b) hore malapa a ikhethela sebaka se secha sa bolulo;<br />

(c) ho fallela sebakeng se khethiloeng ke morero ka lebaka la likamano, mekhoa <strong>ea</strong> bophelo le moruo<br />

leha thepa <strong>ea</strong> boipheliso e sa ameha haholo (mohlala: malapa a tlokotsing ao mekhoa <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong><br />

ho phela e itšetlehileng ka ho tšehetsoa litabeng tsa ho phela le moruo ke malapa a fallelang<br />

libakeng tse khethiloeng ke morero).<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

31


Phalliso ka boikhethelo<br />

(1) Ho lokela hore ho raloe mekhoa le matšoao a tla sebelisoa ho khetha malapa a kathoko ho libaka tsa<br />

morero empa a tla lokeloa ke phalliso ka boikhethelo ka lebaka la ho lahleheloa ke mehloli <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong><br />

boipheliso kapa mabaka a likamano le mekhoa <strong>ea</strong> bophelo tse itšetlehileng ka malapa a fallisoang.<br />

(2) Phalliso ka boikhethelo e ka ’na <strong>ea</strong> e-ba ka tsela ena:<br />

(a) ho fallisetsa malapa libakeng tse khethiloeng ke morero haeba mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso <strong>ea</strong> malapa e<br />

anngoe haholo ka lebaka la ho lahleheloa ke mehloli <strong>ea</strong> boipheliso kapa likamano le mekhoa <strong>ea</strong><br />

bophelo tse itšetlehileng ka malapa a fallisoang;<br />

(b) ho ikhethela sebaka se secha sa bolulo haeba lelapa le neng le e-na le tokelo <strong>ea</strong> ho fallela sebakeng<br />

se khethiloeng ke morero, le batla ho sebelisa matšeliso ao le a fumaneng ho iphumanela mekhoa<br />

e mecha <strong>ea</strong> boipheliso sebakeng seo se secha.<br />

3.6.3 Ba lokeloang ke Phalliso<br />

(1) Lintlha tse latelang li lokela ho eloa hloko ha ho hlahlojoa ba lokeloang ke phalliso:<br />

(a) hore na lelapa le haufi kapa le hole hakae le sebaka sa morero seo batho ba tlosoang ho sona;<br />

(b) tahlehelo <strong>ea</strong> mehloli <strong>ea</strong> boipheliso;<br />

(c) likamano le boahisani;<br />

(d) likamano, mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le moruo oa lelapa.<br />

(2) Tlhophiso <strong>ea</strong> ho qetela <strong>ea</strong> malapa e tla etsoa ka kopanelo <strong>ea</strong> malapa a anngoeng ke morero le baemeli<br />

ba oona. Ho tla ngoloa hore na ho ile hoa sebetsoa litaba joang.<br />

FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />

32


4 PUSELETSO EA MEKHOA EA BOIPHELISO LE TŠEHETSO<br />

4.1 Tšebetso le Litšebeletso tsa Phalliso<br />

Phalliso e lokela ho fa batho ba fallisoang thuso pele ho phalliso, nakong <strong>ea</strong> phalliso, le kamora’ ho fihla<br />

sebakeng se secha. Phalliso e kenyeletse tsebo e hlokahalang, matlo a fanoang bakeng sa a nkiloeng (moo<br />

ho lokelang ho ba joalo), litšenyeleho tsa ho <strong>ea</strong> sebakeng se secha, tšehetso nakong <strong>ea</strong> liphetoho, ho thusoa<br />

ka mekhoa <strong>ea</strong> ho buseletsoa meputso (moo ho lokelang ho ba joalo) le litšebeletso tsa mekhoa <strong>ea</strong> bophelo<br />

ba sechaba (moo ho hlokahalang ho ba joalo).<br />

4.2 Litsiane<br />

Ho tla fanoa ka mefuta e latelang e fapakaneng <strong>ea</strong> litsiane tsa lichelete ho nolofatsa le ho khothaletsa<br />

puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso <strong>ea</strong> batho ba fallisoang esita le ba sa fallisoeng ’me litsiane tseo li tla<br />

fanoa ho malapa a lokeloang ke tsona:<br />

(1) Litsiane tsa ho falla (Housing Displacement Allowance) – tse lefshoang malapa a lokelang ho tloha<br />

sebakeng se seng ho <strong>ea</strong> ho se seng, ho kenyeletsoa le malapa a ngotsoeng a lula mobung oa<br />

sechaba/’Muso nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tsa<br />

morero.<br />

(2) Litsiane tsa ho fallisoa hoa likhoebo (Business Displacement Allowance) – tse lefshoang ho beng ba<br />

likhoebo ba lokelang ho falla, ho kenyeletsoa le likhoebo tse mobung oa sechaba/’Muso nakong eo ho<br />

neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tsa morero. Litsiane li tla<br />

itšetleha ka mofuta oa khoebo e anngoeng ke morero.<br />

(3) Litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng (Evacuation Allowance) – tse lefshoang ho malapa a<br />

fallisoang ho a thusa ho tsamaisa thoto, thepa <strong>ea</strong> lelapa kapa <strong>ea</strong> khoebo ho tloha sebakeng se tla<br />

sebelisoa ke morero.<br />

(4) Litsiane tsa ho khaoletsoa temong (Cultivation Disruption Allowance) – tse lefshoang ho malapa a sa<br />

fallisoeng feela ao thepa <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong> boipheliso e anngoeng ke ho nkuoa hoa masimo a bona. Malapa a<br />

anngoeng ka tsela ena, a tla khethoa ka therisano le baemeli ba sechaba sa motse le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(5) Litsiane tse thusang Malapa a Tlokotsing ka Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso (Vulnerable Household<br />

Rehabilitation Grant) – tse lefshoang ho malapa a anngoeng ke morero a hlalosoang e le a tlokotsing.<br />

Malapa a mofuta ona, a tla khethoa ka therisano le baemeli ba sechaba sa motse le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

Ntle le ho lefshoa hoa litsiane tsena, malapa a tlokotsing a tla tšehetsoa ka likeletso mabapi le mathata<br />

a phalliso, mefuta e fapakaneng <strong>ea</strong> matšeliso, le libaka tse fapakaneng tseo ho ka falleloang ho tsona<br />

(haeba malapa a lakatsa joalo); le likeletso mabapi le mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso; le lithuso (tsa Lekala la<br />

Bophelo le Boiketlo ba Sechaba) tsa manane a boiketlo ba sechaba le phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />

(6) Litšiane tsa Khiro <strong>ea</strong> Matlo a Bolulo (Rental Allowance) – tse lefshoang ho batho ba neng ba hirile<br />

matlo a bolulo sebakeng seo morero o fallisang batho. Motho <strong>ea</strong> baliloeng a hirile ntlo, ’me ikhethela<br />

ho tloha ntlong eo likhoeli tse tharo pele morero o qala ho fallisa batho, a ke ke a fumana matšeliso;<br />

motho eo ho nang le bopaki ba hore o hirile ntlo <strong>ea</strong> bolulo kamora’ palo <strong>ea</strong> batho nako eseng katlase<br />

ho likhoeli tse tharo pele phalliso e qala, o tla fumana matšeliso.<br />

FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 33


(7) Litsiane tsa ho Tšehetsa ba Lahlehetsoeng ke Meputso (Income Support Grant) – tse lefshoang ho<br />

basebetsi ba felloang ke mosebetsi hobane libaka tseo ba neng ba sebetsa ho tsona li koalloa ruri ka<br />

lebaka la phethahatso <strong>ea</strong> morero, haeba mosebetsi <strong>ea</strong> joalo (a) a le lilemong tsa hore a ka hiroa (b) a ile<br />

a baloa e le mosebetsi oa khoebo nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le<br />

moruo oa sechaba tsa morero. Motho <strong>ea</strong> baliloeng e le mosebetsi, ’me a tlohela mosebetsi oo pele<br />

phalliso e qala, a ke ke a fuoa matšeliso.<br />

FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 34


5 LIPALLO TSE KHETHEHILENG<br />

5.1 Lihlopha tse Tlokotsing<br />

(1) Ho tla shejoa ka leihlo le nchocho mathata a tobaneng le lihlopha tseo ka lebaka la mathata a<br />

ikhethang a tsona li ka bang tlokotsing ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero kapa tsa sekisetsoa ha ho<br />

ajoa melemo <strong>ea</strong> morero. Batho le lihlopha tse tlokotsing ba kenyeletsa ba latelang: malapa ao<br />

lihlòhò tsa oona eleng basali, malapa a phelang le tšoaetso <strong>ea</strong> HIV le AIDS, likhutsana tse seng li<br />

fetohile lihlòhò tsa malapa, malapa a futsanehileng, malapa a maqheku le maqhekoana, le batho<br />

ba nang le bokooa. Hangata batho bana ba sitoa ho ipuelella, ’me ho tla etsoa matsapa ohle ho ba<br />

hopola nakong <strong>ea</strong> litherisano, nakong <strong>ea</strong> ha ho etsoa meralo, leha ho raloa mecha <strong>ea</strong> ho hlahisa<br />

litletlebo.<br />

(a) Sehlopha se seng se tlokotsing e kholo ke moo likhutsana li seng li fetohile lihlòhò tsa malapa.<br />

Ho tla etsoa mekhoa <strong>ea</strong> hore matšeliso a malapa a joalo, a tsamaisoa ka tsela e tla hlokomela<br />

likhutsana tseo. Ho tla etsoa hore matšeliso a likhutsana tseo a be tlhokomelong le taolong <strong>ea</strong><br />

Registrar <strong>ea</strong> Lekhotla le Phahameng la Linyeoe.<br />

(b) Tšebetsong eohle <strong>ea</strong> morero ho tla hlokomeloa litaba tsa boemo ba bophelo le mekhoa <strong>ea</strong> ho<br />

phela <strong>ea</strong> malapa a tlokotsing. Ho tla hlahlojoa hore na malapa a futsanehile hakae, mekhoa <strong>ea</strong><br />

ho khetha ba lokeloang ke lithuso, le ho etsa tšalo-morao ka malapa le batho bao ba<br />

tlokotsing.<br />

(2) Mekhoa <strong>ea</strong> ho tšehetsa lihlopha tsa malapa a tlokotsing e lokela ho kenyeletsoa meralong <strong>ea</strong><br />

matšeliso le phalliso. e le hore lihlopha tseo li buseletsoe mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso. Lihlopha tseo li<br />

lokela ho fuoa kabelo lipuisanong le litherisanong ha ho etsoa liqeto tse tla ama mekhoa <strong>ea</strong> tsona<br />

<strong>ea</strong> ho phela. Ho tla lokela hore ho eloe hloko hape lintlha tse latelang:<br />

(a) mekhoa <strong>ea</strong> ho hloa<strong>ea</strong> batho, malapa, le lihlopha tse tlokotsing;<br />

(b) boikarabelo ba ’Muso lihlopheng tseo; le<br />

(c) tumellano <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> ho alosa lihlopha tseo.<br />

(3) Mekhoa <strong>ea</strong> ho tšehetsa lihlopha tseo e tla kenyeletsa e latelang:<br />

• litsiane tse thusang malapa a tlokotsing ka mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso (joalo ka ha e hlalositsoe<br />

<strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 4.2);<br />

• menyetla <strong>ea</strong> ho koetlisa batho ka mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />

• mekhoa <strong>ea</strong> ho theha mesebetsi e fapakaneng e tla thusa batho ho fumana chelete <strong>ea</strong><br />

boipheliso (taba ena, e tla itšetleha ka liphuputso le lipatlisiso); le<br />

• ho thusoa ho fihlela lithuso tse tsoang mananeng a boiketlo ba sechaba le phokotso <strong>ea</strong><br />

bofuma.<br />

(4) Ho ba tlokotsing ke boemo bo fetohang nako le nako. Ka lebaka leo, merero e lokela hore nako le<br />

nako e ithute, e alose, le ho falimehela malapa a tlokotsing ka tšebelisano le sechaba sa metse<br />

nakong eo ho ntseng ho fanoa ka matšeliso le ho fallisa batho.<br />

FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 35


5.2 Ho Khutlisetsa Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso Setloaeling<br />

(1) Matšeliso bakeng sa mobu le thepa, ’moho le litsiane tse kang tsa ho lahleheloa ke meputso<br />

nakoana, litsiane tsa ho falla, le litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng, ke likarolo tsa<br />

bohlokoa tsa ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ba sechaba setloaeling. Mekhoa ena, e ka<br />

sebetsa hantle ho batho ba bang; empa ba bang ba tla hloka ho thusoa ka mekhoa e meng<br />

kaholimo ho ena. Ka bokhutšoane mesebetsi e meng <strong>ea</strong> boipheliso e ka khutlisoa habonolo, ha e<br />

meng e tla qepha, ka lehlakoreng le leng ho ka hlaha menyetla <strong>ea</strong> mesebetsi e mecha <strong>ea</strong><br />

boipheliso.<br />

(2) Ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ho tla hlokahala mererong e meng le bakeng sa<br />

batho ba anngoeng ke merero. Mekhoa eo, e tla lokela ho shebana haholo le tse latelang:<br />

(a) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka tšebeliso <strong>ea</strong> mobu;<br />

(b) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka meputso;<br />

(c) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka likhoebo.<br />

(3) Ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ho lokela ho etsoa ka tsela e nang le mokòka e le<br />

hore batho ka bo mong le sechaba sa metse ba ’ne ba khone ho iphelisa leha morero le tšehetso e<br />

neng e fanoa li felile.<br />

(4) Mekhoa <strong>ea</strong> ho khutlisetsa boipheliso setloaeling e lokela ho etsetsoa liphuputso tse batsi, kamora’<br />

moo ho etsoe meralo, ho etsoe le likhakanyo tsa lichelete tse tla sebelisoa le ho fumana hore na<br />

lichelete tseo li tla tsoa kae.<br />

5.3 Sechaba se Amohelang Bafalli<br />

5.3.1 Phalliso e tlisa Mathata ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli<br />

(1) Phalliso e lokela ho raloa ka tsela e sa tl’o baka mathata sechabeng sa metse e meng. Leha ho le<br />

joalo, hangata ho ba le mathata sechabeng se amohelang bafalli esita le ho lisebelisuoa tsa tlholeho<br />

tse moo.<br />

(2) Ho ba le tšubuhlellano litsing tsa litšebeletso tsa sechaba (joalo ka likolo) le ho eketseha hoa lipalo<br />

tsa sechaba se lokelang ho arolelana lisebelisuoa tsa tlholeho.<br />

5.3.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a tlisoang ke Phalliso ho Sechaba sa Metse e Amohelang<br />

Bafalli<br />

(1) Sechaba sa metse e amohelang bafalli, se lokela ho nkuoa e le batho ba anngoeng ke merero ’me<br />

se tla lokeloa ke matšeliso, joalo ka bafalli, bakeng sa tahlehelo eo ba bang le eona ka lebaka la<br />

phalliso.<br />

(2) Mathata a sechaba sa metse e amohelang bafalli, a tla lokela ho bebofatsoa ho latela Moralo oa<br />

Phalliso. Moralo o tla lokolisa mekhoa <strong>ea</strong> ho bebofatsa mathata litšebeletsong tsa sechaba,<br />

phethahatsong <strong>ea</strong> manane a ho nyolla tlhahiso, le taolong <strong>ea</strong> lisebelisuoa tsa tlholeho.<br />

FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 36


(3) Ho tla ba le likopano, lipuisano, le therisano lipakeng tsa baemeli ba baahi ba metse e amohelang<br />

bafalli le baemeli ba bafalli ka sepheo sa ho kopanya sechaba le ho bopa bonngoe ba sona.<br />

5.4 Taolo <strong>ea</strong> mathata a ka tlisoang ke tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela<br />

(1) Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ’moho le mafapha a phethahatsang morero, ba<br />

tla etsa bonnete ba hore ho nkuoa mehato e hlokahalang ho laola mathata a ka tlisoang ke<br />

tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela. Sena se tla etsoa ka ho etsa liphuputso le lipatlisiso ka mathata a ka<br />

tlisoang ke morero le meralo <strong>ea</strong> phalliso, le ho kenyeletsa taolo <strong>ea</strong> mathata ao meralong <strong>ea</strong> khaho<br />

<strong>ea</strong> litsela le tlhophisong <strong>ea</strong> meralo <strong>ea</strong> paballo <strong>ea</strong> tikoloho.<br />

(2) Ho tla thehoa mekhoa <strong>ea</strong> tšebetso e tla etsa bonnete ba hore tšenyo e tla etsahala matlong le<br />

mehahong ka lebaka la mosebetsi oa morero (ekang: ho qhomisoa le ho tetebela hoa lefatše le<br />

m<strong>ea</strong>ho) e <strong>ea</strong> lokisoa.<br />

5.5 Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo le Likhang<br />

(1) Ho bohlokoa hore ho be le mecha <strong>ea</strong> ho hlahisa litletlebo e le hore phalliso e be le ponaletso: ke<br />

taba <strong>ea</strong> bohlokoa hore batho ba be le monyetla oa ho hlahisa litletlebo e le hore tharollo e fumanoe<br />

le hore phano <strong>ea</strong> matšeliso le phalliso <strong>ea</strong> sechaba li phethahatsoe ka tsela e khotsofatsang. E le<br />

hore phethahatso <strong>ea</strong> lintlafatso tse amanang le morero e tsamaee hantle, ho lokela ho ba le<br />

mokhoa o hlakileng o tsejoang oa tharollo <strong>ea</strong> litletlebo le likhohlano boemong ba morero le hore<br />

bohle ba be le monyetla oa ho fetisetsa litletlebo boemong bo kaholimo – eleng ba naha. Tharollo<br />

<strong>ea</strong> litletlebo tsohle e tla itšetleha ka melao <strong>ea</strong> naha.<br />

(2) Lintlha tse latelang ke tsa bohlokoa tsamaisong le tharollong <strong>ea</strong> litletlebo:<br />

(a) ho bulelana lifuba, ponaletso, le ho fihleloa habonolo hoa litšebeletso tsa tharollo ke bohle bachang-ba-tšola;<br />

(b) boikemelo le ho hloka leeme ho bohle ba mamelang litletlebo, likhohlano le likhang. Ho<br />

tšepahala le hore bohle ba sebeletsoang ba be le tšepo <strong>ea</strong> hore ba tla abeloa toka; le<br />

(c) ho boloka makunutu – ho boloka makunutu a basebeletsuoa kapa babelaeli ha ba kopa joalo<br />

le ho boloka makunutu a bohle ba fanang ka litaba kapa mapaki mabapi le lipelaelo kapa<br />

babelaeli.<br />

(3) Ho tla imamelloa ho theha Lekhotla la Litsekisano (Tribunal) le bopiloeng ka baemeli ba Lekala la<br />

Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le baemeli ba hlahang mahlakoreng a ba-chang-ba-tšola ho<br />

mamela litletlebo le ho fumana tharollo <strong>ea</strong> tsona.<br />

(4) Litjeo tsa linyeoe li tla lefshoa ho latela melao <strong>ea</strong> naha. Lefapha la <strong>Lesotho</strong> le Thusang Batho ba<br />

Futsanehileng Litabeng tsa Molao le Linyeoe (<strong>Lesotho</strong>’s Legal Aid Department) le tla fana ka<br />

litšebeletso tsa molao tse sa lefelloeng ho ba haelloang ho ipatlela liakhente tse lefshoang.<br />

FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 37


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

SEHOKELO SA 1: LENANE LA MATŠELISO, LE BA LOKELOANG KE MATŠELISO BAKENG SA<br />

LITAHLEHELO MERERONG EA NTLAFATSO EA LITSELA<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

1. MATLO LE MEAHO<br />

1.1 Matlo, mehaho le<br />

lintlafatso<br />

• Moo batho ba malapa a fetang bonngoe ba phelang<br />

lelapeng le le leng ’me ba kopa ho aroloa ha ba fallela<br />

sebakeng se secha, karohano eo e tla raloa ho latela hore na<br />

lelapa ka leng le ne le e-na le likamoreng tse kae tseo eleng<br />

tsa lona feela ntlong <strong>ea</strong> khale. Tšebetso ena, e tla etsoa ho<br />

malapa a ileng a ngolisoa joalo nakong <strong>ea</strong> boithuto le<br />

liphuputso tsa morero bakeng sa boemo ba bophelo le<br />

moruo oa sechaba.<br />

• Malapa a fallisoang a tla fuoa litsiane tsa phalliso tse<br />

hlalositsoeng Section 8.1. Tahlehelo <strong>ea</strong> mehaho eo eseng<br />

matlo a bolulo ha e-na ho fumantšoa litsiane tsa<br />

phalliso.<br />

• Tsebiso <strong>ea</strong> hore batho ba tsoe matlong e tla fanoa<br />

matsatsi a 120 pele matlo a nkuoa.<br />

• Chelete <strong>ea</strong> matšeliso bakeng sa tahlehelo, e tla lefshoa<br />

pele matlo a nkuoa. Moo phalliso e tla etsoa, matšeliso a<br />

tla lefshoa ho latela Moralo oa Phalliso hore malapa a be<br />

le nako e lekaneng ho etsa litokiso tsa ho falla.<br />

• Moo ho kopiloeng matšeliso a chelete ’me matšeliso ao a<br />

fanoe, morero o tla fana ka setsebi se tla hlahloba le ho<br />

tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a boemo bo<br />

nepahetseng le ho etsa bonnete ba hore malapa a amehang<br />

a tsoa matlong a oona ka nako eo ho lumellanoeng ka eona.<br />

• Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa<br />

mehahong e anngoeng ke morero. Litjeo tsa ho tlosa thepa<br />

eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka<br />

nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero.<br />

Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa. Chelete <strong>ea</strong> thepa e<br />

tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso<br />

ao ba lokelang ho a fumana.<br />

• Ho etsa bonnete ba hore matšeliso ke a nepahetseng,<br />

Mong’a thepa (1) Ha motho a lahlehetsoe ke thepa eohle kapa karolo <strong>ea</strong> eona,<br />

ebang ke matlo, mehaho e kathoko ho ntlo, masaka le litala,<br />

matloana a boithuso a kantle ho ntlo, le matlo a mang kapa<br />

litšebeletso tseo a li fumanang thepeng e hlokoang ke morero, o<br />

tla fumana matšeliso. Matšeliso a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong><br />

Lefapha la Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tsohle tsa<br />

Lefapha la Litsela esita le litsela tse nyenyane tse hahiloeng le ho<br />

hlokomeloa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka .<br />

.<br />

(2) Takatso ke hore matšeliso e be a buseletsang batho matlo a<br />

bolulo. Tsela <strong>ea</strong> tšebetso etlaba e latelang:<br />

(a) Matlo a fanoang a tla lekana ka boholo le a nkuoang ’me ho<br />

tla sebelisoa thepa <strong>ea</strong> sejoale-joale e tloaelehileng ho haha<br />

matlo ao a macha. Beng ba matlo ba ka ’na ba<br />

“fapanyetsana” ka hore haeba matlo a macha a kenya<br />

lisebelisuoa tse neng li le sieo matlong a khale, ho fokotsoe<br />

boholo ba matlo a macha.<br />

(b) Malapa a tla fuoa monyetla oa ho ba le kabelo lipuisanong<br />

tsa ho rala matlo a macha. Qetellong, malapa a tla fuoa<br />

meralo e ’maloa ho ikhethela moralo oo ba o ratang.<br />

(c) Matlo a macha a tla hahoa libakeng tse khethiloeng ke<br />

morero, kapa beng ba matlo ba ka ikhethela litša kahar’a<br />

sona sebaka seo se khethiloeng ke morero.<br />

(3) Matšeliso a chelete kapa matšeliso a kopantseng chelete le<br />

puseletso <strong>ea</strong> ntlo <strong>ea</strong> bolulo, haeba e le ntho e ka etsahalang, a<br />

tla imamelloa ha kopo e joalo e etsoa. Tsela <strong>ea</strong> tšebetso etlaba<br />

e latelang:<br />

(a) Likopo tsa hore matšeliso a fanoe e le chelete li tla<br />

imamelloa ho latela kopo ka ’ngoe, ’me ho tla shejoa<br />

maemo a moruo a lelapa le litakatso tsa mohats’a mokopi le<br />

litho tsa lelapa la mokopi.<br />

(b) Moo ho hlokahalang, chelete <strong>ea</strong> ho haha ntlo e ka ntšoa ka<br />

38<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

matšeliso a tla lokela ho raloa nako e sa feteng likhoeli tse<br />

tšeletseng pele thepa e nkuoa. Sekepele sa matšeliso se tla<br />

fetoloa selemo le selemo hore se ipapisa le lenane la theko e<br />

renang <strong>ea</strong> thepa (CPI).<br />

• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />

boikarabello ba morero.<br />

• Batho ba tla lula sebakeng se tla anngoa ke morero<br />

kamor’a letsatsi la mapomela ba ke ke ba fumana<br />

matšeliso a fanoang ke morero.<br />

mekhahlelo (mohlala: tefo <strong>ea</strong> mathomo, e tla lateloa ke litefo<br />

tse ’ne eleng <strong>ea</strong> ho haha ho fihlela mothèong<br />

[faonteisheneng], <strong>ea</strong> ho fihla lifestereng, <strong>ea</strong> ho fihla<br />

marulelong, <strong>ea</strong> ho rulela ntlo).<br />

(c) Malapa a ka ikhethela hore matlo a hahoe ke mokonteraka<br />

<strong>ea</strong> khethiloeng ke morero kapa mokonteraka eo lelapa le<br />

ikhethetseng eena. Morero o tla fana ka setsebi se tla<br />

hlahloba le ho tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a<br />

boemo bo nepahetseng le hore a qetoe ka nako e lokelang.<br />

(4) Maemong a latelang, matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> matlo<br />

a bolulo kapa mehaho a tla lefshoa ka chelete feela:<br />

a. Ha lelapa le ikhethela ho fallela moo ho ratang lona setšeng<br />

seo le ipatletseng sona, se kathoko ho sebaka seo morero o<br />

tla fallisetsa batho ho sona, lelapa le tla fuoa matšeliso a<br />

chelete feela, ’me a tla kenyeletsa matšeliso a chelete<br />

bakeng sa setša sa bolulo se nkuoang ke morero.<br />

b. Matšeliso bakeng sa mehaho e kathoko ho ntlo <strong>ea</strong> bolulo e<br />

joalo ka masaka, litala, le mek’huk’hu a tla lefshoa ka<br />

chelete, ntle le haeba lelapa le entse kopo e ngotsoeng hore<br />

le batla ho haheloa mehaho eo.<br />

(5) Litšebeletso tse setšeng joalo ka metsi le motlakase, li tla kena<br />

litšeng tseo batho ba fallisetsoang ho tsona, kapa ho fumanoe<br />

mekhoa e meng <strong>ea</strong> ho fana ka litšebeletso tseo, kapa batho ba<br />

fuoe matšeliso a chelete ha bothata ba ho kenya litšebeletso tseo<br />

bo le teng.<br />

• Ha ho hlahlojoa matšeliso a lokelang ho fanoa,<br />

litumellano lipakeng tsa mohiri le mong’a setša li lokela<br />

ho hlahlojoa ’me tse lokelang li sebelisoe.<br />

Mohiri (1) Haeba mohiri a hahile ntlo kapa setsi sa khoebo mobung o<br />

hiriloeng ho motho e mong, matšeliso a tla lefshoa ka chelete<br />

ho latela hore na tahlehelo ekae.<br />

(2) Matšeliso a chelete a tla fanoa bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong><br />

lintlafatso tse entsoeng ke mohiri (joalo ka ho teratela)<br />

matšeliso a tla lefshoa ho latela hore na tahleheloa ekae.<br />

• Baipehi ba sa lokeloeng ke matšeliso ha ba na ho<br />

fumana matšeliso bakeng sa mehaho <strong>ea</strong> bona.<br />

(1) Beng ba matlo kapa mehaho e libakeng tse behiloeng e le<br />

maboella a litsela nakong <strong>ea</strong> boithuto le liphuputso tsa boemo ba<br />

bophelo le moruo oa sechaba tse etsetsoang morero ha ba na ho<br />

fumana matšeliso bakeng sa mehaho ntle le haeba:<br />

Batho ba lulang matlong a<br />

sebakeng se behiloeng e le<br />

leboella la litsela<br />

(a) ba lula mobung o behiloeng e le maboella a litsela ka<br />

tumello <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka; kapa<br />

39<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

(b) ho behoa hoa sebaka seo ho sa ka hoa phatlalatsoa kapa ho<br />

se na bopaki ba hore batho ba kile ba hlekoa kapa ba lelekoa<br />

ka molao sebakeng seo<br />

• Matšeliso a lokelang mong’a ntlo kapa mohaho.<br />

Mohiri ntlong e hiriloeng (1) Motho <strong>ea</strong> baliloeng a hirile ntlo, ’me a tloha ntlong eo likhoeli tse<br />

tharo pele morero o qala ho fallisa batho, a ke ke a fumana<br />

matšeliso; motho eo ho nang le bopaki ba hore o hirile ntlo <strong>ea</strong><br />

bolulo kamora’ palo <strong>ea</strong> batho nako eseng katlase ho likhoeli tse<br />

tharo pele phalliso e qala, o tla fumana matšeliso.<br />

1.2 Matlo a hirisitsoeng<br />

• Beng ba likhoebo tse fallisitsoeng ba tla fumana litsiane<br />

tsa phalliso <strong>ea</strong> likhoebo tse hlalositsoeng Section 8.2.<br />

• Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa<br />

mehahong e anngoeng ke morero. Litjeo tsa ho tlosa thepa<br />

eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka<br />

nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero.<br />

Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa. Chelete <strong>ea</strong> thepa e<br />

tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso<br />

ao ba lokelang ho a fumana.<br />

(1) Beng ba matlo a likhoebo ba fallisoang ’moho le baitšokoli ba<br />

hoebang mobung oa sechaba ka mangolo a khoebo kapa tumello<br />

e ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka, ba tla fumana matšeliso a<br />

chelete kapa ho fuoa mehaho e meng bakeng sa e ba lahlehetseng<br />

(2) Baitšokoli ba hoebang mobung oa sechaba ba se na mangolo a<br />

khoebo kapa tumello e ngotsoeng e tsoang ho ba puso <strong>ea</strong> libaka<br />

ba ke ke ba fuoa matšeliso a mehaho <strong>ea</strong> bona e tla angoa e<br />

sebakeng seo, ntle le haeba bolulo ba bona bo ile ba tsepamisoa<br />

ka molao Moralong oa Phalliso.<br />

(3) Morero o tla thusa ho fumana setša bakeng sa se nkiloeng, sena<br />

se tla etsoa ka tšebelisano le ba lokelang pusong, empa ha ho sa<br />

lumellanoe ka setša, matšeliso etlaba a chelete.<br />

(4) Ha khoebo e koaloa ka lebaka la morero ’me e ke ke <strong>ea</strong> buloa, ho<br />

tla fumanoa hore na boleng ba khoebo eo ke bokae – eseng litša<br />

tsa eona. Boleng boo, bo tla fumanoa ka ho hlahloba libuka tsa<br />

khoebo eo kapa ka mekhoa e meng e amohelehang ’me matšeliso<br />

a lefshoe mong’a khoebo. Moo taba e sebetsoang ka tsela ena,<br />

mong’a khoebo o tla lokela ho tekenela tumellano e tšolang<br />

morero ho lefa chelete e ’ngoe hape.<br />

(5) Moo tšebetso <strong>ea</strong> khoebo, e sebakeng seo esale e le ho sona, e<br />

qephang ka lebaka la morero, ho tla etsoa litokiso tsa hore<br />

morero o lefe mong’a khoebo bakeng sa ho lahleheloa ke phaello<br />

nakong eo khoebo e ntseng e anngoe, tsena li tla etsoa ho latela<br />

boithuto bo tebileng ba hore na khoebo e anngoe joang.Ho tla<br />

sebetsoa ka tsela ena moo likhoebo li ngolisitsoeng ka molao<br />

li bile li e-na le bopaki ba libuka tsa thepa e rekiloeng le e<br />

rekisitsoeng.<br />

2. LIKHOEBO<br />

2.1 Khoebo Beng ba likhoebo; baitšokoli<br />

ba hoebang mobung oa<br />

sechaba ka mangolo a<br />

khoebo/kapa tumello e<br />

ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong><br />

libaka<br />

3. LITŠA TSA BOLULO<br />

3.1 Litša tsa bolulo Beng ba litša tsa bolulo (1) Beng ba litša tsa bolulo ba tla fuoa matšeliso bakeng sa tahlehelo • Moo malapa a fallisetsoang libakeng tse khethiloeng ke<br />

40<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

morero, mekhoa <strong>ea</strong> ho ba isa moo e tla hlalosoa<br />

Moralong oa Phalliso.<br />

• Baitšokoli le baipehi mobung oa sechaba ha ba na ho<br />

fumana matšeliso bakeng sa mobu oo ha o hlokoa<br />

bakeng sa merero <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang.<br />

• Ba tla fuoa tsebiso <strong>ea</strong> ho tloha mobung oo matsatsi a 120<br />

pele mobu o nkuoa.<br />

• Matšeliso bakeng sa litahlehelo tsohle a lefshoe pele<br />

thepa e nkuoa.<br />

• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />

boikarabello ba morero.<br />

<strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> litša tsa bolulo ho kenyeletsoa le majarete a<br />

meroho. Matšeliso ana, a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la<br />

Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tseo eleng karolo kapa<br />

etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lefapha la Litsela tse<br />

kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse<br />

hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo a tla fuoa ba latelang:<br />

(a) beng ba litša tsa bolulo ba filoeng litša tseo ka melao <strong>ea</strong><br />

meetlo <strong>ea</strong> kabo <strong>ea</strong> mobu kapa ka li-l<strong>ea</strong>se kapa ka litsela tse<br />

ling tse amohelang tsa kabo <strong>ea</strong> mobu<br />

(b) batho ba se nang tokelo <strong>ea</strong> molao holim’a litša tseo ba li<br />

sebelisang bakeng sa bolulo kapa khoebo, empa bao bolulo<br />

ba bona litšeng tseo bo se bo fetohile ba molao ka ho lula<br />

libakeng tseo nako e telele kapa ho latela Moralo oa<br />

Phalliso.<br />

(3) Mofuta oa matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo o tla laoloa ke hore<br />

na tahlehelo <strong>ea</strong> litša ekae le hore na ho hlokahala hore phalliso e<br />

be teng.<br />

(a) Haeba setša se ke ke sa tsoela pele ho sebelisoa, kapa ho<br />

lumellanoa hore phalliso e <strong>ea</strong> hlokahala, matšeliso a ho<br />

lahleheloa ke setša sa bolulo etlaba a ho fana ka setša se<br />

seng. Matšeliso a chelete a tla fanoa ha mong’a setša a hana<br />

setša seo a se fuoang “se lekanang le se mo lahlehetseng” ka<br />

mabaka a amohelehang.<br />

(b) Matšeliso bakeng sa ho lahleheloa ke karolo <strong>ea</strong> setša sa<br />

bolulo, a tla lefshoa ka chelete.<br />

(4) Moo mobu o hiriselitsoeng (sub-l<strong>ea</strong>sed) motho e mong ka<br />

tumellano e ngotsoeng kapa moo ho ka fumanoang ho e-na le<br />

tumellano <strong>ea</strong> khirisetsano, matšeliso a tla lefshoa ho mong’a<br />

mobu kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena. Mong’a l<strong>ea</strong>se<br />

kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena o lebeletsoe hore eena a<br />

lefe motho eo a mo hiriselitseng mobu. Motho <strong>ea</strong> hiriselitsoeng<br />

mobu o tla fumana feela matšeliso a lijalo le lifate tseo a li<br />

lemmeng mobung oo, kapa m<strong>ea</strong>ho eo a e entseng mobung oo.<br />

4. MASIMO<br />

4.1 Tahlehelo <strong>ea</strong> Mong’a tšimo (1) Ho tla fanoa ka matšeliso a feletseng kapa karolo <strong>ea</strong> ona holim’a • Haeba tšimo e ne e lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo ha e nkuoa, matšeliso<br />

41<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

MOFUTA OA<br />

EA LOKELOANG KE<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

TAHLEHELO<br />

MATŠELISO<br />

moshoelella/ruri <strong>ea</strong> masimo tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a ntseng a lengoa kapa a letseng a hlokoang<br />

ke morero oa litsela.<br />

(a) Masimo a letseng a kenyeletsa a sa lengoang le ho jaloa<br />

hang kapa ka makhetlo a fetang bonngoe a nako <strong>ea</strong> ho lema<br />

le ho jala ka mabaka a fapakaneng, a kenyeletsang ho<br />

phomotsoa hoa mobu kapa hobane ho emetsoe nako e ntle<br />

<strong>ea</strong> ho lema le ho jala.<br />

(b) Masimo ao beng ba oona ba seng ba a tlohetse (moshoqa) a<br />

tla suptjoa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka ’me matšeliso a tla fanoa ho<br />

latela lipallo tsa melao e laolang mobu.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla lefshoa ka chelete<br />

’me moo ho ka etsahalang ho tla fanoa ka masimo a macha<br />

bakeng sa a nkiloeng. Matšeliso a chelete a tla etsoa ho latela<br />

sekepele seo ho tla lumellanoa ka sona bakeng sa boholo ba<br />

square meter.<br />

(3) Matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla raloa ho<br />

ipapisitsoe ka boemo ba moruo oa lelapa ka leng, litakatso tsa<br />

mohats’a mong’a tšimo, le ba bang ba lelapa. Matšeliso a chelete<br />

a ka lefshoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse peli tse latelang:<br />

(a) bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela; kapa<br />

(b) tefo <strong>ea</strong> chelete e tsoang hang ka selemo kapa hang kamora’<br />

likhoeli tse tharo e behiloeng bankeng, kapa ka thuso <strong>ea</strong><br />

botsamaisi ba morero kamoo ho ka ikhetheloang.<br />

(4) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a le katlase ho 1000m2 ka<br />

boholo, matšeliso a tla lefshoa e le bokhotho-khotho ba chelete e<br />

lefshoang hang feela<br />

(5) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a feta 1000m2 bakeng sa lijalo tse lahlehileng a tla arolelanoa ho latela<br />

s<strong>ea</strong>hlolo seo. Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo<br />

mobung ka ho lema s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo, ha ba na<br />

ho fumana matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Batho ba lemang<br />

liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong> boipheliso esita<br />

le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le Boiketlo ba<br />

Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba<br />

sechaba le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />

• Tsebiso <strong>ea</strong> ho tlosa batho e etsoe matsatsi a 120 pele<br />

thepa e nkuoa.<br />

• Matšeliso bakeng sa litahlehelo tsohle a lefshoe pele<br />

thepa e nkuoa.<br />

• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />

boikarabello ba morero.<br />

ka boholo, ’me<br />

mong’a mobu a batla matšeliso a tšimo e ncha, kapa moo ho<br />

bonahalang ho le molemo hore lelapa leo le fuoe tšimo,<br />

botsamaisi ba morero bo tla leka ho fumana tšimo e<br />

amohelehang. Tšebetso ena, e ka ’na <strong>ea</strong> sebetsoa ka mokhoa kapa<br />

mekhoa e latelang:<br />

(a) ho botsa ba puso <strong>ea</strong> libaka (mohlala: Likomiti tsa Kabo <strong>ea</strong><br />

Mobu tsa Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka) hore na ho na le<br />

mobu o ka ajoang kapa oa rekoa;<br />

(b) ho etsa litokiso tsa ho reka mobu ka lichelete tsa matšeliso<br />

ho buseletsa mong’a tšimo e nkiloeng. Haeba theko e le<br />

42<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

katlase ho chelete <strong>ea</strong> matšeliso, chelete e salletseng e fuoe<br />

mong’a tšimo (e le bokhotho-khotho kapa e le letsete);<br />

(c) ho fumana l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka lebitso la mong’a mobu;<br />

kapa<br />

(d) ho fana ka matšeliso a chelete (bokhotho-khotho kapa<br />

letsete) haeba ho sa fumanehe tšimo eo mong’a mobu a ka<br />

buseletsoang ka eona.<br />

(6) Haeba mong’a mobu a lahleheloa ke karolo e fetang 75% <strong>ea</strong><br />

mobu oa hae, a ka ikhethela hore a fane ka mobu o setseng e be o<br />

fuoa chelete bakeng sa mobu ohle oa hae kapa a thusoe ho<br />

fumana le ho rekeloa mobu o lekanang le o mo lahlehetseng.<br />

• Moo morero kapa babusi ba metse ba fumanang hore<br />

moipehi o na le mathata a maholo, o tla lokela ho thusoa<br />

ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ho latela Section<br />

8.6.<br />

• Baipehi ba ipehang sebakeng sa morero kamora’ letsatsi<br />

la mapomela ha ba na ho fuoa matšeliso.<br />

(1) Ntle le balemi ba hlalositsoeng serapeng sa (b) katlase ho mona,<br />

baipehi ba lemang mobu oa sechaba nakong <strong>ea</strong> liphuputso tsa<br />

boemo ba bophelo le moruo oa sechaba, ba ke ke ba fuoa<br />

matšeliso a ho lahleheloa ke masimo.<br />

(2) Malapa a lemang masimo sebakeng se behiloeng e le leboella la<br />

litsela feela seo eleng sa bona ho tloha khale, ha ba na ho nkuoa e<br />

le baipehi ’me ba tla fumana matšeliso a ho lahleheloa ke mobu,<br />

haeba (i) sebaka se behiloeng se sa ka sa phatlalatsoa ’me malapa<br />

a tsebisoa, kapa (ii) haeba sebaka seo se sa ka sa nkuoa ka molao,<br />

kapa (iii) haeba ho se litokomane tse bontšang sebaka se ile sa<br />

phatlalatsoa ’me sa nkuoa ka molao.<br />

(3) Baipehi ba sa lokeloeng ke matšeliso a ho lahleheloa ke mobu:<br />

thuso e be <strong>ea</strong> masimo ao ba ka a lemang kapa menyetla e<br />

Moipehi (<strong>ea</strong> sebelisang mobu<br />

oa sechaba e le masimo)<br />

4.2 Tahlehelo <strong>ea</strong> ho fihlela<br />

mobu oa sechaba<br />

• Tumello <strong>ea</strong> ho lula mobung nakoana e lokela ho<br />

tekeneloa le mong’a mobu o amehang, ’me e hlalose<br />

lintlha tse latelang:<br />

o nako eo ho tla luloa mobung;<br />

o mokhoa oa ho hakanya tahlehelo (theko e<br />

tloaelehileng <strong>ea</strong> lijo tse hlahisoang mobung oo) ho<br />

ntse ho balelloa le ho nyoloha hoa theko <strong>ea</strong> thepa;<br />

o hore na matšeliso a tla lefshoa ka likhaohano tse<br />

kae; le<br />

o tšireletso <strong>ea</strong> mobu le mekhoa <strong>ea</strong> ho busetsa<br />

mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling.<br />

meng <strong>ea</strong> boipheliso.<br />

Mong’a thepa (1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo e tla hlahisoa ke ho se leme<br />

nakong eo mobu o ntseng o sebelisoa nakoana.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa ho hlokoleha le tšenyo e ka etsahalang<br />

thepeng.<br />

4.3 Tšebeliso <strong>ea</strong> mobu<br />

nakoana<br />

5. LISEBELISUOA TSE LING TSE NANG LE BENG BA TSONA<br />

5.1 Lifate le meru Mong’a thepa; bopaki bo bong (1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> lifatse tsa litholoana le lifatse • Moo ho lokelang, batho ba anngoeng ba fumane tsebiso<br />

43<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

<strong>ea</strong> hore ba kotule lijalo tsa bona esale nako.<br />

tseo eseng tsa litholoana tse sebelisoang ke lelapa a tla etsoa ka e<br />

’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse latelang:<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

ba hore na mong’a thepa ke<br />

mang<br />

(a) matšeliso a tla etsoa ho itšetlehiloe ka hore na sefate seo se<br />

ne se tla tlisa bokae nakong eohle <strong>ea</strong> bophelo ba sona ho sa<br />

natsoe hore na lifate li phetse nako ekae ha ho raloa<br />

matšeliso a tsona; kapa<br />

(b) matšeliso a tla etsoa ho ipapisitsoe le hore na (ha ho jaloa<br />

sefate se secha se tla nka nako ekae pele se fihlela nako <strong>ea</strong><br />

ho kotuloa) ’me ho tla fanoa ka lifatjana tse hlano tse jaloang<br />

bakeng sa sefate ka seng se nkiloeng.<br />

(2) Matšeliso bakeng sa lifate tsa litholoana tse rekisoang a tla lefshoa<br />

ho latela litheko tse renang marakeng nakong eo.<br />

(3) Lifate tsohle tse remiloeng ke beng ba tsona (e le tse sebetsang<br />

joalo ka mapolanka kapa patsi) li tla sala e le tsa bona.<br />

(4) Lifate tse maboelleng a litsela, tseo ho sa hlokahaleng hore li<br />

tlosoe, li ka sala e ntse e le tsa mong’a tsona haeba li sa lefelloa<br />

matšeliso (ho latella litumellano), kapa li ka fetoha thepa <strong>ea</strong> lekala<br />

la litsela haeba li lefelletsoe matšeliso.<br />

• Moo ho lokelang, batho ba anngoeng ba tla tsebisoa<br />

esale nako hore ba kotule lijalo tsa bona.<br />

(1) Ho tla etsoa kahohle kamoo ho ka lumellehang hore ho nkuoa<br />

hoa mobu le ho qala tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela, ho etsoe batho ba<br />

se ba kotutse masimong.<br />

(2) Haeba lijalo li ke ke tsa kotuloa kapa ho se mokhoa oa ho qoba<br />

ho li senya, ho tla fanoa ka matšeliso a chelete bakeng sa<br />

tahlehelo eo.<br />

a. Beng ba mobu le baipehi ba nang le lijalo mobung oa sechaba<br />

pele ho letsatsi la mapomela, ba tla fuoa matšeliso.<br />

b. Matšeliso ao a tla ipapisa le tahlehelo <strong>ea</strong> tlhahiso e<br />

tloaelehileng tšimong e nkiloeng.<br />

(3) Haeba masimo a lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo kapa ka khirisetsano <strong>ea</strong> l<strong>ea</strong>se<br />

nakong eo mobu o nkuoang, matšeliso bakeng sa lijalo tse tla<br />

lahlehela batho bao, a tla aroloa ho latela litumellano tsa bona.<br />

Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema<br />

s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo ha ba na ho fuoa matšeliso a<br />

tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Moo ho hlokahalang, batho ba phelang ka ho<br />

5.2 Lijalo tse masimong Motho <strong>ea</strong> lemang masimo,<br />

ebang ke mong’a tšimo, motho<br />

<strong>ea</strong> e hirileng kapa <strong>ea</strong> lemang<br />

s<strong>ea</strong>hlolo<br />

44<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

lema liahlolo ba tla thusoa ka manane a mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />

6. GRAVES<br />

• Ha ho sebaka se tla nkuoa ke morero ho fihlela masapo<br />

ohle a fallisitsoe kapa a sebelitsoe ho latela litakatso tsa<br />

bang ka bafu.<br />

(1) Litaba tsa mabitla a tla angoa ke morero e tla sebetsoa ho latela<br />

litakatso tsa malapa a amehang. Matšeliso a fuoang bang-ka-bafu<br />

hore ba boele ba pate masapo a bafu ba bona, ke taba e boima e<br />

lokelang hore e buisanoe le bona ka bo-’ngoe. Mabitla a ka<br />

fallisetsoa setšeng se secha sa bafu kapa libakeng tseo ho<br />

lumellanoeng ka tsona le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />

(2) Ho chekoa hoa mabitla le ho fallisoa hoa masapo a bafu ba il’o<br />

patoa litšeng tse ncha tsa bafu ho lokeloa ho etsoa ka litšebeletso<br />

tseo ho lumellanoeng ka tsona le bang-ka-bafu bao. Litšenyehelo<br />

tsohle tsa ho chekoa hoa mabitla, ho ntša masapo a bafu<br />

mabitleng, ho ba boloka litšeng tse khethiloeng, le litšebeletso<br />

tsohle tsa moetlo tse hlokahalang, li tla jaroa ke morero.<br />

7.MEHAHO LE LITŠEBELETSO TSA SECHABA LE ’MUSO LE SEBELISUOA TLHOLEHO<br />

7.1 Mobu le lisebelisuoa tse Sechaba sa motse kapa (1) Moo mobu oa sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho li<br />

ling tsa tlholeho<br />

lihlopha tse ling tse sebelisang lokelang ho nkuoa kapa ho angoa ke merero, ho tla etsoa<br />

mobu le lisebelisuoa tseo tsa matsapa ohle ho fana ka matšeliso a tla bebofatsa tahlehelo eo.<br />

tlholeho<br />

Moo mehato e lokelang ho nkuoa, ho tla sebelisoa lichelete tsa<br />

morero ho itšetlehiloe ka lintlha tse latelang:<br />

(a) Matšeliso bakeng sa tahlehelo ekang <strong>ea</strong> lekhulo, lifate,<br />

limela tsa methokho, majoang a bohlokoa, meroho <strong>ea</strong> naha,<br />

lehlabathe la linōka a tla lebisoa ho ba puso <strong>ea</strong> libaka (joalo<br />

ka Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka le Likomiti tse Ikarabellang<br />

Litabeng tsa Lihloliloeng) e le hore matšeliso ao a sebelisoe<br />

mererong <strong>ea</strong> ntlafatso e ananetsoeng ke sechaba sa metse.<br />

(b) Moo sechaba sa motse se fallisitsoeng ho <strong>ea</strong> motseng o<br />

mong osele ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> sona e fallisetsoa karolong<br />

<strong>ea</strong> motse oa khale, matšeliso a tla aroleloa ba puso <strong>ea</strong> libaka<br />

ho latela lipalo tsa sechaba se fallisitsoeng.<br />

• Matlo le m<strong>ea</strong>ho <strong>ea</strong> sechaba li kenyeletsa: likolo,<br />

likereke, liholo tsa sechaba, liliba, litsela le marokho a<br />

maoto.<br />

(1) M<strong>ea</strong>ho le litšebeletso tsa sechaba sa motse tse anngoeng ke<br />

morero, li tla lokisoa hore li khutlele boemong ba tsona ba pele<br />

kapa li buseletsoe ka tse ncha ’me tsena li tla etsoa ka lipuisano le<br />

sechaba le ba ikarabellang pusong. Ka m<strong>ea</strong>ho le litšebeletso ho<br />

akarelletsoa likolo, likereke, liholo tsa sechaba sa motse, liliba,<br />

Sechaba sa motse; mafapha a<br />

’Muso/ mekhatlo<br />

7.2 M<strong>ea</strong>ho le litšebeletso tsa<br />

sechaba sa motse<br />

45<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

litsela tsa maoto, le marokho a maoto.<br />

(2) Moo batho ba thibetsoeng ruri kapa hoa nakoana hore ba fihlele<br />

libaka tse fanang ka litšebeletso ho tla khutlisetsoa mekhoa <strong>ea</strong> ho<br />

li fihlela setloaeling kapa ba thusoe ka mekhoa e meng hape ho<br />

fihlela litšebeletso tseo.<br />

(3) Makala a ’Muso a tla buisana moo ho bonahalang hore merero <strong>ea</strong><br />

khaho <strong>ea</strong> litsela e tla ama thepa le litšebeletso tsa makala a<br />

fapakaneng. e le ka sepheo sa ho fokotsa mathata a ka hlahang,<br />

Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le tla sebelisana le makala a mang<br />

a ’Muso ho hokahanya ntlafatso e reriloeng.<br />

Sechaba sa motse/’Muso (1) <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo, bochaba, le bohōlō-hōlō e kenyeletsang<br />

litšoantšo tsa mahaheng a Baroa, le libaka tsa bohlokoa nalaneng<br />

<strong>ea</strong> meetlo le bochaba li tla ngoloa, ’me moo ho ka etsahalang, li<br />

tla nkuoa ho behoa polokong pele mosebetsi oa morero o qaleha<br />

libakeng tse joalo.<br />

7.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo le<br />

bochaba<br />

(2) Lisebelisuoa tsa khale-khale tse tla fumanoa kapa ho utolloa<br />

nakong <strong>ea</strong> ho haha litsela, li tla nkuoa ho isoa libakeng tse<br />

nepahetseng tsa poloko.<br />

• Litsiane tsa ho falla li tla fihleloa ka lipuisano le<br />

therisano le batho ba anngoeng.<br />

• Litsiane tsohle li tla lefshoa nakong eo batho ba<br />

tsebisoang hore na ba tsoe matlong neng.<br />

• Li tla lumellanoa nakong eo ho raloang phalliso.<br />

8. THUSO EA HO KHUTLISETSA MEKHOA EA BOIPHELISO SETLOAELING<br />

8.1 Ho fallisoa hoa malapa Mong’a thepa<br />

(1) Litsiane tsa ho falla tse lefshoang malapa a lokelang ho tloha<br />

sebakeng se seng ho <strong>ea</strong> ho se seng.<br />

(2) Litsiane tse lefshoang ho malapa a fallisoang ho a thusa ho<br />

tsamaisa thoto, le ho tloha sebakeng se tla sebelisoa ke morero.<br />

Mohiri (1) Litšiane tse lefshoang ho batho ba neng ba hirile matlo a bolulo<br />

sebakeng seo morero o fallisang batho.<br />

• Joalo ka litsiane tsa phalliso.<br />

(1) Litsiane tsa ho fallisoa hoa likhoebo tse lefshoang ho beng ba<br />

likhoebo ba lokelang ho falla.<br />

(2) Litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng tse lefshoang ho<br />

malapa a fallisoang ho a thusa ho tsamaisa thoto,<br />

8.2 Ho fallisoa hoa likhoebo Mong’a thepa<br />

46<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX


VOLUME 2<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />

MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />

COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />

TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />

EA LOKELOANG KE<br />

MATŠELISO<br />

MOFUTA OA<br />

TAHLEHELO<br />

Malapa a anngoeng haholo (1) Litsiane tsa ho khaoletsoa temong . • Malapa ana a tla hloauoa le ho tiisoa ke babusi ba metse<br />

litabeng tsa temo<br />

e amehang.<br />

Malapa a tlokotsing (1) Litsiane tse thusang Malapa a Tlokotsing ka Mekhoa <strong>ea</strong><br />

• Malapa ana a tla hloauoa le ho tiisoa ke babusi ba metse<br />

Boipheliso tse lefshoang ho malapa a anngoeng ke morero a<br />

e amehang.<br />

hlalosoang e le a tlokotsing.<br />

8.3 Litsiane tsa ho<br />

khaoletsoa temong<br />

8.4 Litsiane tse thusang<br />

malapa a tlokotsing ka<br />

mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso<br />

(1) Litsiane tsa ho Tšehetsa ba Lahlehetsoeng ke Meputso – tse<br />

lefshoang ho basebetsi ba felloang ke mosebetsi hobane libaka<br />

tseo ba neng ba sebetsa ho tsona li koalloa ruri ka lebaka la<br />

phethahatso <strong>ea</strong> morero, haeba mosebetsi <strong>ea</strong> joalo (a) a le lilemong<br />

tsa hore a ka hiroa (b) a ile a baloa e le mosebetsi oa khoebo<br />

nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le<br />

moruo oa sechaba tsa morero.<br />

(2) Motho <strong>ea</strong> baliloeng e le mosebetsi, ’me a tlohela mosebetsi oo<br />

pele phalliso e qala, a ke ke a fuoa matšeliso.<br />

(1) Batho ba lemang liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong><br />

boipheliso esita le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le Boiketlo<br />

ba Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba sechaba<br />

le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />

8.5 Litsiane tsa ba<br />

lahlehetsoeng ke mesebetsi<br />

le meputso<br />

• Ho tla lokela hore ho be le puisano le therisano lipakeng<br />

tsa makala a ’Muso ho etsa hore lintlafatso tsa sechaba<br />

sa metse e be tse nang le katleho le ho qoba phetako <strong>ea</strong><br />

se entsoeng ke lekala kapa makala a mang.<br />

Lihlopha tse tlokotsing; batho<br />

ba lemang liahlolo<br />

8.6 Ho hlokoleha ho hong<br />

mekhoeng <strong>ea</strong> batho <strong>ea</strong><br />

boipheliso<br />

• Sena se tla etsoa ka lingoliloeng tse hatisoang le ho<br />

phatlalatsoa khafetsa le ka litherisano.<br />

• Kopanelo <strong>ea</strong> tšebetso le lisebelisuoa le makala a mang a<br />

’Muso ho etsa lintlafatso sechabeng sa metse.<br />

(1) Likeletso kamoo morero o tla ama maphelo a sechaba; linako<br />

tsa ho haha litsela le ho nka litša; sekepele sa theko <strong>ea</strong> thepa,<br />

matšeliso le mekhoa <strong>ea</strong> ho rarolla litletlebo, likhohlano le<br />

likhang; mekhoa e tla sebelisoa ho hira batho ba metse a<br />

anngoeng mesebetsing <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela; lintlafatso metseng<br />

e anngoeng.<br />

9. HO LEMOHA LITABA KA KAKARETSO<br />

Mekhoa eohle eo merero e Batho ba haufi le libaka tse<br />

tla ama maphelo a sechaba angoang ke morero.<br />

47<br />

FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!