Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal
Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal
Karolo ea 2 - The Lesotho Government Portal
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
’Muso oa <strong>Lesotho</strong><br />
Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />
Lipalangoang<br />
MEKHOA EA TŠEBETSO EA LEANO LA<br />
MATŠELISO LE PHALLISO<br />
<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2<br />
LEANO LA MATŠELISO LE PHALLISO<br />
Draft Final<br />
Hlakola 2010<br />
Prepared under the Integrated Transport Project (P075566)
LEANO LA MATŠELISO LE PHALLISO LE MEKHOA EA TŠEBETSO:<br />
<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 1: Khutsufatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no<br />
<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2: L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso<br />
<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 3: Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso<br />
<strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 4: Litokomane tse Amanang le L<strong>ea</strong>no<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
2
LENANE LA TSE KAHARE<br />
KHUTSUFATSO EA MANTSOE ................................................................................................................................... 5<br />
TLHALOSO EA MANTSOE ............................................................................................................................................ 6<br />
1 SELELEKELA ............................................................................................................................................................... 8<br />
1.1 Tse Tlang Pele .......................................................................................................................................................... 8<br />
1.2 Tšebeliso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no .................................................................................................................................................. 8<br />
1.3 Sepheo le Lintlha tse tla Tataisa L<strong>ea</strong>no .............................................................................................................. 9<br />
1.4 Melao le L<strong>ea</strong>no ...................................................................................................................................................... 11<br />
1.4.1 L<strong>ea</strong>no le Ipapisitse le Melao e Latelang......................................................................................................... 11<br />
1.4.2 Maano a Machaba le a Naha a Sireletsang Boemo ba Bophelo ba Sechaba................................................ 13<br />
1.5 Letsatsi leo L<strong>ea</strong>no le tla Qala ho Sebetsa ......................................................................................................... 13<br />
1.6 Tlhahlobo-bocha le Lihlomathiso ..................................................................................................................... 13<br />
1.7 Phatlalatso Sechabeng ......................................................................................................................................... 13<br />
2 TSAMAISO EA MATŠELISO LE PHALLISO ................................................................................................ 14<br />
2.1 Mafapha a Fanang ka Litšebeletso ................................................................................................................... 14<br />
2.2 Phatlalatso le <strong>The</strong>risano ...................................................................................................................................... 16<br />
2.3 Ho Hloa<strong>ea</strong> Batho ba Anngoeng le Liphuputso tsa Boemo ba Bophelo le Moruo oa Sechaba .......... 16<br />
2.4 Ho Hlophisoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso ............................................................................................................. 17<br />
2.5 Tumellano ka <strong>The</strong>pa e Anngoeng Qeto, ka <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa, le Ho Nkuoa hoa Mobu ................... 18<br />
2.5.1 Netefatso <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa le Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> eona ....................................................................................... 18<br />
2.5.2 Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> Mobu le <strong>The</strong>pa .......................................................................................................... 19<br />
2.5.3 Ho Nkuoa hoa Mobu .................................................................................................................................... 20<br />
2.6 Letsatsi la Mapomela bakeng sa ba Lokeloang ke Matšeliso .................................................................... 20<br />
2.7 Mehloli le Taolo <strong>ea</strong> Lichelete tsa Matšeliso .................................................................................................... 20<br />
2.7.1 Mehloli <strong>ea</strong> Lichelete ....................................................................................................................................... 20<br />
2.7.2 Ho Ajoa hoa Matšeliso .................................................................................................................................. 21<br />
2.8 Ho Alosa le ho Phethahatsa .............................................................................................................................. 21<br />
3 LITOKELO TSA MATŠELISO LE PHALLISO .............................................................................................. 22<br />
3.1 Ho Angoa ho Tlisoang ke Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang ............................................................... 22<br />
3.1.1 Ho Angoa ka Kotloloho ................................................................................................................................. 22<br />
3.1.2 Mekhoa e meng hape eo Batho ba ka Angoang ke Morero ......................................................................... 22<br />
3.2 Ba Lokeloang ke Matšeliso ................................................................................................................................ 23<br />
3.2.1 Ba Lokeloang ke Matšeliso ............................................................................................................................ 23<br />
3.2.2 Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Lokeloang ke Matšeliso .................................................................................................. 23<br />
3.3 Matšeliso holim’a <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Motho ka Mong ................................................................................................ 23<br />
3.3.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> Matšeliso a tla Fanoa ........................................................................................................... 23<br />
3.3.2 Matlo le Mehaho ........................................................................................................................................... 24<br />
3.3.3 Likhoebo ......................................................................................................................................................... 25<br />
3.3.4 Litša tsa Bolulo .............................................................................................................................................. 26<br />
3.3.5 Masimo .......................................................................................................................................................... 27<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
3
3.3.6 Lifate le Meru e Menyanyane ...................................................................................................................... 28<br />
3.3.7 Lijalo tse Masimong ..................................................................................................................................... 28<br />
3.3.8 Mabitla .......................................................................................................................................................... 29<br />
3.4 Ba Lokeloang ke Matšeliso bakeng sa <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Sechaba sa Motse le <strong>ea</strong> ’Muso ................................. 29<br />
3.4.1 Lisebelisuoa tsa Tlholeho tsa Sechaba sa Motse .......................................................................................... 29<br />
3.4.2 Mehaho le Litšebeletso tsa ’Muso ................................................................................................................ 29<br />
3.4.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Meetlo le Bochaba .......................................................................................................................... 30<br />
3.5 Mefuta e meng <strong>ea</strong> Matšeliso ............................................................................................................................. 30<br />
3.5.1 Ho lula Mobung Nakoana ............................................................................................................................ 30<br />
3.5.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a sa Lebelloang .......................................................................................................... 30<br />
3.6 Ba Lokeloang ke Matšeliso a Phalliso ............................................................................................................ 30<br />
3.6.1 Mefuta <strong>ea</strong> Phalliso ......................................................................................................................................... 30<br />
3.6.2 Ba Lokeloang ke Phalliso .............................................................................................................................. 31<br />
3.6.3 Ba Lokeloang ke Phalliso .............................................................................................................................. 32<br />
4 PUSELETSO EA MEKHOA EA BOIPHELISO LE TŠEHETSO ................................................................ 33<br />
4.1 Tšebetso le Litšebeletso tsa Phalliso ................................................................................................................ 33<br />
4.2 Litsiane ................................................................................................................................................................... 33<br />
5 LIPALLO TSE KHETHEHILENG ...................................................................................................................... 35<br />
5.1 Lihlopha tse Tlokotsing ...................................................................................................................................... 35<br />
5.2 Ho Khutlisetsa Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso Setloaeling ...................................................................................... 36<br />
5.3 Sechaba se Amohelang Bafalli .......................................................................................................................... 36<br />
5.3.1 Phalliso e tlisa Mathata ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli .......................................................... 36<br />
5.3.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a Tlisoang ke Phalliso ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli ........................ 36<br />
5.4 Taolo <strong>ea</strong> Mathata a ka Tlisoang ke Tšebetso <strong>ea</strong> ho haha Litsela ............................................................... 37<br />
5.5 Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo le Likhang ..................................................................................................................... 37<br />
SEHOKELO SA 1: LENANE LA MATŠELISO, LE BA LOKELOANG KE MATŠELISO .......................... 38<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
4
CPI Consumer Price Index<br />
KHUTSUFATSO EA MANTSOE<br />
CRP Compensation and Resettlement Policy<br />
CRPF Compensation and Resettlement Policy Framework<br />
CRS Catholic Relief Services<br />
DRR Department of Rural Roads<br />
EIA Environmental Impact Assessment<br />
ESMU Environmental and Social Management Unit<br />
GIS Geographic Information System<br />
HIV/AIDS Human Immune Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome<br />
IMT Intermediate M<strong>ea</strong>ns of Transport<br />
ITP Integrated Transport Project<br />
GOL <strong>Government</strong> of <strong>Lesotho</strong><br />
LAA Land Administration Authority<br />
LFCD <strong>Lesotho</strong> Fund for Community Development<br />
LSPP (Department of) Lands, Surveys and Physical Planning<br />
MCA-<strong>Lesotho</strong> Millennium Challenge Account - <strong>Lesotho</strong><br />
MOHWS Ministry of H<strong>ea</strong>lth and Social Welfare<br />
MOLG Ministry of Local <strong>Government</strong> and Chieftainship Affairs<br />
MOPWT Ministry of Public Works and Transport<br />
NGO Non-<strong>Government</strong>al Organisation<br />
PME Participatory Monitoring and Evaluation<br />
PRS Poverty Reduction Strategy<br />
RP Resettlement Plan<br />
TSP Transport Sector Programme<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
5
Tlhaloso <strong>ea</strong> mantsoe<br />
Lelapa le anngoeng – Batho bohle ba lelapa ba phelisoang lelapeng leo, ho sa natsoe hore na ba <strong>ea</strong><br />
tsoalana, ha feela ba anngoeng ke morero.<br />
<strong>The</strong>pa – <strong>The</strong>pa eohle <strong>ea</strong> motho ka mong kapa <strong>ea</strong> sechaba sa motse e lokeloang ke matšeliso. <strong>The</strong>pa ena, e<br />
kenyeletsa thepa <strong>ea</strong> ’Muso, <strong>ea</strong> mekhatlo, ’moho le litšebeletso.<br />
Lenane la thepa – Lenane la thepa <strong>ea</strong> motho ka mong, <strong>ea</strong> sechaba sa motse, le <strong>ea</strong> ’Muso le bokeletsoeng ho<br />
latela liphuputso le litšoantšo tse nkiloeng tsa thepa eo.<br />
<strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> khoebo – Mehaho kapa thepa e sebelisoang ho hoeba.<br />
Lisebelisuoa tsa sechaba tsa tlholeho – Makhulo, liremo le patsi <strong>ea</strong> libeso, limela tsa methokho, majoang a<br />
bohlokoa, meroho <strong>ea</strong> naha – tse sebelisoang ke sechaba sa metse.<br />
Matšeliso – Tefo <strong>ea</strong> chelete kapa <strong>ea</strong> mofuta o mong, ho latela molao oa naha oa mobu le L<strong>ea</strong>no la<br />
Matšeliso le Phalliso, bakeng sa thepa kapa lisebelisuoa tse nkiloeng kapa tse anngoeng ke morero nakong<br />
eo beng ba thepa ba lokelang ho e buseletsoa.<br />
Letsatsi la mapomela – Letsatsi la ho qetela la ho ngola lenane la thepa le batho ba anngoeng ke morero,<br />
kapa letsatsi leo ho lumellanoeng hore ke la mapomela. Batho ba tla behoa (ratheloa mobu) tikolohong <strong>ea</strong><br />
morero kamora’ letsatsi la mapomela ha ba na ho fumana matšeliso kapa ho thusoa ka phalliso. Ka tsela e<br />
tšoanang, thepa (e kenyeletsang mehaho, lijalo, lifate tsa litholoana, le meru) e ahiloeng kapa ho lengoa<br />
kamora’ ho ngolisoa hoa thepa kapa letsatsi leo ho lumellanoeng hore ke la mapomela, ha li na ho fumana<br />
matšeliso. <strong>The</strong>pa e tla angoa bocha ke ho fetoloa hoa morero, eona e tla fumana matšeliso joalo ka thepa e<br />
anngoeng ke morero.<br />
Tahlehelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso – Tahlehelo <strong>ea</strong> mokhoa oa boipheliso ka lebaka la ho nkeloa mobu<br />
kapa ho sitisoa ho fihlela lisebelisuoa tsa tlholeho (mobu, metsi, kapa meru) ka lebaka la ho ahoa hoa<br />
litsela kapa litšebeletso tsa ho haha litsela.<br />
Tokelo <strong>ea</strong> matšeliso – Mekhoa e fapakaneng <strong>ea</strong> matšeliso e kenyeletsang e latelang: (ho fumantšoa<br />
mokhoa oa boipheliso, ho thusoa ho isoa sebakeng se secha, ho fumantšoa mokhoa o mocha oa<br />
boipheliso, le ho behoa sebakeng se secha) e lokelang batho ba anngoeng ke morero ho latela tahlehelo <strong>ea</strong><br />
bona, le ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling.<br />
Sechaba se amohelang bafalli – Sechaba se ahileng kapa se haufi le moo batho ba anngoeng ke morero ba<br />
tla behoa teng.<br />
Tahlehelo ka ho angoa – Ho fokotseha hoa theko <strong>ea</strong> mobu oa motho <strong>ea</strong> anngoeng ke morero kapa theko<br />
<strong>ea</strong> mobu o haufi le o nkiloeng ke morero kapa phokotseho <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> mobu e tlisitsoeng ke phethahatso<br />
<strong>ea</strong> morero. Ke ho putlama hoa theko <strong>ea</strong> mobu ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero. Tlhahlobo <strong>ea</strong> thepa le<br />
matšeliso li lokela ho hlakisa hore na theko e putlame hakae le matšeliso a lokelang ho putlama hoo hoa<br />
theko.<br />
Phalliso e hlokang boikhethelo – Phalliso e hloka boikhethelo ha e etsoa ntle le tumello <strong>ea</strong> batho ba<br />
fallisoang kapa ha ba lumela ho fallisoa hobane ba hloka boikhethelo bo bong.<br />
Kamoho <strong>ea</strong> mobu - Ho amoha motho ka mong kapa sechaba sa motse mobu ho etsoang ke ’Muso ’me ho<br />
tsama<strong>ea</strong>ng le ho fana ka matšeliso.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
6
Ho tlosa batho sebakeng – Ho lahleheloa ke mehaho, bolulo, le thepa tse hlahang ha mobu o nkuoa ke<br />
morero ’me tse etsang hore batho ba fallele sebakeng se seng.<br />
Puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso – Ho buseletsa batho meputso le mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />
Ho beha batho sebakeng se secha – Ho hahela batho matlo a bolulo, ho ba fa thepa le masimo, ho ba fa<br />
mehaho <strong>ea</strong> sechaba le litšebeletso sebakeng se secha.<br />
Sekepele sa puseletso – Sekepele sa matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa se tla etsoa ho ipapisitsoe le<br />
theko <strong>ea</strong> ho buseletsoa thepa ka botlalo, ka mantsoe a mang, theko <strong>ea</strong> thepa eo ’moho le litefiso tse<br />
tsama<strong>ea</strong>ng le theko eo. Bakeng sa mobu le mehaho, IFC e hlalosa “ho buseletsoa thepa ka botlalo” ka tsela<br />
e latelang:<br />
• masimo—masimo a macha e be a lekanang ka tlhahiso le a pele ’me a be haufi le a anngoeng ke<br />
morero, masimo a lokisoe ho a beha boemong bo tšoanang kapa bo kaholimo ho masimo a<br />
anngoeng ke morero, ho kenyeletsoa le litjeo tsa ngoliso le likhafa tsa ho fetisetsa masimo ao ho<br />
beng ba oona;<br />
• mobu metseng <strong>ea</strong> literopo—mobu o mocha e be o lekanang ka boholo le tšebeliso, o nang le<br />
litšebeletso tsa sechaba tse tšoanang kapa tse ntlafetseng ho feta tsa mobu oa pele. ’Me haeba ho<br />
ka etsahala, mobu oo o be haufi le sebaka se anngoeng ke morero, ’me ho be ho kenyeletsoe litjeo<br />
tsa ngoliso le likhafa tsa ho fetisetsa mobu oo ho beng ba oona;<br />
• mehaho <strong>ea</strong> malapa le <strong>ea</strong> ’Muso—chelete e rekang kapa ho haha mehaho e mecha e reke kapa e<br />
ahe mehaho e lekanang kapa e fetang ka boleng mehaho e anngoeng ke morero; chelete eo e<br />
kenyeletse meputso <strong>ea</strong> batho ba hahang, litefo tsa likonteraka, likhafa tsa ngoliso le ho fetisetsa<br />
mehaho ho beng ba eona.<br />
Moralo oa phalliso - Tokomane eo botsamaisi ba morero bo hlalosang mekhoa e tla lateloa ho bebofatsa<br />
mathata a ka tlisoang ke phethahatso <strong>ea</strong> morero, matšeliso bakeng sa litahlehelo, le lintlafatso bakeng sa<br />
batho le metse e tla angoa ke morero oa khaho <strong>ea</strong> litsela.<br />
Ho kheketla mobu – Ho boleloa ho theoha hoa theko <strong>ea</strong> mobu o setseng ho motho <strong>ea</strong> amehang ha morero<br />
o nka karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> mobu oa hae. Ho kheketla mobu ho etsahala ha karolo e nkiloeng ke morero e<br />
theola theko <strong>ea</strong> mobu o setseng.<br />
Ba-chang-ba-tšola - Batho bohle, lihlopha tse fapakaneng, le mekhatlo e amehang, e nang le thahasello,<br />
kapa e nang le tšusumetso litabeng tsa morero.<br />
Phalliso ka boikhethelo – Phalliso e sa qobelleng feela e etsang hore lelapa le falle ka lebaka la tse tlisoang<br />
ke boteng ba morero (ho hloka polokeho, ho sala lepala-paleng, ho ba le mathata a macha, ho tsetselela<br />
bophelo boo motho a neng a bo tloaetse, tahlehelo <strong>ea</strong> lisebelisuoa tsa tlholeho, joalo-joalo).<br />
Lihlopha tse tlokotsing - Batho bao ka lebaka la ho ba batšehali kapa ho ba batona, morabe, lilemo tsa<br />
tsoalo, bokooa ’meleng kapa ho se itekanele kelellong, bofuma, kapa ho hloka maemo, ba ka<br />
iphumanang ba thefutsoe haholo ke phalliso ’me ba bile ba haelloa kapa ba sitoa ho una melemo le lithuso<br />
tse tlisoang ke morero.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
7
1 SELELEKELA<br />
1.1 Tse Tlang Pele<br />
Lekala la ’Muso oa <strong>Lesotho</strong> la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le hlophisitse Lenane la Litšebeletso<br />
tsa Lefapha la Lipalangoang le shebaneng le tokiso, ntlafatso, khaho <strong>ea</strong> litsela, le tsamaiso <strong>ea</strong> litšebeletso<br />
tsa maeto le lipalangoang. Ntlafatso e tla shebana haholo le khaho <strong>ea</strong> litsela, ho phahamisa boemo ba<br />
litsela, le nchafatso <strong>ea</strong> litsela. Leha ho le joalo, lichelete tse ling li tla sebelisoa ho ntlafatsa maeto le<br />
litšebeletso tsa lifofane le literene.<br />
Ntlafatso <strong>ea</strong> litšebeletso ho tsa lipalangoang e tla tlisa melemo le mathata (litšitiso tse itseng) sechabeng.<br />
Mohlala, ntlafatso le khaho <strong>ea</strong> litsela e ka nolofatsa maeto a sechaba, <strong>ea</strong> hohela, <strong>ea</strong> holisa, le ho anetsa<br />
mesebetsi <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> moruo. Mathata a tla fapana ho latela mokhoa oa kamoho <strong>ea</strong> mobu: litšebeletso<br />
tse ling tsa merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ke tse sa hlokeng kamoho <strong>ea</strong> mobu (mohlala: ho phahamisa<br />
boemo ba tsela e sebakeng se behiloeng e le leboella la litsela, ho lokisa tsela e sebakeng se joalo, kapa ho<br />
haha litsela mobung oa sechaba metseng e kathoko ho literopo). Merero e meng <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela, e tla<br />
hloka hore ho nkuoe mobu o seng o abetsoe le ho sebelisoa ke batho (mohlala: ho haha litsela libakeng tsa<br />
literopo). Ka kakaretso, ha se libaka tse kholo tse tla nkuoa kapa sechaba se sengata se tla lokela ho fallisoa<br />
ka lebaka la mosebetsi oa lefapha la lipalangoang. Leha ho le joalo, mosebetsi ona linaheng tse ling o re<br />
rutile hore ha phalliso <strong>ea</strong> batho e sa etsoe ka tsela e bebofatsang mathata a bona, ho ka hlaha mathata a<br />
maholo bophelong le moruong oa sechaba sa metse e amehang.<br />
L<strong>ea</strong>no lena la Matšeliso le Phalliso (CPR) le reretsoe ho rarolla mathata a ka hlahang. L<strong>ea</strong>no le hlophiloe le<br />
ho ngoloa ka likarolo tse latelang:<br />
• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 1: Khutsufatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no;<br />
• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 2: L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso (<strong>Karolo</strong> ena);<br />
• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 3: Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le Phalliso;<br />
• <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> 4: Litokomane tse Amanang le L<strong>ea</strong>no.<br />
L<strong>ea</strong>no le raliloe ho ipapisitsoe le melao <strong>ea</strong> naha, maano a naha le a machaba a tšireletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong><br />
bophelo ba sechaba, esita le ka tlatsetso <strong>ea</strong> batho le mekhatlo e chang-e-tšola. Ho ile hoa thehoa komiti <strong>ea</strong><br />
litsebi ho etsa tlatsetso ha ho raloa L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso. Molula-setulo oa komiti e ne e le Lekala<br />
la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang, litho tse ling tsa komiti e ne e le baemeli ba Lekala la Puso <strong>ea</strong><br />
Libaka le Litaba tsa Borena; Lekala la Temo le Kanetso <strong>ea</strong> Lijo; Lekala la Litaba tsa Molao oa Motheo le<br />
Paramente; Lekala la Toka le Litokelo tsa Botho; Lefapha laTikoloho (NES); Lefapha la Mobu, Bopotiele, le<br />
Meralo <strong>ea</strong> Libaka – Lekalana la Boleng ba <strong>The</strong>pa (LSPP-Valuation Section); Botsamaisi ba Morero oa Metsi<br />
a Lihlaba; Lefapha la Phepelo <strong>ea</strong> Metsi Mabalane <strong>Lesotho</strong> (Lowlands Water Supply Unit); Transformation<br />
Resource Centre; Likonteraka; le litsebi tsa phalliso le matšeliso.<br />
Lipuisano le therisano tsa ba-chang-ba-tšola li ile tsa kenyeletsa makala a ’Muso a amehang ka kotloloho,<br />
karolo <strong>ea</strong> sechaba sa metse e amehang, batho ba anngoeng le ba tla angoa ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela<br />
’me ho bile hoa tšoaroa phutheho-thupelo <strong>ea</strong> bohle ba-chang-ba-tšola. 1<br />
1.2 Tšebeliso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no<br />
L<strong>ea</strong>no le tla sebetsa mererong eohle <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang, ho sa natsoe hore na lichelete tse<br />
sebelisoang li tsoa hokae kapa na mophethahatsi ke mang, ha feela phethahatso e tlisa tse latelang:<br />
1 <strong>The</strong> results of these consultation activities are summarised in Sections 5 to 10 of Volume 4.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
8
• phalliso le tahlehelo <strong>ea</strong> bolulo;<br />
• tahlehelo <strong>ea</strong> thepa kapa ho sitoa ho fihlela thepa; kapa<br />
• tahlehelo <strong>ea</strong> mehloli <strong>ea</strong> meputso kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, ho sa natsoe hore na batho ba<br />
amehang ba lokela ho falla kapa che.<br />
1.3 Sepheo le Lintlha tse tla Tataisa L<strong>ea</strong>no<br />
Sepheo sa mantlha sa L<strong>ea</strong>no ke ho etsa bonnete ba hore boemo ba bophelo ba batho ba anngoeng ke<br />
merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang, bo khutlisetsoe setloaeling kapa, moo ho ka etsahalang, bo<br />
ntlafatsoe. Sepheo sa L<strong>ea</strong>no ka kotloloho, ke ho etsa tse latelang:<br />
• ho rala litsela ka mokhoa o tla fokotsa ho nkuoa hoa mobu ke merero, ka hore ho sebelisoe meralo<br />
e ka qobang ho nka mobu o seng o abetsoe batho;<br />
• ho etsa bonnete ba hore batho le sechaba sa metse e tla angoa ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela, le<br />
sechaba sa metse e tla amohela bafalli ba kena lipuisanong le litherisanong tsa meralo <strong>ea</strong> litsela le<br />
kamoo e tla ama mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> ho phela;<br />
• ho etsa bonnete ba hore batho ba anngoeng ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ba fumana matšeliso a<br />
lokelang, a feletseng, ’me a fanoang ka nako bakeng sa litahlehelo tsa bona;<br />
• ho etsa bonnete ba hore moo ho lokelang, matšeliso a fanoang ka kotloloho a tsama<strong>ea</strong> le lithuso<br />
tsa ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling;<br />
• ho etsa bonnete ba hore phalliso <strong>ea</strong> malapa le litsi tsa khoebo, li etsoa ka lipuisano tse<br />
kenyeletsang bohle ba amehang ’me tse tlisang melemo ho bafalli le sechaba sa metse e tla ba<br />
amohela;<br />
• ho khothaletsa batho le sechaba sa metse e tla angoa ke merero ho ba le kabelo lipuisanong tsa ho<br />
rala, ho phethahatsa le ho hlahloba phano <strong>ea</strong> matšeliso, mekhoa <strong>ea</strong> ho bebofatsa mathata le ho<br />
tlisa lintlafatso.<br />
L<strong>ea</strong>no le khothaletsa hore ba-chang-ba-tšola ba kene lipuisano tsa ho rala matšeliso, phalliso, le ho<br />
khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ka mokhoa o nang le toka ho batho ba fallisoang o bile o<br />
ikamahanya le boemo bo renang ba boemo ba bophelo le moruo. L<strong>ea</strong>no le bile le sireletsa merero hore boramenyetla<br />
ba se ke ba nanarela merero ka sepheo sa ho ithuisa ka mekhoa e sa nepahalang.<br />
E le hore ho tle ho fihleloe sepheo sa L<strong>ea</strong>no, le ho etsa bonnete ba hore mathata a ka tlisoang bophelong le<br />
moruong oa sechaba ka lebaka la ho nkuoa hoa mobu le phalliso a rarolloa ka mafolo-folo le ka tsela e<br />
tšoanang, tšebetso e tla itšetleha ka lintlha tse latelang:<br />
Ho nkuoa hoa mobu le phalliso e se nang boikhethelo li tla qojoa kapa li fokotsoe. Ho tla lekoa kahohle<br />
ho qoba kapa ho fokotsa phalliso e se nang boikhethelo ka ho fumana mekhoa e meng e ka sebelisoang ho<br />
haha litsela. Moo ho nkuoa hoa mobu le phalliso li ke keng tsa qojoa, mabaka a tla hlalosoa ka mongolo.<br />
Sechaba se tla bontšoa se entsoeng ho leka ho qoba phalliso eo e se nang boikhethelo.<br />
Maboella a litsela tse ncha a tla phatlalatsoa ka molao. Ho se lateloe hoa melaoana <strong>ea</strong> maboella a litsela,<br />
ho bakile mathata a phalliso. Ho bolokoa hoa melaoana ena, ho bohlokoa mabapi le polokeho <strong>ea</strong> batho,<br />
tokiso <strong>ea</strong> litsela, le kabo <strong>ea</strong> mobu. Ka lebaka leo, ho tloha ha L<strong>ea</strong>no le phatlalatsoa, maboella a litsela a tla<br />
phatlalatsoa ’me a nkuoe ka molao molemong oa ho haha le ho lokisoa hoa litsela. Batho bohle ba tla<br />
angoa ke liphatlalatso tseo ’me ba e-na le litokelo, ba tla fumana matšeliso a itšetlehileng ka lipallo tsa<br />
L<strong>ea</strong>no lena, bakeng sa litahlehelo tsa bona.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
9
Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le tla etsa bonnete ba hore libaka tse phatlalalitsoeng e le<br />
maboella a litsela ha li sebelisoe ke baipehi le hore tsohle tse etsahalang libakeng tse joalo li ngotsoe fatše<br />
’me li lumelletsoe ka molao. Batho ba tla ipeha libakeng tse phatlalalitsoeng e le maboella a litsela, ba tla<br />
bolelloa ka mangolo hore ba moo kathoko ho molao le ho ba laela ho tloha libakeng tseo.<br />
Tlhaloso <strong>ea</strong> batho ba anngoeng e kenyeletsa lihlopha tse ’maloa. Batho ba anngoeng ke morero, ba<br />
hlalosoa e le bao mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso le boemo ba maphelo a bona bo thefutsoeng ke tšebetso <strong>ea</strong><br />
morero. Batho bana, ekaba ba lahlehetsoeng ke thepa kapa ho fihlela thepa <strong>ea</strong> bona, ba sitoang ho fihlela<br />
lisebelisuoa tsa tlholeho, ba lahlehetsoeng ke meputso kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ka lebaka la ho fallisoa,<br />
kapa litahlehelo tse tla elelloa nakong eo ho raloang phalliso. Sechaba sa metse e tla amohela bafalli, se tla<br />
nkuoa e le karolo <strong>ea</strong> batho ba anngoeng ke morero.<br />
Lipuisano le litherisano li tla tsoela pele le ba anngoeng ’me litaba li tla ba pepeneneng. Batho ba<br />
anngoeng ke morero ba na le litokelo tse latelang: (a) ho tsebisoa ka nako ka morero esita le linako tseo o<br />
tla phethahatsoa ka tsona; (b) ho kena lipuisanong le litherisanong tsa ho hlahloba, ho khetha, le ho theha<br />
mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso bakeng sa e ba lahlehetseng; (c) ho tsebisoa ka phalliso le ho nkuoa hoa mobu oa<br />
bona ka nako e lekaneng pele ho phethahatso <strong>ea</strong> mehato eo; le (d) ho fuoa monyetla oa ho ipalla<br />
litokomane tsa morero tse amanang le bona, joalo ka Meralo <strong>ea</strong> Phalliso. Litokomane tseo, li be moo ba tla<br />
li fumana habonolo, ’me li hlophisitsoe le ho ngoloa ka puo eo ba e utloisisang.<br />
Moralo oa matšeliso le phalliso, likhakanyo tsa lichelete le phethahatso, etlaba karolo <strong>ea</strong> morero. E le<br />
ho etsa bonnete ba hore ho nkuoa hoa mobu le phalliso li fetoha karolo <strong>ea</strong> merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ho<br />
tla etsoa tse latelang: (a) lichelete tse hlokoang bakeng sa ho nkuoa hoa mobu le phalliso li tla kenyeletsoa<br />
likhakanyong tsa lichelete tse tla phethahatsa merero; (b) ho tla thehoa ofisi kahar’a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />
Sechaba le Lipalangoang le libakeng tsa merero ho etsa bonnete ba hore litaba tse amang mekhoa <strong>ea</strong><br />
bophelo ba sechaba li behoa leihlo nakong <strong>ea</strong> phethahatso <strong>ea</strong> merero; le (c) ho nkuoa hoa mobu le phalliso<br />
li tla sebetsoa ’moho le ho hahoa hoa litsela, sepheo e le hore mosebetsi oa ho haha litsela o qale ha litokiso<br />
tsa ho nka mobu li phethetsoe.<br />
Batho ba anngoeng ba tla thusoa ho khutlisetsa boemo ba bona ba boipheliso setloaeling kapa ho bo<br />
ntlafatsa ho feta pele. Mekhoa eo batho ba neng ba iphelisa ka eona pele ho merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> litsela e<br />
tla khutlisetsoa malulong kapa e ntlafatsoe ho feta pele, ka litsela tse latelang: (a) ho potlaka ho fana ka<br />
matšeliso a lokelang bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa e bakiloeng ke morero; (b) ho fana ka matlo a bolulo<br />
(chelete kapa ntlo) le setša sa bolulo (chelete kapa setša) moo batho ba lokelang ho falla litšeng tsa bona; (c)<br />
ho thusoa ka bolulo moo motho a lokelang ho fumana setša sa bolulo; le (d) phethahatso <strong>ea</strong> ho khutlisetsa<br />
mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling le lintlafatso tse lokelang.<br />
Lihlopha tse tlokotsing le batho ba anngoeng haholo ke morero ba tla thusoa ka tsela e khethehileng.<br />
Ho tla shejoa ka leihlo le nchocho mathata a tobaneng le lihlopha tse kenyeletsang tsena (maqheku le<br />
maqhekoana, batho ba nang le bokooa, malapa a futsanehileng, le malapa a phelang le tšoaetso <strong>ea</strong> HIV le<br />
AIDS), eleng lihlopha tseo ka mathata a tsona, li ka bang tlokotsing kapa tsa sekisetsoa ha ho ajoa melemo<br />
<strong>ea</strong> merero. Sehlopha se seng se tlokotsing e kholo ke sa likhutsana tse fetohileng lihlòhò tsa malapa. Ho tla<br />
etsoa hore matšeliso a malapa a joalo, a tsamaisoa ka tsela e tla hlokomela likhutsana tseo.<br />
Meetlo le litumelo tsa sechaba li tla hlonepshoa. Meetlo le litumelo tsa sechaba li tla hlonepshoa, ’me ho<br />
tla etsoa kahohle kamoo ho ka khonehang ho li boloka. Libaka tsa bohlokoa nalaneng <strong>ea</strong> meetlo le<br />
bochaba, le tsona li tla fuoa hlonepho e tšoanelang.<br />
Ho tla ba le mokhoa oa ho arabela litletlebo le ho alosa hore na litšebeletso li tsama<strong>ea</strong> ka melao.<br />
Sechaba se tla thusoa ho ba le moo se ka isang litletlebo, lipelaelo le likhang hore li rarolloe ka potlako. Ho<br />
tla alosoa hore na litšebeletso tsa ho nkuoa hoa mobu, tsa matšeliso le tsa phalliso li tsama<strong>ea</strong> ka nepahalo.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
10
Kaloso ena, e tla etsoa ka linako tsohle, ka mokhoa o pharallang le sechaba, ka mekhoa e fapakaneng e<br />
kenyeletsang lipuisano le sechaba, ’me kaloso e tla etsoa ho fihlela morero o phetheloa.<br />
Lipallo tsohle tsa molao li tla bolokoa, li hlomphuoe, le ho phethahatsoa. Moralo oa matšeliso, phalliso,<br />
le phethahatso li tla ipapapisa le melao e lokelang <strong>ea</strong> naha.<br />
1.4 Melao le L<strong>ea</strong>no 2<br />
1.4.1 L<strong>ea</strong>no le Ipapisitse le Melao e Latelang<br />
Molao oa Mothèo oa <strong>Lesotho</strong> (1993), eleng molao o ka sehlohlolong oa naha, o tinkelitse litokelo tsa<br />
botho. Matla a kabo <strong>ea</strong> mobu a matsohong a Motlotlehi e le ’maballi oa oona lebitsong la Basotho (Temana<br />
<strong>ea</strong> 108), empa matla ana “a tla sebelisoa ho latela Molao ona oa Mothèo le molao ofe kapa ofe o mong”.<br />
Molao oa Mothèo o thibela hore motho a amohuoe mobu ntle ho mabaka a boletsoeng molaong oo.<br />
Temana <strong>ea</strong> 17 (1) e bolela hore “ha ho thepa, e ka tlosoang kapa e tsitsitseng, e tla haptjoa ka mahahapa,<br />
’me ha ho matla kapa tokelo holim’a thepa efe kapa efe e joalo tse tla nkuoa ka mahahapa, ntle le moo<br />
lipallo tse latelang li phethahalitsoeng e leng hore:<br />
(a) ho nkoa ha thepa ho e amoha mong’a eona ho <strong>ea</strong> hlokahala molemong oa tšireletso <strong>ea</strong> naha,<br />
pholoho <strong>ea</strong> sechaba, poloko <strong>ea</strong> molao, boitšoaro bo botle ba sechaba, bophelo bo botle ba sechaba, ho<br />
raloa ha motse kapa ha sebaka kapa ntlafatso kapa tšebeliso <strong>ea</strong> thepa efe kapa efe ka tsela eo e ka<br />
tsoelang sechaba molemo; ’me<br />
(b) bohlokoa ba eona ke bo ka fanang ka mabaka a utloahalang ho baka bothata bofe kapa bofe bo ka<br />
hlahelang motho ofe kapa ofe <strong>ea</strong> nang le matla kapa tokelo thepeng eo; ’me<br />
(c) tokiso e entsoe ka molao e amanang le ho haptjoa kapa ho amohuoa mong’a eona ha thepa e le ho<br />
lefa hang matšeliso ka ho tlala”.<br />
Temana <strong>ea</strong> 17 (2) e re motho e mong le e mong <strong>ea</strong> nang le matla kapa tokelo thepeng e hapiloeng ka<br />
mahahapa kapa eo matla a hae kapa tokelo <strong>ea</strong> hae thepeng eo, a e amohiloeng ka mahahapa, o tla ba le<br />
tokelo <strong>ea</strong> ho hlaha ka kotloloho Lekhotleng le Phahameng hore:<br />
“(a) ho hlahlobisoe matla kapa tokelo <strong>ea</strong> hae, matla a molao a ho nkeloa kapa ho amohuoa thepa ka<br />
mahahapa, matla kapa tokelo le bokae ba matšeliso afe kapa afe a mo lokelang; le<br />
(b) morero oa ho fumana tefo hang <strong>ea</strong> matšeliso ao.”<br />
Nakong <strong>ea</strong> joale mobu <strong>Lesotho</strong> o laoloa ka Molao oa Mobu oa 1979 (o hlomathisitsoe), o lumellang phano<br />
le phetisetso <strong>ea</strong> mobu, le ho behella mobu kathoko (ho nkuoa) molemong oa sechaba le litšebeletso tsa<br />
sona. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> VI <strong>ea</strong> Molao e bua ka ho nkuoa hoa mobu molemong oa sechaba, <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> V e bua ka<br />
phatlalatso <strong>ea</strong> libaka tse tšoailoeng e le tsa ntlafatso (mohlala: matamo a metsi) le libaka tsa ntlafatso <strong>ea</strong><br />
temo, ha <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> IX e bua ka ho aha libaka tsa litšebeletso le ho fana ka litšebeletso tsa sechaba.<br />
Molao oa Mobu o fana ka lipehelo tsa ho lefa matšeliso a litša tse nkiloeng li e-na le li-l<strong>ea</strong>se (Temana <strong>ea</strong> 56<br />
le 73) le lintlafatso tse entsoeng ka molao mobung o sa ngolisoang ho latela (Temana <strong>ea</strong> 15).<br />
Tabeng <strong>ea</strong> ho lefa matšeliso mabapi le kamoho <strong>ea</strong> mobu, Temana <strong>ea</strong> 56 <strong>ea</strong> Molao oa Mobu e ne e re: “Ha<br />
ho raloa matšeliso, ho tla ipapisoa feela le tse latelang:<br />
2 <strong>The</strong> various laws and international/local social safeguard policies are discussed in Volume 4, Section 2 and Section 3.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
11
(a) theko eo thepa e neng e ka rekisoa ka eona ke mong’a thepa nakong eo ho etsoang phatlalatso<br />
<strong>ea</strong> thekiso;<br />
(b) litjeo tsa ho etsa phetoho e hlokahalang ntlong <strong>ea</strong> bolulo kapa <strong>ea</strong> khoebo.”<br />
Serapa sa (a) se ile sa fetoloa ke Molao-Taelo oa 1986 (o hlomathisitsoeng) ‘me se baleha tjena: “theko <strong>ea</strong><br />
thepa e tiisitsoeng ke setsebi sa ’Muso sa boleng ba theko (<strong>Government</strong> valuer) e ipapisitse le theko e<br />
renang <strong>ea</strong> thepa le <strong>ea</strong> ho e buseletsa mong’a eona.” Serapa sena se ile sa fetoloa hape ka 1992 ka Molao-<br />
Taelo (o hlomathisitsoeng) ‘me se baleha tjena: “theko eo thepa e neng e ka rekisoa ka eona ke mong’a<br />
mobu nakong eo ho etsoang phatlalatso <strong>ea</strong> thekiso, le theko <strong>ea</strong> thepa e tiisitsoeng ke setsebi sa ’Muso sa<br />
boleng ba theko (<strong>Government</strong> valuer) e ipapisitse le theko e renang <strong>ea</strong> thepa le <strong>ea</strong> ho e buseletsa mong’a<br />
eona.” Molao-Taelo oa 1992 o bile o etsa lipehelo tsa ho lefa tsoala holim’a matšeliso “moo matšeliso a<br />
kamoho a behiloeng ke Letona empa a e-so ho lefshoe nako <strong>ea</strong> likhoeli tse tšeletseng ho tloha ha Letona le<br />
etsa qeto.”<br />
Ka Tšitoe 1999, ho ile hoa thehoa Komisi <strong>ea</strong> Lipatlisiso e Hlahlobang L<strong>ea</strong>no la Mobu (the Land Policy<br />
Review Commission). Mosebetsi oa komisi e ne e le ho hlahloba kabo le kamoho <strong>ea</strong> mobu le ho rala l<strong>ea</strong>no<br />
la naha la mobu. Kamora’ lipatlisiso tseo, Lekala la Puso <strong>ea</strong> Libaka le Litaba tsa Borena le ile la lokisa<br />
Setšoantšo sa Molao oa Mobu. Ha setšoantšo seo se fetisitsoe ke Paramente, se tla nka sebaka sa Molao oa<br />
Mobu. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> VIII <strong>ea</strong> Setšoantšo seo sa Molao oa Mobu e bua ka ho nkuoa hoa mobu ke ‘Muso, <strong>Karolo</strong><br />
<strong>ea</strong> IX e bua ka kamoho <strong>ea</strong> mobu, ha <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> X e bua ka matšeliso.<br />
Setšoantšo sa Molao oa Mobu se hlalosa melaoana <strong>ea</strong> kamoho <strong>ea</strong> mobu, e kenyeletsang therisano le beng<br />
ba mobu pele mobu o nkuoa. <strong>The</strong>risano eo e kenyeletse le beng ba mebu e tla angoa ke kamoho eo (eleng<br />
ba sehelaneng meeli le mobu o nkuoang kapa ba tla ameha le ha ba sa sehelane meeli le mobu o nkuoang)<br />
pele mobu o nkuoa (Temana <strong>ea</strong> 52). Temana <strong>ea</strong> 60 eona e bolela hore “matšeliso bakeng sa kamoho <strong>ea</strong><br />
mobu a tla lokela ho lefshoa pele kamoho eo e phethahatsoa” ‘me matšeliso a lokela ho ipapisa le theko e<br />
renang <strong>ea</strong> mobu. (Temana <strong>ea</strong> 56).<br />
Molao oa Mobu (Litemana tsa 72 ho isa ho 73) ’moho le Setšoantšo sa Molao oa Mobu (Temana <strong>ea</strong> 53 ho<br />
isa ho 54) li lokolisa mekhoa <strong>ea</strong> ho tšoa<strong>ea</strong> mobu bakeng sa litšebeletso tsa sechaba le matšeliso a lokelang<br />
beng ba mobu o tla nkuoa ho hloma litšebeletso tseo. Melao eo e bile e fana ka tumello <strong>ea</strong> hore mong’a<br />
setša se amehang a kope hore setša sohle sa hae se nkuoe haeba litšebeletso tseo tsa sechaba li ka baka<br />
tšitiso e kholo tšebelisong <strong>ea</strong> setša sa hae.” Temana <strong>ea</strong> 73 <strong>ea</strong> Molao oa Mobu e bolela hore “ha ho matšeliso<br />
a tla lefshoa [bakeng sa ho hlongoa hoa litšebeletso tsa sechaba] haeba:<br />
(a) setša se senyehang se lefshoa ka se seng;<br />
(b) thepa e senyehileng e le e tsama<strong>ea</strong>ng(movable), ’me e lefiloe ka e ‘ngoe kapa e buselitsoe<br />
boemong ba eona ba pele;<br />
(c) litšebeletso tsa sechaba tse entsoeng kahar’a setša, li sa etse tšitiso e kholo tšebelisong <strong>ea</strong> setša;<br />
(d) tahlehelo e bakoang ke khaho <strong>ea</strong> tsela, e sa amohe mong’a setša ho feta karolo <strong>ea</strong> leshome <strong>ea</strong><br />
setša sa hae, ‘me setša se setseng se ntse se ka sebelisoa ka tsela e tšoanang le <strong>ea</strong> pele se fokotsoa.”<br />
Temana <strong>ea</strong> 54 <strong>ea</strong> Setšoantšo sa Molao oa Mobu, e-na le pallo ena ntle le serapa sa (d) se tlositsoeng.<br />
Molao oa Litsela oa 1969 o bua ka “ho rala moo tsela e tla tsama<strong>ea</strong>, ho haha, ho bula, ho lokisa, ho sireletsa,<br />
ho khelosa, ho sebetsoa le ho koaloa hoa litsela.” Litemana tsa 4, 5, 6 le 8 tsa Molao li bua ka ho phatlalatsa<br />
libaka tse khethiloeng bakeng sa khaho, tokiso, le tšireletso <strong>ea</strong> litsela. Temana <strong>ea</strong> 25 e bua ka matšeliso<br />
bakeng sa tšenyo e ka bakoang ke khaho kapa tokiso “matlong, m<strong>ea</strong>hong, majareteng, masimong, lijalong,<br />
lifateng tse lenngoeng kapa masimong a noesetsoang (mona ha ho boleloe masimo a ka noesetsoang empa<br />
ho boleloa masimo a hlileng a ntseng a noesetsoa).”<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
12
Molao oa Litsela o ntse o hlahlojoa bocha nakong <strong>ea</strong> joale. Lihlomathiso tseo ho reriloeng hore li etsoe, li<br />
kenyeletsa (a) hore mobu o hlokoang ho haha litsela o behelloe kathoko e le Sebaka se Khethiloeng Bakeng<br />
sa Ntlafatso tlas’a Molao oa Mobu; le (b) hore karolo e buang ka matšeliso e hlakoloe ho kene e reng:<br />
Letona, ka therisano le matona a amehang ba etse melaoana <strong>ea</strong> matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke<br />
mesebetsi <strong>ea</strong> ho haha litsela, ‘me melaoana ena e behoe kapele ho Paramente le ho tšohloa nako e etsang<br />
khoeli pele e ka qala ho sebetsa.<br />
Melao e meng e amanang le matšeliso le phalliso e kenyeletsa Molao oa Boleng ba Litša le Lintlafatso tse<br />
ho Tsona oa 1980 (Valuation and Rating Act, 1980); Molao oa Meralo <strong>ea</strong> Literopo le Libaka tse Kathoko ho<br />
Literopo oa 1980 (the Town and Country Planning Act, 1980); Molao oa Taolo <strong>ea</strong> ho Haha oa 1980 (the<br />
Building Control Act, 1980); Molao oa Tikoloho oa 2008 (the Environment Act, 2008); Molao oa Merafo le<br />
Lirafshoang oa 2005 (the Mines and Minerals Act, 2005); Molao oa Liemahale, <strong>The</strong>pa sa Sehōlō-hōlō,<br />
Liphoofolo le Limela oa 1967 (the Historical Monuments, Relics, Fauna and Flora Act, 1967) le Setšoantšo<br />
sa Molao oa Matlotlo a Tlholeho oa 2006 (the Natural Heritage Bill, 2006); le Molao oa Meru oa 1998 (the<br />
Forestry Act, 1998).<br />
1.4.2 Maano a Machaba le a Naha a Sireletsang Boemo ba Bopheloba Sechaba<br />
Maano a machaba a tšireletso <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba joalo ka a Banka <strong>ea</strong> Lefatše, International<br />
Finance Corporation, le a Libanka tsa Ntlafatso tsa Asia le Afrika, a re ho be le maano a matšeliso le<br />
phalliso a sireletsang sechaba mathateng a bakoang ke ho nkeloa mobu o tla sebelisoa mererong <strong>ea</strong><br />
ntlafatso. 3<br />
Maano a fapakaneng a matšeliso le phalliso a reretsoeng ho sireletsa boemo ba bophelo ba sechaba a se a<br />
ile a raloa mererong <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> <strong>Lesotho</strong>. Maano ana, a kenyeletsa a Morero oa Metsi a Lihlaba, Morero<br />
oa Ntlafatso <strong>ea</strong> Lefapha la Metsi (Water Sector Improvement Project), le Morero oa Letamo la Metolong le<br />
Phepelo <strong>ea</strong> Metsi. 4<br />
1.5 Letsatsi leo L<strong>ea</strong>no le tla Qala ho Sebetsa<br />
L<strong>ea</strong>no le mekhoa e mecha <strong>ea</strong> ho sebetsa le tla kena tšebetsong ka letsatsi le tla phatlalatsoa ke Letona<br />
Gazeteng <strong>ea</strong> ’Muso.<br />
1.6 Tlhahlobo-bocha le Lihlomathiso<br />
Letona la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ke lona ke ikarabellang L<strong>ea</strong>nong. Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />
Sechaba le Lipalangoang le tla hlahloba bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> ho Sebetsa hang kamora’ lilemo tse ling<br />
le tse ling tse hlano le ho hapella l<strong>ea</strong>nong liphetoho tse entsoeng melaong le maanong a amehang.<br />
1.7 Phatlalatso Sechabeng<br />
Hang ha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> ho Sebetsa li kene tšebetsong, Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />
Lipalangoang le tla etsa hore litokomane tseo li fetoleloe Sesothong. Lekala le tla phatlalatsa litokomane tse<br />
ngotsoeng ka Senyesemane le Sesotho ka marang-rang a lekala (website). Liphatlalatso tse ling li tla etsoa<br />
ka Makhotla a Litereke a Puso <strong>ea</strong> Libaka, Makhotla a Mathomo a Puso <strong>ea</strong> Libaka, le ka Borena. Ka tsela e<br />
tšoanang, moo ho hlokahalang, sechaba se tla fumana litokomane tse hlomathisitsoeng tse ngotsoeng ka<br />
Sesotho le Senyesemane.<br />
3 See Volume 4, Section 3.<br />
4 See Volume 4, Section 2.5.<br />
FEBRUARY 2010 INTRODUCTION<br />
13
2 TSAMAISO EA MATŠELISO LE PHALLISO<br />
2.1 Mafapha a Fanang ka Litšebeletso<br />
Mahlakore a ka sehlòhòng a ba-chang-ba-tšola litabeng tsa meralo, phethahatso, matšeliso, le phalliso<br />
mererong <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang ke a latelang:<br />
• mafapha a mabeli eleng a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (Environmental and Social Management<br />
Units) a tlas’a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang. Mafapha ana, a thehiloe ho fana ka<br />
bosupa-tsela le ho tataisa litšebeletso tsa tikoloho, tsa tšebelisano le sechaba, le tsa phalliso;<br />
• mafapha a phethahatsang merero, a kahare le kantle ho Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le<br />
Lipalangoang, a tla ikarabella litabeng tsa ho rala, ho hlophisa, ho phethahatsa, le ho laola<br />
litšebeletso tsa matšeliso le phalliso;<br />
• mafapha a etsang likhakanyo tsa theko <strong>ea</strong> mobu le thepa, a joalo ka Lefapha la Mobu, Bopotiele, le<br />
Meralo <strong>ea</strong> Libaka (LSPP) le tlas’a Lekala la Puso <strong>ea</strong> Libaka le Litaba tsa Borena, le hokahanyang<br />
litaba tsa hore na matšeliso a be makae;<br />
• malapa le sechaba sa motse se anngoeng ke morero ’moho le baemeli ba malapa le sechaba seo;<br />
• mekhatlo e ikemetseng e khethiloeng ho shebana le lintlha tse itseng tsa litšebeletso tsa phalliso; le<br />
• likonteraka tse batliloeng ke Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ho etsa mesebetsi <strong>ea</strong><br />
ho haha litsela.<br />
Mafapha a mabeli eleng a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs - le leng le Lekaleng la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />
Sechaba le Lipalangoang, ha le leng le le Lefapheng la Litsela), ke oona a tla tsamaisa, a hokahanye, le ho<br />
fana ka tataiso litabeng tsa tikoloho le tsa tšebelisano le sechaba mabapi le merero.<br />
Mafapha ao a tla hlopha matšolo a lemosang sechaba ka litaba tsa tikoloho le litaba tse amanang le<br />
tšebelisano le sechaba. Mafapha a tla sebelisana ’moho le mafapha a phethahatsang merero ho etsa<br />
bonnete ba hore tsohle li etsoa ho latela lipallo tsa L<strong>ea</strong>no.<br />
Mafapha ao a mabeli, a tla hokahanya le ho alosa liphuputso tse latelang: ho hlahloba kamoo merero e tla<br />
ama tšebelisano le sechaba; meralo <strong>ea</strong> phalliso; ho hlahloba le ho netefatsa thepa. Mafapha a tla alosa tse<br />
latelang: hore ho na le therisano le lipuisano le sechaba; le hore ho etsoa phatlalatso <strong>ea</strong> litokomane<br />
sechabeng.<br />
Mafapha ao a mabeli a tla fana ka tšehetso le thuso ho etsa bonnete ba hore mafapha a phethahatsang<br />
morero le ba bang ba-chang-ba-tšola ba phethahatsa boitlamo ba bona mabapi le matšeliso le phalliso. 5<br />
Mafapha a phethahatsang merero a tla tsamaisa le ho laola litaba tsohle tse amang sechaba, joalo ka: ho<br />
anngoa hoa bophelo ba sechaba le meralo <strong>ea</strong> phalliso, litherisano le phatlalatso <strong>ea</strong> litaba tsa merero,<br />
tlhahlobo e netefatsang thepa, qeto <strong>ea</strong> matšeliso a lokelang ho fanoa (ka tšebelisano le LSPP), le ho ajoa hoa<br />
matšeliso le phethahatso <strong>ea</strong> phalliso. Mafapha a tla etsa le bonnete ba hore likonteraka li sebetsa li<br />
ipapisitse le lipallo tsa tikoloho le tsa tšireletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> bophelo ba sechaba.<br />
Mafapha a phethahatsang merero a tla theha liofisi tsa merero e oelang tlas’a oona ho hokahanya meralo<br />
<strong>ea</strong> matšeliso le phalliso le mahlakore ohle a chang-a–tšola. Ho latela mofuta oa morero le boholo ba mobu<br />
o nkiloeng le phalliso, mafapha a tla ba le likomiti tse kang tse latelang: Komiti <strong>ea</strong> Khokahanyo, Komiti <strong>ea</strong><br />
Matšeliso le Phalliso, Komiti <strong>ea</strong> Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo, Lihlopha tse Sebetsanang le khiro (<strong>ea</strong> sechaba se<br />
5 See Volume 4, Section 4.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 14
anngoeng ke morero mesebetsing <strong>ea</strong> ho haha litsela), malapa, le lihlopha tse tlokotsing. Ho ka ’na hoa<br />
lokela hore ho be le Komiti <strong>ea</strong> Matšeliso le Phalliso mererong eohle hore e tle e tsamaise lipuisano le<br />
litherisano lipakeng tsa malapa, sechaba sa metse, le lefapha le phethahatsang morero. Ntle le baemeli ba<br />
malapa a anngoeng kapa sechaba sa metse e anngoeng le lefapha le phethahatsang, mekhahlelo <strong>ea</strong><br />
litšebeletso tsa merero e ka ’na <strong>ea</strong> lokela ho kenyeletsa marena a libaka tse anngoeng, makhotla a litereke a<br />
puso <strong>ea</strong> libaka, makhotla a mathomo a puso <strong>ea</strong> libaka, le likonteraka.<br />
LSPP 6 , ka tšebelisano le mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) le mafapha a<br />
phethahatsang e tla rala sekepele sa matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke merero <strong>ea</strong> ntlafatso <strong>ea</strong><br />
litsela, kapa e hlahlobe sekepele se raliloeng ke litsebi litabeng tsa boleng thepa.<br />
Baemeli ba sechaba sa metse e anngoeng, ba tla kena liphuthehong tsa likomiti tsa morero tse kang Komiti<br />
<strong>ea</strong> Matšeliso le Phalliso. Har’a mesebetsi eo ba tla e etsa, ke ho buisana ka litumellano lebitsong la sechaba<br />
sa metse <strong>ea</strong> bona, ho eletsa malapa a anngoeng ka litaba tsa morero (mohlala: ho eletsa ka linako tsa<br />
phalliso le litaba tsa matšeliso), ho thusa ho hloa<strong>ea</strong> malapa a tlokotsing, le hore e be bona batho ba pele ba<br />
atameloang ho fana ka tharollo <strong>ea</strong> litletlebo le likhang tse ka hlahang.<br />
Likonteraka tse khethiloeng ke mafapha a baphethatsi ho haha litsela, li lebeletsoe ho sebetsa li ipapisitse<br />
le lipallo tsa tikoloho le tsa boemo ba bophelo ba sechaba le litaelo tse hlahang Meralong <strong>ea</strong> Tšireletso le<br />
Paballo <strong>ea</strong> Tikoloho (Enviromental Management Plans) le litokomaneng tse ling tsa konteraka.<br />
Mererong e tla ama sechaba haholo, ho ka ’na hoa hiroa mekhatlo e ikemetseng ’me e nang le boiphihlelo<br />
ho thusa litabeng tsa phalliso le tsa ho buseletsa batho mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />
Mesebetsi <strong>ea</strong> mantlha le boikarabelo ba ba-chang-ba-tšola litabeng tsa matšeliso le phalliso li hlalositsoe<br />
katlase ho mona.<br />
Mesebetsi <strong>ea</strong> mantlha <strong>ea</strong> Botsamaisi ba Matšeliso le Phalliso<br />
Lefapha Boikarabelo ba Mantlha<br />
Lefapha la Tikoloho le<br />
Tšebelisano le Sechaba<br />
(ESMU) la Lekala la Mesebetsi<br />
<strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang<br />
Lefapha la Tikoloho le<br />
Tšebelisano le Sechaba<br />
(ESMU) la Lefapha la Litsela<br />
• Ho rala le ho hlahloba bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso, sekepele sa<br />
matšeliso sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le mafapha a<br />
phethahatsang merero, le ho etsa bonnete ba hore tsena tsohle li ananeloa<br />
ke’Muso.<br />
• Ho hokahanya lithupelo, koetliso e fang batho boiphihlelo, le matšolo a<br />
lemosang sechaba ka litaba tsa morero.<br />
• Ho etsa bonnete ba hore tšebetso le litšebeletso tsa morero li ipapisa le maano a<br />
tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba.<br />
• Ho hokahanya meralo <strong>ea</strong> morero , meralo <strong>ea</strong> phalliso, le phethahatso <strong>ea</strong><br />
liphuputso tsa boemo ba bophelo ba sechaba se anngoeng le meralo <strong>ea</strong> phalliso.<br />
• Ho hokahanya le ho alosa litherisano le ho bona hore mahlakore a lokelang a ba<br />
le kabelo lipuisano.<br />
• Ho rala le ho hlahloba-bocha L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso, sekepele sa<br />
matšeliso sa Lefapha la Litsela le mafapha a phethahatsang morero ka therisano<br />
le Lefapha la Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong><br />
Sechaba le Lipalangoang.<br />
• Ho hokahanya lithupelo, koetliso e fang batho boiphihlelo, le matšolo a<br />
lemosang sechaba ka litaba tsa morero ka therisano le Lefapha la Tikoloho le<br />
Tšebelisano le Sechaba sa Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang.<br />
• Ho etsa bonnete ba hore tšebetso le litšebeletso tsa morero li ipapisa le maano a<br />
tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba sechaba.<br />
6 LSPP is due to be re-established as the Land Administration Authority (LAA). Other functions/anticipated responsibilities of<br />
LSPP/LAA include establishing and maintaining a database of land ownership in the country; providing permission for<br />
transfers, subl<strong>ea</strong>ses, and mortgages; issuing l<strong>ea</strong>ses to land; and maintaining a record of all land registrations.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 15
Lefapha Boikarabelo ba Mantlha<br />
• Ho hokahanya meralo <strong>ea</strong> morero , meralo <strong>ea</strong> phalliso, le phethahatso <strong>ea</strong><br />
liphuputso tsa boemo ba bophelo ba sechaba se anngoeng ke merero <strong>ea</strong> litsela.<br />
• Ho hokahanya le ho alosa litherisano, lipuisano, le tharollo <strong>ea</strong> litletlebo.<br />
Mafapha a Phethahatsang<br />
Morero<br />
• Ho fumana le ho laola likonteraka tse tla etsa meralo, khaho, tokiso, le<br />
nchafatso <strong>ea</strong> litsela tse nyenyane.<br />
• Ho rala le ho phethahatsa litšebeletso tsa matšeliso le phalliso ho ipapisitsoe le<br />
L<strong>ea</strong>no le Mekhoa <strong>ea</strong> Tšebetso.<br />
• Ho laola litšebeletso tsa matšeliso le phalliso ho kenyeletsoa le ho beha sekepele<br />
le kabo <strong>ea</strong> matšeliso.<br />
• Ho etsa hore sechaba se be le kabelo litherisanong le lipuisanong, tharollong <strong>ea</strong><br />
litletlebo, le kalosong <strong>ea</strong> litšebeletso.<br />
Likonteraka • Ho sebetsa li ipapisitse le lipallo tsohle tsa tlhokomelo <strong>ea</strong> boemo ba bophelo ba<br />
sechaba le litaelo tsa phalliso tse hlahang Moralong oa Tšireletso le Paballo <strong>ea</strong><br />
Tikoloho (Environmental Management Plan) le litokomaneng tse ling tsa<br />
likonteraka.<br />
Baemeli ba sechaba sa metse • Ho emela malapa le sechaba sa metse e anngoeng ke morero litabeng tsa<br />
matšeliso le phalliso, ho kenyeletsa le ho se emela likomiting tse ralang sekepele<br />
sa matšeliso le tharollong <strong>ea</strong> litletlebo le likhang.<br />
LSPP/LAA • Ho theha sekepele sa matšeliso a mefuta e fapakaneng <strong>ea</strong> thepa e anngoeng ke<br />
morero.<br />
• Ho hlahloba-bocha le ho etsa liphetoho sekepeleng sa matšeliso.<br />
• Ho hlahloba khafetsa mekhoa eo theko <strong>ea</strong> thepa e raloang kateng.<br />
Mekhatlo e ikemetseng le<br />
mekhatlo <strong>ea</strong> metseng<br />
2.2 Phatlalatso le <strong>The</strong>risano<br />
• Ho thusa ho phatlalatsa litaba tse amanang le morero, ho lemosa sechaba ka<br />
liphetoho tse tlang, tšebetso <strong>ea</strong> ho khutlisetsa boemo ba boipheliso ba sechaba<br />
setloaeling, ho alosa tšebetso le litšebeletso tsa morero.<br />
Mafapha a phethahatso <strong>ea</strong> morero, a thusoa ke Mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba, a tla etsa<br />
bonnete ba hore ho na le therisano le ho phatlalatsoa hoa litaba le litokomane tse amanang le merero eohle<br />
e hlokang hore ho sebelisoe mobu oa batho ka bo mong, kapa oa sechaba sa motse, kapa thepa <strong>ea</strong> ’Muso.<br />
Mafapha a phethahatso <strong>ea</strong> morero, a tla etsa bonnete ba hore litaba le litokomane tse amanang le morero li<br />
<strong>ea</strong> phatlalatsoa ho latela molao le melaoana le ho latela lipallo tsa bafani ba lichelete.<br />
2.3 Ho Hloa<strong>ea</strong> Batho ba Anngoeng le Liphuputso tsa Boemo Ba Bophelo le<br />
Moruo oa Sechaba<br />
Lefapha le phethahatsang morero, le tla lokela ho etsa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa<br />
sechaba sohle se anngoeng ke morero ho sa natsoe hore na morero o moholo hakae kapa sechaba seo se na<br />
le litokelo tsa molao holim’a mobu oo se o sebelisang. Batho ba anngoeng ke morero, ba hlalosoa ka hore<br />
ke bao mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso e thefulehileng hampe ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero – ebang ke ka<br />
ho lahleheloa ke thepa kapa ho sitoa ho fihlela thepa, ho lahleheloa ke lisebelisuoa tsa tlholeho, kapa ho<br />
lahleheloa ke mokhoa oa boipheliso ka lebaka la phalliso, kapa litahlehelo tse ling tse tla iponahatsa<br />
nakong eo ho raloang phalliso.<br />
Liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba li tla hloka hore ho baloe malapa ohle a anngoeng<br />
ke morero (le ho bala batho ka bo-mong kahar’a malapa ao), le ho bala likhoebo (mabenkele le li k’hefi)<br />
tsohle tse tikolohong e anngoeng ke morero.<br />
Ho latela boholo ba morero le sechaba se anngoeng ke morero, ho ka ’na hoa hlokahala liphuputso tse ling<br />
tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba hore li chorise hantle kamoo sechaba se anngoeng ke morero e<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 16
le hore matšeliso le phalliso e be tse nepahetseng. Hona ho tla hloka hore ho etsoe lipatlisiso malebana le<br />
tse latelang:<br />
• mokhoa oo batho ba ruoang mobu le ho o fetisetsa ho batho ba bang, lenane la thepa e<br />
kopanetsoeng, le mokhoa oo mobu o ajoang ka oona,<br />
• mekhoa eo sechaba se tsamaisoang le ho sebelisana sebakeng se anngoeng ke morero, ho<br />
kenyeletsoa likamano tsa batho le lihlopha tsa tšehetso,<br />
• mekhoa le meetlo <strong>ea</strong> sechaba se anngoeng ke morero, ho kenyeletsoa le mekhatlo <strong>ea</strong> sechaba sa<br />
motse e ngolisitsoeng le e sa ngolisoang.<br />
Liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba le boithuto bo bong bo ka etsoang, li tla thusa ho<br />
fana ka setšoantšo sa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le boemo ba bophelo ba sechaba. Setšoantšo seo, se tla bontša<br />
hore na liphetoho tse hlahang ke tsa mofuta ofe.<br />
2.4 Ho Hlophisoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso<br />
Meralo <strong>ea</strong> Phalliso e tla etsoa hohle moo batho ba lokelang ho fallisoa ’me ba lahleheloa ke matlo, kapa<br />
mekhoa <strong>ea</strong> ho fihlela thepa <strong>ea</strong> bona, kapa ba lahleheloa ke meputso, kapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso. Meralo <strong>ea</strong><br />
Phalliso e tla ipapisa le palo <strong>ea</strong> batho ba anngoeng ke morero ’me e tla hlopshoa ho latela lipallo tsa<br />
Matšeliso le Phalliso. Ho nkuoa hoa mobu le ho etsoa hoa Meralo <strong>ea</strong> Phalliso li tla sebetsoa ka mekhahlelo<br />
e latelang:<br />
• Ho Khethoa hoa Morero: Mothati oa Boithuto bo Etellang Morero pele: Ho lekola mathata a ka<br />
hlahelang sechaba ka lebaka la morero, ho leka ho fokotsa phalliso <strong>ea</strong> batho e ka tlisoang ke<br />
morero ka ho ithuta lipalo-palo le moruo oa sechaba se tla ameha, le ho sheba libaka tse ling lisele<br />
tseo morero o ka etsoang ho tsona.<br />
• Litokiso tsa Morero: Mothati oa ho Ithuta ka Morero: Mothating ona, ho lokeloa ho etsoa boithuto<br />
ba hore na morero o tla ama sechaba joang. Boithuto boo, bo tla kenyeletsa ho hloa<strong>ea</strong> batho ba tla<br />
angoa ke morero, ho hlahloba libaka tse amehang, ho ba le litherisano le mahlakore ohle a changa-tšola.<br />
Boithuto bona, bo tla thusa hore ho etsoe liqeto tsa hore na morero o tsamaisoe joang.<br />
Mothating ona, haeba lipalo tsa mobu o tla hlokoa le lipalo-palo tsa batho ba tla fallisoa li feletse,<br />
ho ka ’na hoa etsoa Moralo oa Phalliso. Haeba lipalo-palo li sa fella ho ka etsoa setšoantšo (draft)<br />
<strong>ea</strong> Moralo oa Phalliso.<br />
• Litokiso tsa Morero: Mothati oa ho etsa meralo e pharalletseng <strong>ea</strong> morero: Mothating ona, ho tla<br />
etsoa Moralo oa Phalliso. <strong>Karolo</strong> <strong>ea</strong> bohlokoa <strong>ea</strong> Moralo oa Phalliso ke palo <strong>ea</strong> batho ba tla angoa<br />
ke morero le lenane la thepa <strong>ea</strong> bona. Merero e meng e ka ’na <strong>ea</strong> hloka hore lenane leo le be batsi,<br />
le bontše ka ho tlala mobu o tla hlokoa le tšehetso e khethehileng e tla hlokoa ke batho ba tla<br />
angoa hampe haholo ke morero.<br />
Moralo oa Phalliso o tla Bontša Matšeliso a Lokelang ho Lefshoa (sheba Sehokelo sa 1) bakeng sa<br />
mekhahlelo <strong>ea</strong> batho le <strong>ea</strong> litahlehelo tse latelang:<br />
• mekhahlelo eohle <strong>ea</strong> batho ba angoang ke morero, ho kenyeletsa batho ba nang le thepa le ba<br />
nang le mobu, ba hirileng, ba lutseng mobung oa sechaba, ba lemang liahlolo, batho ba phelang<br />
ka lisebelisuoa tsa tlholeho, beng ba mabenkele le lik’hefi, baitšokoli, batho ba fanang ka<br />
litšebeletso tse ling ho sechaba sa motse, le lihlopha tse tlokotsing;<br />
• mefuta eohle <strong>ea</strong> tahlehelo <strong>ea</strong> sehlopha ka seng, e kenyeletsang tahlehelo <strong>ea</strong> thepa; ho sitoa ho<br />
fihlela thepa; ho lahleheloa ke moputso, rente, kapa chelete e tsoang papatsong; tahlehelo <strong>ea</strong><br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 17
m<strong>ea</strong>ho <strong>ea</strong> litšebeletso tsa sechaba le tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> bochaba (joalo ka ha li hlalositsoe<br />
lenaneng la litahlehelo); le<br />
• mefuta eohle <strong>ea</strong> matšeliso le lithuso tseo sehlopha ka seng se lokelang ho li fumana ho kenyeletsa<br />
tse latelang: matšeliso bakeng sa mobu kapa ho fumana mobu o mong le sebelisuoa tsa tlholeho;<br />
matšeliso bakeng sa mehaho, thepa, meputso, rente, chelete e tsoang papatsong; ho thusoa ka ho<br />
tsamaisa thepa nakong <strong>ea</strong> phallo le ho tšehetsa mofalli ha a fihla moo a tla phela teng (ho thusoa<br />
ho khethehileng joalo ka thupelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, le ho thusoa ho fumana mekitlane).<br />
Moralo oa Phalliso o tla bokella le ho akarelletsa tsohle, o tla ba le lenane le bontšang lichelete tse lokelang<br />
ho sebelisoa holim’a ntlha ka ’ngoe, le likhakanyo tsa lichelete tse hlokoang bakeng sa matšeliso le<br />
phalliso. Ho tla kenyeletsoa tse latelang:<br />
• matšeliso bakeng sa thepa e anngoeng ke morero;<br />
• ho thusa malapa ka ho a buseletsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />
• taolo le tsamaiso;<br />
• ho sebetsana le mathata a sa lebelloang a hlahang ka tšohanyetso; le<br />
• kaloso le tlhahlobo <strong>ea</strong> tse hlokoang ho etsoa.<br />
Moralo oa Phalliso o tla supa hore na tsohle tse hlahang lenaneng li tla lefelloa ka lichelete tse tsoang<br />
mehloling efe, likhakanyo tseo tsa Moralo oa Phalliso etlaba karolo <strong>ea</strong> lichelete tse akaretsang tsa morero.<br />
Lichelete tsa matšeliso li tla fetoloa selemo le selemo hore li ikamahanye le theko e renang <strong>ea</strong> thepa.<br />
Moralo oa Phalliso o tla bontša ka tatellano le mokhoa o hlakileng tsohle tse tlang ho etsoa ho phethahatsa<br />
phalliso le ho buseletsa batho mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso. Phalliso e tla etsoa hore e tsamaellane le<br />
methati e fapakaneng <strong>ea</strong> ho haha litsela.<br />
2.5 Tumellano ka <strong>The</strong>pa e Anngoeng, Qeto ka <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa, le ho Nkuoa<br />
hoa Mobu<br />
Ho tla hlahlojoa le ho etsa qeto <strong>ea</strong> hore na theko <strong>ea</strong> thepa ke bokae hohle moo tšebetso e tla hloka hore<br />
mobu kapa thepa li nkuoe ke morero. Qeto ena <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> thepa kapa mobu, e lokela ho etsoa pele mobu<br />
kapa thepa li nkuoa.<br />
2.5.1 Netefatso <strong>ea</strong> <strong>The</strong>pa le Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> eona<br />
Qeto <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> thepa e tla lokeloa ke matšeliso, e tla etsoa nakong eo ho ntseng ho etsoa meralo <strong>ea</strong><br />
morero. Tšebetso ena, e tla bontša tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana le tahlehelo <strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> malapa, <strong>ea</strong><br />
likhoebo, le <strong>ea</strong> sechaba sa motse. Boholo ba litahlehelo etlaba tsa thepa (mohlala: masimo, mehaho, lifate)<br />
empa ho ka ’na hoa e-ba le tahlehelo <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso (mohlala: mosebetsi oa ho foroma setene ha<br />
o tlosoa haufi le letsopa le lisebelisuoa tse ling tsa ho etsa setene). Lenane la thepa e anngoeng ke morero le<br />
tla hlalohanya tahlehelo <strong>ea</strong> motho ka mong (mohlala: matlo a bolulo le masimo) le tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong><br />
sechaba le lisebelisuoa tsa tlhaho (mohlala: metsi le liliba, lekhulo le likolo). Mabapi le mobu o anngoeng<br />
ke morero, ho tla etsoa liphuputso tse tla supa hore na ke mobu o mokae o tla nkuoa ke morero le o sa tl’o<br />
angoa ke morero.<br />
Ha ho ntse ho bokelloa manane a thepa e anngoeng, lihlòhò tsa malapa a thepa e anngoeng li lokela ho<br />
tekenela thepa eo, lipaki tse tla tekena, etlaba batsamaisi ba morero, basebeletsi ba makhotla a puso <strong>ea</strong><br />
moo, le baemeli ba sechaba sa motse ho latela kamoo ho tla hlopshoa.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 18
2.5.2 Khakanyo <strong>ea</strong> <strong>The</strong>ko <strong>ea</strong> Mobu le <strong>The</strong>pa<br />
Ho behoa hoa sekepele sa matšeliso ke tšebetso e tla hokahanngoa ke mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le<br />
Sechaba a Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ’me ho tla kenyeletsoa mafapha a phethahatsang morero,<br />
LSPP, baemeli ba sechaba sa metse e anngoeng ke morero, le litsebi tsa khakanyo <strong>ea</strong> theko <strong>ea</strong> mobu le thepa.<br />
Lintlha tsa bohlokoa tse tla sebelisoa ha ho raloa matšeliso ke tse latelang:<br />
• qeto <strong>ea</strong> hore na sekepele sa matšeliso etlaba bokae e tla etsoa ke LSPP ka therisano le baemeli ba<br />
malapa a anngoeng le sechaba sa motse ho etsa bonnete ba hore sekepele seo se na le toka se bile<br />
se lekane;<br />
• matšeliso bakeng sa masimo, lijalo, lifate, le thepa e sa tsamaeeng (fixed), a lokela hore e be a tla<br />
khutlisetsa boemo ba maphelo a batho ba tšelisoang setloaeling;<br />
• matšeliso bakeng sa mehaho a lokela hore a tsose mehaho e tšoanang le e nkiloeng. Matšeliso ao a<br />
tla kenyeletsa litefiso (tse kang: tumello <strong>ea</strong> ho haha, mangolo a pakang hore na mohaho ke oa<br />
mang) le tefo <strong>ea</strong> batho ba hahang;<br />
• matšeliso a lokela ho lefshoa pele thepa e nkuoa kapa batho ba fallisoa ntle leha matšeliso a<br />
lefshoa ka likhaohano e le hore batho ba fallisoang ba qale ho lokisa libaka tseo ba fallelang ho<br />
tsona;<br />
• matšeliso a thepa <strong>ea</strong> sechaba e qhaqhollotsoeng kapa litšebeletso tse emisitsoeng a tla lokela ho<br />
lefshoa a felletse ho ba puso <strong>ea</strong> sebaka kapa ho sechaba se anngoeng ke morero le pele mosebetsi<br />
oa morero o qala;<br />
• matšeliso a ba lahlehetsoeng ke meputso a tla lokela ho lefshoa ho beng ba likhoebo le ho<br />
bahiruoa bakeng sa nako eo mesebetsi <strong>ea</strong> bona e ileng <strong>ea</strong> ema ka lebaka la phalliso <strong>ea</strong> likhoebo,<br />
’me taba ena e tla sebetsoa ho ipapisitsoe le khoebo ka ’ngoe le mohiruoa ka mong.<br />
Metseng <strong>ea</strong> literopo moo mobu le matlo a rekoang, boleng ba theko <strong>ea</strong> thepa bo tla etsoa ke LSPP kapa<br />
litsebi tse ikemetseng ’me ho tla buisanoa le beng ba thepa. Qetellong, boleng ba theko <strong>ea</strong> thepa eohle bo<br />
tla tiisoa ke LSPP.<br />
Libakeng tse kathoko ho literopo, matšeliso a tla lokela hore a lekane le ha ho tsosoa thepa e nkiloeng.<br />
Moo matšeliso eleng bakeng sa mobu (ha mobu o lefshoa ka mobu o mong) ho tla sebetsoa ka mekhoa e<br />
latelang mabapi le mobu o mocha:<br />
• mobu o tšoane kapa e be o ntlafetseng ho feta o nkiloeng;<br />
• kahohle kamoo ho ka etsahalang mobu o be haufi le moo mofalli a tla <strong>ea</strong> phela teng;<br />
• mobu o fanoe ntle le “litefiso kapa likhafa” tse kang tsa ngoliso, likhafa tsa phetisetso, kapa<br />
likhafa tse ling tsa moetlo;<br />
• mobu o lokisoe hore o none joalo ka mobu oo bafalli ba neng ba o sebelisa habo bona; haeba<br />
mobu o mocha o fapane haholo, o lokisoe ho latela likeletso tsa litsebi ho o beha boemong bo tla<br />
tšoana le oa habo bafalli.<br />
Ho etsa bonnete ba hore matšeliso ke a nepahetseng, matšeliso a tla lokela ho raloa nako e sa feteng<br />
likhoeli tse tšeletseng pele thepa e nkuoa. Sekepele sa matšeliso se tla fetoloa selemo le selemo hore se<br />
ipapise le lenane la theko e renang <strong>ea</strong> thepa (CPI).<br />
Ha ho etsoa matšeliso a mobu o nkiloeng, lintlha tse latelang tse amanang le merero <strong>ea</strong> litsela, li lokela ho<br />
eloa hloko le ho sebelisoa moo ho lokelang:<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 19
• ho kheketla mobu – ho boleloa ho theoha hoa theko <strong>ea</strong> mobu o setseng ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> oona e<br />
nkuoa ke morero;<br />
• tahlehelo ka ho angoa – ho boleloa ho putlama hoa theko <strong>ea</strong> mobu, o saletseng mong’a mobu<br />
kapa o pel’a o nkiloeng, ka lebaka la phethahatso <strong>ea</strong> morero.<br />
Ho kheketla mobu le tahlehelo ka ho angoa, li ka fokotsa theko <strong>ea</strong> mobu. Ho kheketla ho etsahala ha setša<br />
se aroloa ’me karolo e ’ngoe e nkuoa ke morero athe tahlehelo ka ho angoa e tlisoa ke tšebetso le<br />
phethahatso <strong>ea</strong> morero oa kaho <strong>ea</strong> litsela. Mekhoa ena e ’meli eo mobu o ka amehang ka eona, e lokela ho<br />
hlahlojoa ka bo mong le ho fumana matšeliso ho latela tlhahlobo e entsoeng.<br />
2.5.3 Ho Nkuoa hoa Mobu<br />
Ho nkuoa hoa mobu le thepa li ke ke tsa etsahala pele matšeliso a fanoa kapa batho ba lokiselitsoe bolulo<br />
moo ba fallelang ho bile ho lefiloe litjeo tsa ho ba isa moo. Moo litokiso tsa ho falla (mohlala: tokiso <strong>ea</strong><br />
bolulo moo ho falleloang) li lokelang ho etsoa ke likonteraka, lefapha le phethahatsang morero le lokela ho<br />
ngola lipallo tse joalo litumellanong tsa lona le likonteraka.<br />
Mosebetsi oa ho tšelisa le ho aba matšeliso ke boikarabelo ba lefapha le phethahatsang kamoho <strong>ea</strong> mobu.<br />
2.6 Letsatsi la Mapomela bakeng sa ba Lokeloang ke Matšeliso<br />
Moo matšeliso a tla fanoa ka lebaka la ho nkeloa thepa kapa mobu, kapa mathata a bakiloeng ke morero<br />
ho tla lokela hore ho phatlalatsoe letsatsi la mapomela la ho sebetsa litaba tsa matšeliso. Letsatsi la<br />
mapomela ke la ho qetela la ho ngola lenane la thepa le batho ba anngoeng ke morero, ’me ho lokela hore<br />
ho lumellanoe ka letsatsi leo le sechaba se anngoeng ke morero le babusi ba sebaka se amehang. Letsatsi la<br />
mapomela le ho thibeloa hoa tšebeliso <strong>ea</strong> mobu sebakeng se hopoletsoeng morero, le ke ke la phatlalatsoa<br />
pele morero o ananeloa ka molao le ho lumelloa hore joale o phethahatsoe.<br />
Batho ba tla behoa (ratheloa mobu) tikolohong <strong>ea</strong> morero kamora’ letsatsi la mapomela ha ba na ho<br />
fumana matšeliso kapa ho thusoa ka phalliso. Ka tsela e tšoanang, thepa (e kenyeletsang: mehaho le meru<br />
e mecha) e tla hlonngoa kamora’ ho phatlalatsoa hoa letsatsi la mapomela kapa thibelo <strong>ea</strong> tšebeliso <strong>ea</strong><br />
mobu sebakeng se hopoletsoeng morero, e ke ke <strong>ea</strong> fumana matšeliso.<br />
2.7 Mehloli le Taolo <strong>ea</strong> Lichelete tsa Matšeliso<br />
2.7.1 Mehloli <strong>ea</strong> Lichelete<br />
Ho nkuoa hoa mobu le phalliso e se nang boikhethelo li ka tlisa mathata a boima bophelong le moruong<br />
oa sechaba haeba ho se lichelete tse abetsoeng ho rarolla le ho nolofatsa mathata ao. Lintlha tsena, ha li sa<br />
kenyeletsoa nakong eo ho hlopshoang lichelete tse tla sebelisoa ho phethahatsa morero, li ka liehisa<br />
phethahatso <strong>ea</strong> morero, phalliso <strong>ea</strong> batho, le ho khutlisetsa batho mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e tšoanang le eo ba<br />
neng ba e tloaetse.<br />
Ntlha <strong>ea</strong> bohlokoa <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no ke ho etsa bonnete ba hore ho nkuoa hoa mobu, phalliso e se nang<br />
boikhethelo, le litjeo tsa ho phethahatsa tšebetso li bopelloa e le mekhahlelo <strong>ea</strong> merero. Litjeo tseo li<br />
kenyeletsa mekhahlelo e latelang:<br />
• litjeo tsa matšeliso a thepa e anngoeng ke morero;<br />
• litjeo tsa ho tšehetsa le ho buseletsa malapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />
• litjeo tsa ho phethahatsa morero le ho alosa phalliso.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 20
Mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang, litjeo tsa matšeliso a thepa e anngoeng ke merero etlaba<br />
boikarabelo ba ’Muso oa <strong>Lesotho</strong>. Litjeo tsa ho tšehetsa le ho buseletsa malapa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso, li tla<br />
tsoa licheleteng tse alimiloeng mekhatlong <strong>ea</strong> lefatše. Litjeo tse hlahang mokhahlelong oa boraro<br />
(phethahatso, tsamaiso le kaloso <strong>ea</strong> morero), le tsona li tla tsoa licheleteng tse tla alingoa mekhatlong <strong>ea</strong><br />
lefatše.<br />
2.7.2 Ho Ajoa hoa Matšeliso<br />
Taolo le ho ajoa hoa matšeliso etlaba boikarabelo ba mafapha a amehang a phethahatso. Mafapha a<br />
Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) a tla fana ka boeletsi ho etsa bonnete ba hore ho thehiloe mekhoa<br />
e nepahetseng <strong>ea</strong> ho sebetsa litaba tsa matšeliso. Ho tla sebetsoa ka lintlha tse latelang:<br />
• Ho tla hlopshoa lenane la linako tseo matšeliso a tla lefshoa. Batho ba anngoeng ke morero ba tla<br />
tsebisoa ka letsatsi, nako le sebaka sa ho lefshoa hoa matšeliso. Litsebiso tseo li tla etsoa ka liofisi<br />
tsa morero, ka liphatlalatso sechabeng, le ka mekhoa e meng e lokelang.<br />
• Lefapha la phethahatso <strong>ea</strong> morero ha le na ho nka thepa <strong>ea</strong> motho pele matšeliso a hae a lefshoa<br />
’me moo ho hlokahalang, seo se ke ke sa etsahala pele ho litokiso tsa moo motho <strong>ea</strong> amehang a tla<br />
fallela teng.<br />
• Malapa a batlang ho “fallela libakeng tsa boikhethelo ba oona” a tla lefshoa matšeliso ka potlako e<br />
le hore ba tlohe libakeng tsa morero ka nako. Ho tla etsoa litokiso tse tšoanang bakeng sa malapa<br />
a fallisetsoang ’moho ho <strong>ea</strong> sebakeng se le seng haeba malapa ao a ikhethela ho ikhahela matlo a<br />
oona. Haeba malapa a khetha hore matlo a hahoe ke morero, malapa a tla fallisoa ha matlo ao a<br />
loketse hore ba ka kena ho oona.<br />
• Matšeliso le mangolo a pakang hore motho o amohetse thepa <strong>ea</strong> matšeliso (moo ho hlokahalang)<br />
li tla tekeneloa ke ba li amohetseng e le sesupo sa hore ba fumane matšeliso ohle ao ba neng ba<br />
lokela ho a fuoa.<br />
• Likhafa le litefiso tsohle tsa ’Muso tse amanang le ho nkuoa le ngoliso <strong>ea</strong> thepa e nkuoang le e<br />
ncha li tla lefshoa ke morero.<br />
• Ho lefshoa hoa matšeliso ho tla alosoa le ho netefatsoa ke baemeli ba morero le baemeli ba<br />
sechaba se anngoeng ke morero.<br />
2.8 Ho Alosa le ho Phethahatsa<br />
Ho tla alosoa le ho hlahloba hore na litšebeletso tsa matšeliso le phalliso li-na le katleho, ho bile ho tla<br />
alosoa le ho hlahloba hore na puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e-na le katleho, ho lefshoa hoa matšeliso<br />
ho tsama<strong>ea</strong> joang, na litherisano le lipuisano li ntse li tsoela pele. Sepheo sa ho alosa le ho hlahloba kamoo<br />
morero o tsama<strong>ea</strong>ng ke hore ho bonoe moo mathata kapa katleho li leng teng ’me ho etsoe liphetoho tse<br />
lokelang tse tla akofisa phethahatso <strong>ea</strong> morero.<br />
Ho tla etsoa tlhahlobo qetellong <strong>ea</strong> phalliso, tlhahlobo eo e tla etsoa ke mokhatlo o ikemetseng. Sepheo sa<br />
tlhahlobo ke ho etsa bonnete ba hore matšeliso le phalliso li phethahalitsoe ho latela L<strong>ea</strong>no le litokomane<br />
tsohle tsa morero tse sireletsang mokhoa oa bophelo oa sechaba (mohlala: Moralo oa Phalliso).<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT MANAGEMENT 21
3 LITOKELO TSA MATŠELISO LE PHALLISO<br />
3.1 Ho Angoa ho Tlisoang ke Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang<br />
3.1.1 Ho Angoa ka Kotloloho<br />
(1) Ho nkuoa hoa mobu oa motho ka mong kapa oa sechaba sa motse ho phethahatsa morero oa litsela,<br />
ho ka ama mekhahlelo e latelang <strong>ea</strong> batho:<br />
(a) beng ba thepa ba nang le litokelo tse ananeloang, le baphelisuoa ba bona;<br />
(b) batho ba hirileng matlo le mehaho, haholo-holo libakeng tsa literopo kapa tse haufi le literopo, ha<br />
ba iphumana ba lokela ho tsoa matlong le mehahong e nkiloeng ke morero;<br />
(c) batho ba sebelisang mobu le litša feela ba se na litokelo mobung kapa litšeng tseo; le<br />
(d) sechaba sa motse le lihlopha tse itseng tsa sechaba sa motse.<br />
(2) Ho angoa ke morero ho ka iponahatsa ho motho ka bo mong kapa ho sechaba sa motse ka kakaretso.<br />
Banna le basali (esita le bana) le malapa a bona, ba ka lahleheloang ke tse latelang ka lebala la morero,<br />
ba tla lokeloa ke matšeliso, phalliso le ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso:<br />
(a) tahlehelo <strong>ea</strong> litša tsa bolulo le masimo;<br />
(b) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, mehaho le lintlafatso tse entsoeng moo;<br />
(c) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a khoebo, mehaho le lintlafatso tse entsoeng moo;<br />
(d) tahlehelo <strong>ea</strong> mabitla;<br />
(e) tahlehelo <strong>ea</strong> meputso <strong>ea</strong> boipheliso;<br />
(f) tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana <strong>ea</strong> mobu kapa meputso <strong>ea</strong> boipheliso; le<br />
(g) tahlehelo <strong>ea</strong> bolulo ho batho ba hirileng matlo a batho ba bang (tenants).<br />
3.1.2 Mekhoa e meng hape eo Batho ba ka Angoang ke Morero<br />
(1) Merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang e ka ama batho le thepa hape ka litsela tse latelang:<br />
(a) malapa le thepa tse kathoko ho maboella a litsela; le<br />
(b) metse le mehaho e haufi le moo tsela e ntlafatsoang.<br />
(2) Ho angoa hoa mofuta ona ho thata ho o lekanya kapa ho o hlokomela ’me ho ka tlisa melemo kapa<br />
mathata.<br />
(a) Melemo e ka itlhahela ka bo eona kapa <strong>ea</strong> tlisoa ke tšebelisano-’moho lipakeng tsa ’Muso,<br />
mekhatlo e ikemetseng, le sechaba sa motse.<br />
(b) Mathata thepeng e kathoko ho maboella a litsela a ka tlisoa ke khaho <strong>ea</strong> litsela. Mathata holim’a<br />
metse e haufi le litsela a ka ama mekhoa <strong>ea</strong> batho <strong>ea</strong> ho phela, litšebeletso, le mehloli <strong>ea</strong> boipheliso<br />
ba sechaba. Moo mathata a mofuta ona a ka hlahang, a tla rarolloa ke morero o amehang.
3.2 Ba lokeloang ke Matšeliso<br />
3.2.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Lokeloang ke Matšeliso<br />
(1) Batho ba lokeloang ke matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> thepa <strong>ea</strong> bona le mehloli <strong>ea</strong> boipheliso, ke<br />
mong’a thepa kapa hlòhò <strong>ea</strong> lelapa ho kenyeletsa le bana ba likhutsana ba nang le tokelo <strong>ea</strong> ho ja lefa<br />
la batsoali ba bona.<br />
(2) Ba lokeloang ke matšeliso a phalliso le puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ke lelapa le mong’a khoebo.<br />
3.2.2 Batho ba tla Lokeloa ke Matšeliso le Merero e tla Lokela ho fana ka Matšeliso<br />
(1) Matšeliso le litokelo tsa phalliso li tla sebetsa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipapangoang, ho<br />
kenyeletsa le litsela tsohle tseo eleng karolo kapa etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lekala la Mesebetsi<br />
<strong>ea</strong> Sechaba (Lefapha la Litsela) tse kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse<br />
hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(2) Bakeng sa phethahatso <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no, batho ba anngoeng ke morero le matšeliso a bona, ba tla aroloa ka<br />
mekhahlelo e latelang:<br />
Mekhahlelo <strong>ea</strong> ba Anngoeng Matšeliso a Lokelang ho Fanoa<br />
• Batho ba nang le litokelo tsa molao holim’a mobu<br />
kapa thepa, ho kenyeletsoa litokelo ho latela meetlo e<br />
ananeloang ke melao <strong>ea</strong> <strong>Lesotho</strong>.<br />
• Batho ba se nang litokelo tsa molao holim’a mobu,<br />
feela ba reng mobu kapa thepa ke tsa bona, ha feela<br />
melao <strong>ea</strong> naha kapa Moralo oa Phalliso o ba tšehetsa.<br />
• Batho ba se nang litokelo tsa molao kapa ba sa<br />
tsekeng mobu oo ba lutseng ho oona.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
• Ho tšelisoa ka tahlehelo <strong>ea</strong> mobu le thepa <strong>ea</strong> bona, le<br />
ho fumana lithuso tse boletsoeng Moralong oa<br />
Phalliso oa morero.<br />
• Ho tšelisoa ka tahlehelo <strong>ea</strong> mobu kapa thepa, le ho<br />
fumana lithuso tse boletsoeng Moralong oa Phalliso<br />
oa morero.<br />
• Ho thusoa ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong><br />
boipheliso e le matšeliso bakeng sa mobu oo ba neng<br />
ba lula ho oona, le ho fumana lithuso tse boletsoeng<br />
Moralong oa Phalliso oa morero, haeba ba bile<br />
mobung oo pele ho letsatsi leo ho lumellanoeng ka<br />
hore ke la mapomela litabeng tsa matšeliso.<br />
(3) Matšeliso a merero a tla laoloa ke hore na botsamaisi ba merero, sechaba se anngoeng ke merero, le ba<br />
puso <strong>ea</strong> libaka ba lumellane ka letsatsi lefe hore le phalatlatsoe e le la mapomela.<br />
3.3 Matšeliso holim’a <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Motho ka Mong<br />
3.3.1 Mekhahlelo <strong>ea</strong> Matšeliso a tla Fanoa<br />
(1) Mekhahlelo <strong>ea</strong> matšeliso a tla fanoa tlas’a merero <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang e kenyeletsa e latelang:<br />
(a) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, matlo, le mehaho;<br />
(b) tahlehelo <strong>ea</strong> matlo a bolulo, matlo a khoebo le masimo (matšeliso a matlo a bolulo/litša tsa khoebo<br />
le masimo a hlalositsoe khaolong <strong>ea</strong> oona a le mang tokomaneng ena <strong>ea</strong> L<strong>ea</strong>no la Matšeliso le<br />
Phalliso);<br />
(c) tahlehelo <strong>ea</strong> lifate le lijalo; le<br />
(d) tahlehelo <strong>ea</strong> mabitla a malapa.<br />
(2) Ho bile ho hlalositsoe matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> nakoana <strong>ea</strong> chelete e kenyoang ke likhoebo ka<br />
lebaka la ho fallisoa hoa tsona, le tahlehelo <strong>ea</strong> meputso <strong>ea</strong> batho ba hiriloeng.<br />
23
3.3.2 Matlo le Mehaho<br />
(1) Ha motho a lahlehetsoe ke thepa eohle kapa karolo <strong>ea</strong> eona, ebang ke matlo, mehaho e kathoko ho<br />
ntlo, masaka le litala, matloana a boithuso a kantle ho ntlo, le matlo a mang kapa litšebeletso tseo a li<br />
fumanang thepeng e hlokoang ke morero, o tla fumana matšeliso. Matšeliso a tla fanoa mererong<br />
eohle <strong>ea</strong> Lefapha la Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tsohle tsa Lefapha la Litsela esita le litsela tse<br />
nyenyane tse hahiloeng le ho hlokomeloa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(2) Matšeliso a matlo le mehaho a tla fuoa ba latelang:<br />
(a) beng ba matlo le mehaho ba abetsoeng mobu ka moetlo kapa ka l<strong>ea</strong>se kapa ka kabo e ’ngoe <strong>ea</strong><br />
mobu e amohelehang;<br />
(b) beng ba matlo le mehaho ba lutseng libakeng tse sa ajoang ka molao ’me moo ho ntse ho tla<br />
lokisoa kabo le ngoliso <strong>ea</strong> molao ka mokhoa oa li-l<strong>ea</strong>se;<br />
(c) batho ba hirileng matlo ’me ba ikahetse matlo ao mobung oa mohirisi, ba tla fumana matšeliso a<br />
chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> mohaho kapa karolo <strong>ea</strong> mohaho oo. Matšeliso ao a tla fanoa<br />
kamora’ litumellano tsa mahlakore a mabeli – eleng la mohiri le la mohirisi.<br />
(3) Beng ba matlo kapa mehaho e libakeng tse behiloeng e le maboella a litsela nakong <strong>ea</strong> boithuto le<br />
liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tse etsetsoang morero ha ba na ho fumana<br />
matšeliso bakeng sa mehaho ntle le haeba:<br />
(a) ba lula maboelleng a litsela ka tumello <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka; kapa<br />
(b) ho behoa hoa leboella leo la tsela ho sa ka hoa phatlalatsoa kapa ho se na bopaki ba hore batho ba<br />
kile ba hlekoa kapa ba lelekoa ka molao sebakeng seo<br />
(4) Takatso ke hore matšeliso bakeng sa matlo, a etsoe ka ho fana ka matlo a mang bakeng sa a nkiloeng<br />
ke morero. Ho fana ka matšeliso a matlo bakeng sa matlo a nkiloeng ke morero, ho tla tsamaisoa ka<br />
tsela e latelang:<br />
(a) Matlo a fanoang a tla lekana ka boholo le a nkuoang ’me ho tla sebelisoa thepa <strong>ea</strong> sejoale-joale e<br />
tloaelehileng ho haha matlo ao a macha. Beng ba matlo ba ka ’na ba “fapanyetsana” ka hore haeba<br />
matlo a macha a kenya lisebelisuoa tse neng li le sieo matlong a khale, ho fokotsoe boholo ba<br />
matlo a macha.<br />
(b) Malapa a tla fuoa monyetla oa ho ba le kabelo lipuisanong tsa ho rala matlo a macha. Qetellong,<br />
malapa a tla fuoa meralo e ’maloa ho ikhethela moralo oo ba o ratang.<br />
(c) Matlo a macha a tla hahoa libakeng tse khethiloeng ke morero, kapa beng ba matlo ba ka<br />
ikhethela litša kahar’a sona sebaka seo se khethiloeng ke morero.<br />
(5) Matšeliso a chelete kapa matšeliso a kopantseng ho haheloa ntlo le ho fuoa chelete a ka koptjoa ’me a<br />
imamelloa. Mekhoa e latelang e tla sebelisoa moo matšeliso eleng a chelete ho etsa bonnete ba hore<br />
chelete eo e sebelisoa ho haha ntlo e ncha bakeng sa e nkiloeng ke morero:<br />
(a) Likopo tsa hore matšeliso a fanoe e le chelete li tla imamelloa ho latela kopo ka ’ngoe, ’me ho tla<br />
shejoa maemo a moruo a lelapa le litakatso tsa mohats’a mokopi le litho tsa lelapa la mokopi.<br />
(b) Moo ho hlokahalang, chelete <strong>ea</strong> ho haha ntlo e ka ntšoa ka mekhahlelo (mohlala: tefo <strong>ea</strong><br />
mathomo, e tla lateloa ke litefo tse ’ne eleng <strong>ea</strong> ho haha ho fihlela mothèong [faonteisheneng], <strong>ea</strong><br />
ho fihla lifestereng, <strong>ea</strong> ho fihla marulelong, <strong>ea</strong> ho rulela ntlo).<br />
(c) Malapa a ka ikhethela hore matlo a hahoe ke mokonteraka <strong>ea</strong> khethiloeng ke morero kapa<br />
mokonteraka eo lelapa le ikhethetseng eena. Morero o tla fana ka setsebi se tla hlahloba le ho<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
24
tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a boemo bo nepahetseng le hore a qetoe ka nako e<br />
lokelang.<br />
(d) Morero o tla fana ka litšebeletso tsa litsebi ho etsa bonnete ba hore boemo le boleng ba matlo a<br />
hahoang ke bo nepahetseng.<br />
(e) Moo ho ileng hoa koptjoa ’me hoa fanoa ka matšeliso a chelete, batsamaisi ba morero ba tla etsa<br />
bonnete ba hore malapa a lokelang ho falla, a tsoa matlong a nkuoang ke morero ka nako eo ho<br />
lumellanoeng ka eona.<br />
(6) Maemong a latelang, matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> matlo le mehaho a tla lefshoa feela ka chelete:<br />
(a) Ha lelapa le ikhethela ho fallela moo ho ratang lona setšeng seo le ipatletseng sona, se kathoko ho<br />
sebaka seo morero o tla fallisetsa batho ho sona, lelapa le tla fuoa matšeliso a chelete feela, ’me a<br />
tla kenyeletsa matšeliso a chelete bakeng sa setša sa bolulo se nkuoang ke morero.<br />
(b) Matšeliso bakeng sa mehaho e kathoko ho ntlo <strong>ea</strong> bolulo e joalo ka masaka, litala, le mek’huk’hu a<br />
tla lefshoa ka chelete, ntle le haeba lelapa le entse kopo e ngotsoeng hore le batla ho haheloa<br />
mehaho eo.<br />
(c) Ho bahiri ba ikhahetseng matlo litšeng tseo ba hirileng ho tsona, joalo ka ha ho hlalositsoeng<br />
serapeng sa (2) kaholimo.<br />
(d) Ho beng ba matlo kapa mehaho e maboelleng a litsela nakong eo ho etsoang boithuto le<br />
liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tse hlalositsoeng serapeng sa (3) kaholimo.<br />
(7) Moo batho ba malapa a fetang bonngoe ba phelang lelapeng le le leng ’me ba kopa ho aroloa ha ba<br />
fallela sebakeng se secha, karohano eo e tla raloa ho latela hore na lelapa ka leng le ne le e-na le<br />
likamore tse kae tseo eleng tsa lona feela ntlong <strong>ea</strong> khale. Tšebetso ena, e tla etsoa ho malapa a ileng a<br />
ngolisoa joalo nakong <strong>ea</strong> boithuto le liphuputso tsa morero bakeng sa boemo ba bophelo le moruo oa<br />
sechaba.<br />
(8) Litšebeletso tse setšeng joalo ka metsi le motlakase, li tla kena litšeng tseo batho ba fallisetsoang ho<br />
tsona, kapa ho fumanoe mekhoa e meng <strong>ea</strong> ho fana ka litšebeletso tseo, kapa batho ba fuoe matšeliso a<br />
chelete ha bothata ba ho kenya litšebeletso tseo bo le teng.<br />
(9) Beng ba mehaho, ho kenyeletsoa le beng ba mehaho e mobung oa sechaba, ba tla lumelloa ho inkela<br />
thepa eo ba e batlang m<strong>ea</strong>hong eo ba fallang ho eona.<br />
(a) Ho tlosa thepa eo mehahong <strong>ea</strong> khale ho tla etsoa ka litšenyehelo tsa beng ba thepa ’me e tla<br />
tlosoa ka nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero. Kamora’ nako eo, mehaho e<br />
tla heletsoa.<br />
(b) Chelete <strong>ea</strong> thepa e tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso ao ba lokelang ho<br />
a fumana.<br />
3.3.3 Likhoebo<br />
(1) Beng ba matlo a likhoebo ba fallisoang ’moho le baitšokoli ba hoebang mobung oa sechaba ka<br />
mangolo a khoebo kapa tumello e ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka, ba tla fumana matšeliso a chelete<br />
kapa ho fuoa mehaho e meng bakeng sa e ba lahlehetseng.<br />
(a) Ntle le lithuso tsa phallo tse boletsoeng <strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 4.2, baitšokoli ba hoebang mobung oa<br />
sechaba ba se na mangolo a khoebo kapa tumello e ngotsoeng e tsoang ho ba puso <strong>ea</strong> libaka ba ke<br />
ke ba fuoa matšeliso a mehaho <strong>ea</strong> bona e tla angoa e sebakeng seo, ntle le haeba bolulo ba bona bo<br />
ile ba tsepamisoa ka molao Moralong oa Phalliso.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
25
(2) Morero o tla thusa ho fumana setša bakeng sa se nkiloeng, sena se tla etsoa ka tšebelisano le ba<br />
lokelang pusong, empa ha ho sa lumellanoe ka setša, matšeliso etlaba a chelete.<br />
(3) Ha khoebo e koaloa ka lebaka la morero ’me e ke ke <strong>ea</strong> buloa, ho tla fumanoa hore na boleng ba<br />
khoebo eo ke bokae – eseng litša tsa eona. Boleng boo, bo tla fumanoa ka ho hlahloba libuka tsa<br />
khoebo eo kapa ka mekhoa e meng e amohelehang ’me matšeliso a lefshoe mong’a khoebo. Moo taba<br />
e sebetsoang ka tsela ena, mong’a khoebo o tla lokela ho tekenela tumellano e tšolang morero ho lefa<br />
chelete e ’ngoe hape.<br />
(4) Moo tšebetso <strong>ea</strong> khoebo, e sebakeng seo esale e le ho sona, e qephang ka lebaka la morero, ho tla etsoa<br />
litokiso tsa hore morero o lefe mong’a khoebo bakeng sa ho lahleheloa ke phaello nakong eo khoebo<br />
entseng e anngoe, tsena li tla etsoa ho latela boithuto bo tebileng ba hore na khoebo a anngoe joang.<br />
(5) Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa mehahong e anngoeng ke morero.<br />
(a) Litjeo tsa ho tlosa thepa eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka nako eo ho<br />
lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero. Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa.<br />
(b) Chelete <strong>ea</strong> thepa e tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso ao ba lokelang ho<br />
a fumana.<br />
3.3.4 Litša tsa Bolulo<br />
(1) Beng ba litša tsa bolulo ba tla fuoa matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> litša tsa bolulo ho<br />
kenyeletsoa le majarete a meroho. Matšeliso ana, a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la<br />
Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tseo eleng karolo kapa etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lefapha<br />
la Litsela tse kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong><br />
libaka .<br />
(2) Matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo a tla fuoa ba latelang:<br />
(a) beng ba litša tsa bolulo ba filoeng litša tseo ka melao <strong>ea</strong> meetlo <strong>ea</strong> kabo <strong>ea</strong> mobu kapa ka li-l<strong>ea</strong>se<br />
kapa ka litsela tse ling tse amohelang tsa kabo <strong>ea</strong> mobu.<br />
(b) batho ba se nang tokelo <strong>ea</strong> molao holim’a litša tseo ba li sebelisang bakeng sa bolulo kapa khoebo,<br />
empa bao bolulo ba bona litšeng tseo bo se bo fetohile ba molao ka ho lula libakeng tseo nako e<br />
telele kapa ho latela Moralo oa Phalliso.<br />
(3) Baitšokoli le baipehi mobung oa sechaba, ba ke ke ba fuoa matšeliso bakeng sa mobu o ba leng ho<br />
oona ha mobu o hlokoa ke merero <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang.<br />
(4) Mofuta oa matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo o tla laoloa ke hore na tahlehelo <strong>ea</strong> litša ekae le hore na<br />
ho hlokahala hore phalliso e be teng.<br />
(a) Haeba setša se ke ke sa tsoela pele ho sebelisoa, kapa ho lumellanoa hore phalliso e <strong>ea</strong> hlokahala,<br />
matšeliso a ho lahleheloa ke setša sa bolulo etlaba a ho fana ka setša se seng. Matšeliso a chelete a<br />
tla fanoa ha mong’a setša a hana setša seo a se fuoang “se lekanang le se mo lahlehetseng” ka<br />
mabaka a amohelehang.<br />
(b) Matšeliso bakeng sa ho lahleheloa ke karolo <strong>ea</strong> setša sa bolulo, a tla lefshoa ka chelete.<br />
(5) Moo mobu o hiriselitsoeng (sub-l<strong>ea</strong>sed) motho e mong ka tumellano e ngotsoeng kapa moo ho ka<br />
fumanoang ho e-na le tumellano <strong>ea</strong> khirisetsano, matšeliso a tla lefshoa ho mong’a mobu kapa motho<br />
eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena. Mong’a l<strong>ea</strong>se kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena o lebeletsoe hore<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
26
eena a lefe motho eo a mo hiriselitseng mobu. Motho <strong>ea</strong> hiriselitsoeng mobu o tla fumana feela<br />
matšeliso a lijalo le lifate tseo a li lemmeng mobung oo, kapa m<strong>ea</strong>ho eo a e entseng mobung oo.<br />
3.3.5 Masimo<br />
(1) Ho tla fanoa ka matšeliso a feletseng kapa karolo <strong>ea</strong> ona holim’a tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a ntseng a<br />
lengoa kapa a letseng a hlokoang ke morero oa litsela.<br />
(a) Masimo a letseng a kenyeletsa a sa lengoang le ho jaloa hang kapa ka makhetlo a fetang bonngoe<br />
a nako <strong>ea</strong> ho lema le ho jala ka mabaka a fapakaneng, a kenyeletsang ho phomotsoa hoa mobu<br />
kapa hobane ho emetsoe nako e ntle <strong>ea</strong> ho lema le ho jala.<br />
(b) Masimo ao beng ba oona ba seng ba a tlohetse (moshoqa) a tla suptjoa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka ’me<br />
matšeliso a tla fanoa ho latela lipallo tsa melao e laolang mobu.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla lefshoa ka chelete ’me moo ho ka etsahalang ho tla<br />
fanoa ka masimo a macha bakeng sa a nkiloeng. Matšeliso a chelete a tla etsoa ho latela sekepele seo<br />
ho tla lumellanoa ka sona bakeng sa boholo ba square meter.<br />
(3) Qeto <strong>ea</strong> matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo e tla etsoa ho ipapisitsoe le boemo ba<br />
moruo oa lelapa ka leng, litakatso tsa mohats’a mong’a tšimo, le ba bang ba lelapa. Matšeliso a chelete<br />
a ka lefshoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse peli tse latelang:<br />
(a) bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela; kapa<br />
(b) tefo <strong>ea</strong> chelete e tsoang hang ka selemo kapa hang kamora’ likhoeli tse tharo e behiloeng bankeng,<br />
kapa ka thuso <strong>ea</strong> botsamaisi ba morero kamoo ho ka ikhetheloang.<br />
(4) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a le katlase ho 1000m 2 ka boholo, matšeliso a tla lefshoa e le<br />
bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela.<br />
(5) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a feta 1000m 2 ka boholo, ’me mong’a mobu a batla matšeliso a tšimo e<br />
ncha, kapa moo ho bonahalang ho le molemo hore lelapa leo le fuoe tšimo, botsamaisi ba morero bo<br />
tla leka ho fumana tšimo e amohelehang. Tšebetso ena, e ka ’na <strong>ea</strong> sebetsoa ka mokhoa kapa mekhoa e<br />
latelang:<br />
(a) ho botsa ba puso <strong>ea</strong> libaka (mohlala: Likomiti tsa Kabo <strong>ea</strong> Mobu tsa Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka )<br />
hore na ho na le mobu o ka ajoang kapa oa rekoa;<br />
(b) ho etsa litokiso tsa ho reka mobu ka lichelete tsa matšeliso ho buseletsa mong’a tšimo e nkiloeng.<br />
Haeba theko e le katlase ho chelete <strong>ea</strong> matšeliso, chelete e salletseng e fuoe mong’a tšimo (e le<br />
bokhotho-khotho kapa e le letsete);<br />
(c) ho fumana l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka lebitso la mong’a mobu; kapa<br />
(d) ho fana ka matšeliso a chelete (bokhotho-khotho kapa letsete) haeba ho sa fumanehe tšimo eo<br />
mong’a mobu a ka buseletsoang ka eona.<br />
(6) Haeba mong’a mobu a lahleheloa ke karolo e fetang 75% <strong>ea</strong> mobu oa hae, a ka ikhethela hore a fane<br />
ka mobu o setseng e be o fuoa chelete bakeng sa mobu ohle oa hae kapa a thusoe ho fumana le ho<br />
rekeloa mobu o lekanang le o mo lahlehetseng.<br />
(7) Haeba tšimo e ne e lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo ha e nkuoa, matšeliso bakeng sa lijalo tse lahlehileng a tla<br />
arolelanoa ho latela s<strong>ea</strong>hlolo seo. Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema<br />
s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo, ha ba na ho fumana matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Batho ba lemang<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
27
liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong> boipheliso esita le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le<br />
Boiketlo ba Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba sechaba le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />
(8) Ntle le balemi ba hlalositsoeng serapeng sa (a) katlase ho mona, baipehi ba lemang mobu oa sechaba<br />
nakong <strong>ea</strong> liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba, ba ke ke ba fuoa matšeliso a ho<br />
lahleheloa ke masimo.<br />
(a) Malapa a lemang masimo maboelleng a litsela feela e le a bona ho tloha khale, ha ba na ho nkuoa<br />
e le baipehi ’me ba tla fumana matšeliso a ho lahleheloa ke mobu, haeba (i) leboella la litsela le sa<br />
ka la phatlalatsoa ’me malapa a tsebisoa, kapa (ii) haeba sebaka seo se sa ka sa nkuoa ka molao,<br />
kapa (iii) haeba ho se litokomane tse bontšang sebaka se ile sa phatlalatsoa ’me sa nkuoa ka<br />
molao.<br />
(b) Lipatlisiso tsohle tsa tšebeliso <strong>ea</strong> mobu oa sechaba bakeng sa temo, li tla etsoa ke lefapha le<br />
phethahatsang, le thusoa ke mafapha a Tikoloho le Tšebelisano le Sechaba (ESMUs) ha ho<br />
hlokahala.<br />
(c) Ha baipehi ba kopa ho thusoa, ba tla thusoa ho fumana masimo kapa menyetla <strong>ea</strong> boipheliso,<br />
moo ho ka etsahalang.<br />
3.3.6 Lifate le Meru e Menyenyane<br />
(1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> lifatse tsa litholoana le lifatse tseo eseng tsa litholoana tse sebelisoang<br />
ke lelapa a tla etsoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse latelang:<br />
(a) matšeliso a tla etsoa ho itšetlehiloe ka hore na sefate seo se ne se tla tlisa bokae nakong eohle <strong>ea</strong><br />
bophelo ba sona ho sa natsoe hore na lifate li phetse nako ekae ha ho raloa matšeliso a tsona; kapa<br />
(b) matšeliso a tla etsoa ho ipapisitsoe le hore na (ha ho jaloa sefate se secha se tla nka nako ekae pele<br />
se fihlela nako <strong>ea</strong> ho kotuloa) ’me ho tla fanoa ka lifatjana tse hlano tse jaloang bakeng sa sefate ka<br />
seng se nkiloeng.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa lifate tsa litholoana tse rekisoang a tla lefshoa ho latela litheko tse renang<br />
’marakeng nakong eo.<br />
(3) Lifate tsohle tse remiloeng ke beng ba tsona (e le tse sebetsang joalo ka mapolanka kapa patsi) li tla<br />
sala e le tsa bona.<br />
(4) Lifate tse libakeng tse maboelleng a litsela, tseo ho sa hlokahaleng hore li tlosoe, li ka sala e ntse e le tsa<br />
mong’a tsona haeba li sa lefelloa matšeliso (ho latella litumellano), kapa li ka fetoha thepa <strong>ea</strong> lekala la<br />
litsela haeba li lefelletsoe matšeliso.<br />
3.3.7 Lijalo tse Masimong<br />
(1) Ho tla etsoa kahohle kamoo ho ka lumellehang hore ho nkuoa hoa mobu le ho qala tšebetso <strong>ea</strong> ho<br />
haha litsela, ho etsoe batho ba se ba kotutse masimong. Haeba lijalo li ke ke tsa kotuloa kapa ho se<br />
mokhoa oa ho qoba ho li senya, ho tla fanoa ka matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo eo. Beng ba<br />
mobu le baipehi ba nang le lijalo mobung oa sechaba pele ho letsatsi la mapomela, ba tla fuoa<br />
matšeliso. Matšeliso ao a tla ipapisa le tahlehelo <strong>ea</strong> tlhahiso e tloaelehileng tšimong e nkiloeng.<br />
(2) Haeba masimo a lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo kapa ka khirisetsano <strong>ea</strong> l<strong>ea</strong>se nakong eo mobu o nkuoang,<br />
matšeliso bakeng sa lijalo tse tla lahlehela batho bao, a tla aroloa ho latela litumellano tsa bona. Leha<br />
ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo ha ba na ho fuoa<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
28
‘<br />
matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Moo ho hlokahalang, batho ba phelang ka ho lema liahlolo ba tla<br />
thusoa ka manane a mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso a boletsoeng <strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 5.2.<br />
3.3.8 Mabitla<br />
(1) Litaba tsa mabitla a anngoeng ke morero li tla sebetsoa ho latela litakatso tsa malapa a amehang.<br />
Matšeliso a fuoang bang-ka-bafu hore ba boele ba pate masapo a bafu ba bona, ke taba e boima e<br />
lokelang hore e buisanoe le bona ka bo-’ngoe. Mabitla a ka fallisetsoa setšeng se secha sa bafu kapa<br />
libakeng tseo ho lumellanoeng ka tsona le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(2) Ho chekoa hoa mabitla le ho fallisoa hoa masapo a bafu ba il’o patoa litšeng tse ncha tsa bafu ho lokela<br />
ho etsoa ka litšebeletso tseo ho lumellanoeng ka tsona le bang-ka-bafu bao. Litšenyehelo tsohle tsa ho<br />
chekoa hoa mabitla, ho ntša masapo a bafu mabitleng, ho ba boloka litšeng tsa bafu tse khethiloeng, le<br />
litšebeletso tsohle tsa moetlo tse hlokahalang, li tla jaroa ke morero.<br />
(3) Ha ho setša sa bafu se tla nkuoa ke morero ho fihlela mabitla ohle a fallisitsoe kapa a sebelitsoe ho<br />
latela litakatso tsa bang-ka-bafu.<br />
3.4 Ba lokeloang ke Matšeliso bakeng sa <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Sechaba sa Motse le <strong>ea</strong><br />
’Muso<br />
3.4.1 Lisebelisuoa tsa Tlholeho tsa Sechaba sa Motse<br />
(1) Ha ho <strong>ea</strong> lebelloa hore merero <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang e tla ama mobu oa<br />
sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho (tse kang lekhulo) ka mokhoa o matla. Leha ho le joalo,<br />
moo mobu oa sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho li lokelang ho nkuoa kapa ho angoa ke<br />
merero, ho tla etsoa matsapa ohle ho fana ka matšeliso a tla bebofatsa tahlehelo eo. Moo mehato e<br />
lokelang ho nkuoa, ho tla sebelisoa lichelete tsa morero ho itšetlehiloe ka lintlha tse latelang:<br />
(a) Matšeliso bakeng sa tahlehelo ekang <strong>ea</strong> lekhulo, lifate, limela tsa methokho, majoang a bohlokoa,<br />
meroho <strong>ea</strong> naha, lehlabathe la linōka a tla lebisoa ho ba puso <strong>ea</strong> libaka (joalo ka Makhotla a Puso<br />
<strong>ea</strong> Libaka le Likomiti tse Ikarabellang litabeng tsa Lihloliloeng) e le hore matšeliso ao a sebelisoe<br />
mererong <strong>ea</strong> ntlafatso e ananetsoeng ke sechaba sa metse.<br />
(b) Moo sechaba sa motse se fallisitsoeng ho <strong>ea</strong> motseng o mong osele ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> sona e<br />
fallisetsoa karolong <strong>ea</strong> motse oa khale, matšeliso a tla aroleloa ba puso <strong>ea</strong> libaka ho latela lipalo tsa<br />
sechaba se fallisitsoeng.<br />
3.4.2 Mehaho le Litšebeletso tsa ’Muso<br />
(1) Mehaho le litšebeletso tsa sechaba sa motse tse anngoeng ke morero, li tla lokisoa hore li khutlele<br />
boemong ba tsona ba pele kapa li buseletsoe ka tse ncha ’me tsena li tla etsoa ka lipuisano le sechaba le<br />
ba ikarabellang pusong. Ka mehaho le litšebeletso ho akarelletsoa likolo, likereke, liholo tsa sechaba sa<br />
motse, liliba, litsela tsa maoto, le marokho a maoto.<br />
(2) Moo batho ba thibetsoeng ruri kapa hoa nakoana hore ba fihlele libaka tse fanang ka litšebeletso ho tla<br />
khutlisetsoa mekhoa <strong>ea</strong> ho li fihlela setloaeling kapa ba thusoe ka mekhoa e meng hape ho fihlela<br />
litšebeletso tseo.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
29
(3) Makala a ’Muso a tla buisana moo ho bonahalang hore merero <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela e tla ama thepa le<br />
litšebeletso tsa makala a fapakaneng. e le ka sepheo sa ho fokotsa mathata a ka hlahang, Lekala la<br />
Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le tla sebelisana le makala a mang a ’Muso ho hokahanya<br />
ntlafatso e reriloeng.<br />
3.4.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> Meetlo le Bochaba<br />
(1) <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo, bochaba, le bohōlō-hōlō e kenyeletsang litšoantšo tsa mahaheng a Baroa, le libaka tsa<br />
bohlokoa nalaneng <strong>ea</strong> meetlo le bochaba li tla ngoloa, ’me moo ho ka etsahalang, li tla nkuoa ho behoa<br />
polokong pele mosebetsi oa morero o qaleha libakeng tse joalo.<br />
(2) Lisebelisuoa tsa khale-khale tse tla fumanoa kapa ho utolloa nakong <strong>ea</strong> ho haha litsela, li tla nkuoa ho<br />
isoa libakeng tse nepahetseng tsa poloko.<br />
3.5 Mefuta e meng <strong>ea</strong> Matšeliso<br />
3.5.1 Ho lula Mobung Nakoana<br />
(1) Moo likonteraka li lokelang ho lula mobung nakoana, beng ba likonteraka ba tla lokela ho tekenela<br />
tumellano <strong>ea</strong> ho lula mobung o joalo le beng ba mobu.<br />
(2) Mong’a mobu o tla lokeloa ke matšeliso bakeng sa tšitiso kapa tšenyehelo e ka hlahang thepeng<br />
nakong <strong>ea</strong> mosebetsi oa khaho <strong>ea</strong> litsela.<br />
(3) Litumellano tsohle tsa ho lula mobung nakoana le matšeliso a lefshoang bakeng sa tšitiso le<br />
tšenyehelo, li tla hlahlojoa le ho tiisoa ke lefapha le phethatsang tšebetso le Mafapha a Tikoloho le<br />
Tšebelisano le Sechaba (ESMUs).<br />
3.5.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a sa Lebelloang<br />
(1) Mathata a neng a sa lebelloa a ka hlahang ka tšohanyetso nakong <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela le phethahatso <strong>ea</strong><br />
merero, a tla hlahlojoa ’me ho tla lokisoa mekhoa <strong>ea</strong> ho a bebofatsa kapa ho fana ka matšeliso.<br />
3.6 Ba Lokeloang ke Matšeliso a Phalliso<br />
3.6.1 Mefuta <strong>ea</strong> Phalliso<br />
(1) Ho ka ikhetheloa libaka tsa bolulo tse ncha ka tsela e latelang:<br />
(a) ‘Ho se fallisoe’ – takatso <strong>ea</strong> morero oa ntlafatso <strong>ea</strong> litsela ke hore batho ba se fallisoe; moo phalliso<br />
e ke keng <strong>ea</strong> qojoa, e ke e fokotsoe ka ho hlahloba mekhoa e meng e ka sebelisoang ho<br />
phethahatsa morero.<br />
(b) Ho fallisetsa batho kahar’a litša tsa bona – ena e etsahala ha malapa a ritsisoa ho lula kahar’a<br />
karolo <strong>ea</strong> setša e sa hlokoeng ke morero. Mokhoa ona oa phalliso o etsahala moo palo <strong>ea</strong> malapa a<br />
anngoeng ke morero e fokolang, kapa moo sechaba sa motse se fokolang ka palo, kapa moo<br />
morero o amang litša tse arohaneng haholo, kapa moo ho hlokoang mōchòphòrònyana feela oa<br />
mobu.<br />
(c) Ho fallisetsa batho karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse oa bona – ena e etsahala ha batho ba fallisetsoa<br />
karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse oa bona moo ba tla ’ne ba sebelise thepa <strong>ea</strong> bona e sa angoang ke<br />
morero.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
30
(d) Ho ikhethela sebaka se secha sa bolulo – ena e etsahala ha malapa a anngoeng ke morero a<br />
itherela ka bonngoe kapa ka moka ho fallela sebakeng seo a ikhethelang sona ka mabaka a<br />
mekhoa <strong>ea</strong> bophelo le moruo (ho fapana le ho fallela sebakeng se khethiloeng ke morero bakeng<br />
sa phalliso).<br />
(e) Ho fallisetsa batho libakeng tsa morero tse khethiloeng ke mafapha a phethahatsang morero le<br />
sechaba se fallisoang.<br />
(2) Libaka tseo ho falleloang ho tsona li ka khethoa ka mabaka a latelang:<br />
(a) bongata ba sechaba se lokelang ho fallisoa;<br />
(b) mofuta oa morero le sebaka seo morero o phethahatsoang ho sona;<br />
(c) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le moruo oa bafallisuoa; le<br />
(d) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e thehiloeng libakeng tse ncha (e itšetlehileng ka mobu kapa ka mekhoa e<br />
meng esele).<br />
(3) Ha ho lokisoa mefuta <strong>ea</strong> phalliso, ho bohlokoa hore lefapha le phethahatsang morero le sechaba se<br />
lokelang ho fallisoa ba hlahlobise mefuta eo <strong>ea</strong> phalliso, ka ha ke eona e ka etsang hore phalliso e<br />
atlehe. Morero o fallisang malapa a phelang mahaeng (kathoko ho literopo) o tla fapana le o<br />
shebaneng le phalliso <strong>ea</strong> batho ba literopong moo malapa a iphelisang ka ho sebeletsa meputso <strong>ea</strong><br />
khoeli le khoeli.<br />
3.6.2 Ba Lokeloang ke Phalliso<br />
Mekhoa <strong>ea</strong> ho khetha ba lokeloang ke phalliso<br />
(1) Tlhahlobo <strong>ea</strong> malapa a lokeloang ke phalliso e tla etsoa ka mekhoa e latelang:<br />
(a) tlhahlobo <strong>ea</strong> malapa ohle a anngoeng ke morero. Tlhahlobo ena e kenyeletse palo <strong>ea</strong> batho ba<br />
anngoeng, lipuisano le therisano le batho bao, sechaba sa motse, puso <strong>ea</strong> libaka, ’Muso o Moholo,<br />
mekhatlo e ikemetseng esita le e meng e sebetsang sebakeng se anngoeng ke morero; le<br />
(b) tlhahlobo e lumellang mahlakore a anngoeng ke morero joalo ka malapa le sechaba sa metse,<br />
puso <strong>ea</strong> libaka le baemeli ba mahlakore a fapakaneng, ho hlahisa maikutlo.<br />
Phalliso e se nang boikhethelo<br />
(1) Malapa a lulang libakeng tse tla nkuoa ke merero a tla lokela ho fallisoa, ’me ho tla khethoa ba<br />
lokelang ho fallisoa le ho hlahloba mofuta oa phalliso o ba tšoanelang. Lintlha tse latelang li tla<br />
sebelisoa:<br />
(a) tsela eo thepa <strong>ea</strong> boipheliso ba malapa e tla angoa kateng;<br />
(b) likamano, boemo ba bophelo le moruo oa malapa a lokelang ho fallisoa<br />
(2) Phalliso e se nang boikhethelo e ka ’na <strong>ea</strong> e-ba ka tsela ena:<br />
(a) ho fallisetsa malapa kahar’a litša tsa ona kapa karolong e ’ngoe <strong>ea</strong> motse e le hore ba ’ne ba tsebe<br />
ho sebelisa thepa <strong>ea</strong> bona <strong>ea</strong> boipheliso e sa angoang ke morero; kapa<br />
(b) hore malapa a ikhethela sebaka se secha sa bolulo;<br />
(c) ho fallela sebakeng se khethiloeng ke morero ka lebaka la likamano, mekhoa <strong>ea</strong> bophelo le moruo<br />
leha thepa <strong>ea</strong> boipheliso e sa ameha haholo (mohlala: malapa a tlokotsing ao mekhoa <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong><br />
ho phela e itšetlehileng ka ho tšehetsoa litabeng tsa ho phela le moruo ke malapa a fallelang<br />
libakeng tse khethiloeng ke morero).<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
31
Phalliso ka boikhethelo<br />
(1) Ho lokela hore ho raloe mekhoa le matšoao a tla sebelisoa ho khetha malapa a kathoko ho libaka tsa<br />
morero empa a tla lokeloa ke phalliso ka boikhethelo ka lebaka la ho lahleheloa ke mehloli <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong><br />
boipheliso kapa mabaka a likamano le mekhoa <strong>ea</strong> bophelo tse itšetlehileng ka malapa a fallisoang.<br />
(2) Phalliso ka boikhethelo e ka ’na <strong>ea</strong> e-ba ka tsela ena:<br />
(a) ho fallisetsa malapa libakeng tse khethiloeng ke morero haeba mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso <strong>ea</strong> malapa e<br />
anngoe haholo ka lebaka la ho lahleheloa ke mehloli <strong>ea</strong> boipheliso kapa likamano le mekhoa <strong>ea</strong><br />
bophelo tse itšetlehileng ka malapa a fallisoang;<br />
(b) ho ikhethela sebaka se secha sa bolulo haeba lelapa le neng le e-na le tokelo <strong>ea</strong> ho fallela sebakeng<br />
se khethiloeng ke morero, le batla ho sebelisa matšeliso ao le a fumaneng ho iphumanela mekhoa<br />
e mecha <strong>ea</strong> boipheliso sebakeng seo se secha.<br />
3.6.3 Ba lokeloang ke Phalliso<br />
(1) Lintlha tse latelang li lokela ho eloa hloko ha ho hlahlojoa ba lokeloang ke phalliso:<br />
(a) hore na lelapa le haufi kapa le hole hakae le sebaka sa morero seo batho ba tlosoang ho sona;<br />
(b) tahlehelo <strong>ea</strong> mehloli <strong>ea</strong> boipheliso;<br />
(c) likamano le boahisani;<br />
(d) likamano, mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso le moruo oa lelapa.<br />
(2) Tlhophiso <strong>ea</strong> ho qetela <strong>ea</strong> malapa e tla etsoa ka kopanelo <strong>ea</strong> malapa a anngoeng ke morero le baemeli<br />
ba oona. Ho tla ngoloa hore na ho ile hoa sebetsoa litaba joang.<br />
FEBRUARY 2010 COMPENSATION AND RESETTLEMENT ENTITLEMENTS<br />
32
4 PUSELETSO EA MEKHOA EA BOIPHELISO LE TŠEHETSO<br />
4.1 Tšebetso le Litšebeletso tsa Phalliso<br />
Phalliso e lokela ho fa batho ba fallisoang thuso pele ho phalliso, nakong <strong>ea</strong> phalliso, le kamora’ ho fihla<br />
sebakeng se secha. Phalliso e kenyeletse tsebo e hlokahalang, matlo a fanoang bakeng sa a nkiloeng (moo<br />
ho lokelang ho ba joalo), litšenyeleho tsa ho <strong>ea</strong> sebakeng se secha, tšehetso nakong <strong>ea</strong> liphetoho, ho thusoa<br />
ka mekhoa <strong>ea</strong> ho buseletsoa meputso (moo ho lokelang ho ba joalo) le litšebeletso tsa mekhoa <strong>ea</strong> bophelo<br />
ba sechaba (moo ho hlokahalang ho ba joalo).<br />
4.2 Litsiane<br />
Ho tla fanoa ka mefuta e latelang e fapakaneng <strong>ea</strong> litsiane tsa lichelete ho nolofatsa le ho khothaletsa<br />
puseletso <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso <strong>ea</strong> batho ba fallisoang esita le ba sa fallisoeng ’me litsiane tseo li tla<br />
fanoa ho malapa a lokeloang ke tsona:<br />
(1) Litsiane tsa ho falla (Housing Displacement Allowance) – tse lefshoang malapa a lokelang ho tloha<br />
sebakeng se seng ho <strong>ea</strong> ho se seng, ho kenyeletsoa le malapa a ngotsoeng a lula mobung oa<br />
sechaba/’Muso nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tsa<br />
morero.<br />
(2) Litsiane tsa ho fallisoa hoa likhoebo (Business Displacement Allowance) – tse lefshoang ho beng ba<br />
likhoebo ba lokelang ho falla, ho kenyeletsoa le likhoebo tse mobung oa sechaba/’Muso nakong eo ho<br />
neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le moruo oa sechaba tsa morero. Litsiane li tla<br />
itšetleha ka mofuta oa khoebo e anngoeng ke morero.<br />
(3) Litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng (Evacuation Allowance) – tse lefshoang ho malapa a<br />
fallisoang ho a thusa ho tsamaisa thoto, thepa <strong>ea</strong> lelapa kapa <strong>ea</strong> khoebo ho tloha sebakeng se tla<br />
sebelisoa ke morero.<br />
(4) Litsiane tsa ho khaoletsoa temong (Cultivation Disruption Allowance) – tse lefshoang ho malapa a sa<br />
fallisoeng feela ao thepa <strong>ea</strong> oona <strong>ea</strong> boipheliso e anngoeng ke ho nkuoa hoa masimo a bona. Malapa a<br />
anngoeng ka tsela ena, a tla khethoa ka therisano le baemeli ba sechaba sa motse le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(5) Litsiane tse thusang Malapa a Tlokotsing ka Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso (Vulnerable Household<br />
Rehabilitation Grant) – tse lefshoang ho malapa a anngoeng ke morero a hlalosoang e le a tlokotsing.<br />
Malapa a mofuta ona, a tla khethoa ka therisano le baemeli ba sechaba sa motse le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
Ntle le ho lefshoa hoa litsiane tsena, malapa a tlokotsing a tla tšehetsoa ka likeletso mabapi le mathata<br />
a phalliso, mefuta e fapakaneng <strong>ea</strong> matšeliso, le libaka tse fapakaneng tseo ho ka falleloang ho tsona<br />
(haeba malapa a lakatsa joalo); le likeletso mabapi le mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso; le lithuso (tsa Lekala la<br />
Bophelo le Boiketlo ba Sechaba) tsa manane a boiketlo ba sechaba le phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />
(6) Litšiane tsa Khiro <strong>ea</strong> Matlo a Bolulo (Rental Allowance) – tse lefshoang ho batho ba neng ba hirile<br />
matlo a bolulo sebakeng seo morero o fallisang batho. Motho <strong>ea</strong> baliloeng a hirile ntlo, ’me ikhethela<br />
ho tloha ntlong eo likhoeli tse tharo pele morero o qala ho fallisa batho, a ke ke a fumana matšeliso;<br />
motho eo ho nang le bopaki ba hore o hirile ntlo <strong>ea</strong> bolulo kamora’ palo <strong>ea</strong> batho nako eseng katlase<br />
ho likhoeli tse tharo pele phalliso e qala, o tla fumana matšeliso.<br />
FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 33
(7) Litsiane tsa ho Tšehetsa ba Lahlehetsoeng ke Meputso (Income Support Grant) – tse lefshoang ho<br />
basebetsi ba felloang ke mosebetsi hobane libaka tseo ba neng ba sebetsa ho tsona li koalloa ruri ka<br />
lebaka la phethahatso <strong>ea</strong> morero, haeba mosebetsi <strong>ea</strong> joalo (a) a le lilemong tsa hore a ka hiroa (b) a ile<br />
a baloa e le mosebetsi oa khoebo nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le<br />
moruo oa sechaba tsa morero. Motho <strong>ea</strong> baliloeng e le mosebetsi, ’me a tlohela mosebetsi oo pele<br />
phalliso e qala, a ke ke a fuoa matšeliso.<br />
FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 34
5 LIPALLO TSE KHETHEHILENG<br />
5.1 Lihlopha tse Tlokotsing<br />
(1) Ho tla shejoa ka leihlo le nchocho mathata a tobaneng le lihlopha tseo ka lebaka la mathata a<br />
ikhethang a tsona li ka bang tlokotsing ka lebaka la tšebetso <strong>ea</strong> morero kapa tsa sekisetsoa ha ho<br />
ajoa melemo <strong>ea</strong> morero. Batho le lihlopha tse tlokotsing ba kenyeletsa ba latelang: malapa ao<br />
lihlòhò tsa oona eleng basali, malapa a phelang le tšoaetso <strong>ea</strong> HIV le AIDS, likhutsana tse seng li<br />
fetohile lihlòhò tsa malapa, malapa a futsanehileng, malapa a maqheku le maqhekoana, le batho<br />
ba nang le bokooa. Hangata batho bana ba sitoa ho ipuelella, ’me ho tla etsoa matsapa ohle ho ba<br />
hopola nakong <strong>ea</strong> litherisano, nakong <strong>ea</strong> ha ho etsoa meralo, leha ho raloa mecha <strong>ea</strong> ho hlahisa<br />
litletlebo.<br />
(a) Sehlopha se seng se tlokotsing e kholo ke moo likhutsana li seng li fetohile lihlòhò tsa malapa.<br />
Ho tla etsoa mekhoa <strong>ea</strong> hore matšeliso a malapa a joalo, a tsamaisoa ka tsela e tla hlokomela<br />
likhutsana tseo. Ho tla etsoa hore matšeliso a likhutsana tseo a be tlhokomelong le taolong <strong>ea</strong><br />
Registrar <strong>ea</strong> Lekhotla le Phahameng la Linyeoe.<br />
(b) Tšebetsong eohle <strong>ea</strong> morero ho tla hlokomeloa litaba tsa boemo ba bophelo le mekhoa <strong>ea</strong> ho<br />
phela <strong>ea</strong> malapa a tlokotsing. Ho tla hlahlojoa hore na malapa a futsanehile hakae, mekhoa <strong>ea</strong><br />
ho khetha ba lokeloang ke lithuso, le ho etsa tšalo-morao ka malapa le batho bao ba<br />
tlokotsing.<br />
(2) Mekhoa <strong>ea</strong> ho tšehetsa lihlopha tsa malapa a tlokotsing e lokela ho kenyeletsoa meralong <strong>ea</strong><br />
matšeliso le phalliso. e le hore lihlopha tseo li buseletsoe mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso. Lihlopha tseo li<br />
lokela ho fuoa kabelo lipuisanong le litherisanong ha ho etsoa liqeto tse tla ama mekhoa <strong>ea</strong> tsona<br />
<strong>ea</strong> ho phela. Ho tla lokela hore ho eloe hloko hape lintlha tse latelang:<br />
(a) mekhoa <strong>ea</strong> ho hloa<strong>ea</strong> batho, malapa, le lihlopha tse tlokotsing;<br />
(b) boikarabelo ba ’Muso lihlopheng tseo; le<br />
(c) tumellano <strong>ea</strong> mekhoa <strong>ea</strong> ho alosa lihlopha tseo.<br />
(3) Mekhoa <strong>ea</strong> ho tšehetsa lihlopha tseo e tla kenyeletsa e latelang:<br />
• litsiane tse thusang malapa a tlokotsing ka mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso (joalo ka ha e hlalositsoe<br />
<strong>Karolo</strong>ng <strong>ea</strong> 4.2);<br />
• menyetla <strong>ea</strong> ho koetlisa batho ka mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso;<br />
• mekhoa <strong>ea</strong> ho theha mesebetsi e fapakaneng e tla thusa batho ho fumana chelete <strong>ea</strong><br />
boipheliso (taba ena, e tla itšetleha ka liphuputso le lipatlisiso); le<br />
• ho thusoa ho fihlela lithuso tse tsoang mananeng a boiketlo ba sechaba le phokotso <strong>ea</strong><br />
bofuma.<br />
(4) Ho ba tlokotsing ke boemo bo fetohang nako le nako. Ka lebaka leo, merero e lokela hore nako le<br />
nako e ithute, e alose, le ho falimehela malapa a tlokotsing ka tšebelisano le sechaba sa metse<br />
nakong eo ho ntseng ho fanoa ka matšeliso le ho fallisa batho.<br />
FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 35
5.2 Ho Khutlisetsa Mekhoa <strong>ea</strong> Boipheliso Setloaeling<br />
(1) Matšeliso bakeng sa mobu le thepa, ’moho le litsiane tse kang tsa ho lahleheloa ke meputso<br />
nakoana, litsiane tsa ho falla, le litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng, ke likarolo tsa<br />
bohlokoa tsa ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ba sechaba setloaeling. Mekhoa ena, e ka<br />
sebetsa hantle ho batho ba bang; empa ba bang ba tla hloka ho thusoa ka mekhoa e meng<br />
kaholimo ho ena. Ka bokhutšoane mesebetsi e meng <strong>ea</strong> boipheliso e ka khutlisoa habonolo, ha e<br />
meng e tla qepha, ka lehlakoreng le leng ho ka hlaha menyetla <strong>ea</strong> mesebetsi e mecha <strong>ea</strong><br />
boipheliso.<br />
(2) Ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ho tla hlokahala mererong e meng le bakeng sa<br />
batho ba anngoeng ke merero. Mekhoa eo, e tla lokela ho shebana haholo le tse latelang:<br />
(a) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka tšebeliso <strong>ea</strong> mobu;<br />
(b) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka meputso;<br />
(c) mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso e itšetlehileng ka likhoebo.<br />
(3) Ho khutlisetsa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling ho lokela ho etsoa ka tsela e nang le mokòka e le<br />
hore batho ka bo mong le sechaba sa metse ba ’ne ba khone ho iphelisa leha morero le tšehetso e<br />
neng e fanoa li felile.<br />
(4) Mekhoa <strong>ea</strong> ho khutlisetsa boipheliso setloaeling e lokela ho etsetsoa liphuputso tse batsi, kamora’<br />
moo ho etsoe meralo, ho etsoe le likhakanyo tsa lichelete tse tla sebelisoa le ho fumana hore na<br />
lichelete tseo li tla tsoa kae.<br />
5.3 Sechaba se Amohelang Bafalli<br />
5.3.1 Phalliso e tlisa Mathata ho Sechaba sa Metse e Amohelang Bafalli<br />
(1) Phalliso e lokela ho raloa ka tsela e sa tl’o baka mathata sechabeng sa metse e meng. Leha ho le<br />
joalo, hangata ho ba le mathata sechabeng se amohelang bafalli esita le ho lisebelisuoa tsa tlholeho<br />
tse moo.<br />
(2) Ho ba le tšubuhlellano litsing tsa litšebeletso tsa sechaba (joalo ka likolo) le ho eketseha hoa lipalo<br />
tsa sechaba se lokelang ho arolelana lisebelisuoa tsa tlholeho.<br />
5.3.2 Pebofatso <strong>ea</strong> Mathata a tlisoang ke Phalliso ho Sechaba sa Metse e Amohelang<br />
Bafalli<br />
(1) Sechaba sa metse e amohelang bafalli, se lokela ho nkuoa e le batho ba anngoeng ke merero ’me<br />
se tla lokeloa ke matšeliso, joalo ka bafalli, bakeng sa tahlehelo eo ba bang le eona ka lebaka la<br />
phalliso.<br />
(2) Mathata a sechaba sa metse e amohelang bafalli, a tla lokela ho bebofatsoa ho latela Moralo oa<br />
Phalliso. Moralo o tla lokolisa mekhoa <strong>ea</strong> ho bebofatsa mathata litšebeletsong tsa sechaba,<br />
phethahatsong <strong>ea</strong> manane a ho nyolla tlhahiso, le taolong <strong>ea</strong> lisebelisuoa tsa tlholeho.<br />
FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 36
(3) Ho tla ba le likopano, lipuisano, le therisano lipakeng tsa baemeli ba baahi ba metse e amohelang<br />
bafalli le baemeli ba bafalli ka sepheo sa ho kopanya sechaba le ho bopa bonngoe ba sona.<br />
5.4 Taolo <strong>ea</strong> mathata a ka tlisoang ke tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela<br />
(1) Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang ’moho le mafapha a phethahatsang morero, ba<br />
tla etsa bonnete ba hore ho nkuoa mehato e hlokahalang ho laola mathata a ka tlisoang ke<br />
tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela. Sena se tla etsoa ka ho etsa liphuputso le lipatlisiso ka mathata a ka<br />
tlisoang ke morero le meralo <strong>ea</strong> phalliso, le ho kenyeletsa taolo <strong>ea</strong> mathata ao meralong <strong>ea</strong> khaho<br />
<strong>ea</strong> litsela le tlhophisong <strong>ea</strong> meralo <strong>ea</strong> paballo <strong>ea</strong> tikoloho.<br />
(2) Ho tla thehoa mekhoa <strong>ea</strong> tšebetso e tla etsa bonnete ba hore tšenyo e tla etsahala matlong le<br />
mehahong ka lebaka la mosebetsi oa morero (ekang: ho qhomisoa le ho tetebela hoa lefatše le<br />
m<strong>ea</strong>ho) e <strong>ea</strong> lokisoa.<br />
5.5 Tharollo <strong>ea</strong> Litletlebo le Likhang<br />
(1) Ho bohlokoa hore ho be le mecha <strong>ea</strong> ho hlahisa litletlebo e le hore phalliso e be le ponaletso: ke<br />
taba <strong>ea</strong> bohlokoa hore batho ba be le monyetla oa ho hlahisa litletlebo e le hore tharollo e fumanoe<br />
le hore phano <strong>ea</strong> matšeliso le phalliso <strong>ea</strong> sechaba li phethahatsoe ka tsela e khotsofatsang. E le<br />
hore phethahatso <strong>ea</strong> lintlafatso tse amanang le morero e tsamaee hantle, ho lokela ho ba le<br />
mokhoa o hlakileng o tsejoang oa tharollo <strong>ea</strong> litletlebo le likhohlano boemong ba morero le hore<br />
bohle ba be le monyetla oa ho fetisetsa litletlebo boemong bo kaholimo – eleng ba naha. Tharollo<br />
<strong>ea</strong> litletlebo tsohle e tla itšetleha ka melao <strong>ea</strong> naha.<br />
(2) Lintlha tse latelang ke tsa bohlokoa tsamaisong le tharollong <strong>ea</strong> litletlebo:<br />
(a) ho bulelana lifuba, ponaletso, le ho fihleloa habonolo hoa litšebeletso tsa tharollo ke bohle bachang-ba-tšola;<br />
(b) boikemelo le ho hloka leeme ho bohle ba mamelang litletlebo, likhohlano le likhang. Ho<br />
tšepahala le hore bohle ba sebeletsoang ba be le tšepo <strong>ea</strong> hore ba tla abeloa toka; le<br />
(c) ho boloka makunutu – ho boloka makunutu a basebeletsuoa kapa babelaeli ha ba kopa joalo<br />
le ho boloka makunutu a bohle ba fanang ka litaba kapa mapaki mabapi le lipelaelo kapa<br />
babelaeli.<br />
(3) Ho tla imamelloa ho theha Lekhotla la Litsekisano (Tribunal) le bopiloeng ka baemeli ba Lekala la<br />
Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le Lipalangoang le baemeli ba hlahang mahlakoreng a ba-chang-ba-tšola ho<br />
mamela litletlebo le ho fumana tharollo <strong>ea</strong> tsona.<br />
(4) Litjeo tsa linyeoe li tla lefshoa ho latela melao <strong>ea</strong> naha. Lefapha la <strong>Lesotho</strong> le Thusang Batho ba<br />
Futsanehileng Litabeng tsa Molao le Linyeoe (<strong>Lesotho</strong>’s Legal Aid Department) le tla fana ka<br />
litšebeletso tsa molao tse sa lefelloeng ho ba haelloang ho ipatlela liakhente tse lefshoang.<br />
FEBRUARY 2010 REHABILITATION ASSISTANCE AND SUPPORT 37
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
SEHOKELO SA 1: LENANE LA MATŠELISO, LE BA LOKELOANG KE MATŠELISO BAKENG SA<br />
LITAHLEHELO MERERONG EA NTLAFATSO EA LITSELA<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
1. MATLO LE MEAHO<br />
1.1 Matlo, mehaho le<br />
lintlafatso<br />
• Moo batho ba malapa a fetang bonngoe ba phelang<br />
lelapeng le le leng ’me ba kopa ho aroloa ha ba fallela<br />
sebakeng se secha, karohano eo e tla raloa ho latela hore na<br />
lelapa ka leng le ne le e-na le likamoreng tse kae tseo eleng<br />
tsa lona feela ntlong <strong>ea</strong> khale. Tšebetso ena, e tla etsoa ho<br />
malapa a ileng a ngolisoa joalo nakong <strong>ea</strong> boithuto le<br />
liphuputso tsa morero bakeng sa boemo ba bophelo le<br />
moruo oa sechaba.<br />
• Malapa a fallisoang a tla fuoa litsiane tsa phalliso tse<br />
hlalositsoeng Section 8.1. Tahlehelo <strong>ea</strong> mehaho eo eseng<br />
matlo a bolulo ha e-na ho fumantšoa litsiane tsa<br />
phalliso.<br />
• Tsebiso <strong>ea</strong> hore batho ba tsoe matlong e tla fanoa<br />
matsatsi a 120 pele matlo a nkuoa.<br />
• Chelete <strong>ea</strong> matšeliso bakeng sa tahlehelo, e tla lefshoa<br />
pele matlo a nkuoa. Moo phalliso e tla etsoa, matšeliso a<br />
tla lefshoa ho latela Moralo oa Phalliso hore malapa a be<br />
le nako e lekaneng ho etsa litokiso tsa ho falla.<br />
• Moo ho kopiloeng matšeliso a chelete ’me matšeliso ao a<br />
fanoe, morero o tla fana ka setsebi se tla hlahloba le ho<br />
tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a boemo bo<br />
nepahetseng le ho etsa bonnete ba hore malapa a amehang<br />
a tsoa matlong a oona ka nako eo ho lumellanoeng ka eona.<br />
• Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa<br />
mehahong e anngoeng ke morero. Litjeo tsa ho tlosa thepa<br />
eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka<br />
nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero.<br />
Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa. Chelete <strong>ea</strong> thepa e<br />
tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso<br />
ao ba lokelang ho a fumana.<br />
• Ho etsa bonnete ba hore matšeliso ke a nepahetseng,<br />
Mong’a thepa (1) Ha motho a lahlehetsoe ke thepa eohle kapa karolo <strong>ea</strong> eona,<br />
ebang ke matlo, mehaho e kathoko ho ntlo, masaka le litala,<br />
matloana a boithuso a kantle ho ntlo, le matlo a mang kapa<br />
litšebeletso tseo a li fumanang thepeng e hlokoang ke morero, o<br />
tla fumana matšeliso. Matšeliso a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong><br />
Lefapha la Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tsohle tsa<br />
Lefapha la Litsela esita le litsela tse nyenyane tse hahiloeng le ho<br />
hlokomeloa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka .<br />
.<br />
(2) Takatso ke hore matšeliso e be a buseletsang batho matlo a<br />
bolulo. Tsela <strong>ea</strong> tšebetso etlaba e latelang:<br />
(a) Matlo a fanoang a tla lekana ka boholo le a nkuoang ’me ho<br />
tla sebelisoa thepa <strong>ea</strong> sejoale-joale e tloaelehileng ho haha<br />
matlo ao a macha. Beng ba matlo ba ka ’na ba<br />
“fapanyetsana” ka hore haeba matlo a macha a kenya<br />
lisebelisuoa tse neng li le sieo matlong a khale, ho fokotsoe<br />
boholo ba matlo a macha.<br />
(b) Malapa a tla fuoa monyetla oa ho ba le kabelo lipuisanong<br />
tsa ho rala matlo a macha. Qetellong, malapa a tla fuoa<br />
meralo e ’maloa ho ikhethela moralo oo ba o ratang.<br />
(c) Matlo a macha a tla hahoa libakeng tse khethiloeng ke<br />
morero, kapa beng ba matlo ba ka ikhethela litša kahar’a<br />
sona sebaka seo se khethiloeng ke morero.<br />
(3) Matšeliso a chelete kapa matšeliso a kopantseng chelete le<br />
puseletso <strong>ea</strong> ntlo <strong>ea</strong> bolulo, haeba e le ntho e ka etsahalang, a<br />
tla imamelloa ha kopo e joalo e etsoa. Tsela <strong>ea</strong> tšebetso etlaba<br />
e latelang:<br />
(a) Likopo tsa hore matšeliso a fanoe e le chelete li tla<br />
imamelloa ho latela kopo ka ’ngoe, ’me ho tla shejoa<br />
maemo a moruo a lelapa le litakatso tsa mohats’a mokopi le<br />
litho tsa lelapa la mokopi.<br />
(b) Moo ho hlokahalang, chelete <strong>ea</strong> ho haha ntlo e ka ntšoa ka<br />
38<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
matšeliso a tla lokela ho raloa nako e sa feteng likhoeli tse<br />
tšeletseng pele thepa e nkuoa. Sekepele sa matšeliso se tla<br />
fetoloa selemo le selemo hore se ipapisa le lenane la theko e<br />
renang <strong>ea</strong> thepa (CPI).<br />
• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />
boikarabello ba morero.<br />
• Batho ba tla lula sebakeng se tla anngoa ke morero<br />
kamor’a letsatsi la mapomela ba ke ke ba fumana<br />
matšeliso a fanoang ke morero.<br />
mekhahlelo (mohlala: tefo <strong>ea</strong> mathomo, e tla lateloa ke litefo<br />
tse ’ne eleng <strong>ea</strong> ho haha ho fihlela mothèong<br />
[faonteisheneng], <strong>ea</strong> ho fihla lifestereng, <strong>ea</strong> ho fihla<br />
marulelong, <strong>ea</strong> ho rulela ntlo).<br />
(c) Malapa a ka ikhethela hore matlo a hahoe ke mokonteraka<br />
<strong>ea</strong> khethiloeng ke morero kapa mokonteraka eo lelapa le<br />
ikhethetseng eena. Morero o tla fana ka setsebi se tla<br />
hlahloba le ho tsamaisa khaho e le hore matlo ohle e be a<br />
boemo bo nepahetseng le hore a qetoe ka nako e lokelang.<br />
(4) Maemong a latelang, matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> matlo<br />
a bolulo kapa mehaho a tla lefshoa ka chelete feela:<br />
a. Ha lelapa le ikhethela ho fallela moo ho ratang lona setšeng<br />
seo le ipatletseng sona, se kathoko ho sebaka seo morero o<br />
tla fallisetsa batho ho sona, lelapa le tla fuoa matšeliso a<br />
chelete feela, ’me a tla kenyeletsa matšeliso a chelete<br />
bakeng sa setša sa bolulo se nkuoang ke morero.<br />
b. Matšeliso bakeng sa mehaho e kathoko ho ntlo <strong>ea</strong> bolulo e<br />
joalo ka masaka, litala, le mek’huk’hu a tla lefshoa ka<br />
chelete, ntle le haeba lelapa le entse kopo e ngotsoeng hore<br />
le batla ho haheloa mehaho eo.<br />
(5) Litšebeletso tse setšeng joalo ka metsi le motlakase, li tla kena<br />
litšeng tseo batho ba fallisetsoang ho tsona, kapa ho fumanoe<br />
mekhoa e meng <strong>ea</strong> ho fana ka litšebeletso tseo, kapa batho ba<br />
fuoe matšeliso a chelete ha bothata ba ho kenya litšebeletso tseo<br />
bo le teng.<br />
• Ha ho hlahlojoa matšeliso a lokelang ho fanoa,<br />
litumellano lipakeng tsa mohiri le mong’a setša li lokela<br />
ho hlahlojoa ’me tse lokelang li sebelisoe.<br />
Mohiri (1) Haeba mohiri a hahile ntlo kapa setsi sa khoebo mobung o<br />
hiriloeng ho motho e mong, matšeliso a tla lefshoa ka chelete<br />
ho latela hore na tahlehelo ekae.<br />
(2) Matšeliso a chelete a tla fanoa bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong><br />
lintlafatso tse entsoeng ke mohiri (joalo ka ho teratela)<br />
matšeliso a tla lefshoa ho latela hore na tahleheloa ekae.<br />
• Baipehi ba sa lokeloeng ke matšeliso ha ba na ho<br />
fumana matšeliso bakeng sa mehaho <strong>ea</strong> bona.<br />
(1) Beng ba matlo kapa mehaho e libakeng tse behiloeng e le<br />
maboella a litsela nakong <strong>ea</strong> boithuto le liphuputso tsa boemo ba<br />
bophelo le moruo oa sechaba tse etsetsoang morero ha ba na ho<br />
fumana matšeliso bakeng sa mehaho ntle le haeba:<br />
Batho ba lulang matlong a<br />
sebakeng se behiloeng e le<br />
leboella la litsela<br />
(a) ba lula mobung o behiloeng e le maboella a litsela ka<br />
tumello <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka; kapa<br />
39<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
(b) ho behoa hoa sebaka seo ho sa ka hoa phatlalatsoa kapa ho<br />
se na bopaki ba hore batho ba kile ba hlekoa kapa ba lelekoa<br />
ka molao sebakeng seo<br />
• Matšeliso a lokelang mong’a ntlo kapa mohaho.<br />
Mohiri ntlong e hiriloeng (1) Motho <strong>ea</strong> baliloeng a hirile ntlo, ’me a tloha ntlong eo likhoeli tse<br />
tharo pele morero o qala ho fallisa batho, a ke ke a fumana<br />
matšeliso; motho eo ho nang le bopaki ba hore o hirile ntlo <strong>ea</strong><br />
bolulo kamora’ palo <strong>ea</strong> batho nako eseng katlase ho likhoeli tse<br />
tharo pele phalliso e qala, o tla fumana matšeliso.<br />
1.2 Matlo a hirisitsoeng<br />
• Beng ba likhoebo tse fallisitsoeng ba tla fumana litsiane<br />
tsa phalliso <strong>ea</strong> likhoebo tse hlalositsoeng Section 8.2.<br />
• Beng ba khoebo ba tla ba le tokelo <strong>ea</strong> ho inkela thepa<br />
mehahong e anngoeng ke morero. Litjeo tsa ho tlosa thepa<br />
eo mehahong <strong>ea</strong> khale li tla lefshoa ke beng ba thepa ka<br />
nako eo ho lumellanoeng ka eona le batsamaisi ba morero.<br />
Kamora’ nako eo, mehaho e tla heletsoa. Chelete <strong>ea</strong> thepa e<br />
tla inkeloa ke beng ba mehaho, ha e-na ho fokotsa matšeliso<br />
ao ba lokelang ho a fumana.<br />
(1) Beng ba matlo a likhoebo ba fallisoang ’moho le baitšokoli ba<br />
hoebang mobung oa sechaba ka mangolo a khoebo kapa tumello<br />
e ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong> libaka, ba tla fumana matšeliso a<br />
chelete kapa ho fuoa mehaho e meng bakeng sa e ba lahlehetseng<br />
(2) Baitšokoli ba hoebang mobung oa sechaba ba se na mangolo a<br />
khoebo kapa tumello e ngotsoeng e tsoang ho ba puso <strong>ea</strong> libaka<br />
ba ke ke ba fuoa matšeliso a mehaho <strong>ea</strong> bona e tla angoa e<br />
sebakeng seo, ntle le haeba bolulo ba bona bo ile ba tsepamisoa<br />
ka molao Moralong oa Phalliso.<br />
(3) Morero o tla thusa ho fumana setša bakeng sa se nkiloeng, sena<br />
se tla etsoa ka tšebelisano le ba lokelang pusong, empa ha ho sa<br />
lumellanoe ka setša, matšeliso etlaba a chelete.<br />
(4) Ha khoebo e koaloa ka lebaka la morero ’me e ke ke <strong>ea</strong> buloa, ho<br />
tla fumanoa hore na boleng ba khoebo eo ke bokae – eseng litša<br />
tsa eona. Boleng boo, bo tla fumanoa ka ho hlahloba libuka tsa<br />
khoebo eo kapa ka mekhoa e meng e amohelehang ’me matšeliso<br />
a lefshoe mong’a khoebo. Moo taba e sebetsoang ka tsela ena,<br />
mong’a khoebo o tla lokela ho tekenela tumellano e tšolang<br />
morero ho lefa chelete e ’ngoe hape.<br />
(5) Moo tšebetso <strong>ea</strong> khoebo, e sebakeng seo esale e le ho sona, e<br />
qephang ka lebaka la morero, ho tla etsoa litokiso tsa hore<br />
morero o lefe mong’a khoebo bakeng sa ho lahleheloa ke phaello<br />
nakong eo khoebo e ntseng e anngoe, tsena li tla etsoa ho latela<br />
boithuto bo tebileng ba hore na khoebo e anngoe joang.Ho tla<br />
sebetsoa ka tsela ena moo likhoebo li ngolisitsoeng ka molao<br />
li bile li e-na le bopaki ba libuka tsa thepa e rekiloeng le e<br />
rekisitsoeng.<br />
2. LIKHOEBO<br />
2.1 Khoebo Beng ba likhoebo; baitšokoli<br />
ba hoebang mobung oa<br />
sechaba ka mangolo a<br />
khoebo/kapa tumello e<br />
ngotsoeng <strong>ea</strong> ba puso <strong>ea</strong><br />
libaka<br />
3. LITŠA TSA BOLULO<br />
3.1 Litša tsa bolulo Beng ba litša tsa bolulo (1) Beng ba litša tsa bolulo ba tla fuoa matšeliso bakeng sa tahlehelo • Moo malapa a fallisetsoang libakeng tse khethiloeng ke<br />
40<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
morero, mekhoa <strong>ea</strong> ho ba isa moo e tla hlalosoa<br />
Moralong oa Phalliso.<br />
• Baitšokoli le baipehi mobung oa sechaba ha ba na ho<br />
fumana matšeliso bakeng sa mobu oo ha o hlokoa<br />
bakeng sa merero <strong>ea</strong> lefapha la lipalangoang.<br />
• Ba tla fuoa tsebiso <strong>ea</strong> ho tloha mobung oo matsatsi a 120<br />
pele mobu o nkuoa.<br />
• Matšeliso bakeng sa litahlehelo tsohle a lefshoe pele<br />
thepa e nkuoa.<br />
• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />
boikarabello ba morero.<br />
<strong>ea</strong> moshoelella <strong>ea</strong> litša tsa bolulo ho kenyeletsoa le majarete a<br />
meroho. Matšeliso ana, a tla fanoa mererong eohle <strong>ea</strong> Lefapha la<br />
Lipalangoang ho kenyeletsa le litsela tseo eleng karolo kapa<br />
etlang ho ba karolo <strong>ea</strong> litsela tsa Lefapha la Litsela tse<br />
kenyeletsang litsela tse nyenyane tse hahiloeng kapa tse<br />
hlokomeloang ke ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo a tla fuoa ba latelang:<br />
(a) beng ba litša tsa bolulo ba filoeng litša tseo ka melao <strong>ea</strong><br />
meetlo <strong>ea</strong> kabo <strong>ea</strong> mobu kapa ka li-l<strong>ea</strong>se kapa ka litsela tse<br />
ling tse amohelang tsa kabo <strong>ea</strong> mobu<br />
(b) batho ba se nang tokelo <strong>ea</strong> molao holim’a litša tseo ba li<br />
sebelisang bakeng sa bolulo kapa khoebo, empa bao bolulo<br />
ba bona litšeng tseo bo se bo fetohile ba molao ka ho lula<br />
libakeng tseo nako e telele kapa ho latela Moralo oa<br />
Phalliso.<br />
(3) Mofuta oa matšeliso bakeng sa litša tsa bolulo o tla laoloa ke hore<br />
na tahlehelo <strong>ea</strong> litša ekae le hore na ho hlokahala hore phalliso e<br />
be teng.<br />
(a) Haeba setša se ke ke sa tsoela pele ho sebelisoa, kapa ho<br />
lumellanoa hore phalliso e <strong>ea</strong> hlokahala, matšeliso a ho<br />
lahleheloa ke setša sa bolulo etlaba a ho fana ka setša se<br />
seng. Matšeliso a chelete a tla fanoa ha mong’a setša a hana<br />
setša seo a se fuoang “se lekanang le se mo lahlehetseng” ka<br />
mabaka a amohelehang.<br />
(b) Matšeliso bakeng sa ho lahleheloa ke karolo <strong>ea</strong> setša sa<br />
bolulo, a tla lefshoa ka chelete.<br />
(4) Moo mobu o hiriselitsoeng (sub-l<strong>ea</strong>sed) motho e mong ka<br />
tumellano e ngotsoeng kapa moo ho ka fumanoang ho e-na le<br />
tumellano <strong>ea</strong> khirisetsano, matšeliso a tla lefshoa ho mong’a<br />
mobu kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena. Mong’a l<strong>ea</strong>se<br />
kapa motho eo l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka eena o lebeletsoe hore eena a<br />
lefe motho eo a mo hiriselitseng mobu. Motho <strong>ea</strong> hiriselitsoeng<br />
mobu o tla fumana feela matšeliso a lijalo le lifate tseo a li<br />
lemmeng mobung oo, kapa m<strong>ea</strong>ho eo a e entseng mobung oo.<br />
4. MASIMO<br />
4.1 Tahlehelo <strong>ea</strong> Mong’a tšimo (1) Ho tla fanoa ka matšeliso a feletseng kapa karolo <strong>ea</strong> ona holim’a • Haeba tšimo e ne e lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo ha e nkuoa, matšeliso<br />
41<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
MOFUTA OA<br />
EA LOKELOANG KE<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
TAHLEHELO<br />
MATŠELISO<br />
moshoelella/ruri <strong>ea</strong> masimo tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a ntseng a lengoa kapa a letseng a hlokoang<br />
ke morero oa litsela.<br />
(a) Masimo a letseng a kenyeletsa a sa lengoang le ho jaloa<br />
hang kapa ka makhetlo a fetang bonngoe a nako <strong>ea</strong> ho lema<br />
le ho jala ka mabaka a fapakaneng, a kenyeletsang ho<br />
phomotsoa hoa mobu kapa hobane ho emetsoe nako e ntle<br />
<strong>ea</strong> ho lema le ho jala.<br />
(b) Masimo ao beng ba oona ba seng ba a tlohetse (moshoqa) a<br />
tla suptjoa ke ba puso <strong>ea</strong> libaka ’me matšeliso a tla fanoa ho<br />
latela lipallo tsa melao e laolang mobu.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla lefshoa ka chelete<br />
’me moo ho ka etsahalang ho tla fanoa ka masimo a macha<br />
bakeng sa a nkiloeng. Matšeliso a chelete a tla etsoa ho latela<br />
sekepele seo ho tla lumellanoa ka sona bakeng sa boholo ba<br />
square meter.<br />
(3) Matšeliso a chelete bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> masimo a tla raloa ho<br />
ipapisitsoe ka boemo ba moruo oa lelapa ka leng, litakatso tsa<br />
mohats’a mong’a tšimo, le ba bang ba lelapa. Matšeliso a chelete<br />
a ka lefshoa ka e ’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse peli tse latelang:<br />
(a) bokhotho-khotho ba chelete e lefshoang hang feela; kapa<br />
(b) tefo <strong>ea</strong> chelete e tsoang hang ka selemo kapa hang kamora’<br />
likhoeli tse tharo e behiloeng bankeng, kapa ka thuso <strong>ea</strong><br />
botsamaisi ba morero kamoo ho ka ikhetheloang.<br />
(4) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a le katlase ho 1000m2 ka<br />
boholo, matšeliso a tla lefshoa e le bokhotho-khotho ba chelete e<br />
lefshoang hang feela<br />
(5) Haeba tšimo/masimo a nkiloeng a feta 1000m2 bakeng sa lijalo tse lahlehileng a tla arolelanoa ho latela<br />
s<strong>ea</strong>hlolo seo. Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo<br />
mobung ka ho lema s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo, ha ba na<br />
ho fumana matšeliso a tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Batho ba lemang<br />
liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong> boipheliso esita<br />
le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le Boiketlo ba<br />
Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba<br />
sechaba le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />
• Tsebiso <strong>ea</strong> ho tlosa batho e etsoe matsatsi a 120 pele<br />
thepa e nkuoa.<br />
• Matšeliso bakeng sa litahlehelo tsohle a lefshoe pele<br />
thepa e nkuoa.<br />
• Litjeo tsohle tsa phetisetso kapa likhafa etlaba<br />
boikarabello ba morero.<br />
ka boholo, ’me<br />
mong’a mobu a batla matšeliso a tšimo e ncha, kapa moo ho<br />
bonahalang ho le molemo hore lelapa leo le fuoe tšimo,<br />
botsamaisi ba morero bo tla leka ho fumana tšimo e<br />
amohelehang. Tšebetso ena, e ka ’na <strong>ea</strong> sebetsoa ka mokhoa kapa<br />
mekhoa e latelang:<br />
(a) ho botsa ba puso <strong>ea</strong> libaka (mohlala: Likomiti tsa Kabo <strong>ea</strong><br />
Mobu tsa Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka) hore na ho na le<br />
mobu o ka ajoang kapa oa rekoa;<br />
(b) ho etsa litokiso tsa ho reka mobu ka lichelete tsa matšeliso<br />
ho buseletsa mong’a tšimo e nkiloeng. Haeba theko e le<br />
42<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
katlase ho chelete <strong>ea</strong> matšeliso, chelete e salletseng e fuoe<br />
mong’a tšimo (e le bokhotho-khotho kapa e le letsete);<br />
(c) ho fumana l<strong>ea</strong>se e ngotsoeng ka lebitso la mong’a mobu;<br />
kapa<br />
(d) ho fana ka matšeliso a chelete (bokhotho-khotho kapa<br />
letsete) haeba ho sa fumanehe tšimo eo mong’a mobu a ka<br />
buseletsoang ka eona.<br />
(6) Haeba mong’a mobu a lahleheloa ke karolo e fetang 75% <strong>ea</strong><br />
mobu oa hae, a ka ikhethela hore a fane ka mobu o setseng e be o<br />
fuoa chelete bakeng sa mobu ohle oa hae kapa a thusoe ho<br />
fumana le ho rekeloa mobu o lekanang le o mo lahlehetseng.<br />
• Moo morero kapa babusi ba metse ba fumanang hore<br />
moipehi o na le mathata a maholo, o tla lokela ho thusoa<br />
ho buseletsoa mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso ho latela Section<br />
8.6.<br />
• Baipehi ba ipehang sebakeng sa morero kamora’ letsatsi<br />
la mapomela ha ba na ho fuoa matšeliso.<br />
(1) Ntle le balemi ba hlalositsoeng serapeng sa (b) katlase ho mona,<br />
baipehi ba lemang mobu oa sechaba nakong <strong>ea</strong> liphuputso tsa<br />
boemo ba bophelo le moruo oa sechaba, ba ke ke ba fuoa<br />
matšeliso a ho lahleheloa ke masimo.<br />
(2) Malapa a lemang masimo sebakeng se behiloeng e le leboella la<br />
litsela feela seo eleng sa bona ho tloha khale, ha ba na ho nkuoa e<br />
le baipehi ’me ba tla fumana matšeliso a ho lahleheloa ke mobu,<br />
haeba (i) sebaka se behiloeng se sa ka sa phatlalatsoa ’me malapa<br />
a tsebisoa, kapa (ii) haeba sebaka seo se sa ka sa nkuoa ka molao,<br />
kapa (iii) haeba ho se litokomane tse bontšang sebaka se ile sa<br />
phatlalatsoa ’me sa nkuoa ka molao.<br />
(3) Baipehi ba sa lokeloeng ke matšeliso a ho lahleheloa ke mobu:<br />
thuso e be <strong>ea</strong> masimo ao ba ka a lemang kapa menyetla e<br />
Moipehi (<strong>ea</strong> sebelisang mobu<br />
oa sechaba e le masimo)<br />
4.2 Tahlehelo <strong>ea</strong> ho fihlela<br />
mobu oa sechaba<br />
• Tumello <strong>ea</strong> ho lula mobung nakoana e lokela ho<br />
tekeneloa le mong’a mobu o amehang, ’me e hlalose<br />
lintlha tse latelang:<br />
o nako eo ho tla luloa mobung;<br />
o mokhoa oa ho hakanya tahlehelo (theko e<br />
tloaelehileng <strong>ea</strong> lijo tse hlahisoang mobung oo) ho<br />
ntse ho balelloa le ho nyoloha hoa theko <strong>ea</strong> thepa;<br />
o hore na matšeliso a tla lefshoa ka likhaohano tse<br />
kae; le<br />
o tšireletso <strong>ea</strong> mobu le mekhoa <strong>ea</strong> ho busetsa<br />
mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso setloaeling.<br />
meng <strong>ea</strong> boipheliso.<br />
Mong’a thepa (1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo e tla hlahisoa ke ho se leme<br />
nakong eo mobu o ntseng o sebelisoa nakoana.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa ho hlokoleha le tšenyo e ka etsahalang<br />
thepeng.<br />
4.3 Tšebeliso <strong>ea</strong> mobu<br />
nakoana<br />
5. LISEBELISUOA TSE LING TSE NANG LE BENG BA TSONA<br />
5.1 Lifate le meru Mong’a thepa; bopaki bo bong (1) Matšeliso bakeng sa tahlehelo <strong>ea</strong> lifatse tsa litholoana le lifatse • Moo ho lokelang, batho ba anngoeng ba fumane tsebiso<br />
43<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
<strong>ea</strong> hore ba kotule lijalo tsa bona esale nako.<br />
tseo eseng tsa litholoana tse sebelisoang ke lelapa a tla etsoa ka e<br />
’ngoe <strong>ea</strong> litsela tse latelang:<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
ba hore na mong’a thepa ke<br />
mang<br />
(a) matšeliso a tla etsoa ho itšetlehiloe ka hore na sefate seo se<br />
ne se tla tlisa bokae nakong eohle <strong>ea</strong> bophelo ba sona ho sa<br />
natsoe hore na lifate li phetse nako ekae ha ho raloa<br />
matšeliso a tsona; kapa<br />
(b) matšeliso a tla etsoa ho ipapisitsoe le hore na (ha ho jaloa<br />
sefate se secha se tla nka nako ekae pele se fihlela nako <strong>ea</strong><br />
ho kotuloa) ’me ho tla fanoa ka lifatjana tse hlano tse jaloang<br />
bakeng sa sefate ka seng se nkiloeng.<br />
(2) Matšeliso bakeng sa lifate tsa litholoana tse rekisoang a tla lefshoa<br />
ho latela litheko tse renang marakeng nakong eo.<br />
(3) Lifate tsohle tse remiloeng ke beng ba tsona (e le tse sebetsang<br />
joalo ka mapolanka kapa patsi) li tla sala e le tsa bona.<br />
(4) Lifate tse maboelleng a litsela, tseo ho sa hlokahaleng hore li<br />
tlosoe, li ka sala e ntse e le tsa mong’a tsona haeba li sa lefelloa<br />
matšeliso (ho latella litumellano), kapa li ka fetoha thepa <strong>ea</strong> lekala<br />
la litsela haeba li lefelletsoe matšeliso.<br />
• Moo ho lokelang, batho ba anngoeng ba tla tsebisoa<br />
esale nako hore ba kotule lijalo tsa bona.<br />
(1) Ho tla etsoa kahohle kamoo ho ka lumellehang hore ho nkuoa<br />
hoa mobu le ho qala tšebetso <strong>ea</strong> ho haha litsela, ho etsoe batho ba<br />
se ba kotutse masimong.<br />
(2) Haeba lijalo li ke ke tsa kotuloa kapa ho se mokhoa oa ho qoba<br />
ho li senya, ho tla fanoa ka matšeliso a chelete bakeng sa<br />
tahlehelo eo.<br />
a. Beng ba mobu le baipehi ba nang le lijalo mobung oa sechaba<br />
pele ho letsatsi la mapomela, ba tla fuoa matšeliso.<br />
b. Matšeliso ao a tla ipapisa le tahlehelo <strong>ea</strong> tlhahiso e<br />
tloaelehileng tšimong e nkiloeng.<br />
(3) Haeba masimo a lenngoe s<strong>ea</strong>hlolo kapa ka khirisetsano <strong>ea</strong> l<strong>ea</strong>se<br />
nakong eo mobu o nkuoang, matšeliso bakeng sa lijalo tse tla<br />
lahlehela batho bao, a tla aroloa ho latela litumellano tsa bona.<br />
Leha ho le joalo, batho ba nang le kabelo mobung ka ho lema<br />
s<strong>ea</strong>hlolo kapa ho hira tšimo ha ba na ho fuoa matšeliso a<br />
tahlehelo <strong>ea</strong> mobu. Moo ho hlokahalang, batho ba phelang ka ho<br />
5.2 Lijalo tse masimong Motho <strong>ea</strong> lemang masimo,<br />
ebang ke mong’a tšimo, motho<br />
<strong>ea</strong> e hirileng kapa <strong>ea</strong> lemang<br />
s<strong>ea</strong>hlolo<br />
44<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
lema liahlolo ba tla thusoa ka manane a mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso.<br />
6. GRAVES<br />
• Ha ho sebaka se tla nkuoa ke morero ho fihlela masapo<br />
ohle a fallisitsoe kapa a sebelitsoe ho latela litakatso tsa<br />
bang ka bafu.<br />
(1) Litaba tsa mabitla a tla angoa ke morero e tla sebetsoa ho latela<br />
litakatso tsa malapa a amehang. Matšeliso a fuoang bang-ka-bafu<br />
hore ba boele ba pate masapo a bafu ba bona, ke taba e boima e<br />
lokelang hore e buisanoe le bona ka bo-’ngoe. Mabitla a ka<br />
fallisetsoa setšeng se secha sa bafu kapa libakeng tseo ho<br />
lumellanoeng ka tsona le ba puso <strong>ea</strong> libaka.<br />
(2) Ho chekoa hoa mabitla le ho fallisoa hoa masapo a bafu ba il’o<br />
patoa litšeng tse ncha tsa bafu ho lokeloa ho etsoa ka litšebeletso<br />
tseo ho lumellanoeng ka tsona le bang-ka-bafu bao. Litšenyehelo<br />
tsohle tsa ho chekoa hoa mabitla, ho ntša masapo a bafu<br />
mabitleng, ho ba boloka litšeng tse khethiloeng, le litšebeletso<br />
tsohle tsa moetlo tse hlokahalang, li tla jaroa ke morero.<br />
7.MEHAHO LE LITŠEBELETSO TSA SECHABA LE ’MUSO LE SEBELISUOA TLHOLEHO<br />
7.1 Mobu le lisebelisuoa tse Sechaba sa motse kapa (1) Moo mobu oa sechaba sa metse le lisebelisuoa tsa tlholeho li<br />
ling tsa tlholeho<br />
lihlopha tse ling tse sebelisang lokelang ho nkuoa kapa ho angoa ke merero, ho tla etsoa<br />
mobu le lisebelisuoa tseo tsa matsapa ohle ho fana ka matšeliso a tla bebofatsa tahlehelo eo.<br />
tlholeho<br />
Moo mehato e lokelang ho nkuoa, ho tla sebelisoa lichelete tsa<br />
morero ho itšetlehiloe ka lintlha tse latelang:<br />
(a) Matšeliso bakeng sa tahlehelo ekang <strong>ea</strong> lekhulo, lifate,<br />
limela tsa methokho, majoang a bohlokoa, meroho <strong>ea</strong> naha,<br />
lehlabathe la linōka a tla lebisoa ho ba puso <strong>ea</strong> libaka (joalo<br />
ka Makhotla a Puso <strong>ea</strong> Libaka le Likomiti tse Ikarabellang<br />
Litabeng tsa Lihloliloeng) e le hore matšeliso ao a sebelisoe<br />
mererong <strong>ea</strong> ntlafatso e ananetsoeng ke sechaba sa metse.<br />
(b) Moo sechaba sa motse se fallisitsoeng ho <strong>ea</strong> motseng o<br />
mong osele ha karolo e ’ngoe <strong>ea</strong> sona e fallisetsoa karolong<br />
<strong>ea</strong> motse oa khale, matšeliso a tla aroleloa ba puso <strong>ea</strong> libaka<br />
ho latela lipalo tsa sechaba se fallisitsoeng.<br />
• Matlo le m<strong>ea</strong>ho <strong>ea</strong> sechaba li kenyeletsa: likolo,<br />
likereke, liholo tsa sechaba, liliba, litsela le marokho a<br />
maoto.<br />
(1) M<strong>ea</strong>ho le litšebeletso tsa sechaba sa motse tse anngoeng ke<br />
morero, li tla lokisoa hore li khutlele boemong ba tsona ba pele<br />
kapa li buseletsoe ka tse ncha ’me tsena li tla etsoa ka lipuisano le<br />
sechaba le ba ikarabellang pusong. Ka m<strong>ea</strong>ho le litšebeletso ho<br />
akarelletsoa likolo, likereke, liholo tsa sechaba sa motse, liliba,<br />
Sechaba sa motse; mafapha a<br />
’Muso/ mekhatlo<br />
7.2 M<strong>ea</strong>ho le litšebeletso tsa<br />
sechaba sa motse<br />
45<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
litsela tsa maoto, le marokho a maoto.<br />
(2) Moo batho ba thibetsoeng ruri kapa hoa nakoana hore ba fihlele<br />
libaka tse fanang ka litšebeletso ho tla khutlisetsoa mekhoa <strong>ea</strong> ho<br />
li fihlela setloaeling kapa ba thusoe ka mekhoa e meng hape ho<br />
fihlela litšebeletso tseo.<br />
(3) Makala a ’Muso a tla buisana moo ho bonahalang hore merero <strong>ea</strong><br />
khaho <strong>ea</strong> litsela e tla ama thepa le litšebeletso tsa makala a<br />
fapakaneng. e le ka sepheo sa ho fokotsa mathata a ka hlahang,<br />
Lekala la Mesebetsi <strong>ea</strong> Sechaba le tla sebelisana le makala a mang<br />
a ’Muso ho hokahanya ntlafatso e reriloeng.<br />
Sechaba sa motse/’Muso (1) <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo, bochaba, le bohōlō-hōlō e kenyeletsang<br />
litšoantšo tsa mahaheng a Baroa, le libaka tsa bohlokoa nalaneng<br />
<strong>ea</strong> meetlo le bochaba li tla ngoloa, ’me moo ho ka etsahalang, li<br />
tla nkuoa ho behoa polokong pele mosebetsi oa morero o qaleha<br />
libakeng tse joalo.<br />
7.3 <strong>The</strong>pa <strong>ea</strong> meetlo le<br />
bochaba<br />
(2) Lisebelisuoa tsa khale-khale tse tla fumanoa kapa ho utolloa<br />
nakong <strong>ea</strong> ho haha litsela, li tla nkuoa ho isoa libakeng tse<br />
nepahetseng tsa poloko.<br />
• Litsiane tsa ho falla li tla fihleloa ka lipuisano le<br />
therisano le batho ba anngoeng.<br />
• Litsiane tsohle li tla lefshoa nakong eo batho ba<br />
tsebisoang hore na ba tsoe matlong neng.<br />
• Li tla lumellanoa nakong eo ho raloang phalliso.<br />
8. THUSO EA HO KHUTLISETSA MEKHOA EA BOIPHELISO SETLOAELING<br />
8.1 Ho fallisoa hoa malapa Mong’a thepa<br />
(1) Litsiane tsa ho falla tse lefshoang malapa a lokelang ho tloha<br />
sebakeng se seng ho <strong>ea</strong> ho se seng.<br />
(2) Litsiane tse lefshoang ho malapa a fallisoang ho a thusa ho<br />
tsamaisa thoto, le ho tloha sebakeng se tla sebelisoa ke morero.<br />
Mohiri (1) Litšiane tse lefshoang ho batho ba neng ba hirile matlo a bolulo<br />
sebakeng seo morero o fallisang batho.<br />
• Joalo ka litsiane tsa phalliso.<br />
(1) Litsiane tsa ho fallisoa hoa likhoebo tse lefshoang ho beng ba<br />
likhoebo ba lokelang ho falla.<br />
(2) Litsiane tsa ho tlosa thoto le thepa sebakeng tse lefshoang ho<br />
malapa a fallisoang ho a thusa ho tsamaisa thoto,<br />
8.2 Ho fallisoa hoa likhoebo Mong’a thepa<br />
46<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX
VOLUME 2<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY (DRAFT FINAL)<br />
MINISTRY OF PUBLIC WORKS AND TRANSPORT<br />
COMPENSATION AND RESETTLEMENT POLICY AND PROCEDURES<br />
TLHALOSO EA MATŠELISO MOKHOA OA PHETHAHATSO EA MATŠELISO<br />
EA LOKELOANG KE<br />
MATŠELISO<br />
MOFUTA OA<br />
TAHLEHELO<br />
Malapa a anngoeng haholo (1) Litsiane tsa ho khaoletsoa temong . • Malapa ana a tla hloauoa le ho tiisoa ke babusi ba metse<br />
litabeng tsa temo<br />
e amehang.<br />
Malapa a tlokotsing (1) Litsiane tse thusang Malapa a Tlokotsing ka Mekhoa <strong>ea</strong><br />
• Malapa ana a tla hloauoa le ho tiisoa ke babusi ba metse<br />
Boipheliso tse lefshoang ho malapa a anngoeng ke morero a<br />
e amehang.<br />
hlalosoang e le a tlokotsing.<br />
8.3 Litsiane tsa ho<br />
khaoletsoa temong<br />
8.4 Litsiane tse thusang<br />
malapa a tlokotsing ka<br />
mekhoa <strong>ea</strong> boipheliso<br />
(1) Litsiane tsa ho Tšehetsa ba Lahlehetsoeng ke Meputso – tse<br />
lefshoang ho basebetsi ba felloang ke mosebetsi hobane libaka<br />
tseo ba neng ba sebetsa ho tsona li koalloa ruri ka lebaka la<br />
phethahatso <strong>ea</strong> morero, haeba mosebetsi <strong>ea</strong> joalo (a) a le lilemong<br />
tsa hore a ka hiroa (b) a ile a baloa e le mosebetsi oa khoebo<br />
nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso tsa boemo ba bophelo le<br />
moruo oa sechaba tsa morero.<br />
(2) Motho <strong>ea</strong> baliloeng e le mosebetsi, ’me a tlohela mosebetsi oo<br />
pele phalliso e qala, a ke ke a fuoa matšeliso.<br />
(1) Batho ba lemang liahlolo ba tla eletsoa ka mekhoa e meng <strong>ea</strong><br />
boipheliso esita le ho eletsoa (ke ba Lekala la Bophelo le Boiketlo<br />
ba Sechaba) ho fumana lithuso tsa manane a boiketlo ba sechaba<br />
le a phokotso <strong>ea</strong> bofuma.<br />
8.5 Litsiane tsa ba<br />
lahlehetsoeng ke mesebetsi<br />
le meputso<br />
• Ho tla lokela hore ho be le puisano le therisano lipakeng<br />
tsa makala a ’Muso ho etsa hore lintlafatso tsa sechaba<br />
sa metse e be tse nang le katleho le ho qoba phetako <strong>ea</strong><br />
se entsoeng ke lekala kapa makala a mang.<br />
Lihlopha tse tlokotsing; batho<br />
ba lemang liahlolo<br />
8.6 Ho hlokoleha ho hong<br />
mekhoeng <strong>ea</strong> batho <strong>ea</strong><br />
boipheliso<br />
• Sena se tla etsoa ka lingoliloeng tse hatisoang le ho<br />
phatlalatsoa khafetsa le ka litherisano.<br />
• Kopanelo <strong>ea</strong> tšebetso le lisebelisuoa le makala a mang a<br />
’Muso ho etsa lintlafatso sechabeng sa metse.<br />
(1) Likeletso kamoo morero o tla ama maphelo a sechaba; linako<br />
tsa ho haha litsela le ho nka litša; sekepele sa theko <strong>ea</strong> thepa,<br />
matšeliso le mekhoa <strong>ea</strong> ho rarolla litletlebo, likhohlano le<br />
likhang; mekhoa e tla sebelisoa ho hira batho ba metse a<br />
anngoeng mesebetsing <strong>ea</strong> khaho <strong>ea</strong> litsela; lintlafatso metseng<br />
e anngoeng.<br />
9. HO LEMOHA LITABA KA KAKARETSO<br />
Mekhoa eohle eo merero e Batho ba haufi le libaka tse<br />
tla ama maphelo a sechaba angoang ke morero.<br />
47<br />
FEBRUARY 2010 TRANSPORT SECTOR ENTITLEMENT MATRIX