SpoÅeczny wymiar kryzysu â lekcja dla przyszÅoÅci - Polskie ...

ISSN 1507-1383 

ZARZĄD KRAJOWY POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO 

BIULETYN 

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

wydanie specjalne przy współpracy 

z Narodowym Bankiem Polskim 

Numer 2 (56) luty 2012 

FORUM MYŚLI 

STRATEGICZNEJ 

29/03/2012 14:01:49 

MYŚL STRATEGICZNA 

PUNKTY ZWROTNE 

SCENA GLOBALNA

Zarząd Krajowy 

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

00-042 WARSZAWA, ul. Nowy Świat 49 

tel. 22 551 54 01, 22 551 54 05, faks 22 551 54 44 

e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl 

ODDZIAŁY POLSKIEGO TOWARZYSTWA 

EKONOMICZNEGO 

BIAŁYSTOK, 15-732, ul. CHOROSZCZAŃSKA 31 

tel. 793233238 tel./faks 85 652 09 25 e-mail:jolsien@poczta.onet.pl 

BIELSKO-BIAŁA, 43-309, ul. WILLOWA 2, bud. B, pok. 307 

tel. 33 827 92 15, tel./faks 33 827 93 39 e-mail: partship@ath.bielsko.pl 

BYDGOSZCZ, 85-034, ul. DŁUGA 34 

tel. 52 322 65 52, faks 52 322 67 81 e-mail: sekretariat@pte.bydgoszcz.pl 

CZĘSTOCHOWA, 42-200, ul. KILIŃSKIEGO 32/34 

tel. 34 324 97 33, 34 324 26 30 e-mail: opteczwa@onet.pl 

ELBLĄG, 82-300, ul. GIERMKÓW 5 

tel. 504158840 e-mail: elblagpte@interia.pl 

GDAŃSK, 80-830, ul. DŁUGI TARG 46/47 

tel. 58 301 54 61, 301 99 71, faks 58 301 52 46 

e-mail: sekretariat@gdansk.pte.pl 

GLIWICE, 44-100, ul. ZWYCIĘSTWA 47 

tel./faks 32 231 45 84, 32 331 30 81 i 82 e-mail: biuro@ptegliwice.pl 

KATOWICE, 40-129, ul. MISJONARZY OBLATÓW 27 

tel./faks 32 259 88 78, tel. 32 259 62 79 faks 32 258 54 82 

e-mail: katowice@pte.pl 

KIELCE, 25-406, ul. ŚWIĘTOKRZYSKA 21 

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy 

Jana Kochanowskiego w Kielcach 

Wydział Zarządzania i Administracji 

tel./faks 41 349 65 28 e-mail: a.szplit@plusnet.pl 

KOSZALIN, 75-254, ul. FRANCISZKAŃSKA 52 

tel./faks 94 343 33 33 e-mail: jatop@onet.eu ptekoszalin@neostrada.pl 

KRAKÓW, 30-003, ul. LUBELSKA 21 

tel. 12 634 32 59, faks 12 634 03 81 e-mail: krakow@pte.pl 

LEGNICA, 59-220, RYNEK 28 

tel. 76 852 38 72 e-mail: pte.legnica@wp.pl 

LUBLIN, 20-704 ul. Przyjacielska 4 

tel./faks 81 532 84 14, 81 534 35 50 e-mail: pte@lublin.net.pl 

ŁÓDŹ, 90-608, ul. WÓLCZAŃSKA 51 

tel. 42 632 28 17, tel./faks 42 632 44 20 e-mail: sekretariat@pte.lodz.pl 

OLSZTYN, 10-117, ul. 1 MAJA 13 

tel. 89 527 24 49, 89 527 58 25 e-mail: pte@pteolsztyn.edu.pl 

OPOLE, 45-082, ul. OZIMSKA 46a 

tel./faks 77 401 69 01, 77 401 69 00 e-mail: zmikolajewicz@poczta.onet.pl 

POZNAŃ. 61-779, ul. KLASZTORNA 24/25 

tel. 61 852 86 91 tel./faks 61 851 90 58 e-mail: info@pte.poznan.pl 

RZESZÓW, 35-045, ul. HETMAŃSKA 15 

tel. 17 853 36 49, faks 17 853 38 15 e-mail: pterzeszow@poczta.onet.pl 

SZCZECIN, 71-414, pl. KILIŃSKIEGO 3 

tel. 91 455 34 55, faks 091 455 34 71 e-mail: pte@pte.szczecin.pl 

TORUŃ, 87-100, ul. KOPERNIKA 21 

tel. 793 370 619 e-mail: pte@stud.umk.pl 

WAŁBRZYCH, 58-300, ul. SZMIDTA 4a 

tel. 74 842 62 60 ptewch@wp.pl 

WARSZAWA, 00-042, ul. Nowy Świat 49 

tel. 22 55 15 420, faks 22 55 15 444 e-mail: pteow@interia.eu 

WROCŁAW, 50-146, ul. ŁACIARSKA 28 

tel./faks 71 343 63 18 e-mail: pte-wroclaw@tlen.pl 

ZIELONA GÓRA, 65-066, ul. ŻEROMSKIEGO 3, skr. 165 

tel. 68 327 04 19, faks 68 320 25 89 e-mail: pte@zg.pl 

Recenzja naukowa: prof. dr hab. Bogumiła Szopa, dr Ryszard Kowalski 

Redakcja naukowa: prof. dr hab. Antoni Kukliński, prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska, dr Artur Pollok 

Redaktor prowadzący: Iwona Dudzik 

Zespół redakcyjny: Stanisław Gliński, Agnieszka Jarczyńska 

Redakcja merytoryczna: Danuta Jastrzębska 

Biuro ZK PTE 

00-042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44 

e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl 

Skład i łamanie: Elżbieta Giżyńska 

Druk i oprawa: sowadruk.pl 

Nakad: 3000 egz. 

Za poglądy i opinie wyrażone w zamieszczonych w ,,Biuletynie PTE’’ artykułach odpowiadają wyłącznie ich autorzy, 

a Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i redaktorzy – za ogólną koncepcję.

Spis treści 

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

CZĘŚĆ I 

KONGRES POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ 

Antoni Kukliński, Elżbieta Mączyńska 

Pierwszy Kongres Polskiej Myśli Strategicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

CZĘŚĆ II 


Zdzisław Sadowski 

Wielki kryzys a drogi ewolucji systemu rynkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

Jan Woroniecki 

U źródeł kryzysu: szansa czy zagrożenie dla kapitalizmu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 

Antoni Kukliński 

Czy jest wyjście z sytuacji bez wyjścia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 

Julian Auleytner 

Globalne problemy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Elżbieta Mączyńska 

Cywilizacyjne uwarunkowania rozwoju Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 

Zbigniew Strzelecki 

Inteligentna specjalizacja regionów w świetle inicjatyw Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 

Stanisław Owsiak 

Społeczny wymiar kryzysu – lekcja dla przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

CZĘŚĆ III 

SCENA GLOBALNA XXI W. 


Kryzys Wspólnoty Atlantyckiej XXI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 

Andrzej P. Wierzbicki 

Zderzenie cywilizacji czy ignorancja podstawowych wartości Innego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 

Ksawery Burski 

Rola Chin i Indii w kształtowaniu sceny globalnej XXI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 

Biuletyn PTE nr 2 (52) kwiecień 2011 

1

Andrzej Kassenberg 

Globalne problemy ekologiczne i ich konsekwencje dla rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . 97 


Gunter Pauli, The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 


Rekonfiguracja sceny globalnej XXI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 

CZĘŚĆ IV 

NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE – ELEMENTY MYŚLENIA STRATEGICZNEGO 


Szkolnictwo polskie w perspektywie 2050 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 

Jan Kozłowski 

Ewaluacja programów i instrumentów (polityki naukowej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 

Dominika Czerniawska 

Otwarty dostęp — nowe sposoby tworzenia i korzystania z wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 

Bożena Bednarek-Michalska 

Otwarta nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 

Paweł Szczęsny 

Otwieranie nauki – lekcja z globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 

Urszula Płowiec (1933–2011) – wspomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 

2

Wstęp 

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk Czytelników Biuletyn Specjalny pt. „Myśl 

strategiczna. Punkty zwrotne – scena globalna”. Jest to już trzecia publikacja syntetyzująca dokonania 

– organizowanego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wspólnie z Polskim Towarzystwem 

Współpracy z Klubem Rzymskim – cyklu seminariów w ramach Forum Myśli Strategicznej. Forum 

to utworzone zostało w PTE w celu przeciwstawiania się i przeciwdziałania niebezpiecznej marginalizacji 

myśli strategicznej, zarówno w skali krajowej, jak i globalnej. 

Wcześniejszy dorobek Forum Myśli Strategicznej został przedstawiony w formie dwóch specjalnych 

„strategicznych” Biuletynów PTE. Pierwszy z nich, zatytułowany „Forum Myśli Strategicznej. 

Doświadczenia i perspektywy” (2010, nr 6, wydanie specjalne), zawiera główne refleksje dotyczące 

dylematów kształtowania przyszłości. Drugi z kolei Biuletyn Specjalny pt. „Polska myśl strategiczna. 

Na spotkanie z enigmą XXI wieku” ( 2011, nr 2) dotyczy kultury myślenia strategicznego. W Biuletynie 

tym – co szczególnie istotne – została po raz pierwszy przedstawiona wstępna koncepcja 

PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ. 

Przedkładana wnikliwemu osądowi Czytelnika niniejsza publikacja powstała jako efekt współpracy 

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego oraz Narodowego Banku Polskiego. Składa się z czterech 

części. 

Część pierwsza zawiera rozwiniętą koncepcję PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI 

STRATEGICZNEJ. Kreowanie i pobudzanie polskiej myśli strategicznej to obecnie – wobec wszechogarniającego 

świat shorttermizmu i marginalizacji myślenia strategicznego – jedno z fundamentalnych, 

wielkich wyzwań dla polskiej sceny społecznej, naukowej i politycznej. 

Część druga obejmuje artykuły, w których podejmowana jest próba odpowiedzi na pytanie, czy 

obecny wielki kryzys światowy będzie źródłem zasadniczego punktu zwrotnego w historii globalnych 

układów gospodarczych, politycznych i społecznych. 

Część trzecia dotyczy rekonfiguracji sceny globalnej XXI w. Najważniejszym elementem tej rekonfiguracji 

jest kryzys Wspólnoty Atlantyckiej oraz wzrastająca rola Chin i Indii we współczesnym 

świecie. W części tej uwzględniane są ponadto kwestie ekologii oraz przemian i innowacji technologii 

w skali globalnej. Ponownie – wobec wagi, kontrowersyjności problematyki i zainteresowania 

nią – podejmowana jest dyskusja na temat możliwości i ograniczeń rozwoju blue economy (błękitnej 

gospodarki). Ta nowa dziedzina umożliwia synergiczne łączenie zielonej gospodarki i makrowikinomii. 

Blue economy tworzy proekologiczne możliwości przeformułowania modelu rozwoju gospodarki. 

Kwestie te charakteryzowane są w książce Guntera Pauli pt. The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 

100 Million Jobs (Błękitna ekonomia, 10 lat, 100 wynalazków, 100 milionów miejsc pracy). Spośród 

Biuletyn PTE nr 2(56), luty 2012 

3

tytułowych „100 wynalazków” przykładowo można wymienić technologie umożliwiające zastąpienie 

produkcji jakże drogiego, szeroko stosowanego m.in. w medycynie, tytanu – jedwabiem. 

Książka Guntera Pauli była przedmiotem szczegółowej, krytycznej recenzji opracowanej przez 

Profesora Romana Galara (Biuletyn PTE, 2011, nr 2; http://www.pte.pl/pliki/pdf/Biuletyn_2_2011. 

pdf), a wcześniej recenzji Elżbiety Mączyńskiej i Zdzisława Sadowskiego (Biuletyn PTE, 2010, nr 6; 

http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_pte_spec_2010.pdf). 

Część czwarta niniejszego Biuletynu obejmuje dyskusję nad perspektywami rozwojowymi polskiego 

szkolnictwa wyższego oraz nad nowymi problemami transformacji nauki światowej. 

Tytuł i treść tomu „Myśl strategiczna. Punkty zwrotne – scena globalna” należy rozpatrywać 

w kontekście inicjatywy zorganizowania PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ MYŚLI STRATE- 

GICZNEJ. Zwracamy się do Czytelników z zaproszeniem do wzięcia udziału w otwartej debacie 

poświęconej tematyce tego Kongresu. Zachęcamy do nadsyłania tekstów na adres e-mailowy Polskiego 

Towarzystwa Ekonomicznego: zk@pte.pl. Szczegółowe informacje na temat tego Kongresu 

oraz Forum Myśli Strategicznej przedstawiane są na bieżąco na stronie internetowej PTE (http:// 

www.pte.pl/). 

Kierujemy ten Biuletyn do Czytelników z nadzieją, że jego lektura sprzyjać będzie pobudzaniu 

i rozwojowi myślenia strategicznego w Polsce w różnych jego wymiarach, w tym przede wszystkim 

naukowym, eksperckim i politycznym. 

Zachęcamy do lektury i dyskusji. 


Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

4

PIERWSZY KONGRES 

POLSKIEJ MYŚLI 

STRATEGICZNEJ 


Część I 



Myśl strategiczna 

w warunkach cywilizacji 

nietrwałości 

Myśl strategiczna rodzi się w polu kreatywnego 

napięcia pomiędzy realistyczną diagnozą 

doświadczeń historycznych a odważną wizją 

przyszłości. Takiego kreatywnego napięcia nie 

znajdujemy hinc et nunc ani w Waszyngtonie, ani 

w Brukseli. Można powiedzieć, że paraliż myśli 

strategicznej jest istotnym elementem obecnego 

kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej 1 . Polska jest 

fragmentem tej Wspólnoty, w którym paraliż 

myśli strategicznej znajduje głębokie korzenie 

w świadomości polskiego społeczeństwa. W tej 

świadomości dominuje fascynacja myśleniem 

w kategoriach doświadczeń historycznych, co na 

drugi plan przesuwa myślenie futurologiczne – 

stymulujące procesy myślenia strategicznego 2 . 

Trzeba podjąć próbę przezwyciężenia paraliżu 

myśli strategicznej zarówno w skali Wspólnoty 

Atlantyckiej, jak i w skali Polski. W takim 

szerokim kręgu motywacyjnym powstała kon- 

1 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?, 

red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Nowy Sącz 2010. 

2 Polonia Quo Vadis, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

J. Woźniak, Kraków 2010. 

cepcja PIERWSZEGO KONGRESU POLSKIEJ 

MYŚLI STRATEGICZNEJ – Polonia Quo Vadis 3 

opublikowana w Biuletynie PTE – Polska Myśl 

Strategiczna. Na spotkanie z enigmą XXI w. 

Sukces tego Kongresu może być punktem 

zwrotnym w historii polskiej myśli strategicznej. 

Można mówić o trzech wymiarach tego potencjalnego 

sukcesu: 

Pierwszym wymiarem jest stymulacja procesów 

poznania naukowego, z analizą przeszłości 

i przyszłości myśli strategicznej. 

Drugim wymiarem jest próba internalizacji 

myśli strategicznej poprzez struktury 

świadomościowe polskiego społeczeństwa. 

Trzecim wymiarem jest próba oddziaływania 

na modus operandi polskich elit politycznych 

oraz polskiego systemu władzy 

państwowej. 

Te trzy wymiary nawiązują do dokonujących 

się zarówno na świecie, jak i w Polsce 

przewartościowań oraz zmian uwarunkowań 

społeczno-gospodarczych. Mimo że Fukuyamowska 

teza o końcu historii (czyli uznaniu 

3 E. Mączyńska, A. Kukliński, Pierwszy Kongres Myśli 

Strategicznej Polonia Quo Vadis. Memorandum, „Biuletyn 

PTE”, kwiecień 2011. 


5

Część I 


neoliberalnej formy kapitalizmu za model ostateczny 

i niezastępowalny) oraz doktryna neoliberalna 

z założenia oznaczały marginalizowanie 

refleksji futurologicznej, pozostawiając 

przyszłość do uregulowania przez mechanizm 

wolnego rynku, to obecnie – wobec niezwykle 

złożonych problemów świata – potrzeba myślenia 

o przyszłości i działań na jej rzecz jest coraz 

powszechniej uznawana. Neoliberalne, ignorujące 

doświadczenie historyczne przekonanie 

o niezawodności, nieomylności i efektywności 

wolnego rynku oraz jego mechanizmów, a także 

marginalizowanie roli państwa i sprowadzania 

go do roli „stróża nocnego” jest obecnie weryfikowane 

(choć powoli), przede wszystkim pod 

naciskiem wymowy globalnych kryzysowych 

doświadczeń ostatnich lat. 

W Polsce nadanie myśli strategicznej stosownej 

rangi jest szczególnie istotne zwłaszcza 

wobec wciąż silnie objawiającego się niedostatku 

polityki długookresowej i dotkliwych oznak wypychania 

spraw i rzeczy ważnych, fundamentalnych 

przez błahe lub ważne jedynie z pozoru. 

Nie bez racji jest wyrażona w jednym z wywiadów 

opinia znanego polskiego pisarza Antoniego 

Libery, że żyjemy w epoce wielkiej gry 

pozorów. W pogoni za Zachodem bezkrytycznie 

ulegamy rozmaitym modom i trendom, co niekiedy 

przybiera formę żałosnego nuworyszostwa. 

Tymczasem świat od co najmniej kilku dekad 

znajduje się w stanie globalnie naruszonej 

równowagi. Naruszenie to wywoływane jest 

przez równoczesne „tektoniczne” ruchy podskórnych 

sił przemian. W okresach naruszonej 

równowagi teorie, ideologie i technologie przestają 

pasować do siebie. „Stare dobrze ugruntowane 

systemy społeczne muszą zwykle ponieść 

wyraźną porażkę, zanim będzie możliwe ich 

przystosowanie do nowego środowiska. Bez widocznej 

porażki większość umysłów pozostaje 

zamknięta” 4 . 

4 L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu: Jak dzisiejsze 

siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo 

Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 22. Nawiązaniem do tej 

koncepcji są zawarte w książce Roubiniego i Mihma rozdziały 

Tektonika płyt i Wszystko w rozpadzie. Zob. N. Roubi- 

Jednym z najlepszych i zrazem najdotkliwszych 

przykładów globalnie naruszonej równowagi 

jest sytuacja demograficzna. Obok bezrobocia, 

ekologii, deficytu finansów publicznych 

i zmian w układzie sił światowych – zajmuje 

czołowe miejsce w rankingu najtrudniejszych 

problemów społeczno-ekonomicznych nie tylko 

Polski, ale i świata. Nawiązując metaforycznie 

do filozoficznego wiersza Wisławy Szymborskiej 

Trzy słowa najdziwniejsze – demografię, 

bezrobocie i deficyt można uznać nie tylko za 

najdziwniejsze, ale i najtrudniejsze „słowa”/problemy 

5 . Czyż bowiem nie jest dziwne, że współczesny, 

nafaszerowany wiedzą i technologiami 

informacyjnymi świat nie może sobie poradzić 

z tak starymi, znanymi niemalże od zarania gospodarki 

rynkowej, problemami. Wciąż nie chcą 

one „odejść do przeszłości”. Deficyty finansów 

publicznych to nasilające się zjawisko, wyniszczające 

całe kraje, zagrażające światu. Z bezrobociem 

nie radzi sobie w pełni żaden kraj i stanowi 

ono swego rodzaju dżumę współczesności, 

dotykającą w wymiarze światowym niemalże 

miliard osób. Zaś kwestie demograficzne, wymagające 

z natury podejścia długookresowego, 

są szczególnie narażone na wszelkie dysfunkcje 

związane z syndromem cyklu wyborczego 

i z tak charakterystycznym dla nowoczesnego 

świata cywilizacji wiedzy zjawiskiem „shortermizmu”, 

ze szkodliwą społecznie tendencją do 

marginalizacji refleksji i wyobraźni, wizji prognostycznej. 

Mimo dzielących ekonomistów 

różnic poglądów na temat polityki demograficznej, 

są oni zgodni co do tego, że wśród cywilizacyjnych 

zagrożeń na czołowym miejscu sytuują 

się zagrożenia wynikające z niebywale szybkiego 

wzrostu liczby ludności świata, z jednej strony, 

a z drugiej, narastający dynamizm procesu 

starzenia się społeczeństw w krajach wysoko 

ni, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Warszawa 2011, Wolters 

Kluwer business , s. 84–141. 

5 W. Szymborska, Trzy słowa najdziwniejsze: „Kiedy 

wymawiam słowo Przyszłość, pierwsza sylaba odchodzi 

już do przeszłości. Kiedy wymawiam słowo Cisza, niszczę 

ją. Kiedy wymawiam słowo Nic, stwarzam coś, co 

nie mieści się w żadnym niebycie”. 

6

ozwiniętych. Przekłada się to niekorzystnie na 

perspektywy harmonĳnego rozwoju i wzrostu 

gospodarczego, a zarazem to właśnie wzrost 

gospodarczy jest jednym z ważniejszych czynników 

determinujących procesy demograficzne, 

tak bardzo różne w krajach biednych i bogatych. 

Wskazuje to na wielką złożoność tego 

problemu 6 . Demografia jest spektakularnym 

przykładem wagi myślenia strategicznego. 

Między rozwojem społeczno -gospodarczym 

a demografią występują wielorakie sprzężenia 

zwrotne, nie poddające się łatwo kompleksowej 

ocenie. Poprzestanie na ocenach ilościowych, 

bez pogłębionej, holistycznej analizy jakościowej, 

może prowadzić do nieuprawnionych 

wniosków, skutkujących kosztownymi błędami 

w polityce społeczno-gospodarczej. Wyjątkowo 

dobrze przystaje tu Einsteinowska maksyma, 

że „nie wszystko, co się liczy, jest policzalne 

i nie wszystko, co jest policzalne, się liczy”. 

Dlatego też obok analiz ilościowych niezbędne 

są pogłębione, holistyczne analizy jakościowe 

z uwzględnieniem rachunku kosztów i efektów 

zewnętrznych (externalities) i długookresowej 

perspektywy. Nie można zatem twierdzić, że 

skoro liczba ludności w skali światowej dynamicznie 

rośnie, to tym samym problemy demograficzne 

krajów i regionów o zmniejszającej się 

liczbie ludności (a do takich krajów należy Polska) 

rozwiążą się same. Jeśli nawet mogłoby do 

tego dojść w jakiejś bliżej nieokreślonej „dłuższej 

perspektywie”, co jednak nie jest pewne, to 

w żadnym razie na taki automatyzm nie można 

liczyć w najbliższych kilku dekadach. Stąd potrzeba 

długookresowej, konsekwentnej, wolnej 

od presji cyklu wyborczego, holistycznej polityki 

i strategii długookresowej. W zależności 

bowiem od jej kierunków i efektywności (czy 

zaniechania) sprzężenia zwrotne między demografią 

a wzrostem i rozwojem społeczno-gospo- 

6 Kwestie te są omawiane m.in. w Biuletynie nr 

55 Rządowej Rady Ludnościowej, Warszawa 2010 oraz 

w: Problemy demografi czne Polski i ich skutki ekonomiczne, 

Raport z pierwszego posiedzenia Narodowej Rady Rozwoju, 

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, 

Warszawa 2010. 

darczym mogą przynosić dodatnie efekty synergiczne, 

generowane przez kapitał ludzki, lub też 

mogą skutkować synergią ujemną, poprzez np. 

rosnące bezrobocie i narastanie deficytu finansów 

publicznych (m.in. wskutek niekorzystnej 

struktury demograficznej, wyrażającej się we 

wzroście udziału osób w wieku poprodukcyjnym). 

Rodzaj, skalę i wymiar synergii determinuje 

wiele powiązanych ze sobą czynników, nie 

tylko ilościowych (jak np. struktura wiekowa 

ludności, struktura wykształcenia, aktywność 

zawodowa, inwestycje i ich struktura) ale i jakościowych 

(jak np. poziom edukacji, kwalifikacji, 

czynniki kulturowe, w tym kultura polityczna). 

Wymienione kwestie wymagają wizji strategicznej 

i odejścia od priorytetu dla „krótkiego 

zysku”, bez liczenia się z następstwami 

długookresowymi. Terror krótkiego zysku jest 

bowiem katalizatorem zjawisk kryzysowych. 

Przestrzegał przed tym już przed wieloma laty 

m.in. Lester Thurow: „Dokładnie w momencie, 

kiedy sukces gospodarczy wymaga dłuższych 

horyzontów czasowych, szeroka gama czynników 

prowadzi do krótszych horyzontów czasowych” 

7 . Niebywale szybkie tempo przemian, 

jakich doświadcza obecnie świat, sprawia bowiem, 

że przyszłość staje się coraz bardziej niejasna, 

a w związku z tym i teraźniejszość nie 

w pełni satysfakcjonująca. W wyniku rosnącej 

dynamiki przemian we współczesnym świecie 

gospodarka nabiera w coraz większym stopniu 

cech „gospodarki nietrwałości” 8 . Wszystkie niemalże 

działalności, w tym gospodarcze, stają się 

nietrwałe, a ich cykle życia coraz krótsze. Dotyczy 

to nie tylko technologii, produktów, ale 

i stanowisk pracy, metod komunikowania się, 

produkowania i wymiany handlowej, edukacji, 

a nawet modeli życia rodzinnego oraz zawodowego. 

Niemalże wszystko staje się prowizoryczne. 

Rosnąca dynamika postępu technologicznego 

wskazuje, że trend nietrwałości będzie 

się umacniał. W takich warunkach nietrudno 

7 L.C. Thurow, op.cit., s. 383. 

8 A. Toffler, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc 

u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003. 


Część I 


7

Część I 


o zaburzenia i kryzysowe sytuacje w gospodarce, 

co potwierdza chociażby fakt, że w ostatnich 

trzydziestu latach w świecie doszło do ponad 

stu kryzysów bankowych. Tempo przemian jest 

obecnie tak wielkie, że „przeszłość nie staje się 

historią, lecz od razu archeologią, (...) z którą już 

nie mamy żadnego emocjonalnego związku. To 

wielka słabość współczesnego człowieka, wielkie 

jego nieszczęście: nie może zakotwiczyć się 

w historii, bo minione zdarzenia znikają z jego 

świadomości” 9 . W takich warunkach nie tylko 

przyszłość, ale i teraźniejszość jawią się jako coraz 

mniej przejrzyste i coraz bardziej chaotyczne, 

trudne do zrozumienia, zwłaszcza w sytuacji 

mnożących się w wyniku rozwoju technik 

komunikacyjnych źródeł informacji. Jedną 

z konsekwencji tego są dysfunkcje w systemie 

etycznym i erozja systemu wartości. Problemem 

jest zacieranie się lub zanikanie wyrazistych 

punktów odniesienia w kształtowaniu systemów 

wartości w działalności gospodarczej, ale 

i w życiu ludzkim. 

W takich warunkach łatwo o niedocenianie 

myśli strategicznej i tym bardziej fundamentalne 

znaczenie ma przezwyciężanie terroru taktycznej 

myśli krótkookresowej oraz tworzenie 

klimatu dla pełnej absorpcji myśli strategicznej 

przez system polityczny. Aby podjąć tak wielkie 

wyzwania, proponowany Kongres musi zapewnić 

wysoką jakość intelektualną oraz dużą 

skalę oddziaływania społecznego. Czy w Polsce 

uda się stworzyć warunki materialne do przygotowania 

i realizacji takiego Kongresu? Przyszłość 

przyniesie pozytywną lub negatywną 

odpowiedź na to pytanie. Można jednak już 

w tej chwili z całą odpowiedzialnością stwierdzić, 

że warunki naukowe i instytucjonalne do 

przygotowania i realizacji Kongresu są w bardzo 

wysokim stopniu spełnione. 

W takim klimacie optymizmu naukowego 

i instytucjonalnego chcielibyśmy naszkicować 

panoramiczną problematykę Kongresu. Pod- 

kreślamy – panoramiczną problematykę, a nie 

program Kongresu, który wyłoni się w dalszej 

fazie naszej dyskusji. 

Myśl strategiczna 

— główne tezy 

W dokumentach Kongresu powinny znaleźć 

się próby odpowiedzi na pytanie, jak 

określić istotę myśli strategicznej oraz warunki 

rozwoju tej myśli. W tym kontekście chcielibyśmy 

przedstawić osiem tez o myśli strategicznej 

10 : 

1 Myśl strategiczna rodzi się w procesie permanentnej 

konfrontacji diagnozy doświadczeń 

historycznych z wizją przyszłości. 

2 Myśl strategiczna kształtuje się jako zjawisko 

długiego trwania, obejmujące przeszłość, 

teraźniejszość i przyszłość. 

3 W długim trwaniu myśli strategicznej pojawiają 

się punkty zwrotne jako głębokie 

i szybkie zmiany struktury i sił napędowych 

rozwoju. 

4 Myśl strategiczna jest myślą wyraźnie określonych 

podmiotów świata polityki, gospodarki, 

kultury, nauki i edukacji. 

5 Postęp myśli strategicznej uzależniony jest 

nie tylko od zjawisk spontanicznego rozwoju 

społeczeństwa, gospodarki, nauki i kultury. 

Myśl strategiczna jest również tworem 

działań sterowanych przez systemy państwa 

i samorządu, korporacje transnarodowe 

oraz przez systemy organizacji międzynarodowych, 

takich jak ONZ, OECD, Bank 

Światowy i Unia Europejska. 

6 Punktem wyjścia myśli strategicznej jest 

odważna, uczciwa i możliwie obiektywna 

analiza doświadczeń historycznych. Rerum 

cognoscere causas jest być może najważniejszym 

motywem analizy diagnostycznej. 

9 M. Szulc, R. Kapuściński, Raport o społeczeństwie. 

Dwa światy, 11 kwietnia 2002. http://www.reporter. 

edu.pl/raport_o_spoleczenstwie/raport_nadawca/dwa_ 

swiaty_ryszard_kapuscinski 

10 Por. A. Kukliński, w: Rozwój regionalny, polityka 

regionalna, studia regionalne, red. P. Artymowska, A. Kukliński, 

P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 

Warszawa, lipiec 2011. 

8

7 Albert Einstein powiedział: „Imagination 

is more important than knowledge” 

(Wyobraźnia jest ważniejsza niż wiedza). 

Trudno przecenić rolę wyobraźni w kształtowaniu 

wizji przyszłości, która staje się 

inspiracją do tworzenia strategii. W tym 

kontekście pojawia się kluczowe pytanie 

studiów strategicznych: Quo Vadis – dokąd 

idziesz? 

8 Myśl strategiczna jest umiejętnością określenia 

struktury i priorytetów w systemie celów 

rozwoju danego podmiotu. Formułując 

pytanie Polonia Quo Vadis?, mówimy jednocześnie 

o wizji rozwoju Polski oraz o systemie 

priorytetów, które stają się podstawą decyzji 

strategicznych, określających kierunki 

rozwoju kraju. 

Warto zacytować trzy zasady myślenia strategicznego 

sformułowane przez R. Kuźniara 11 : 

„Po pierwsze, rzetelne myślenie oznacza nakaz 

niedopuszczenia do siebie iluzji myślenia 

życzeniowego czy ideologicznego. Strategia 

jest przeciwieństwem ideologii. 

Po drugie, myśleć strukturalne, czyli integrować 

poszczególne elementy analizy 

w jedną całość. 

Po trzecie, myślenie priorytetami oznacza 

dostrzeganie właściwej hierarchii spraw, 

problemów, zagrożeń”. 

Myśl strategiczna jest „delikatną rośliną” 

rozwĳającą się tylko w sprzyjających warunkach 

„gleby i klimatu”, zarówno w kategoriach 

materialnych jak i duchowych. Z inicjatywy 

Kongresu w przyszłości trzeba zainicjować 

opracowanie licznych case studies – studiów 

powstania, rozwoju i upadku myśli strategicznej 

państw, organizacji międzynarodowych 

oraz korporacji transnarodowych. To jest fascynująca 

domena studiów, będąca wielkim 

wyzwaniem dla szerokiego systemu nauk społecznych. 

11 R. Kuźniar, Polityka i siła, Studia Myśli Strategicznej, 

Scholar, Warszawa 2009. 

Problemowy zakres 

KONGRESU POLSKIEJ 

MYŚLI STRATEGICZNEJ 

Na tle tych wstępnych uwag chcielibyśmy 

przedstawić koncepcję pięciu pól problemowych 

Kongresu. 

I polem problemowym jest tysiąclecie polskiej 

myśli strategicznej. Chcielibyśmy zaproponować 

skupienie uwagi na trzech historycznych 

pomnikach tej myśli. 

Pierwszym pomnikiem jest myśl strategiczna 

pierwszych Piastów – strategia chrystianizacji 

Polski, innymi słowy strategia włączenia 

Polski do ówczesnej „Unii Europejskiej”. Drugim 

pomnikiem polskiej myśli strategicznej 

jest myśl strategiczna Polski Jagiellonów, będąca 

jednocześnie bardzo pięknym przykładem 

wielocywilizacyjnej integracji przestrzeni europejskiej. 

Trzecim pomnikiem polskiej myśli 

strategicznej jest długookresowa umiejętność 

wmontowania Polski w struktury Unii Europejskiej. 

II polem problemowym jest analiza trzech 

globalnych metropolii myśli strategicznej XX 

i XXI w. Waszyngtonu, Brukseli i Pekinu. 

1. Waszyngton był niewątpliwą, wielką charyzmatyczną 

metropolią strategicznej myśli 

globalnej XX w. W Waszyngtonie powstały 

wielkie myśli strategiczne W. Wilsona, F. Roosevelta 

oraz G. Marshalla. Elity waszyngtońskie 

odegrały decydującą rolę w kształtowaniu nowego 

porządku globalnego po II wojnie światowej 

oraz tworzyły strategię zimnej wojny, która 

doprowadziła do upadku sowieckiego imperium. 

Po jego upadku cały świat stał się potencjalnym 

polem dominacji amerykańskiej myśli 

strategicznej. 

Niestety dominacja ta trwała bardzo krótko. 

Amerykańskie elity nie umiały replikować 

doświadczeń z końca II wojny światowej – nie 

wygenerowały nowej, globalnej myśli strategicznej, 

która stworzyłaby nowy porządek glo- 


Część I 


9

Część I 


balny XXI w. Ten kryzys amerykańskiej myśli 

strategicznej był początkiem zmierzchu USA, 

jako największego supermocarstwa w dziejach 

świata. Na naszych oczach PAX Americana staje 

się zjawiskiem gasnącego trendu. 

Nie znaczy to oczywiście, że jeszcze przez 

kilkanaście lat Waszyngton nie będzie najbardziej 

potężną metropolią globalnej myśli strategicznej, 

dysponującą wspaniałym zapleczem 

intelektualnym i instytucjonalnym. W żadnej 

innej metropolii świata nie działa tak bogaty 

i sprawny zespół instytucji typu think tank, 

które są źródłem nowej myśli strategicznej. 

Niestety głęboko skłócony i podzielony świat 

amerykańskiej elity władzy stracił zdolność 

wchłaniania nowej myśli strategicznej tworzonej 

przez wspaniałe amerykańskie instytucje. 

Można mówić o paraliżu myśli strategicznej całego 

amerykańskiego aparatu władzy. 

W Waszyngtonie zarysowuje się dramatyczna 

luka oddzielająca świat refleksji intelektualnej 

od realnego świata polityki krótkiego okresu, 

a zwłaszcza od polityki elektoralnej. 

W blasku zachodzącego słońca będziemy 

jeszcze przez długie lata oglądali wybitne dokumenty 

amerykańskiej i globalnej myśli strategicznej 

tworzonej przez świat Waszyngtonu. 

Jednym z tych dokumentów jest raport przygotowany 

przez National Intelligence Council 12 

pt. Global Trends 2025. A transformed World. Treść 

tego dokumentu powinna się stać przedmiotem 

uwagi jednego z naszych referatów kongresowych. 

Powstanie, rozwój i kryzys Waszyngtonu, 

jako wielkiej metropolii globalnej myśli 

strategicznej, może być przedmiotem jednego 

z najbardziej dramatycznych referatów naszego 

Kongresu. 

2. Bruksela błyszczała na firmamencie XX w. 

jako wielka metropolia globalnej myśli strategicznej. 

W Brukseli kształtowały się środowiska 

intelektualne i instytucjonalne, które sterowały 

12 Global trends 2025. A transformed World, NIC, Washington 

D.C., November 2008. 

procesem powstania Unii Europejskiej – największej 

innowacji instytucjonalnej XX w. 13 

W okresie założycielskim Unii Bruksela była 

symbolem innowacyjnej myśli strategicznej 

o znaczeniu globalnym. Panowało wówczas 

przekonanie, że brukselskie metody integracji 

znajdą twórczą adaptację w innych regionach 

świata, zwłaszcza w Azji i Ameryce Łacińskiej. 

Wydawało się, że Bruksela będzie równorzędnym 

partnerem Waszyngtonu w zakresie tworzenia 

i dyfuzji globalnej myśli strategicznej, 

jednak tak się nie stało. Bruksela w tej chwili 

jest partnerem najsłabszym w strategicznym 

trójkącie Waszyngton–Bruksela–Pekin. Podkreślając 

obecne słabości Brukseli w zakresie 

tworzenia globalnej myśli strategicznej, trzeba 

przypomnieć o niewątpliwych sukcesach Brukseli 

w zakresie tworzenia i wdrażania systemu 

efektywnego programowania krótko- i średniookresowego. 

Komisja Europejska stworzyła teorię i praktykę 

programowania jako jednego z ważnych 

instrumentów koordynacji bardzo różnorodnych 

procesów rozwojowych Unii Europejskiej. 

Ten sprawny system programowania powinien 

być przedmiotem pogłębionych studiów problemowo-monograficznych. 

Wracając do nurtu myślenia strategicznego, 

proponuję, aby uczestnicy Kongresu zwrócili 

szczególną uwagę na dokument Europa 2020 14 

z 3 marca 2010 r. Dokument ten był przedmiotem 

wielogodzinnych adoracji, które przetoczyły 

się przez wszystkie państwa członkowskie. 

Niestety w czasie tych adoracji zabrakło głosu 

naiwnego dziecka, że „król jest nagi”. Innymi 

słowy, Europa 2020 nie jest dokumentem myślenia 

strategicznego, a tylko dokumentem w kategoriach 

programowania średniookresowego. 

Nie jest to dokument europejskiej godziny 

prawdy ani wielkiej europejskiej myśli strategicznej. 

13 Por. Unia Europejska. Dylematy XXI w., IV Konferencja 

Krakowska, Kraków, czerwiec 2011. 

14 Europa 2020, Komisja Europejska, Bruksela 

3.3.2010, w: Forum Myśli Strategicznej. Doświadczenia i perspektywy, 

„Biuletyn PTE”, październik 2010. 

10

Pozytywna lub negatywna ocena dokumentu 

Europa 2020 powinna być kontrowersyjnym 

przedmiotem jednego z referatów kongresowych. 

Mocny głos Kongresu w sprawie tego dokumentu 

usłyszy Bruksela, co otworzy drogę do 

dyfuzji rezultatów naszego Kongresu na scenie 

europejskiej. 

3. W promieniach wschodzącego słońca można 

zobaczyć proces powstania nowej metropolii 

globalnej myśli strategicznej XXI w. – Pekinu. 

Jest to metropolia nowego typu, w której 

działają mechanizmy nieznane w dziejach Waszyngtonu 

i Brukseli. Jednym z nich jest długookresowa 

mądrość strategicznego myślenia Komunistycznej 

Partii Chin obchodzącej jubileusz 

90-lecia swego istnienia. Warto zwrócić uwagę 

na dwa artykuły, które ukazały się na łamach 

„IHT” 15 : China’s Communist Party at 90 i Great Party, 

but where’s the Communism? 

W odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule 

drugiego artykułu autor podkreśla, że „Partia 

nie reprezentuje już utopĳnej ideologii. Jeśli 

ideologia partii w ogóle istnieje, to jest nią ideologia 

władzy”. Ta ideologia władzy jest jednak 

ideologią znacznie mocniej uzasadnioną i silniejszą 

niż sądzi autor artykułu. Dlatego warto 

przeanalizować wypowiedź R.L. Kuhna pt. CPC 

helps build confident nation 16 . W tym kontekście 

chcielibyśmy przedstawić następujące tezy 17 : 

1. Komunistyczna Partia Chin oferuje społeczeństwu 

chińskiemu dwie wizje dobrze 

ugruntowane doświadczeniem ostatnich 

30 lat; 

a. pierwsza jest wizją Chin jako wiodącego 

supermocarstwa XXI w. (duma narodowa 

Chińczyków dobrze zinternalizuje 

tą wizję); 

b. druga jest wizją dynamicznego rozwoju 

gospodarczego Chin tworzącego 

15 D. Shambaugh, M. Pei, IHT, July 1 2011. 

16 R.L. Kuhn, CPC helps build confident nation, China 

Watch, China Daily, „IHT”, June 30 2011. 

17 Por. A. Kukliński, Chapter VIII. The transformation 

of the megaspace of China, w: A. Kukliński, Megaspaces of the 

XXI century, Ministry of Regional Development, 2011. 

zatrudnienie i dobrobyt w skali niespotykanej 

w dotychczasowych doświadczeniach 

historycznych. 

2. Interpretacja doświadczeń chińskich jako 

kolejnego rozdziału w historii demokracji 

i kapitalizmu jest niesłuszna. Chińczycy 

tworzą zupełnie nowy rozdział historii – 

rozdział oświeconego i elastycznego totalitaryzmu, 

który adaptuje do swoich celów 

strategicznych niektóre rozwiązania demokracji 

i kapitalizmu, nie przyjmując jednak 

liberalnej istoty tych rozważań. 

3. W interpretacji chińskiego modus operandi 

decydującą rolę odgrywa trójkąt: autokracja–technokracja–planowanie 

strategiczne. 

4. W Pekinie, z wielkim sukcesem, rozwĳa 

się Centralna Szkoła Partii, która kształci 

jej liderów, wzmacniając ich wiedzę i umiejętności 

w zakresie podejmowania decyzji 

strategicznych 18 . W szkole istnieje zadziwiająca 

tolerancja dla wolności wypowiedzi 

oraz analizowania prawie wszystkich 

trudnych problemów kraju. Szkoła rozwija 

między innymi programy współpracy 

z The Kennedy School of Government at 

the Harvard University. 

Ulegając czarowi nieodpartego sukcesu 

Chin, trzeba jednak pamiętać o bogatej historii 

tego kraju, w którym po okresach długotrwałego 

rozwoju pojawiły się okresy chaosu i regresu. 

Czy można wykluczyć możliwość wystąpienia 

takiego regresu historii Chin XXI w.? 19 

Zakładamy, że porównawcza analiza trzech 

globalnych metropolii myśli strategicznej XX 

i XXI w. z pewnością będzie ważnym fragmentem 

Kongresu, który wzbudzi szerokie zainteresowanie 

naukowe, społeczne i polityczne. 

18 Por. L. Jing, P. Yininh, Shaping Lives. The training 

ground for the future leaders of the Communistic Party of 

China. Z. Yinan, Teaching modern governance skills, China 

Watch, „IHT”, June 30 2011. 

19 Przygotowanie referatu kongresowego wstępnie 

zatytułowanego Pekin jako nowa metropolia globalnej myśli 

strategicznej XXI w. jest zadaniem wykonalnym, choć 

trudnym z uwagi na dużą liczbę wydawanych publikacji 

dotyczących doświadczeń chińskich. Por. Special Report 

on China, „The Economist”, July 25 2011. 


Część I 


11

Część I 


III pole problemowe kongresu stanowić 

będzie potrójne Quo Vadis jako laboratorium 

myśli strategicznej. W naszym doświadczeniu 

termin „laboratorium” wiąże się raczej z problematyką 

nauk przyrodniczych, a zwłaszcza 

z problematyką fizyki i chemii. Myślimy jednak, 

że pojęcie to powinno być zinternalizowane 

przez nauki społeczne. W tym duchu chcielibyśmy 

zaproponować koncepcję potrójnego Quo 

Vadis jako laboratorium myśli strategicznej, 

jako wyzwania dla naszej wiedzy i wyobraźni. 

Chodzi o zintegrowaną analizę potrójnego 

Quo Vadis: 

strategicznej nie przesłoni syntetycznego spojrzenia 

na główną misję Kongresu, która powinna 

stać się punktem zwrotnym w historii polskiej 

myśli strategicznej. 

Czy uda się osiągnąć sukces na tym decydującym 

polu? Jest to pytanie otwarte dotyczące 

syntezy dorobku Kongresu. 

Prace przygotowawcze 

i główne wyznaczniki 

programu Kongresu 

Mundus Quo Vadis? 

Europa Quo Vadis? 

Polonia Quo Vadis? 

IV polem problemowym Kongresu będą 

trzy referaty: 

• Problematyka i strategia skoku cywilizacyjnego 

Polski w XXI w. 20 , 

• Strategiczne problemy przyszłości Polski, 

• Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności 21 . 

V polem problemowym Kongresu będą 

przyszłościowe problemy rozwoju polskiej myśli 

strategicznej, dzięki czemu Kongres stanie 

się rzecznikiem procesów szybkiego rozwoju 

regionalnej myśli strategicznej 22 . Będzie to jednocześnie 

inspiracja dla polskich regionów, aby 

wzmocnić dorobek intelektualny i pragmatyczny 

Forum Myśli Strategicznej oraz KONGRESU 

POLSKIEJ MYŚLI STRATEGICZNEJ. Regiony 

Małopolski, Dolnego Śląska, Górnego Śląska 

i Lubelski już wkroczyły na tę drogę. Vivant sequentes! 

Oczywiście ten akcent regionalnej myśli 

20 Por. Polska Myśl Strategiczna. Na spotkanie z enigmą 

XXI w., „Biuletyn PTE”, kwiecień 2011, s. 83; Polonia Quo 

Vadis, op.cit., s. 85. 

21 M. Boni, Polska 2030 – trzecia fala nowoczesności, IV 

Konferencja Krakowska, Kraków, 13 czerwca 2011. 

22 Por. Na spotkanie z enigmą XXI w., op.cit.; Rozwój 

regionalny, polityka regionalna, studia regionalne, op.cit. 

Przedstawione tu rozważania nie stanowią 

programu Kongresu, są zarysem jego problematyki, 

który zbliża nas do decyzji w sprawie jego 

programu. 

Kongres powinien być przedsięwzięciem 

wielkiej skali o szerokim oddziaływaniu społecznym. 

W tym ujęciu słuszna jest wizja włączenia 

kilkuset osób w proces przygotowania 

i realizacji Kongresu. Tak szeroki krąg nie stworzy 

jednak zintegrowanej konstrukcji tematycznej 

i pragmatycznej, która stałaby się punktem 

zwrotnym w historii polskiej myśli strategicznej. 

Trzeba zaprojektować węższy zespół ok. 

30 osób, które będą kreatorami programu Kongresu. 

Propozycje ekspertyz to kwestia otwarta 

zarówno w ujęciu tematycznym, jak i osobowym. 

Na podstawie tych propozycji ustalony 

zostanie kalendarz rozmów z potencjalnymi referentami 

i współtwórcami programu Kongresu. 

Rozmowy te powinny być przeprowadzone 

w ciągu najbliższych miesięcy. Po uzyskaniu 

pozytywnego rezultatu będziemy mogli powiedzieć, 

że dysponujemy już realną wizją problematyki 

Kongresu. 

Niezależnie od tego, czy PTE znajdzie środki 

materialne na przygotowanie i realizację Kongresu, 

opublikuje polski i angielski tom na temat: 

Mundus Quo Vadis? Europa Quo Vadis? Polonia 

Quo Vadis? Problemy myśli strategicznej XXI w. 

12

Wielki kryzys 

a drogi ewolucji 

systemu rynkowego 

Zdzisław Sadowski 

Wynaturzenie gospodarki 

rynkowej 

W debacie naukowej z okazji jubileuszu 90. rocznicy 

założenia Towarzystwa Ekonomicznego 

w Krakowie nadano tytuł „Wielki kryzys jako 

bilans otwarcia XXI wieku. Próba holistycznej 

interpretacji”. Bez pretensji do nadawania kryzysowi 

finansowemu i gospodarczemu 2008 r. 

takiego znaczenia, warto zastanowić się nad takim 

zastosowaniem tego pojęcia. Bilans otwarcia 

w swoim podstawowym znaczeniu służy 

przedstawieniu obrazu jakiegoś osiągniętego 

stanu przez podsumowanie wyników dotychczasowej 

działalności i stworzeniu podstawy 

dla nowego planu działania. Czy wielki kryzys 

rzeczywiście spełnia taką rolę w odniesieniu do 

gospodarki światowej XXI wieku? 

Odpowiadając na to pytanie, trzeba spostrzec, 

że kryzys ten nie był ani jedynym, ani 

pierwszym doniosłym wydarzeniem początków 

XXI stulecia. 

Wydarzeniem, które zmieniło świat, był 

bezprzykładny atak terrorystyczny na nowojorskie 

wieżowce World Trade Center z 11 września 

2001 r., który spowodował rozpoczęcie 

nieustającej wojny z terroryzmem. Wprowadził 

on atmosferę powszechnego zagrożenia i niepewności, 

zasadnicze zmiany warunków podróżowania 

oraz wzmocnienie aparatów nadzoru 

i kontroli życia społecznego, co w praktyce 

oznacza zmianę w kierunku ograniczenia swobód 

osobistych. Atak ten zaś nie był przypadkowym 

zdarzeniem, lecz wynikiem narastających 

napięć we współczesnym świecie. 

Nie odmawiając doniosłości kryzysowi, może 

jednak lepiej przyjąć, że stał się on nie tyle bilansem 

otwarcia XXI stulecia, ile jednym z ważnych 

elementów takiego bilansu. Można uznać, że 

wraz z innymi zdarzeniami kryzys rzeczywiście 

przyniósł swego rodzaju podsumowanie stanu 

ewolucji systemu rynkowego, a zwłaszcza pewnych 

bardzo istotnych przemian, jakim uległ 

światowy system i sposób działania gospodarki 

rynkowej w ciągu ostatnich paru dziesięcioleci. 

Kryzys 2008 r. nie był bowiem normalnym dla 

gospodarki rynkowej cyklicznym załamaniem 

koniunktury, lecz stał się wynikiem tego szczególnego 

kierunku przemian. 

Kierunek ten określam mianem wielkiego 

wynaturzenia. Gospodarka jest tą dziedziną 

działalności człowieka, która służy zaspokajaniu 

ludzkich potrzeb życiowych. Podstawą tej 

działalności jest praca, tworząca wartość w postaci 

najrozmaitszych dóbr i usług. Przed około 

200 laty zaczął upowszechniać się sposób społecznej 

organizacji produkcji i wymiany tych 


Część II 


13

Część II 


wartości zwany systemem rynkowym. Choć 

nie wolny od wad, system ten wykazał wielką 

sprawność dzięki zorientowaniu na przedsiębiorczość 

i innowacyjność, a także dzięki swym 

walorom autoregulacyjnym, zapewniającym 

szybkie dostosowywanie procesów gospodarczych 

do zmieniających się warunków. Grupie 

krajów przodujących zapewnił potężny rozwój 

gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny. W ciągu 

dwóch stuleci doprowadził do niebywałych 

zmian warunków życia w skali globu ziemskiego, 

a wreszcie otworzył drogę do nowej cywilizacji 

informacyjnej. 

Jednakże – jak już wspomniałem – w ciągu 

ostatniego ćwierćwiecza ewolucja tego systemu 

przyjęła szczególny kierunek. Doprowadziła 

mianowicie do niebywałego rozrostu rynków 

finansowych, służących bogaceniu się nie przez 

pracę tworzącą nowe wartości, lecz przez spekulacyjne 

obracanie kapitałem finansowym 

w dążeniu do osiągania zysków na zmianach 

giełdowych kursów akcji. Spekulacje giełdowe 

mają swoją długą historię, a wielki kryzys 1929 r. 

zaczął się od krachu giełdowego. Jednak przy 

wszystkich podobieństwach nie była to ta sama 

skala zjawisk. Historia 30 lat poprzedzających 

obecny kryzys pokazuje nieprawdopodobny 

rozwój rozmiarów i form spekulacji, opartej teraz 

na zastosowaniu coraz bardziej wymyślnych 

narzędzi lokat kapitałowych, tzw. derywatów, 

a wraz z tym ogromny wzrost obrotów na rynkach 

finansowych, przekraczający wielokrotnie 

rozmiary handlu światowego 1 . Rynki finansowe 

stały się głównym ogniwem gospodarki, działającym 

niezależnie od tzw. sfery realnej, czyli od 

procesów produkcji i handlu. Powstała rozległa 

struktura obejmująca system bankowy, rozgałęziony 

układ giełd pieniężnych oraz aparat doradztwa 

finansowego z firmami ratingowymi, 

zajmującymi się profesjonalnie ocenami atrakcyjności 

różnych obszarów i form lokowania 

kapitału. Firmy ratingowe uzyskały w praktyce 

1 Znakomity obraz historii tego procesu kreśli David 

Harvey (2010). Znajdujemy tam m.in. informację, 

że w 2008 r. światowe obroty na rynkach finansowych 

osiągnęły poziom 600 bilionów dolarów w skali rocznej. 

specjalny status organów sterujących międzynarodowymi 

ruchami kapitału. 

Działanie rynków finansowych ostatecznie 

sprowadza się do zaciągania i udzielania różnego 

rodzaju kredytów oraz tworzenia lokat inwestycyjnych. 

Transakcje te są związane ze znaczną 

niepewnością i ryzykiem, gdyż zależą od 

kształtowania się kursów walut i kursów giełdowych. 

Natomiast współczesne techniki informacyjne 

pozwalają na przemieszczanie kapitału 

w ciągu sekund. Taka ekspansja rynków finansowych 

z ciągłymi potężnymi ruchami kapitału 

musiała nadać gospodarce wielką wrażliwość na 

rozmaite zachwiania kursów giełdowych i kursów 

walut, wywoływane często przez zupełnie 

przypadkowe zjawiska lub wypowiedzi polityków. 

Gospodarka USA przeżyła w 2001 r. groźny 

kryzys firm internetowych (tzw. dot.com crisis). 

Było to poważne ostrzeżenie, ale nie zostało 

odpowiednio wykorzystane. Kryzys ten został 

przezwyciężony dzięki uruchomieniu nowego 

pola ekspansji finansowej opartego na akcji kredytowej 

skierowanej na budowę domów mieszkalnych. 

Rozwinięta została na wielką skalę 

akcja udzielania przez banki tanich kredytów 

hipotecznych, a następnie ich sekurytyzacji, 

czyli nadawaniu formy atrakcyjnych funduszy 

inwestycyjnych. Tworzono w ten sposób nowy 

kapitał o cechach wyraźnie wirtualnych, gdyż 

jego wartość opierała się wyłącznie na oczekiwaniach 

dotyczących kształtowania się kursu 

akcji tych funduszy, a ostatecznie – na przewidywaniach 

dotyczących wzrostu cen mieszkań. 

Nie było nic dziwnego w tym, że w końcu 

nastąpiło nagłe załamanie tego rynku. Samo zjawisko 

załamania nie było nowe. Nowa była jego 

skala i szybkość rozprzestrzeniania się kryzysu. 

Pojawiły się kolosalne straty kapitałowe dla niefortunnych 

inwestorów oraz wielkie zagrożenie 

dla banków finansujących. Bankructwo dużego 

domu bankowego i groźba załamania się całego 

systemu bankowego zmusiła najpierw rząd 

USA, a następnie rządy europejskie do dofinansowania 

banków kosztem wzrostu własnego zadłużenia. 

Sytuację pogorszył spadek dochodów 

spowodowany przez załamanie się popytu ryn- 

14

kowego i powszechną recesję. Kryzys finansowy 

przeniósł się na realną gospodarkę i stał się 

ogólnym kryzysem gospodarczym. 

Potrzeba przemiany 

systemowej 

Zadaniem bilansu otwarcia jest dostarczenie 

podstawy do nowego planu działania. Kryzys 

2008 r. stworzył taką podstawę w postaci konstatacji, 

że nadmierna zależność od kapitału 

finansowego i rynków finansowych stanowi 

istotne zagrożenie systemowe dla gospodarki 

światowej. Powstała zatem potrzeba powrotu 

do właściwych zasad gospodarowania przez 

przebudowę systemu finansów międzynarodowych 

w kierunku zasadniczego ograniczenia 

swobody przepływu kapitałów i roli rynków 

finansowych. Zadaniem banków i biznesu finansowego 

nie może być dominacja i spekulacja, 

lecz świadczenie społeczeństwu usług, 

związanych z funkcjonowaniem sfery realnej. 

Światowy system finansowy powinno się zrekonstruować 

w taki sposób, aby przekształcić 

go w instrument promowania etycznego i trwałego 

rozwoju świata. 

Przez pewien czas mogło się zdawać, że teza 

ta stała się ogólnie przyjętym postulatem. Pojawiły 

się różne pomysły jego realizacji. Przywołane 

zostało pozytywne doświadczenie umowy 

międzynarodowej z Bretton Woods z 1944 r., 

która uporządkowała ówczesny system finansowy, 

wprowadzając mechanizm zapewniający 

stabilizację kursów walut. Zaczęto na nowo 

rozważać koncepcję wprowadzenia pieniądza 

światowego niezależnego od dolara czy jakiejkolwiek 

innej waluty krajowej. Znacznym zainteresowaniem 

zaczęła się cieszyć koncepcja 

wprowadzenia ogólnoświatowego podatku 

od transakcji finansowych, o tyle ciekawa, że 

wobec ogromnej skali tych transakcji mogłaby 

przy minimalnym obciążeniu przynosić bardzo 

wielkie środki nadające się do wykorzystania na 

ważne cele społeczne. 

Aby jednak dokonać przemiany systemowej 

w skali światowej, niezbędne jest osiągnięcie 

szerokiego porozumienia międzynarodowego, 

zdolnego do podporządkowania sobie interesów 

kapitału finansowego. Może kiedyś do tego 

dojdzie. Na razie dość szybko się okazało, że nie 

udaje się wypracować tego rodzaju wspólnego 

stanowiska i doprowadzić do podjęcia działań 

naprawczych z powodu różnic bieżących interesów. 

Przede wszystkim zaś ze względu na to, że 

wielkie centra finansowe świata nie są zainteresowane 

osłabianiem swego znaczenia. 

W rezultacie świat wszedł w pełen napięć 

okres zmagań z następstwami kryzysu. Po 

chwilowej niepewnej poprawie w 2010 r. stało 

się widoczne, że proces wychodzenia z wielkiego 

kryzysu XXI wieku będzie długi i trudny 

(zob. np. LINK Global Economic Outlook 2010). 

Czołowe kraje wysoko rozwinięte – z USA na 

czele – doświadczają słabości ekonomicznej, na 

którą składają się: chwiejność finansowa, ograniczenia 

kredytowe, duże bezrobocie, słaby popyt 

wewnętrzny. Towarzyszą temu programy 

konsolidacji fiskalnej, oznaczające restrykcyjne 

oszczędności budżetowe. Dotyczy to w szczególności 

europejskiej strefy euro, której kilka 

krajów znalazło się w sytuacji wymagającej pomocy 

ze strony innych państw członkowskich 

Unii Europejskiej. 

Jednym z wielkich problemów gospodarki 

światowej pogłębionych przez kryzys jest nierównowaga 

finansowa, wynikająca z wieloletniego 

deficytu płatniczego USA i z nagromadzenia 

rezerw dolarowych przez Chiny. Już samo 

to, że w szybkim tempie kraj ten zaczął odgrywać 

coraz większą rolę w globalnej gospodarce, 

jest problemem światowym. Chiny odznaczają 

się bardzo szybkim wzrostem gospodarczym, 

ich produkt krajowy brutto podwaja się co 7–8 

lat, ich potencjał przemysłowy zwiększa się 

znacznie szybciej, jednocześnie zbliżają się do 

pozycji głównego światowego importera paliw 

i surowców, a przy tym ich eksport do niedawna 

znajdował się w fazie nieustannej ekspansji. 

Kryzys światowy wpłynął negatywnie na chiński 

eksport, ale nie na ogólny wzrost, gdyż ten 


Część II 


15

Część II 


może orientować się na szybko rosnący rynek 

wewnętrzny. 

Dzięki utrzymywanej przez wiele lat znacznej 

nadwyżce eksportowej chińskie rezerwy 

dolarowe przekraczają 2 biliony dolarów. Tradycyjnie 

główną formą ich przechowywania 

było lokowanie w obligacjach państwowych 

USA. Od niedawna Chiny przystąpiły do lokowania 

tego kapitału w nowy sposób, używając 

go do wykupu dobrze prosperujących światowych 

firm przemysłowych 2 . Zmiany te budzą 

zaniepokojenie zarówno z powodu rosnącej potęgi 

chińskiego kapitalizmu i siły mocarstwowej 

Państwa Środka, jak też z uwagi na obawę przed 

podporządkowaniem politycznym ciągle panującemu 

w Chinach szczególnemu reżimowi, 

sterowanemu przez partię komunistyczną. Te 

obawy potęgują atmosferę niepewności w gospodarce 

światowej. 

Niewątpliwie sytuacja pokryzysowa sprzyja 

dokonywaniu się zasadniczej zmiany geopolitycznej 

polegającej na osłabieniu pozycji USA, 

a umacnianiu się nowych potęg o dążeniach 

mocarstwowych: Chin, Indii czy Brazylii. Ostatnio 

pojawiła się nowa inicjatywa międzynarodowa 

w postaci grupy BRICS, do której obok 

trzech wymienionych wchodzi również Rosja 

i Unia Afryki Południowej, a który na razie dał 

tylko poznać swoje zamierzenia (por. Sanya Declaration 

2011). 

Kumulacja zagrożeń 

Kryzys gospodarczy skupia powszechną uwagę 

ze względu na bezpośredni negatywny wpływ 

na ogólne warunki życia. Nie on jednak jest 

głównym elementem bilansu otwarcia XXI wieku. 

Wynaturzenie gospodarki określane czasem 

niezbyt dobrze brzmiącym terminem finansyzacji 

nie stanowi bowiem jedynego zagrożenia dla 

świata. Od lat obserwuje się na scenie światowej 

zjawiska i procesy grożące nieodwracalnym pogarszaniem 

się warunków ogólnego rozwoju 

gospodarczego i społecznego. W procesie ewolucji 

warunków życia występują dwie wielkie 

grupy zjawisk zagrażających przyszłości, które 

są już dobrze rozpoznane przez naukę, ale 

wciąż jeszcze nie są przedmiotem powszechnego 

rozumienia. Jedna to rujnowanie środowiska 

ekologicznego przez wielostronną nadmierną 

eksploatację zasobów naturalnych. Druga to 

pogarszająca się sytuacja społeczna związana 

z dysproporcjami poziomów życia pomiędzy 

krajami wyżej i mniej rozwiniętymi, lecz także 

w wewnętrznych warunkach wielu krajów, 

w tym także wysoko rozwiniętych. 

Zasoby naturalne globu ziemskiego są ograniczone 

i stopniowo się wyczerpują. Nie przejmowano 

się tym dopóty, dopóki perspektywa 

ta była odległa. Obecnie jednak – z powodu 

ogromnego przyrostu liczby mieszkańców świata, 

zmuszającego do intensyfikacji produkcji 

żywności, a także na skutek wielu dziesięcioleci 

intensywnej ekspansji przemysłowej – gospodarka 

światowa znalazła się w bezpośredniej 

bliskości tych granic, a nawet – jak sądzą niektórzy 

uczeni – zaczęła je przekraczać. Obserwuje 

się groźne zmiany warunków klimatycznych, 

związane z działalnością przemysłową człowieka. 

Uważa się, że w perspektywie kilkudziesięciu 

lat świat wejdzie w sytuację niemożności 

utrzymania dotychczasowych warunków życia 

w skali globalnej. 

Problem pogarszania się ekologicznych warunków 

życia na Ziemi jest tym trudniejszy do 

przezwyciężenia, że trwający szybki przyrost 

ludności świata powoduje nieustanny wzrost 

zapotrzebowania na żywność i produkcję dóbr 

powszechnego użytku 3 . Temu rosnącemu zapotrzebowaniu 

coraz trudniej sprostać. Zasoby 

ziemi uprawnej są ograniczone, a ich wykorzystanie 

podlega wahaniom klimatycznym. 

Ponadto trzeba je dzielić między produkcję 

2 W krótkim czasie kapitał chiński opanował już 

6% światowej własności kapitałowej i jego udział dalej 

rośnie, podczas gdy udział USA wynosi około 20%, choć 

przed 30 laty sięgał 50% (Being eaten… 2010, s. 81, 82). 

3 Szacuje się, że w ciągu 40 lat liczba mieszkańców 

świata wzrośnie z obecnych 7 miliardów do 9 miliardów 

osób. 

16

oślinną (z uwzględnieniem roślin przemysłowych) 

i zwierzęcą. Nieurodzaje, susze i powodzie 

coraz silniej odbĳają się na zaopatrzeniu, 

powodując niekiedy masowe klęski głodu (jak 

obecnie w Somali), a także okresowe silne wzrosty 

cen podstawowych artykułów żywnościowych, 

które prowadzą do wybuchów rozległych 

protestów i rewolt zdesperowanej ludności (jak 

ostatnio w arabskich krajach basenu Morza 

Śródziemnego). 

Nasilają się zagrożenia wynikające z pogarszania 

sytuacji społecznej świata, na tle nierówności 

w zakresie dochodów. Endemiczna bieda, 

w jakiej żyją masy ludzi, kontrastuje z potężnymi 

zasobami uprzywilejowanych jednostek, 

bogacących się nierzadko tylko w wyniku wspomnianego 

wynaturzenia systemu gospodarczego 

4 . Zjawiska te rodzą poważne następstwa 

zmieniające świat. Poszukiwanie lepszych warunków 

życia spowodowało nasilenie migracji 

z krajów ubogich do zamożnych. Powstawanie 

skupisk ludności napływowej o odmiennej kulturze 

i obyczajowości sprawia, że rodzą się animozje 

i konflikty o charakterze narodowym, religĳnym 

i rasowym. Wiek XXI staje się okresem 

rosnącej konfliktowości, która przyjmuje najpierw 

postać sporów i protestów, pojedynczych 

aktów przemocy, potem ataków terrorystycznych, 

rewolucji, konfliktów zbrojnych i wojen 

lokalnych, a wreszcie terroryzmu światowego. 

Zagrożenia te mają wspólną przyczynę 

– wynikają z form i sposobu działania współczesnej 

gospodarki, opartej na mechanizmach 

rynkowych. Przy wszystkich swoich zaletach 

system rynkowy wyzwalał zawsze zjawiska 

szkodliwe dla życia społecznego, gdyż nie zapewniał 

ani pełnego zatrudnienia, ani sprawiedliwego 

społecznie podziału wyników produkcji, 

wytwarzając nierówności i sprzeczności 

społeczne. Współczesna ewolucja tego systemu 

nie tylko nie usunęła tych wad, lecz przeciwnie, 

doprowadziła do ich zaostrzenia i przekształce- 

nia w poważne zagrożenia dla przyszłości świata. 

Zmienił się charakter konkurencji rynkowej, 

przyjmując postać powszechnej komercjalizacji 

wszystkich niemal dziedzin życia. Mechanizmy 

rynkowe stały się podstawowym regulatorem, 

sterującym współczesną cywilizacją, w tym 

takimi dziedzinami jak informacja, edukacja, 

kultura, nauka, sport. Nastąpiło uzależnienie 

całego życia społecznego od decyzji opartych 

na kryterium opłacalności. W tych warunkach 

przyśpieszeniu uległy procesy rujnowania środowiska 

naturalnego, gdyż tradycyjny rachunek 

ekonomiczny nie zawiera należytej wyceny 

wartości zużywanych zasobów naturalnych. 

Wraz z ciągłym wzrostem skali produkcji musi 

to skutkować rujnowaniem ekosystemu, a według 

bieżących badań już doprowadziło świat 

do tzw. deficytu ekologicznego, czyli sytuacji, 

w której stan zasobów naturalnych przestał wystarczać 

do utrzymywania światowej konsumpcji 

na dotychczasowym poziomie. Natomiast 

wady rynkowego systemu podziału powodują 

coraz bardziej nasilającą się polaryzację społeczeństw 

z groźnymi następstwami dla porządku 

i spokoju globalnego 5 . 

Z tych rozważań wynika, że zjawiska związane 

z kryzysem finansowym i ekonomicznym 

łączą się z ogólniejszymi negatywnymi skutkami 

działania współczesnego systemu rynkowego, 

składając się razem na rzeczywisty bilans otwarcia 

XXI stulecia. Z bilansu tego należy wyciągnąć 

wnioski dotyczące kierunków dalszych działań 

i dalszej ewolucji systemu gospodarczego. 

W kierunku nowego ładu 

światowego 

Zagrożenia przedstawione w niniejszym bilansie 

otwarcia są trudne do przezwyciężenia, ale 

myśl ludzka nie jest wobec nich całkowicie bez- 


Część II 

4 Jak w znanym przypadku szefów wielkich banków 

amerykańskich, którzy wypłacili sobie wysokie 

premie w szczytowym okresie kryzysu dzięki zasilaniu 

banków z kasy państwowej. 

5 Według jednego z obliczeń ONZ-owskich światowy 

podział dochodów kształtuje się tak, że łączny dochód 

roczny 50 najbogatszych osób odpowiada łącznemu 

dochodowi 450 milionów najbiedniejszych. 


17

Część II 


radna. Już od lat prowadzona jest walka o przeciwdziałanie 

zmianom klimatycznym poprzez 

zmianę nośników energii w celu ograniczenia 

emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Ale zmiany 

klimatyczne z globalnym ociepleniem na 

czele są tylko jednym z następstw niszczenia 

środowiska naturalnego. Aby zapobiec dalszej 

rabunkowej eksploatacji zasobów naturalnych 

Ziemi, niszczeniu bioróżnorodności, degradacji 

i zakwaszeniu oceanów oraz utracie bezpieczeństwa 

energetycznego oraz możliwości zaopatrzenia 

w żywność i wodę, trzeba zmienić 

charakter wzrostu gospodarczego. Powinien 

on zostać oparty na nowych formach przedsiębiorczości 

i innowacyjności, nastawionych na 

oszczędzanie energii i zasobów naturalnych 6 . 

Dziś jest już sprawą dobrze rozpoznaną, że 

oprócz niezbędnych działań na rzecz uzdrowienia 

systemu finansów międzynarodowych oraz 

zapobieżenia zmianom klimatycznym powinno 

się jak najszybciej przystąpić do realizowania 

w skali globalnej dawno opracowanej koncepcji 

strategii trwałego rozwoju. Koncepcja ta opiera 

się na idei, według której mechanizmy rynkowe, 

konieczne dla prawidłowego funkcjonowania 

gospodarki, potrzebują wsparcia w postaci 

rozumnego sterowania. Realizacja tejże koncepcji 

będzie wymagała budowania nowego 

ładu światowego, który można określić jako 

ekologiczno-społeczno-ekonomiczny. Ma on 

ustanowić takie formy wzrostu gospodarczego 

i ogólnego rozwoju, które zapewniałyby respektowanie 

granic ekologicznych, eliminację endemicznej 

biedy, inwestowanie w rozwój dóbr 

publicznych oraz zapewnienie rozsądnego i odpowiedzialnego 

przywództwa wyposażonego 

w aparaturę wczesnego ostrzegania. Za podstawę 

powinno się uznać konstatację, że losów 

społeczeństwa ludzkiego nie można powierzać 

rynkowi. Zalety systemu rynkowego sprawiają, 

że jest on niezbędny jako zasadnicza forma 

organizacji życia gospodarczego. Trzeba jednak 

6 Zajmuje się tym m.in. najnowszy raport Klubu 

Rzymskiego, wydany w 2010 r. w formie książkowej pt. 

The Blue Economy: 10 Years, 100 Innovations, 100 Million 

Jobs, autorstwa Guntera Pauli. 

świadomie korygować jego funkcjonowanie, 

eliminując wynaturzenia i negatywne skutki 

jego działania. 

Zmiany zachodzące obecnie w świecie obejmują 

nie tylko sferę zaspokajania potrzeb materialnych 

człowieka, lecz sięgają głęboko w sferę 

kultury, obyczajowości i systemów wartości. 

Nie chodzi więc o tworzenie koncepcji nowego, 

statycznego ładu ustrojowego, lecz o określenie 

pożądanego kierunku oddziaływania na tworzenie 

się mobilnego, adaptacyjnego układu, 

zdolnego do ciągłej, szybkiej absorpcji przemian 

w strukturze potrzeb i motywacji człowieka. 

W zglobalizowanym świecie skala problemów 

do rozwiązania wykracza poza możliwości 

poszczególnych państw. Żaden kraj, nawet 

największy, nie rozwiąże sam tych problemów. 

Niezbędne jest wytworzenie ogólnego nastawienia 

na najszerszą współpracę międzynarodową, 

nakierowaną na określenie i realizację 

wspólnych celów: obrony warunków życia ludzi 

przed narastającymi zagrożeniami oraz zapewnienia 

stopniowej poprawy tych warunków. Do 

takiego wielkiego porozumienia międzynarodowego 

jest jednak wciąż bardzo trudno doprowadzić 

ze względu na istniejące różnice doraźnych 

interesów. 

Jeśli nie uda się zapewnić takiego dobrze 

zinstytucjonalizowanego współdziałania, to 

w dłuższej perspektywie trudno się spodziewać 

pomyślnej przyszłość świata. Musi następować 

stopniowe pogarszanie się warunków rozwoju, 

uderzając najpierw w najsłabszych, czyli kraje 

i warstwy ubogie. Ostateczną konsekwencją 

musiałaby się stać ogólna walka o przetrwanie. 

Trzeba więc znaleźć sposób przełamania różnic 

bieżących interesów i odrzucenia krótkowzroczności 

na rzecz wspólnego tworzenia nowego 

ładu i budowania lepszej przyszłości. 

Problemy światowe dotyczą również Polski. 

Wprawdzie w geopolitycznej grze sił nie może 

ona odgrywać istotnej roli, ale międzynarodowe 

ruchy kapitału, zjawiska o charakterze recesyjnym 

oraz zmiany cen podstawowych paliw i surowców 

na rynkach światowych będą wywierały 

bezpośredni wpływ na położenie w kraju. 

18

Na razie zadowala to, że sytuacja ekonomiczna 

Polski jest stosunkowo dobra. Po wzorcowym 

uniknięciu recesji w czasie pierwszego ataku 

kryzysu kraj utrzymuje stabilny wzrost gospodarczy 

na niezłym poziomie i znajduje się 

w okresie intensywnego redukowania deficytu 

budżetowego. Ma jednak poważne problemy 

strukturalne, które kryzys musiał wyostrzyć, 

takie jak: masowa bieda, bezrobocie, słabość 

sektora edukacji i nauki. Najbliższa przyszłość 

będzie pozostawać niepewna ze względu na 

zależność od otoczenia zewnętrznego. Polska 

musi więc być żywotnie zainteresowana wspieraniem 

zarysowanych dążeń w ramach coraz 

silniej integrującej się Unii Europejskiej. 

Bibliografia 

Being eaten by the dragon (2010), „The Economist”, 

13–19.11.2010. 

Harvey D. (2010), The Enigma of Capital and 

the Crises of Capitalism, Oxford University Press, 

Oxford. 

LINK Global Economic Outlook (2010), United 

Nations, New York, http://www.un.org/esa/policy/link/presentations10/geo201010.pdf. 

Pauli G. (2010), The Blue Economy: 10 Years, 

100 Innovations, 100 Million Jobs, Paradigm Publications, 

Taos, NM. 

Sanya Declaration 2011, Sanya, Hainan, China, 

14.04.2011, http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-04/14/c_13829453.htm. 


Część II 

„Rekonfiguracja sceny globalnej XXI w.” 

14 listopada 2011r. 

Antoni Kukliński: 

Dawniej świat był zorganizowany inaczej, były tysiące, czy setki tysięcy lokalnych 

scen. Każda lokalna scena miała swojego pierwszego aktora, każda miała swą widownię. 

W tej chwili poszliśmy w kierunku tego, że jest właściwie jedna wielka 

scena, jeden pierwszy aktor i jedna widownia. W tej chwili ten wielki porządek 

globalny, który trwał przez bardzo długie czasy załamuje się na naszych oczach 

i powstaje nowy porządek globalny. 

(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html) 


19

U źródeł kryzysu: szansa 

czy zagrożenie dla 

kapitalizmu? 

Część II 


Jan Woroniecki 

Wprowadzenie 

Kryzys, z którym się borykamy od 3 lat, daje 

o sobie wciąż znać w Europie i jego „ojczyźnie” 

– USA. Póki co nie widać jego rychłego końca. 

Doczekał się już wielu książek i artykułów 

o jego genezie i skutkach. Na ich podstawie 

można wyrobić sobie w miarę obiektywne zdanie 

o bezpośrednich przyczynach i sprawcach 

najpoważniejszego globalnego załamania gospodarczego 

po II wojnie światowej, zwłaszcza 

w krajach najwyżej rozwiniętych. Nadal jednak 

nie ma pogłębionej i wiarygodnej analizy – oraz 

diagnozy – rzeczywistych źródeł kryzysu, bez 

czego walka z jego implikacjami w krótkoi 

długookresowej perspektywie ma niewielkie 

szanse powodzenia, o czym już się po trosze 

przekonujemy. Mam tu na myśli przesłanki systemowe 

dominującego w świecie ustroju, a więc 

kapitalizmu (pamiętając o jego różnych odmianach 

wynikających głównie z roli państwa 

w gospodarce) oraz dokonujące się przemiany 

natury socjologicznej i mentalnościowej ery turbokapitalizmu 

i „pędzącej globalizacji” w szerokich 

warstwach społeczeństw starych i nowych 

krajów o tym ustroju. Dopiero w ostatnich latach 

(ale nie tylko) pod presją kryzysu pojawiają 

się pierwsze naukowo uzasadnione opinie, że 

ten tak dotąd elastyczny ustrój znalazł się nie 

w pierwszym może i nie ostatnim, ale jednak 

w punkcie zwrotnym oraz że nie mamy do czynienia 

z cykliczną prawidłowością, nawet jeśli 

się nam zaczęło wydawać – mimo pęknięcia 

tzw. bańki internetowej 11 lat temu – iż udało 

nam się nad nią zapanować i ograniczyć przynajmniej 

nawroty tej dokuczliwej właściwości 

kapitalizmu. 

Bo nie jest to zwykły kryzys i to nie ze względu 

na zasięg. Inne są jego korzenie, rozleglejsze 

skutki. Kryzys ten dał asumpt do ostrzeżeń pod 

adresem banków i polityków, by nie ryzykować 

powrotu po cichu do business as usual, zwłaszcza 

w sektorze bankowym, gdy ustąpią najostrzejsze 

objawy. Bez mała na palcach jednej ręki 

zliczyć można próby doszukania się powodów 

wystąpienia zjawisk kryzysowych w świecie 

biznesu i gdzie indziej, wszyscy koncentrują się 

na instytucjach finansowych, które bezpośrednio 

kryzys wywołały. Łatwo przypisać odpowiedzialność 

bankom i spekulantom finansowym, 

politykom oraz instytucjom nadzorczym 

za to, co się stało, ale czy rzeczywiście cała wina 

leży po ich stronie? A jeśli nie, to kto zawinił? 

Czy podjęte ad hoc środki zaradcze wobec sektora 

finansowego oraz cięcia i oszczędności w finansach 

publicznych, uginających się pod ciężarem 

i tak dynamicznie rosnącego zadłużenia 

na skutek niezakończonego (ilościowe poluzo- 

20

wanie) wpompowywania pieniędzy do gospodarki 

i banków, mogą poprawić trwale sytuację? 

Czy nie należy się przyjrzeć mniej widocznym 

zjawiskom, które zaważyły na ryzykanckim zachowaniu 

banków i rozmaitych funduszy (czyli 

generalnie biznesu) mnożących skomplikowane 

instrumenty finansowe? Czemu zanikły racjonalne 

zachowania i procedury ostrożnościowe 

w zamożniejszych gospodarstwach domowych 

oraz w sektorze finansowym i w biznesie? I jak 

to wszystko waży lub zaważyć może na ewolucji 

i czy nie stanowi zagrożenia dla ustroju, który 

– jak demokracja – ma liczne wady, ale nikt lepszego 

nie wynalazł, zagrożenia tym razem płynącego 

od wewnątrz? 1 

Głębsze przyczyny kryzysu 

i jego skutki systemowe 

Moim zdaniem, że źródeł kryzysu należy się doszukiwać 

przede wszystkim w głębokich przemianach 

w mentalności ludzi i infrastrukturze 

instytucjonalnej, obejmującej ustawodawstwo 

i uzanse krajowe i międzynarodowe, czyli sferę 

regulacyjną (zwłaszcza rynku) oraz organizacje, 

w tym banki i przedsiębiorstwa. Przemiany te, 

nawarstwiające się, począwszy mniej więcej od 

lat 80. XX wieku, zdaniem zmarłego niedawno 

historyka Tony’ego Judta polegały na „obsesji 

na punkcie gromadzenia, kulcie prywatyzacji 

i sektora prywatnego, powiększającym się rozziewie 

między zamożnymi i biednymi (…) towarzyszącej 

tym zjawiskom retoryce: bezkrytyczny 

podziw dla niczym nieskrępowanego rynku, 

pogarda dla sektora publicznego, złudzenie niekończącego 

się wzrostu. Nie możemy tak dłużej 

żyć” (Judt 2010, s. 2). Opinia Tony’ego Judta nie 

jest odosobniona. Wystarczy przytoczyć skrajną 

1 „Nie można ignorować pilnej potrzeby ratowania 

systemu (…) należy się zająć korzeniami zła (…) wielkim 

wykolejeniem” (Artus i Virard 2008, s. 72). „Pojawiła się 

pilna potrzeba przemyślenia na nowo i reformy globalnego 

systemu kapitalistycznego (…) zapobieżenia, by 

nie zniszczył sam siebie” (Soros 1998, s. XV). 

może, ale niepozbawioną realnych przesłanek 

wypowiedź Güntera Grassa: „Kapitalizm zdegenerował 

się, stał się maszynerią, która służy 

już tylko sobie samej. To nieprzyjazny ludziom 

moloch, którego nie ogranicza skutecznie żadne 

prawo… Czy mamy nadal godzić się na (…) 

system kapitalistyczny, w którym świat finansów 

w dużej mierze oddzielił się od gospodarki, 

ale raz po raz zagraża jej za sprawą zawinionych 

przez siebie kryzysów? Czy takie artykuły 

wiary jak rynek, konsumpcja i zysk nadal mają 

być naszą religią? (…) jeśli demokracje zachodnie 

okażą się niezdolne do tego, by za pomocą 

fundamentalnych reform przeciwstawić się grożącym 

im już obecnie i spodziewanym w przyszłości 

niebezpieczeństwom, to nie poradzą 

sobie z tym, co w nadchodzących latach jest 

nieuniknione: kryzysami, rodzącymi następne 

kryzysy (…) rozpad porządku demokratycznego 

pozostawiłby jednak po sobie, o czym świadczy 

dostatecznie dużo przykładów, pustkę, a tę mogłyby 

zagospodarować siły, których opis przekracza 

możliwości naszej wyobraźni” (Grass 

2011). Dalej idzie marksizujący Paul Jorion, bo 

wieszczy upadek kapitalizmu, aczkolwiek i on 

nie podaje alternatywy (Jorion 2011). 

Dotyczy to – o czym szerzej w dalszej części 

niniejszych rozważań – w szczególności roli 

i stosunku do państwa, co obecny kryzys zaczął 

już zmieniać, a także losów demokracji, nie mówiąc 

o perspektywach rozwoju gospodarczego 

i społecznego. Innymi słowy należy się odwołać 

do społecznej antropologii i behawiorystycznej 

strony tak niepokojących zjawisk kryzysowych, 

bez czego nieodzowna, ale przemyślana (a nie 

doraźna jak akcja gaszenia pożarów) zmiana 

postaw ludzi i instytucji (podmiotów gospodarczych, 

ale także państwa jako stłamszonego regulatora) 

pozostanie nieosiągalna, a tym samym 

nie nastąpi trwałe uzdrowienie gospodarki globalnej 

i poprawa warunków bytowania miliardów 

ludzi. To z kolei, wraz z niebezpiecznym 

zwątpieniem i próbami szukania zamiast kapitalizmu 

już nie „trzeciej” drogi, ale wielu innych 

dróg i bezdroży, pociąga za sobą dalsze niewyobrażalne 

skutki o wymiarze cywilizacyjnym. 


Część II 


21

Część II 


Tak jak w przedstawionych przykładowo 

dwóch opiniach, troska daje o sobie znać u następujących 

autorów: John C. Bogle, Anatole 

Kaletsky, Antoni Kukliński, Robert B. Reich, 

Zdzisław Sadowski, Joseph E. Stiglitz, Alvin and 

Heidi Tofflerowie, Bruce Scott, z których dorobku 

czerpałem, pracując nad niniejszym tekstem. 

Kierowałem się przy tym zapożyczoną od tego 

ostatniego definicją współczesnego kapitalizmu 

jako moim zdaniem najpełniejszą, bo najlepiej 

oddającą jego charakter: „Pośredni (stanowiony 

nie bezpośrednio przez władzę polityczną, ale 

raczej za pomocą reguł i instytucji, jakie ona 

tworzy), trzystopniowy (rynki, instytucje, władza 

polityczna) system rządzenia gospodarczymi 

stosunkami” (Scott 2009, s. 2, 4, 24). Definicja 

ta, zgodna zresztą z panującą obecnie w ekonomii 

tendencją uwzględniania instytucjonalnych 

zrębów kapitalizmu, prawidłowo oddaje rolę 

państwa (rządu): przede wszystkim określania, 

rozsądzania i wdrażania reguł gry gospodarki 

kapitalistycznej, a nie bezpośredniego uczestnictwa 

w niej, poza niezbędnymi interwencjami 

i rzadziej (przedsiębiorstwa użyteczności 

publicznej i uznane za strategiczne) funkcją administratora 

i innowatora. Podjęte przez rządy 

kroki w obliczu kryzysu dobitnie wykazały, że 

nie da się polegać na niewidzialnej ręce rynku. 

Musi wkroczyć państwo z pakietem pomocowym 

i nie tylko. Ale nawet bez kryzysu nie sposób 

sobie dziś wyobrazić funkcjonowania rynków 

bez tworzonych przez rządy (samodzielnie 

bądź wspólnie, na płaszczyźnie wielostronnej) 

reguł, które dyktują prawa i obowiązki stron obrotu 

gospodarczego – czyli bez systemu rządzenia 

(governance); „nieregulowany kapitalizm jest 

swoim najgorszym wrogiem: prędzej czy później 

musi paść ofiarą swych własnych ekscesów 

i znowu zwrócić się o pomoc do państwa” (Scott 

2009, s. 4, 21, 25, 43–44, 67–68). Tego, które – odsunięte 

do niedawna na drugi plan – nie spełniło 

swych obowiązków, chociaż rosły koszty 

utrzymania aparatu państwowego. 

Peter Drucker prawie 20 lat wcześniej (Drukker 

1993, s. 157–166), Lester Thurow 12 lat temu 

(Thurow 1999, s. 231–232), a Joseph Stiglitz 2 lata 

przed kryzysem (Stiglitz 2006, s. XIIV–XVI, 33, 

48, 51) zwracali uwagę – odpowiednio: na rolę 

prawowitych władz w demokracjach, rządu 

i sprawnego rządzenia (governance) w ukierunkowaniu 

rozwoju; na to, że jedną z kluczowych 

słabości kapitalizmu stanowi brak zrozumienia 

dla potrzeby posiadania zdrowych instytucji 

publicznych i prywatnych; na rolę rządu i wagę 

właściwych proporcji (a proper mix) między rządem 

i rynkiem, dopasowanych do specyfiki 

każdego kraju na danym etapie jego rozwoju. 

Stąd spóźnione, ale niezbędne troska i zabiegi 

o swoisty „powrót państwa”, niekiedy w kontrowersyjnej 

hybrydowej formie kapitalizmu państwowego 

(por. Leviathan... 2010, s. 9–10; Stop! 

The size and power... 2010, s. 21–23). Sęk jednak 

w tym, na ile rządy reprezentują wspólny (narodowy) 

interes, a nie interesy polityków i urzędników 

bądź menedżerów i w jaki sposób należy 

przeformułować rolę państwa w obecnych warunkach, 

w tym w odniesieniu do wpływania 

na decyzje firm (Lubowski 2010; Chang 2010, 

s. 1–6, 125–136, 176–177). 

Nie oznacza to bynajmniej negowania czy 

pomniejszania roli rynku również we współczesnym 

i przyszłym kapitalizmie oraz zglobalizowanej 

gospodarce. Chodzi o udział państwa 

właśnie, który – w razie niedopasowania do danego 

etapu ewolucji gospodarki kapitalistycznej 

(w opcji „za dużo” lub „za mało” państwa) 

– powoduje spore kłopoty. Jak to postrzega Joseph 

Stiglitz, „nowoczesna ekonomia, z jej wiarą 

w wolny rynek i globalizację, obiecywała dobrobyt 

dla wszystkich. Tak wychwalana Nowa Gospodarka 

– zadziwiające innowacje drugiej połowy 

XX wieku, w tym deregulacja i inżynieria 

finansowa, miały zapewnić lepsze zarządzanie 

ryzykiem, niosąc ze sobą koniec cykliczności 

w gospodarce. (…) Wielka Recesja zachwiała 

tymi iluzjami. (...) Gospodarki potrzebują równowagi 

między rolą rynków i rolą rządów. (…) 

Obecny kryzys wydobył na światło dzienne 

fundamentalne wady (fundamental flaws) systemu 

kapitalistycznego, przynajmniej jego wersji 

z ostatniej części XX wieku w USA” (Stiglitz 

2010, s. XI–XIII, XXI). Podobny pogląd (flaw in 

22

the model) zmuszony był ogłosić w październiku 

2008 r. Alan Greenspan, przyznając, że mylił 

się, gdy sądził, iż banki uczynią, co trzeba, by 

ochronić swych akcjonariuszy i współpracujące 

z nimi instytucje, podczas gdy zamiast tego 

sektor finansowy praktycznie bez żadnego nadzoru 

oferował derywaty za 20 bilionów dolarów 

już w połowie poprzedniej dekady (Tett 2010, 

s. IX–X, XIII, XVIII, 26–34, 37–47, 152, 297) 2 . 

Działalność sektora bankowego należała 

do przejawów ogólniejszej niebezpiecznej tendencji 

– wirtualizacji gospodarki. Następował 

odwrót od produkcji materialnej, a nawet tradycyjnie 

rozumianych usług jako głównego nurtu 

w gospodarce i źródła zysku, na rzecz wspomnianej 

inżynierii finansowej, bo to ona wróżyła 

– oczywiście do czasu – największe dochody. 

„Taka wirtualna gospodarka ma wielki potencjał 

destrukcji swej bazy – realnej gospodarki” 

– przepowiadał 10 lat przed wybuchem kryzysu 

John Gray (2009, s. 62, 73). Nie jest prawdą 

powszechnie głoszona teza, że „nikt nie przewidział 

kryzysu”. Poza nim i Josephem Stiglitzem 

np. Charles Handy i Jeremy Rifkin ostrzegali 

przed skutkami zawierzenia rynkom bez korygowania 

ich poczynań i przed utratą systemu 

wartości na rzecz maksymalizacji zysku i konsumpcji 

oraz przed płynącymi stąd zagrożeniami 

dla tkanki i spójności społecznej, wreszcie 

przed frustracją na tle szybko rosnących dysproporcji 

w zakresie płac i stopnia zamożności 

(Gray 2001, s. 423; Handy 1998, s. 17–31, 53–54; 

Rifkin 2001, s. 309) 3 . 

Pozostaje sprawą dyskusyjną, na ile przyczyniła 

się do wybuchu kryzysu globalizacja, 

której wielu, np. cytowani już Patrick Artus 

i Marie-Paule Virard, przypisuje winę jako generatorowi 

nierówności i nierównowagi nie 

2 Felix Rohatyn nazwał je „finansowymi bombami 

wodorowymi” (Tett 2010, s. 36), a Warren Buffet – też 

przed 2008 r. – „bronią finansowego masowego rażenia” 

(Chang 2010, s. 239). Zastanawiające, że nawet dziś znajdują 

się obrońcy tych „bomb” (por. Hailes 2011); słuszna 

polemika z nimi – zob. Michael Maslinski (2011). 

3 „Możemy mieć wzrost, ale większości ludzi może 

się gorzej powodzić” (Stiglitz 2006, s. 23). 

tylko w obrębie społeczeństw, ale między krajami, 

a w dodatku to, że mniej rozwinięte kraje 

zaczęły kredytować te najwyżej rozwinięte, 

żeby ich społeczeństwom pomagać żyć ponad 

stan (Artus i Virard 2008, s. 7–90). Wyrastający 

na nowego guru do spraw globalizacji Dani 

Rodrik tłumaczy generowane dysproporcje relatywnie 

słabymi podstawami instytucjonalnymi 

rządzenia (governance) globalnych rynków 

w porównaniu z narodowymi, regulowanymi 

przez system danego państwa; tę dysharmonię 

określa jako „miękkie podbrzusze” globalizacji. 

Za najistotniejsze wyzwanie stojące przed światową 

gospodarką uważa dążenie do godzenia 

priorytetów wynikających z globalizacji, demokracji 

i narodowych interesów (Rodrik 2011, 

s. XVI–XVIII). Tak czy owak, pozostaje faktem, 

że „może się okazać trudne utrzymanie mocnej 

gospodarki globalnej, jeżeli część świata 

nadal wytwarza daleko więcej niż konsumuje, 

a inna część, która powinna oszczędzać, by zaspokoić 

potrzeby starzejącej się populacji, nadal 

konsumuje znacznie więcej, niż wytwarza” 

(Stiglitz 2010, s. XXIII). Te dysproporcje, w połączeniu 

z „nawisem płynności” w rezultacie 

sanacyjnych działań ratunkowych dla banków, 

nie tylko wzmagają niepewność co do kondycji 

gospodarki i nasilają jej podatność na cykliczne 

wahania, ale także prowadzą do pokusy rewizji 

otwarcia gospodarek narodowych i odwrotu od 

multilateralizmu w chwili, gdy jest najbardziej 

potrzebny (Global Risks 2010... 2010, s. 7–11, 36). 

Behawioralne przemiany 

u podłoża kryzysu 

Kapitalizm oparty wyłącznie na siłach rynku 

i fundamentalizm rynkowy są większym niebezpieczeństwem 

dla otwartego społeczeństwa 

niż jakakolwiek totalitarna ideologia, mankamenty 

te trzeba usunąć, by uniknąć nieszczęścia 

– apelował 10 lat przed kryzysem George 

Soros (1998, s. XVI, XXI–XXII). Niestety, wzrost 

gospodarczy i dobrobyt wydawały się zagwa- 


Część II 


23

Część II 


rantowane, a dochody coraz łatwiejsze do osiągania 

w drodze sprytnych inwestycji i zwyczajnie 

na kredyt, co uśpiło czujność bankierów 

i polityków, a także wielu firm i gospodarstw 

domowych. 

Kumulacja trudności i błędów, ignorancja 

wobec zaostrzających się wewnętrznych 

sprzeczności systemowych, a także gorączkowe 

poszukiwania remediów w warunkach 

rozprzestrzeniającego się kryzysu skłaniają do 

konstatacji, że w istocie gra toczy się o przyszłość 

kapitalizmu i kształt jego następnej „wersji”, 

ale także o demokrację i o pozycję cywilizacji 

euroatlantyckiej i jej dorobku 4 . Jak dotąd 

na zakrętach historii kapitalizm przejawiał, 

pod wpływem presji społecznej, dużą zdolność 

dostosowawczą, a jednocześnie był w stanie 

rewolucjonizować struktury społeczne; pytanie 

tylko, czy zawsze w korzystnym kierunku. 

Ostatnio bowiem doszło do daleko posuniętej 

atomizacji i rozwarstwienia społeczeństwa, 

obserwuje się też zjawisko pozbawienia właścicieli, 

za ich zgodą lub bez uświadomienia 

sobie tego przez nich, decyzji o dysponowaniu 

ich własnymi środkami. Zmieniły się rynki, 

motywacje i zachowania instytucji, w tym regulacyjnych 

(częstokroć w stronę deregulacji 

i pozostawienia biegu spraw rynkom). Nie widząc 

alternatywy dla globalnego kapitalizmu, 

Anatole Kaletsky przyznaje jednak, że „to, co 

się załamało 15 września 2008 r. (…) było całą 

filozofią polityczną i systemem ekonomicznym, 

sposobem myślenia o życiu na świecie”; pociesza 

się, że „zarówno w kapitalizmie, jak w demokracji 

nieodparta logika wydaje się przemawiać 

za autonaprawą, a nie autodestrukcją” 

(Kaletsky 2010, s. 1, 16, 20). Na razie wszakże 

proces destrukcji powstrzymały doraźnie rządy 

pieniędzmi podatników… 

Co jednak czyni ten kryzys innym niż poprzednie, 

poza rzecz jasna jego skalą i skalą 

środków zaradczych, podjętych przez wiele 

krajów? Czy w analizach przyczyn kryzysu – 

4 Przestrzegał przed tym Hubert Vedrine (2007, 

s. 52). 

głównie bezpośrednich – nie zostały przeoczone 

ważne przemiany i tendencje, które były jego 

praprzyczyną? Zwłaszcza w sferze społecznej, 

w obszarze ludzkich zachowań oraz w zakresie 

motywacji członków społeczeństwa? Czy 

w rezultacie nie ślizgamy się niechcący po powierzchni 

zjawisk? 

Na trop pomogli mi wpaść autorzy, zajmujący 

się – każdy na swój sposób – rozważaniami 

wkraczającymi w przestrzeń zarezerwowaną 

dla futurologii: Herbert G. Wells i Alvin i Heidi 

Tofflerowie. Zajęli się oni (aczkolwiek pierwszy 

tylko na marginesie) kwestią ewolucji ludzkiej 

natury, zwłaszcza obszarem pragnień i ich 

spełniania przez homo oeconomicus. Tofflerowie 

rozwinęli mianowicie teorię podwójnej natury 

współczesnego człowieka: stał się on „prosumentem”, 

jednocząc w sobie często sprzeczne 

aspiracje konsumenta, a zarazem wytwórcy 

(bądź usługodawcy), i to nie tylko w znaczeniu 

pracownika, ale – co mniej dostrzegalne – coraz 

więcej wysiłku wkładającego w prace co prawda 

nieprzynoszące bezpośrednio dochodu (bo 

nie wynagradzane, ale pozwalające zaoszczędzić 

wydatku i pomnażające jego majątek i zamożność, 

np. malowanie samemu mieszkania, 

przypilnowanie dziecka hydraulika w zamian 

za naprawę kranu itp.), a także prace, które na 

niego jako konsumenta spychają dostawcy towarów 

i usług (np. samoobsługa w sklepie, nawet 

przy płaceniu za towar własnoręcznie załadowany 

na wózek, zawiezienie go do domu 

i rozładowanie). Na naszych oczach rozrasta się 

w ten sposób gospodarka bezpieniężna, której 

wartość kalkulacyjna dorównuje już prawie gospodarce 

opartej na pieniądzu (Toffler, Toffler 

2006, s. 23, 25, 152–154, 158, 194–197). Z kolei 

Wells w pamiętniku ze swej podróży po Rosji 

Sowieckiej z 1920 r. (I wyd.) opisuje, jak – drażniąc 

się z towarzyszącymi mu komisarzami 

– prosił ich o wyjaśnienie, czy majster – przodownik 

pracy udający się w dniu wolnym od 

pracy na doglądanie budowy jego daczy przez 

brygadę budowlaną – jest proletariuszem czy 

pracodawcą, a może i wyzyskiwaczem (Wells 

2008; s. 68–69)? 

24

Kilka ostatnich dziesięcioleci przyniosło 

jeszcze jedną modyfikację tej dwoistej natury: 

rosnącej szybko klasie średniej nawet 

w biedniejszych państwach przybyła dodatkowo 

rola inwestora-minikapitalisty, czego 

konsekwencje wydają się daleko idące, a wewnętrzne 

sprzeczności, targające „prosumentem-inwestorem” 

– pomnożone. Dały o sobie 

niepostrzeżenie znać jako katalizator, jeśli 

nie ukryty czynnik sprawczy kryzysu. Jeden 

z najbardziej uznanych znawców kapitalizmu 

przełomu XX i XXI wieku, Robert Reich, ocenia, 

że głównym winowajcą nie była – skądinąd 

rozbuchana, ale nie bez „zewnętrznego” 

powodu – chciwość przedsiębiorców lub obojętność 

menedżerów, ale nasilająca się presja 

na przedsiębiorstwa czy banki ze strony konsumentów 

jak my, którzy szukają okazji, i ze 

strony inwestorów takich, jak my, którzy żądają 

większych dochodów (Reich 2007, s. 97, 103). 

Zjawisko to, występujące najwcześniej na coraz 

większą skalę w USA 5 , gdzie już w latach 

90. ubiegłego stulecia większość gospodarstw 

domowych lokowała część kapitału w akcjach, 

miało niebagatelny wpływ na działania wielu 

podmiotów gospodarczych, nie tylko banków, 

tym bardziej że szybko rosła nie tylko liczba 

akcjonariuszy, ale zmieniało się niekorzystnie 

– o czym dalej – ich nastawienie do firm, których 

akcje nabyli. 

To w owych sprzecznościach potrójnej natury 

coraz większej liczby ludzi upatrywać należy 

praprzyczyny kryzysu. Drzemiący w nas 

inwestor domaga się niecierpliwie jak największych 

i jak najszybciej zysków z ulokowanego 

w papierach wartościowych kapitału, a wychodząc 

naprzeciw temu dążeniu i często na wpół 

uświadamianej presji sektor finansowy zaczął 

oferować swej klienteli niewiele odbiegające od 

sławetnych piramid finansowych instrumenty 

pochodne, wymyślone zrazu zupełnie w innym 

celu – zabezpieczenia się przed ryzykiem. 

Utrzymywanie się tych sprzeczności i akcepta- 

5 O „narodach akcjonariuszy” pisano dużo wcześniej 

(por. Naisbitt i Aburdene 1990, s. 159–166). 

cja procesu ich podsycania, zwłaszcza dominacja 

postawy zachłannego inwestora, gwarantuje 

nawroty kryzysu. I nie chodzi tu o „zwykłą 

chciwość”, w jakimś stopniu leżącą w naturze 

ludzkiej i w rozsądnych granicach będącą stymulatorem 

kreatywności i produktywności, 

tym bardziej w warunkach kapitalizmu. Problem 

powstaje, gdy „chciwość pokonuje poczucie 

przyzwoitości, a dążenie do gromadzenia 

bogactwa nabiera cech nieznającej granic gorączki” 

(Rohatyn 2008). 

Podobnego zdania jest John Bogle, twórca 

wzorcowego funduszu Vanguard. Kryzys 

ujawnił mankamenty demokratycznego kapitalizmu, 

nade wszystko właśnie niepohamowaną 

chciwość, która ogarnęła system finansowy 

i mnóstwo przedsiębiorstw i która sięga głębiej 

niż pieniądze. Rzecz nie tylko w naszym uwielbieniu 

dla bogactwa i upadku etyki zawodu, ale 

w ostatecznym rozrachunku – w zagrożeniu 

deformacją naszej natury i wyznawanych wartości. 

Skutkuje to erozją podstaw kapitalizmu, 

mianowicie zaufania (okazywanego i doświadczanego) 

i zepchnięciem (niekiedy na własne 

życzenie i bez protestu) na drugi plan w systemie 

właścicieli biznesu. Na pogłębieniu się tych 

niekorzystnych zjawisk zaważyła patologiczna 

mutacja kapitalizmu: kapitalizm właścicieli został 

wyparty przez kapitalizm menedżerów. Dla 

przykładu, w USA indywidualna własność akcji 

skurczyła się z 92% do 26%, a wzrosła do 3/4 

w ręku inwestorów instytucjonalnych. W ten 

sposób doszliśmy do nowej „społeczności agencyjnej” 

(agency society), w której finansowi pośrednicy 

zaczęli kontrolować biznes w Ameryce. 

Co gorsza, często przedkładając swój własny 

interes ponad interes tych, którzy im powierzyli 

swe pieniądze, i zapominając o tradycyjnych 

zasadach zaufania i odpowiedzialności przed 

właścicielami korporacji. Ci ostatni zaś – na domiar 

złego – zaślepieni chęcią szybkiego zysku 

zawierzyli swym agentom (Bogle 2009, s. 1–3, 

127–129). 

Pośrednicy (menedżerowie) bez podbudowy 

etycznej nie tylko rychło nauczyli się manipulować 

swoim wynagrodzeniem, ale zdobyli 


Część II 


25

Część II 


też znaczną władzę polityczną. Do wybuchu 

kryzysu byli praktycznie nietykalni, niezależnie 

od wyników, zaniżali płace personelu, po czym 

podatnicy musieli ratować upadające spółki. 

Rynki są w stanie wyplenić nieefektywność, ale 

nie od razu i tylko jeśli nikt nie ma dostatecznej 

władzy, by nimi manipulować. Tymczasem 

było inaczej. Rynek wcale nie zmierzał ku równowadze. 

W efekcie sektor finansowy manipulował 

przedsiębiorstwami, a interesy ich szefów 

stały się zbieżne z interesami posiadaczy kapitału, 

pośrednicy finansowi destabilizowali cały 

system, aż – w ujęciu Bohdana Havrylyshyna – 

osiągnięto etap, na którym mamy do czynienia 

z „własnością bez kontroli i kontrolą bez własności” 

(Havrylyshyn 1990, s. 194–195). Taki stan 

musiał przynieść następstwa w postaci kryzysu 

(Chang 2010, s. 148–156; Attali 2009, s. 132–133). 

Oby miał rację Dariusz Filar, że „być może dochodzimy 

do jakiegoś zasadniczego przełomu 

w gospodarce światowej. Może wreszcie większa 

uwaga będzie zwrócona w stronę realnej 

gospodarki, a dobrobyt będzie budowany na innowacyjności 

produkcji czy usług zaspokajających 

rzeczywiste potrzeby ludzi” (por. rozmowa 

z prof. Dariuszem Filarem 2011). 

Tymczasem w połowie lat 90. XX wieku generowanie 

wartości dla akcjonariuszy (the shareholders 

value) kosztem tworzenia realnej wartości 

i miejsc pracy na uczciwych warunkach stało 

się jedną z głównych ambicji menedżerów nie 

tylko przedsiębiorstw, ale także holdingów, funduszy 

inwestycyjnych, firm ubezpieczeniowych 

ze wszystkich kontynentów. Zrodził się niczym 

nieuzasadniony pogląd, że stopa zwrotu kapitału 

ROE (return on equity) nie powinna być niższa 

niż 15%. Wykorzystywano otwarcie gospodarek 

dla cięcia kosztów w drodze outsourcingu, zamrażania 

lub obniżki płac, redukcji liczebności 

personelu. Rosła tak krytykowana przez Johna 

Bogle’a skłonność pośredników do ryzyka, 

zwłaszcza w obracaniu „cudzym groszem” – 

bądź to powierzonym, bądź też pochodzącym 

z łatwo dostępnego i taniego kredytu. Na chciwość 

inwestorów nakładała się chciwość pośredników 

(Artus i Virard 2009, s. 71–72, 85–94, 

101–109) 6 . Co gorsza, sami akcjonariusze – paradoksalnie 

– najczęściej wcale nie dbali o długofalowy 

rozwój firm, których akcjami dysponowali, 

nalegając na podporządkowanie strategii 

działania firm krótkoterminowej maksymalizacji 

zysku i wypłacanych dywidend (kosztem 

reinwestycji, które nie owocują zwykle szybkim 

zwrotem). Będąc formalnymi współwłaścicielami, 

zbywając akcje, z łatwością mogli 

się w każdej chwili wycofać, w odróżnieniu od 

pracowników firm czy ich dostawców. Obrót akcjami 

niesłychanie przyspieszył z przeciętnie 2 

lat (jeszcze 15 lat temu) do zaledwie 2 miesięcy 

w 2006 r.! (wywiad z R.B. Reichem 2007, s. 4–5), 

ubywało „cierpliwego kapitału”. „Zasada maksymalizacji 

owej wartości dla akcjonariuszy stała 

się przekleństwem w amerykańskim świecie 

biznesu” (Chang 2010, s. 11–12, 17–21, 232, 239– 

240), a „nieświęte przymierze” między profesjonalnymi 

menedżerami i akcjonariuszami było 

finansowane przez innych udziałowców (stakeholders) 

w firmie, zwłaszcza pracowników, a na 

rząd naciskano, by obniżał podatki i udzielał 

subsydiów (Drucker 1993, s. 17–18). Przez kilka 

dziesięcioleci zyski przedsiębiorstw i płace menedżerów 

stale rosły na skalę niespotykaną od 

1945 r., i to nawet w okresach słabego wzrostu 

(natomiast siła nabywcza i płace zatrudnionych 

oraz udział płac w wartości dodanej systematycznie 

malały mimo zwiększonej wydajności). 

Nie mogło to trwać wiecznie, podobnie jak boom; 

nieuchronnie zbliżał się kryzys (Artus i Virard 

2005, s. 17–29, 35, 39–41, 45, 48–49). 

Nawet Umair Haque, autor nowego manifestu 

i wizji „konstruktywnego kapitalizmu”, 

przyznaje, że ten XX-wieczny (czy też raczej 

dotychczasowy – przyp. JW) przesuwa koszty 

i zapożycza się u ludzi, społeczności i przyrody, 

czyli u przyszłych pokoleń, zaniżając koszty 

i zawyżając dochody, przez co cały system pozostaje 

w nierównowadze i podlega erozji z tytułu 

6 Według Gillian Tett (2010, s. 89–90) klasyczna 

akcja kredytowa stała się niemal uboczną działalnością 

banków, głównym źródłem dochodu nie było oprocentowanie 

pożyczek; przeciętne ROE w 1999 r. zwiększyło 

się do 18%, osiągając w niektórych bankach aż 34%. 

26

strukturalnego kryzysu zadłużeniowego. Fundamenty 

i instytucje ustroju, a także przedsiębiorstwa, 

ewoluowały tymczasem w ślimaczym 

tempie, a świat się bardzo zmienił (Haque 2011, 

s. XX–XXI, 11, 14–15, 17–18). Podważona została 

naczelna zaleta kapitalizmu i gospodarki rynkowej: 

optymalna, grosso modo, alokacja zasobów. 

Ślepa pogoń za zyskiem i krotkoterminowość 

w gospodarowaniu popchnęły globalną gospodarkę 

na skraj przepaści, nad którą balansuje do 

dziś wiele krajów (Artus i Virard 2008, s. 95–102). 

Nastąpiła destabilizująca desynchronizacja tempa 

obiegu pieniądza i tempa wzrostu gospodarczego. 

Nic dziwnego, że w ciągu zaledwie 8 lat 

(2002–2010), poparcie Amerykanów dla kapitalizmu 

spadło z 80% do 59%, i jest niewiele większe 

niż przeciętny odsetek – dla badanych 25 krajów 

wynoszący 54% (Capitalism’s... 2011, s. 60). 

Ha-Joon Chang podważa twierdzenie, że 

własny interes w połączeniu z wybujałym indywidualizmem 

to jedyna możliwa motywacja 

w gospodarce wolnorynkowej i że rynek i panująca 

na nim konkurencja powstrzyma skrajne 

zachowania operujących na nim graczy (może 

poza politykami i urzędnikami). Odwołuje się – 

jak John Bogle – do niewygasłych jeszcze uczuć 

solidaryzmu, patriotyzmu, zaufania i lojalności, 

do moralności i etyki bez nagród czy groźby 

sankcji (Chang 2010, s. 41–50). Tymczasem trudno 

odmówić racji stwierdzeniu Roberta Reicha, 

że równoczesny (sprzeczność) nacisk na zwiększanie 

stopy zwrotu z inwestowanych środków 

i obniżanie cen towarów konsumpcyjnych zrodziło 

cały wielki sektor oderwany od tradycyjnej 

działalności gospodarczej (wirtualizacja, lub 

– jeśli ktoś woli – deformacja gospodarki) i ciche 

przyzwolenie na zadłużanie się państw, przedsiębiorstw 

i konsumentów. Kapitalizm wyszedł 

naprzeciw naszym potrzebom jako klientów, 

ale ucierpiała demokracja jako instrument gwarantowania 

w zakresie zaspokajania potrzeb 

społecznych. Od lat 80. XX wieku następowało 

wspomniane wycofywanie państwa z gospodarki 

i między innymi z tego powodu wypieranie 

demokratycznego kapitalizmu (i regulatorów) 

przez triumfujący „superkapitalizm”, wraz 

z towarzyszącymi mu: wzrostem nierówności, 

stabilności zatrudnienia, bankructwem małych 

firm, pogorszeniem warunków socjalnych 

i stanu środowiska. Ostatnie parę dziesięcioleci 

przynosi przesunięcie naszej siły oddziaływania: 

uległa osłabieniu nasza pozycja jako 

obywateli, wzmocniła się jako konsumentów 

i inwestorów (Reich 2007, s. 4–7, 12–14, 99, 209), 

chociaż – dodajmy – w tej ostatniej roli wielu dostało 

– i wciąż dostaje – baty. 

Turbokapitalizm = demokracja 

i postęp społeczny? 

Zbliżony motyw występuje, w ogólniejszej postaci, 

u wielu autorów (Friedman 2008; Cohen 

2007), mianowicie zaniepokojenie losami demokracji 

w warunkach „turbokapitalizmu”. Już 

przed kryzysem pojawiły się obawy, że wolny 

rynek prowadzi do podminowania demokracji, 

która miała przecież pozostawać w sprzężeniu 

zwrotnym z kapitalizmem: jedno miało umacniać 

drugie. Tymczasem mamy symptomy „recesji 

demokracji”, co na dłuższą metę może się 

okazać groźniejsze od recesji w gospodarce, bo 

– jak trafnie to ujął George Soros – „kapitalizm 

potrzebuje demokracji jako przeciwwagi, gdyż 

system kapitalistyczny jako taki nie wykazuje 

tendencji do równowagi” (Soros 1998, s. XXVII). 

Kwestia ta ma też niebagatelną wagę dla układu 

sił na świecie, ponieważ kraje rozwĳające 

się coraz bardziej oglądają się na autorytarną, 

„państwową” wersję kapitalizmu w wykonaniu 

chińskim lub rosyjskim jako być może mniej 

ryzykowną i zapewniającą szybsze i bardziej 

wyrównane tempo wzrostu, zamiast liberalnej, 

opartej na zasadach nieaktualnego już Konsensusu 

Waszyngtońskiego (Woroniecki 2011, 

s. 258). Postępujące przemieszczanie się siły 

gospodarczej od tradycyjnych krajów rozwiniętych 

(i strefy euroatlantyckiej) do wyłaniających 

się gospodarek, któremu to zjawisku poświęciło 

ostatnio znakomite opracowanie Centrum Rozwoju 

OECD (Perspectives... 2010), czyni kwestię 


Część II 


27

Część II 


wyboru drogi (i podstaw ustrojowych) rozwoju 

tym aktualniejszą. I stanowi wyzwanie dla zajętych 

sobą starych i nowych państw demokratycznych. 

W dzisiejszym świecie spod działania 

wszechobejmującej konkurencji nie da się wyłączyć 

nawet ustrojów państwowych, a w ramach 

kapitalizmu przedmiotem poszukiwań będą 

najbardziej efektywne i społecznie akceptowalne 

wersje (mutacje) tego ustroju, zwłaszcza 

alternatywy dla modelu anglosaskiego. Nawet 

warianty współczesnego „zachodniego” kapitalizmu 

różnią się znacznie między sobą dynamiką, 

prawami własności różnych grup społecznych, 

hierarchią wartości i rozwiązaniami 

instytucjonalnymi, a także aspiracjami i możliwościami 

ekspansji wewnętrznej i na zewnątrz 

w warunkach globalizacji lub jej częściowego 

cofnięcia (Lorenzi 2009, s. 10–13, 31–39, 71–72). 

Dominująca obecnie, a mocno krytykowana 

wersja, ukształtowana począwszy od lat 70. XX 

wieku, określana – odpowiednio przez Edwarda 

Luttwaka (2000) i Roberta Reicha – jako „turbo-” 

lub „superkapitalizm”, wyewoluowała pod 

wpływem nowych technologii, wykorzystanych 

w „starych” produktach i usługach oraz całkiem 

nowych, i w transporcie (kontenery, szybkie pociągi, 

Internet i nowoczesne środki łączności), 

często o radykalnie obniżonych cenach, a także 

nowej organizacji pracy w różnych gałęziach 

gospodarki, wraz z rosnącą siłą konsumentów 

i inwestorów, ale – niestety – z uszczerbkiem dla 

praw obywateli i generalnie demokracji, i wieloma 

już przytoczonymi negatywnymi konsekwencjami. 

Bez głębokiej korekty wad systemu 

uwidocznionych przez kryzys i bez podjęcia 

trudnego wyzwania zmiany niewłaściwych postaw 

społecznych, jakie pomógł ukształtować, 

bez zastanowienia się nad długofalową perspektywą 

rozwoju mimo naporu codzienności, kontynuacja 

trendu może utorować drogę niebezpiecznym 

tendencjom nawet w społeczeństwach 

kręgu cywilizacji euroatlantyckiej buntujących 

się pod ciężarem kryzysu, nie mówiąc o społecznościach 

krajów rozwĳających się, dochodzących 

do głosu i zwiększających swoje wpływy. 

Zagrożenia dla demokratycznego kapitalizmu 

i marginalizacja roli strefy euroatlantyckiej 

w gospodarce globalnej mogą się zmaterializować, 

jeżeli on sam nie pokona swoich 

słabości i nadal będzie dążył do samozniszczenia. 

John Bogle, zdeklarowany, ale racjonalny 

zwolennik kapitalizmu, ostrzega: „ostatnie kilka 

lat wykazały, do jakich może dojść ekscesów, 

gdy kapitalizm finansowy i nowe technologie 

są nadużywane w służbie nagiej chciwości. 

Jedynie kapitaliści mogą zabić kapitalizm. (…) 

Mamy zbyt wielu inwestorów, którzy są zbyt 

agresywni (…) znani z pogoni za wynikami, 

a my zdajemy się tym nie przejmować” (Bogle 

2009, s. 61, 140, 151). „Tymczasem powinniśmy 

walczyć o powrót kapitalizmu, finansów i zarządzania 

funduszami do korzeni w służeniu 

(społeczeństwu – przyp. JW) zamiast pogoni za 

fałszywym królikiem sukcesu”, bo „żaden sukces 

nie jest sukcesem, jeśli jest osiągany kosztem 

społeczeństwa” (Bogle 2009, s. 195, 207, 

212, 218). Etyka biznesu nie jest moralnym luksusem 

lub ozdobnikiem, lecz kluczową kategorią 

niezbędną dla dobrego funkcjonowania 

kapitalizmu (Albert 2000, s. 96). Jak to ujmuje 

Anatole Kaletsky, stoimy w obliczu nie tyle kryzysu 

kapitalizmu, ile kryzysu w kapitalizmie, 

a tym samym potrzebujemy kompleksowej 

transformacji jego obecnego modelu w oparciu 

o wnioski, płynące z kryzysu lat 2007–2009, 

zwłaszcza ustalenia właściwych proporcji 

i związków między dwoma instytucjonalnymi 

filarami systemu – państwem i biznesem oraz 

między interesami publicznymi i prywatnymi. 

Nie jest to bynajmniej łatwe i to nie tylko w warunkach 

kryzysu, chociaż to one zmobilizowały 

do myślenia o zmianach, ale także z uwagi 

na niekwestionowane i zapewne bezpowrotne 

(przynajmniej do czasu mało prawdopodobnego 

utworzenia rządu światowego) przejście do 

świata niepewności, niestabilności, zachwianej 

równowagi i ryzyka, zafundowanego nam 

przez ostatnie dziesięciolecia hasania rynków 

i coraz słabiej sterowalne otoczenie (Kaletsky 

2010, s. 1–3, 35–37; por także Gray 2009, 

s. 66–67, 70–75, 196–198). Czy w tej sytuacji 

28

kapitalizm odzyska witalność, czy obudzi się 

z letargu po zdobyciu quasi-monopolistycznej 

pozycji dzięki utracie konkurenta po upadku 

komunizmu? 

Nie można się pocieszać, jak Anatole Kaletsky, 

że demokratyczny kapitalizm posiada 

wbudowaną zdolność rozwiązywania społecznych 

problemów i zaspokajania potrzeb społecznych 

dzięki mechanizmowi konkurencji, 

a demokracja zwykle daje kapitalizmowi czas 

na oddech, aby dokonać reformy systemu i jego 

instytucji (Kaletsky 2010, s. 19–22, 25). Rodzą 

się kolejne pytania. Po pierwsze, czy mamy 

jeszcze do czynienia z demokratycznym kapitalizmem, 

czy jest nim „turbo-” bądź „superkapitalizm”? 

Robert Reich zaprzecza (Reich 2007, 

s. 4–7, 12–14, 99, 209). Po drugie, jak pogodzić 

(czekać na autopogodzenie?) interes prywatny 

z potrzebami społecznymi? Tak zwana społeczna 

gospodarka rynkowa znalazła się na straconych 

pozycjach, społeczna odpowiedzialność 

przedsiębiorstw przeważnie ma charakter 

fasadowy, praca staje się towarem – i to coraz 

trudniej zbywalnym, a przecież to gospodarka 

powinna służyć społeczeństwu, a nie społeczeństwo 

imperatywom rynku, który pogłębia 

fragmentaryzację społeczności i osłabia państwo, 

podważając podstawy demokracji chociażby 

przez konsekwentnie prowadzony lobbing 

wobec polityków w walce o konsumenta 

i inwestora (Gray 2009, s. 72, 79–82, 196). Podobne 

obawy o zachowanie rzeczywistej demokracji 

wobec ingerowania biznesu w stanowienie 

polityki państwa, co może skutkować piłowaniem 

gałęzi, na której siedzi „superkapitalizm”, 

zgłasza Joseph Stiglitz (2010, s. 131, 163–167). 

Co zatem czynić – i badać – wobec piętrzących 

się dylematów i myślenia w kategoriach krótkiego 

okresu, które jest podyktowane presją 

kolejnych przejawów kryzysu? 

Przede wszystkim oderwać się od węższego 

pojęcia wzrostu gospodarczego na rzecz 

rozwoju, od parametrów ilościowych na rzecz 

jakościowych, za radą Zdzisława Sadowskiego 

i zgodnie z zaleceniami raportu komisji Stiglitz–Sen–Fitoussi 

z 2009 r. wyjść poza kategorię 

produktu krajowego brutto i mierzyć postęp 

społeczny i dobrobyt, a także percepcję społecznej 

satysfakcji. Jego zdaniem mechanizmy 

rynkowe nie zapewniają dbałości o środowisko, 

pogłębiają nierówności wewnątrz danego kraju 

i między państwami, stąd we współczesnej gospodarce 

rynkowej należy oczekiwać od państwa 

– jako współregulatora gospodarki i życia 

społecznego – wspierania i korygowania rynków. 

Pomocne mogą też być ponadnarodowe 

alianse wynikające z procesów integracyjnych 

(Sadowski 2006, s. 136–139). Symptomatyczne, 

że o rolę państwa w gospodarce – i nie tylko 

w wydobyciu jej z kryzysu – upomniał się 

„The Economist”: „powraca państwowy kapitalizm, 

(…) co więcej, bestia (państwo – przyp. 

JW) wychodzi naprzeciw powszechnemu zapotrzebowaniu. 

Globalizacja zwiększyła wiarę 

ludzi w państwo (…) rząd może dużo zmienić 

na lepsze, również dla biznesu, jeśli zawiaduje 

sporą częścią gospodarki i ją usprawnia, tworzy 

lepsze warunki wzrostu, jeżeli – po tym samym 

koszcie – świadczy lepsze usługi (…) efekt tego 

dla wydajności w prywatnym sektorze może 

być elektryzujący” (Micklethwait 2011, s. 5–6). 

Współczesne społeczeństwo potrzebuje, aby 

rząd odgrywał większą rolę. Od rządu można 

i trzeba będzie wymagać dalekosiężnego spojrzenia, 

chociaż na przeszkodzie stoi demokracja 

w postaci wyborów i częstych zmian rządów, 

a kryzys zmusza rządy do podejścia krótkoterminowego. 

Rynki, poza wielkimi korporacjami 

narodowymi i wielonarodowymi, tradycyjnie 

interesują się krótkim terminem, a ostatnio 

nastawiły się nań jeszcze bardziej. Należy też 

od nich oczekiwać ochrony swych obywateli, 

szczególnie w trudnych czasach (Stiglitz 2010, 

s. 292–293; Global Risks 2010, s. 6; Gray 2009, 

s. 77). Skoro ramy działania rynków nie podlegają 

autokorekcie, powinien interweniować 

rząd, kierując się dobrem publicznym, aby uniemożliwić 

grupom biznesu nadużywanie ich pozycji, 

aczkolwiek gdy państwo występuje jako 

podmiot gospodarczy i jednocześnie regulator, 

może zaistnieć pewna sprzeczność interesów 

(Scott 2009, s. 40, 54–55, 68–69). 


Część II 


29

Część II 


Jakie remedia? 

Wszystko to nie wyczerpuje jednak odpowiedzi 

na pytanie „co czynić?”. Powracam do 

zaprezentowanej nieco wcześniej opinii o praprzyczynie 

kryzysu w sferze mentalnej, polegającej 

na ukształtowaniu się „trójdzielnej”, 

sprzecznej wewnętrznie, natury „prosumenta-inwestora”, 

pozostającego przy tym obywatelem 

nieobojętnym na sprawy wspólne, dobra 

publicznego w jakiejkolwiek skali (od podwórka 

czy subregionu po państwo, region czy planetę), 

często trudne do oddzielenia od interesu 

prywatnego, niezależnie od motywacji bądź 

ich splotu (altruistycznie – kierując się patriotyzmem 

lokalnym, narodowym lub innym bądź 

interesownie). „Ekonomiści (i politycy – przyp. 

JW) – słusznie podkreśla Anatole Kaletsky – 

będą musieli znacznie rozszerzyć pole swych zainteresowań 

analitycznych. Przyda im się wgląd 

do nauk politycznych, socjologii i antropologii”. 

Nowe ekonomiczne myślenie proponuje oprzeć 

na trzech założeniach: a) że gospodarka rynkowa 

nie jest statycznym systemem w równowadze, 

pozostaje natomiast konkurencyjna i daje 

się adaptować; b) że skuteczny rząd i dynamiczne 

przedsiębiorstwo prywatne powinny dążyć 

do współdziałania, a nawet symbiozy, bo oba 

te filary gospodarki są potrzebne dla sprawnego 

funkcjonowania systemu; i – jako przyczyna 

i konsekwencja zarazem poprzednich założeń; 

c) że należy się liczyć z nieprzewidywalnością 

ludzkich zachowań i zjawisk ekonomicznych 

(Kaletsky 2010, s. 180–181). To ostatnie nie powinno 

wszakże paraliżować analizy ani syntezy. 

Mając na względzie ową nieprzewidywalność, 

na której potknęła się niejedna teoria 

ekonomiczna, trzeba – jak uważam – poddać 

wnikliwym badaniom przesłankę skomplikowanej 

natury i bodźców człowieka XXI wieku 

i jej konsekwencje, których często jest nieświadom, 

i próbować sterować nimi w kierunku demokratycznie 

uznanym za społecznie użyteczny. 

Może tu pomóc wracająca obecnie do łask 

ekonomia behawioralna (Woś 2011, s. 6–7), gdyż 

rzecz jest nader skomplikowana: mamy do czynienia 

z – w najlepszym razie na poły uświadamianą 

– kolizją motywacji, a nie ze zignorowaną 

„zwykłą irracjonalnością wyborów”. 

Ten właśnie wymiar analizy trafnie ujął 

Robert Reich w wywiadzie dla „Polityki” (wywiad 

z R.B. Reichem 2007, s. 3–8). Zwrócił uwagę 

na swego rodzaju dylemat, który nazwałem 

„potrójną naturą” wielu z nas w krajach wyżej 

rozwiniętych i w coraz większej liczbie wyłaniających 

się gospodarek: inwestora i konsumenta 

(prosumenta w wersji tofflerowskiej), 

kierujących się własnym nade wszystko interesem, 

i obywatela, kierującego się tzw. interesem 

wspólnym (tzn. z reguły też własnym, ale nie 

wyłącznie). Demokracja nieźle funkcjonowała, 

dopóki utrzymywała się względna równowaga 

między cechami indywidualistycznymi a altruistycznymi. 

W wyniku procesu trwającego 

około 30 ostatnich lat te pierwsze wyraźnie 

przytłoczyły te drugie: obywatel w nas został 

zdominowany przez (zachłannego) inwestora 

i szukającego okazji konsumenta, chociaż nawet 

te dwa oblicza pozostają przecież ze sobą 

w sprzeczności. Globalizacja i związana z nią 

deregulacja były, acz do czasu – błogosławieństwem 

właśnie dla inwestorów i konsumentów, 

ale coraz bardziej dla przedsiębiorstw i instytucji 

finansowych, których menedżerowie starali 

się maksymalnie wykorzystywać dostępne im 

zasoby i zwiększać wszelkimi metodami wartość 

akcji firmy kosztem interesu obywateli, środowiska 

i demokracji. Jak konstatuje Pierre de 

Senarclens, neoliberalizm wypaczył „ducha prawa”, 

podstawę demokracji. Narzucił nacisk na 

inwestowanie w sferę ekonomii, tak jakby życie 

jednostek nie miało innego celu niż zaspokajanie 

potrzeb materialnych. Jego presja pogłębiła 

indywidualizm i chęć konkurowania, osłabiając 

więzy obywatelskie (de Senarclens 2003, s. 127). 

W efekcie kapitalizm zdominował, zamiast 

umocnić, demokrację. Ten właśnie niebezpieczny 

trend należy odwrócić. 

Jednym z najważniejszych czynników odpowiedzialnych 

za wywołanie kryzysu był brak 

zainteresowania świata finansów szerszymi 

30

implikacjami społecznymi jego poczynań. Tuż 

przed wybuchem kryzysu Instytut Finansów 

Międzynarodowych w Waszyngtonie uznał, że 

system bankowy powinien się zmienić i wrócić 

do źródeł (go back to basics), do prostszego, bardziej 

przejrzystego i uczciwszego sposobu prowadzenia 

bankowości, jak apelował John Bogle. 

Zabrakło holistycznej analizy, a regulatorzy, 

bankierzy, inwestorzy i politycy ignorowali nauki 

płynące z antropologii społecznej (Tett 2010, 

s. 266, 298, 308). Nie do utrzymania na dłuższą 

metę wydaje się maksymalizacja stopy zwrotu 

zainwestowanych kapitałów akcjonariuszy 

(i „przy okazji” menedżerów) jako wyłączny 

cel firm, co zdominowało amerykański biznes 

w ciągu co najmniej ostatnich 25 lat. Również 

interesy innych udziałowców – może wzorem 

pogardzanego w USA „kapitalizmu udziałowców” 

z kontynentalnej Europy? – powinny 

być brane pod uwagę. „W czasie tego okresu 

przyzwoitość, tak ważna dla współczesnej demokracji, 

została poważnie nadszarpnięta. (…) 

Sam jestem kapitalistą i wierzę, że kapitalizm 

rynkowy jest najlepszym systemem, jaki wynaleziono. 

Ale musi być fair, musi podlegać regulacji 

i musi mieć podstawy etyczne” – oświadczył 

Felix Rohatyn w toku kryzysu (A New Idolatry... 

2010, s. 57–58; Saving... 2009). 

Wobec bankructwa zarówno klasycznego 

leseferyzmu jako bezkrytycznej apoteozy sił 

i niewidzialnej ręki rynku, jak i klasycznego 

„dyryżyzmu” jako z kolei równie bezkrytycznej 

apoteozy „zawsze skutecznego” interwencjonizmu 

podmiotów publicznych, ale także uproszczonej 

interpretacji kryzysu lat 2008–2011 

– odejścia od neoliberalizmu na rzecz neokeynesizmu 

w kształtowaniu globalnej gospodarki, 

nie mówiąc o słabości współczesnych elit, czas 

na wypracowanie nowej doktryny kapitalizmu 

– konstatuje Antoni Kukliński. Inaczej demokratyczne 

systemy będą nadal tracić potencjał innowacyjny, 

chęć życia i rządzenia, a także długofalowego 

myślenia strategicznego. Bez tego zaś 

nie uda się zapobiec erozji jedności wspólnoty 

euroatlantyckiej jako zintegrowanego i potężnego 

aktora na globalnej scenie (Kukliński 2010, 

s. 285–286, 291). Z tego i uprzednio przytoczonych 

względów – dla powstrzymania procesu 

destrukcji kapitalizmu wraz z demokracją – nie 

wystarczą doraźne środki i kosmetyczne zmiany. 

Należy dotrzeć do źródeł kryzysu, zanim 

społeczne niezadowolenie wyleje się (jeśli nie 

przy tym, to przy następnym kryzysie) w masowy 

protest antyustrojowy, ku czego przesłanek 

wszak nie brakuje (Artus i Virard 2005, s. 134– 

135). Skoro powołaliśmy do życia swoisty „ersatz 

capitalism” o niejasnych zasadach, ale z przewidywalnym 

skutkiem – przyszłymi kryzysami, 

podejmowaniem nadmiernego ryzyka na koszt 

społeczeństwa, niską efektywnością (Stiglitz 

2010, s. 295–296), potrzebujemy teraz „intelektualnego 

tsunami”, by znaleźć sposób pozbycia 

się tych mankamentów, zanim przyczynią się 

do dalszej deformacji systemu. Potrzebna jest 

pilnie jego „przyspieszona ewolucja”, by stawił 

czoło wyzwaniom XXI wieku – i „konkurencji”. 

„Polityczni liderzy, działający poprzez polityczne 

instytucje swych legislatur, są odpowiedzialni 

za formowanie instytucji kapitalizmu w taki 

sposób, by rynki funkcjonowały dla ludzi” (Scott 

2009, s. 65, 68–69). 

W debacie nad zmianami, które okażą się 

niezbędne, nie powinno zabraknąć najistotniejszych 

kwestii, jak np. ludzkie motywacje, ich 

źródła i stopień spójności (lub jej brak), aby móc 

uprzytomnić ludziom i organizacjom istniejące 

sprzeczności i sposoby ich pogodzenia bądź złagodzenia, 

a także występujący splot ich interesów 

własnych i publicznych. W przeciwnym razie, 

jak to ujął Bruce Scott, ani „korekcyjna akcja, 

zmierzająca do przywrócenia skutecznej regulacji, 

która by dobrze koegzystowała z rynkami”, 

ani „identyfikacja i ukazanie bardziej adekwatnego 

modelu kapitalizmu” nie przyniosą pożądanych 

efektów. Wszyscy aktorzy na scenie 

gospodarczej – inwestorzy, regulatorzy i władze 

– ponoszą winę za kryzys i powinni naprawić 

swe błędy. Ale te błędy wynikały z fundamentalnie 

mylnego rozumienia kapitalizmu, że rynki 

załatwią wszystko, a nie tylko z widocznych 

na powierzchni zjawisk spekulacji, chciwości 

i dezorientacji co do skomplikowanych instru- 


Część II 


31

Część II 


mentów finansowych (Scott 2009, s. 73–75). 

O pilnej potrzebie nowego spojrzenia na kapitalizm 

piszą inni krytyczni jego zwolennicy. Umair 

Haque, ostrzegając przed rebelią przeciwko 

wczorajszym receptom i doktrynom, apeluje 

o nowe fundamenty w podejściu do produkcji, 

konsumpcji i wymiany. „To, co napędzało (ale 

do czasu – przyp. JW) dobrobyt w XX wieku, nie 

może być jego motorem w XXI wieku; instytucje 

obecnego stulecia muszą bezpośrednio inwestować 

w dostarczanie dóbr publicznych i niwelowanie 

globalnego publicznego zła. (…) A wielkim 

wyzwaniem współczesności jest tworzenie 

nie wartości księgowej, biznesowej (czyli zysku 

– przyp. JW) lub akcjonariusza (dywidendy – 

przyp. JW), lecz autentycznej (netto, z odliczeniem 

ukrytych kosztów – przyp. JW) wartości 

ekonomicznej” (Haque 2011, s. 2–5, 16, 21–25). 

Kryzys dyktuje potrzebę rozwiązań śmiałych, 

solidnych technicznie i opartych na wartościach 

społecznych, wymaga przejrzystości celów, stawianych 

przez polityków. Takich rozwiązań na 

razie nie zaproponowano (Sachs 2011). 

Kapitalizm pozostaje epokowym wytworem 

ludzkości; czas na wielki skok w niezbadaną 

terra nova dobrobytu i na przystąpienie 

do dzieła przez instytucjonalnych innowatorów 

(Haque 2011, s. 191–192, 202–203). Należy 

odejść od wolnorynkowej ideologii obecnego 

modelu i radykalnie odmienić sposób, w jaki organizujemy 

naszą gospodarkę i społeczeństwo. 

Oto program minimum, który musimy wdrożyć. 

W tym – doprowadzić do zmiany podejścia 

i motywacji partnerów gry ekonomicznej i zasad 

regulujących rynki, stymulować to, co w ludziach 

najlepsze, by nie kierowali się wąsko pojętym 

własnym interesem, promować „aktywne 

ekonomiczne obywatelstwo”, długoterminowe 

myślenie i stosunek do inwestycji i realnego 

wzrostu, wzmocnić rząd i poprawić jakość jego 

interwencji (Chang 2010, s. XVI, 3, 253–261). Niestety 

ani Ha-Joon Chang, ani Umair Haque nie 

odpowiadają na kardynalne pytanie, jak zrealizować 

te skądinąd słuszne postulaty. Z kolei ten 

ostatni, a także Antoni Kukliński (Kukliński 

2011, s. 66–67) i Zdzisław Sadowski dopominają 

się o nowy paradygmat rozwojowy i – jak Ha-Joon 

Chang – o długofalowe podejście, również 

w ocenie skutków obecnie podejmowanych lub 

zaniechanych decyzji. Dodać by zapewne należało 

do listy postulatów wyłonienie nowych 

elit, na miarę złożoności rządzenia w XXI wieku 

i powagi sytuacji, dzięki którym zaułek, w który 

zabrnęła globalna gospodarka, nie okazałby się 

ślepy. 

Bibliografia 

A New Idolatry. Shareholders v Stakeholders 

(2010), „The Economist”, 24.04.2010. 

Albert M. (2000), Kapitalizm kontra kapitalizm, 

Znak-Signum, Kraków. 

Artus P. i Virard M.-P. (2005), Le capitalisme 

est en train de s’autodétruire, La Découverte, Paris. 

Artus P. i Virard M.-P. (2008), Globalisation, le 

pire est à venir, La Découverte, Paris. 

Attali J. (2009), Survivre aux crises, Fayard, Paris. 

Bogle J.C. (2009), Enough. True Measures of 

Money, Business, and Life, Wiley, Hoboken–New 

Jersey. 

Capitalism’s Waning Popularity. Market of Ideas 

(2011), „The Economist”, 7.04.2011. 

Chang H.-J. (2010), 23 Things They Don’t Tell 

You about Capitalism, Allen Lane, London. 

Cohen P. (2007), Does Capitalism Lead to Democracy, 

and How?, „International Herald Tribune”, 

14.06.2007. 

de Senarclens P. (2003), Critique de la mondialisation, 

Presses de Sciences Po, Paris. 

Drucker P.F. (1993), Post-Capitalist Society, 

HarperBusiness, New York. 

Friedman T.L. (2008), The Democratic Recession, 

„International Herald Tribune”, 8.05.2008. 

Global Risks 2010. A Global Risk Network Report 

(2010), World Economic Forum, Geneva, January 

2010. 

Grass G. (2011), Kamienie Syzyfa, „Gazeta 

Wyborcza”, 30–31.07.2011 (za: „Süddeutsche Zeitung”, 

4.07.2011). 

Gray J. (2001), Po liberalizmie, Fundacja Aletheia, 

Warszawa. 

32

Gray J. (2009), False Dawn. The Delusions of 

Global Capitalism, Granta, London. 

Hailes T. (2011), Don’t Ban Financial Products 

for Being Complex, „Financial Times”, 24.08.2011. 

Handy Ch. (1998), Głód ducha. Poza kapitalizm. 

Poszukiwanie sensu w nowoczesnym świecie, Wydawnictwo 

Dolnośląskie, Wrocław. 

Haque U. (2011), The New Capitalist Manifesto: 

Building a Disruptively Better Business, Harvard 

Business Review Press, Boston. 

Havrylyshyn B. (1990), Drogi do przyszłości, 

Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim, Warszawa. 

Jorion P. (2011), Le capitalisme à l’agonie, Fayard, 

Paris. 

Judt T.L. (2010), Ill Fares the Land. A Treatise on 

Our Present Discontents, Penguin Books, London. 

Kaletsky A. (2010), Capitalism 4.0. The Birth 

of a New Economy, Bloomsbury, London–Berlin– 

New York–Sydney. 

Kukliński A. (2010), The Geostrategic Reconfigurations 

of the Global Scene. The Experiences and 

Prospects of the XXI Century [w:] The Atlantic Community. 

The Titanic of the XXI Century?, red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu 

– National-Louis University, Nowy Sącz. 

Kukliński A. (2011), Od gospodarki opartej na 

wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spotkanie 

z enigmą XXI wieku, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego”, nr 2. 

Leviathan stirs again (2010), „The Economist”, 

23.01.2010. 

Lorenzi J.-H. (2009), La guerre des capitalismes 

aura lieu, Perrin, Paris. 

Lubowski A. (2010), Ile państwa w gospodarce? 

„Gazeta Wyborcza”, 16.08.2010. 

Luttwak E. (2000), Turbokapitalizm. Zwycięzcy 

i przegrani światowej gospodarki, Wydawnictwo 


Maslinski M. (2011), Time to Debate the Risk of 

Complexity, „Financial Times”, 12.09.2011. 

Micklethwait J. (2011), Taming Leviathan, „The 

Economist”, 19.03.2011. 

Naisbitt J. i Aburdene P. (1990), Megatrends 

2000. Ten New Directions for the 1990s, William 

Morrow & Co., Inc., New York. 

Perspectives on Global Development 2010. Shifting 

Wealth (2010), OECD Development Center, 

Paris. 

Reich R.B. (2007), Supercapitalism. The Transformation 

of Business, Democracy, and Everyday Life, 

Alfred A. Knopf, New York. 

Rifkin J. (2001), Koniec pracy . Schyłek siły roboczej 

na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo 


Rodrik D. (2011), The Globalization Paradox. 

Why Global Markets, States, and Democracy Can’t Coexist, 

Oxford University Press, Oxford–New York. 

Rohatyn F. (2008), How We Got into this Mess 

and How We Will Get Out, „International Herald 

Tribune”, 17.12.2008. 

Rozmowa z prof. Dariuszem Filarem (2011), 

Oszczędności są konieczne, ale społeczeństwa ich nie 

chcą, „Gazeta Wyborcza”, 7.09.2011. 

Sachs J. (2011), Tripped up by Globalisation, „Financial 

Times”, 18.08.2011. 

Sadowski Z. (2006), W poszukiwaniu drogi rozwoju, 

Polska Akademia Nauk, Warszawa. 

Saving American Capitalism (2009), „International 

Herald Tribune”, 29.06.2009. 

Scott B. (2009), The Concept of Capitalism, 

Springer Verlag, Berlin–Heidelberg. 

Soros G. (1998), The Crisis of Global Capitalism. 

Open Society Endangered, PublicAffairs, New 

York. 

Stiglitz J.E. (2006), Making Globalization Work, 

W.W. Norton & Co., New York–London. 

Stiglitz J.E. (2010), Freefall. Free Markets and 

the Sinking of the Global Economy, Penguin Books, 

London. 

Stop! The Size and Power of the State is Growing, 

and Discontent is on the Rise (2010), „The Economist”, 

23.01.2010. 

Tett G. (2010), Fool’s Gold. How Unrestrained 

Greed Corrupted a Dream, Shattered Global Markets 

and Unleashed a Catastrophe, Abacus, London. 

Thurow L.C. (1999), Building Wealth. The New 

Rules for Individuals, Companies, and Nations in 

a Knowledge-Based Economy, HarperCollins, New 

York. 

Toffler A. i Toffler H. (2006), Revolutionary 

Wealth, Doubleday, New York. 


Część II 


33

Vedrine H. (2007), Continuer l’histoire, Fayard, 

Paris. 

Wells H.G. (2008), Russia in the Shadows, Faber 

& Faber, London. 

Woroniecki J. (2011), Luka rozwojowa i jej nowy 

wymiar – luka cyfrowa globalnym wyzwaniem XXI 

wieku [w:] Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, 

PWE, Warszawa. 

Woś R. (2011a), Kryzysy będą się powtarzać, możemy 

jedynie je osłabiać, „Dziennik Gazeta Prawna”, 

29.08.2011. 

Woś R. (2011b), Kto może wyjaśnić kryzys? 

Tylko ekonomia behawioralna, „Gazeta Prawna”, 

9–11.09.2011. 

Wywiad z R.B. Reichem (2007), Kapitalizm 

niszczy demokrację, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta”, 

29.09.2007. 

Część II 


„Kryzys globalny XXI wieku. 

Czy można znaleźć wyjście z sytuacji bez wyjścia?” 

16 stycznia 2012 r. 

Witold Orłowski: 

Wielkie kryzysy zdarzają się zazwyczaj w momencie wielkich zmian gospodarczych 

na świecie. Kryzys lat 30. wybuchł w okresie przesuwania się centrum fi nansowego 

i gospodarczego świata z Europy do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. 

Obecny kryzys narastał, gdy centrum realnej gospodarki przenosiło się z USA na 

Daleki Wschód. 


„Otwarta nauka” i „otwarta edukacja” 

jako zjawisko społeczne i problem polityki naukowej, 

26 stycznia 2012 r. 


Wątpię w skuteczność uczelni państwowych w Polsce we wprowadzaniu zasad rozwoju, 

włącznie z czołowymi uczelniami takimi jak Uniwersytet Warszawski, gdzie 

pracuję, czy SGH. Mamy zbyt konserwatywne struktury akademickie w naszym kraju, 

które nie są w stanie absorbować tego, co jest postępem technicznym na świecie. 

Dotyczy to zarówno zarządzania uczelnią, jak i zmian w dydaktyce oraz badaniach. 

Od lat obserwuję grę pozorów o naukowe tytuły i ilościową statystykę publikacji. 


34

Czy jest wyjście 

z sytuacji bez wyjścia? 


Chciałbym bronić pytania, czy jest wyjście 

z sytuacji bez wyjścia. Chciałem powiedzieć, 

że rzeczywiście nie ma wyjścia, 

jeśli najważniejsze struktury gospodarki światowej, 

struktury polityczne, itd. się nie zmienią. 

W ramach istniejących struktur rzeczywiście 

nie ma wyjścia. Wobec tego, żeby wyjść z tego 

tragicznego kryzysu, trzeba zmienić struktury. 

Trzeba powiedzieć, że jest głęboki kryzys kapitalizmu, 

że normalne instrumenty kapitalizmu 

nie funkcjonują, a nowych instrumentów jeszcze 

nie widać. Po drugie, trzeba powiedzieć, że 

jest kryzys demokracji liberalnej. Kryzys systemów 

politycznych, które nie potrafią wyłonić 

elity rządzącej. Profesor Orłowski, w ostatnich 

zdaniach swojej książki, mówi o przywództwie. 

Otóż mnie się wydaje, że kryzys demokracji liberalnej 

polega na tym, że demokracja ta nie potrafi 

wyłaniać przywództwa, że jak patrzymy na 

to, jak wygląda merytoryczna treść amerykańskiej 

dyskusji o prezydenturze, to widać, że w tej 

amerykańskiej debacie nie ma merytorycznych 

problemów, tylko są problemy drugorzędne. 

Niedawno ukazał się artykuł o beznadziejności 

sceny politycznej Francji twierdzący, że dyskusja 

prezydencka we Francji jest strategicznie 

pusta. Załamał się mechanizm wyłaniania elity, 

która potrafiłaby wskazać strategicznie myślące 

przywództwo. I wreszcie przeżywamy głęboki 

kryzys Wspólnoty Atlantyckiej. Sytuację można 

porównać do dwóch pięknie wyposażonych 

willi zamieszkałych przez doskonale funkcjonujących 

gospodarzy. Gospodarze ci dochodzą 

do wniosku, że muszą popełnić samobójstwo. 

Otóż, co robią Amerykanie i Europejczycy – na 

naszych oczach popełniają akt historycznego samobójstwa. 

Chińczycy i Hindusi nie muszą nic 

robić. Miejsce na scenie światowej zwolni się na 

skutek autobankructwa tych dwóch wielkich. 

W „The Economist” ukazał się artykuł stwierdzający, 

że wszyscy politycy powinni jeszcze 

raz przeczytać powieść Lampart. Elementem tej 

powieści jest termin genteel surrender, łagodne 

poddane się. Otóż ten klimat łagodnego poddawania 

się istnieje we Wspólnocie Atlantyckiej. 

Co zrobić, żeby ten klimat przezwyciężyć. 

Trzecią sprawą jest mój komentarz do modelu 

chińskiego. Otóż niepodzielam poglądu, 

że kapitalizm jest dominującym docelowym 

modelem dla Chin. Chiny w tej chwili de facto 

realizują model gospodarki planowej, model, 

który nie sprawdził się u Sowietów. Natomiast 

trzeba pamiętać, że model gospodarki planowej 

miał swoją kartę historycznego sukcesu. Mianowicie 

model ten był przetestowany w Stanach 

Zjednoczonych dla organizacji amerykańskiego 

wysiłku podczas II wojny światowej i odniósł 

ogromny sukces. Natomiast w imperium sowieckim 

nastąpiło kompletne załamanie tego 

systemu m.in. dlatego, że Lenin zafascynowany 

Niemcami, lansował de facto model niemieckiej 

gospodarki planowej z I wojny światowej. Model 

ten był nieszczęściem dla Niemiec i to nieszczęście 

zostało powielone przez Sowietów. 


Część II 


35

Część II 


Twierdzę, że w tej chwili Chińczycy realizują 

model gospodarki światowej, planowej, a najlepszym 

dowodem na to jest fakt, że obecnie 

przyjmują dwunasty plan rozwoju. Jest to model 

oparty na działalności trójkąta: autokracja, technokracja 

i planowanie strategiczne. Oczywiście 

model ten wykorzystuje instytucje rynku, korporacje 

transnarodowe, cały arsenał globalizacji 

kapitalizmu. Ale ten arsenał globalizacji 

kapitalizmu jest podporządkowany chińskiej 

myśli strategicznej. Proponuję zwrócić uwagę, 

jak wyglądają spotkania między Unią Europejską 

a Chinami. Po jednej stronie są Chińczycy, 

którzy dokładnie wiedzą czego chcą, czyli mają 

określone cele strategiczne. A po drugiej stronie 

jest Unia Europejska – jest Komisja Europejska 

– która jest wielkim aparatem uzgadniania decyzji. 

Unia Europejska w rozmowach zajmuje 

bardzo miękkie stanowiska, gdyż wszystkie jej 

decyzje muszą być uzgadniane. Ten dialog wygląda 

bardzo niekorzystnie dla Unii. 

Na marginesie referatu pana ambasadora 

Burskiego chciałbym dodać kilka słów na temat 

relacji USA–Chiny. 

W opinii Henry Kissingera relacje te są najważniejszym 

elementem owej sceny globalnej 

XXI w. 

To jest sprawa, która zasługuje na odrębną 

dyskusję. Wspólnotę i konflikt geostrategiczny 

USA–Chiny określano mianem Chimerica. Warto 

przypomnieć, że w mitologii greckiej Chimera 

jest ziejącym ogniem potworem. Oczywiście 

doświadczenia XXI w. mogą zmienić złorzeczne 

brzmienie tej metafory. 

Moje uwagi są próbą myślenia o wielkich 

problemach XXI w.: 

− o kryzysie kapitalizmu, 

− o kryzysie demokracji liberalnej, 

− o kryzysie Wspólnoty Atlantyckiej, 

− o potencjalnym sukcesie gospodarki planowej 

w Chinach, 

− o Chimeryce. 

Chodzi o to, aby w PTE zrodził się klimat 

dyskusji o fundamentalnych problemach XXI w. 

„Wizje i strategie rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce 

w perspektywie roku 2050” 

16 lutego 2012 r. 

Antoni Kukliński: 

Trzeba stworzyć sieć uczelni w całości funkcjonujących w języku angielskim, od 

woźnego, aż do rektora. Na tej uczelni Polacy nie powinni być w żaden sposób 

uprzywilejowani. I grono studenckie i grono nauczające powinno być otwarte 

w skali globalnej. 


36

Globalne problemy 

społeczne 


Wraz z globalizacją pojawiają się pytania 

o tempo niwelacji gigantycznych różnic 

socjalnych, jakie charakteryzują 

naszą cywilizację w postaci równoległej egzystencji 

nędzy i bogactwa. Temat ten jest sygnalizowany 

od ponad 100 lat. Zarówno w myśli 

socjalistycznej jak i w doktrynie katolickiej XIX 

w. spotykamy publikacje, w których wyrażana 

jest krytyka narastających (jak się okazuje ustawicznie) 

kontrastów społecznych. Odczuwamy 

bowiem mniej lub bardziej świadomie niepokój 

wynikający z płynących z całego świata informacji 

medialnych o głodzie, chorobach, migrantach, 

masowych protestach biednych. 

Globalizację rozumie się jako ogół procesów 

prowadzących do coraz większej współzależności 

i integracji państw, społeczeństw, gospodarek 

i kultur, czego efektem jest tworzenie się 

„jednego świata”, światowego społeczeństwa. 

Znamy jednak i inne określenia globalizacji. 

Np. dostrzega się wzrost tempa socjoekonomicznych 

interakcji poprzez wykorzystanie technologii 

informacyjnych oraz dynamizację organizacji 

międzynarodowych, w szczególności 

ponadnarodowych korporacji, które wkraczają 

jednocześnie do wielu krajów. McDonald, Shell, 

Coca Cola itp. jako korporacje międzynarodowe 

tworzą miejsca pracy i przestrzeń konsumencką. 

Organizacje te uświadamiają, że zanika 

państwo narodowe i jednocześnie „kurczy” 

przestrzeń społeczna. Kurczenie się przestrzeni 

rozumieć można jako zbliżanie nieznanych sobie 

ludzi do siebie. Portale społecznościowe są tu 

dobitnym przykładem. Świat zmienia się w realnym 

czasie, bez opóźnienia obserwacji, a my 

jesteśmy tego świadkami. 

Globalizacja jest procesem, który trwa od 

dawna, ale obecnie przybiera nową jakość. Internet 

uświadomił, że globalizacja stała się 

punktem zwrotnym w dalszym rozwoju ludzkości. 

Współcześnie otwarcie się przestrzeni 

wirtualnej dla miliardów ludzi zlikwidowało 

opóźnienie czasowe w komunikacji. Efektem 

tego jest telepraca, edukacja na odległość, leczenie 

na dystans itp. Jednocześnie jednak poza 

przestrzenią wirtualną pozostają liczni zmarginalizowani 

bez dostępu do internetu. Globalizacja 

ma jednak – zdaniem R. Robertsona – różne 

scenariusze dalszego rozwoju. 

Po pierwsze, może ona oznaczać rozwój niezależnych 

od siebie wspólnot, unikalnych lub 

hierarchicznie sobie podległych, co przejawia 

się poprzez antyglobalizm lub ruchy fundamentalistyczne. 

Po drugie, może ona oznaczać rozwój globalnej 

wioski, co ujawnia się poprzez ruchy ekologiczne, 

ekumeniczne i pacyfistyczne. 

Po trzecie, globalizacja może być rozumiana 

jako proces suwerennego lub hierarchicznego 

rozwoju państw otwartych na siebie. 

Po czwarte, istnieje odległa wizja unifikacji 

państw i powołania światowego rządu, współcześnie 

nierealna, ale przyszłościowo do pomyślenia 

w ramach tezy Jana Pawła II o jedności 


Część II 


37

Część II 


rodzaju ludzkiego. Teza ta wyznacza aksjologię 

długofalowej globalizacji natomiast współcześnie 

wiąże się ze stwierdzeniem o zagrożeniu 

tej jedności. 

Jednym z kluczowych zagrożeń jest kwestia 

społeczna, wyrażająca się obserwacją, że państwo 

narodowe mimo obietnic przestało gwarantować 

bezpieczeństwo socjalne. Powstało 

więc globalne społeczeństwo ryzyka socjalnego, 

które dotyczy wszystkich klas społecznych, 

choć w nierównym stopniu. Wiedząc o wielkich 

problemach socjalnych krajów Afryki, Ameryki 

Południowej czy Azji poszukujemy odpowiedzi 

na pytania, kto ma to ryzyko asekurować: skorumpowane 

państwo? ONZ?, rynek? Przy okazji 

zauważam, że cynicznie traktując ubóstwo możemy 

widzieć wielorakie pożytki z niego płynące 

w postaci taniej siły roboczej czy możności 

wykorzystania biednych do wykonywania prac 

brudnych i uciążliwych. Polska na razie, choć co 

roku wskazywana w rankingu UNDP jako kraj 

należący do grupy wysokorozwiniętych, nie 

uczestniczy znacząco w pomocy rozwojowej na 

rzecz biednych (w 2010 r. 0,17% PKB przeznaczono 

na pomoc), choć w coraz większym stopniu jesteśmy 

naciskani do solidarnego współdziałania. 

W skali globalnej, na początku tego stulecia, 

sformułowano Milenĳne Cele Rozwoju, które 

koncentrują się na działaniach wspierających 

walkę z ubóstwem i głodem, poprawą dostępu 

do edukacji, asekuracją kobiet i dzieci. Mimo to 

około 1,1 mld ludzi nie ma dostępu do czystej 

wody, codziennie z tego powodu umiera ok. 6 

tys. dzieci, blisko 900 mln cierpi głód, Afryka 

jest kontynentem analfabetów i uchodźców, 

w samym Iraku notowano rocznie ponad 2,3 

mln ludzi, którzy opuszczali dom rodzinny. 

Epidemia AIDS zabiera rocznie ponad 3 mln 

osób, co przede wszystkim odbĳa się na losie 

osieroconych dzieci; umierają bowiem ich zarażeni 

rodzice. 

Problemy socjalne krajów biednych tylko 

pozornie są od nas odległe. W przypadku scenariusza, 

który zakłada dalszy wzrost różnic ekonomicznych 

pomiędzy krajami i ich obywatelami 

powstanie presja na migracje ekonomiczne 

do krajów bogatych, które nie są przygotowane 

na taką ekspansję. Dlatego Bank Światowy, jako 

inwestor i doradca, od lat monitoruje sytuację 

i angażuje się w programy edukacyjne na świecie 

w celu poprawy jakości życia. 

Kryzys ekonomiczny doświadczany jest 

przez ludność wszystkich krajów, wydaje się, że 

bogaci wyjdą z tego szybciej, o biednych świat 

zapomni aż do kolejnego konfliktu. 

W skali globalnej pojawił się jednak inny 

dylemat: polityka pojedynczych państw nie 

jest w stanie rozwiązać problemów biednych 

krajów i ich ludności. Niektóre państwa Afryki 

są już opóźnione o ok. 60 lat i nie ma dla nich 

programów wyrównawczych. Perspektywa, 

jaka się tu jawi, to wchłonięcie przez potentata 

narodowego lub ponadnarodowego. Taka perspektywa 

będzie prowadzić do zawirowań na 

scenie kontynentalnej i globalnej. Zawirowania 

te ujawnią się w postaci gry interesów i konfliktów, 

np. o surowce atrakcyjne dla dalszego 

rozwoju. Do tego scenariusza można dopisać 

praktykę pozbywania się odpadów poprzez ich 

tańsze składowanie w biednych krajach (np. 

Haiti). Praktyka ostatnich 200 lat wskazuje na 

walkę o wpływy i eksploatację biednych przez 

bogatych. Duża część państw kolonialnych jest 

wolna, ale tylko pozornie. Nadal zależy ona od 

myśli i programów dawnych dominatorów. Występuje 

„wysysanie” zdolnych kadr, brain drain, 

który znacząco osłabia potencjał rozwojowy 

krajów biedniejszych. 

Punktem zwrotnym w XXI w. jest terroryzm, 

który ma charakter globalny. Na razie nie 

widać sposobu na jego wyeliminowanie, gdyż 

w realizacji jego celów wykorzystuje się przede 

wszystkim ludzi biednych, a nawet dzieci. Biedni 

nie mają nic do stracenia i dlatego są „materiałem” 

tanim do przeprowadzania zamachów. 

Pomysłowość terrorystów wiąże się z globalnym 

wykorzystywaniem wiedzy do planowania 

nowych celów. Kontrola policyjna w skali 

globalnej wprawdzie przynosi efekty, ale nigdy 

nie wiadomo, czy coś się nie wydarzy w krajach 

bogatych co może stanowić także globalne zagrożenie. 

38

Punktem zwrotnym są organizacje ponadnarodowe, 

które zrzeszają grupy państw 

dla wspólnej polityki. W ich interesie leży eliminowanie 

zagrożeń, które psułyby wspólne cele. 

Praktyka UE jest tu najlepszym przykładem. 

Jednak UE uwikłała się w rozwiązanie własnego 

kryzysu finansowego i jej oddziaływanie doraźnie 

zmalało. Pozostaje mimo wszystko ONZ, 

w której grupy słabszych krajów mają głos. 

ONZ wprawdzie nie ma takiej siły przebicia jak 

mocarstwa, ale rozwój rodzaju ludzkiego powinien 

prowadzić do zwiększenia roli tej organizacji. 

Zwracał na to uwagę w trakcie swojego 

pontyfikatu Jan Paweł II, kiedy wskazywał na 

zagrożenia rodzaju ludzkiego. W takim sformułowaniu 

tkwi implicite pogląd o potrzebie działań 

integracyjnych, niwelujących nierówności 

i marginalizację. 

„Inteligentna specjalizacja regionów 

w świetle inicjatyw Unii Europejskiej” 

21 lutego 2012 r. 


Część II 

Zbigniew Strzelecki: 

Jak poprawiać naszą pozycję w zakresie inteligentnych dziedzin rozwojowych w regionie? 

Musimy najpierw zidentyfikować bazę i określić w stosunku do których kierunków 

możemy prowadzić wspieranie, by było ono najbardziej efektywne. Drugą 

taką dziedziną jest wspieranie klastrów, które spełnią warunek inteligentnej specjalizacji. 

(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)) 

Opinia o książce Guntera Pauli 

„The Blue Economy 10 Years, 100 Innovations, 

100 Millions Jobs” , 27 marca 2012 r. 


Ta książka jest smarem dla kreatywności. Powinna być pozycją obowiązkową na 

polskich uczelniach. Może ją przeczytać każdy, kto chce żyć mądrzej i lepiej. 



39

Cywilizacyjne 

uwarunkowania 

rozwoju Polski 

Część II 



Wprowadzenie 

W warunkach potężnych zawirowań w gospodarce 

globalnej, gdy coraz silniej dają o sobie 

znać przejawy syndromu gospodarki nietrwałości, 

wszelkie rozważania o charakterze prognostycznym 

są niezwykle ryzykowne, wręcz 

karkołomne, zwłaszcza, jeśli horyzont sięga 

kilku dekad. Trzeba się bowiem liczyć z coraz 

większą skalą występowania talebowskich 

„czarnych łabędzi”, czyli (zgodnie z teorią libańskiego 

filozofa i matematyka Nassima Taleba) 

zjawisk, o których zwykło się mniemać, 

że nie mogą wystąpić (Taleb, 2007). O tym, jak 

złożona jest ta kwestia, przekonuje m.in. debata 

nt. „Co ekonomiści myślą o przyszłości” (Co 

ekonomiści… 2009, s. 72–98). Pod wpływem bezprecedensowej 

dynamiki postępu technologicznego 

i innowacji technicznych, ekonomicznych, 

w tym finansowych i społecznych oraz politycznych 

gospodarka światowa staje się coraz 

mniej stabilna, coraz bardziej „przemieszczalna”, 

a kolejne fale innowacji prowadzą nie tylko 

do pożądanej „kreatywnej rekonstrukcji” czy 

destrukcji twórczej, lecz także destrukcji przynoszącej 

nieodwracalne bądź trudno odwracalne, 

dalekosiężne skutki społeczne, gospodarcze, 

ekologiczne i przestrzenne, radykalnie zmieniające 

sytuację oraz warunki bytowania ludzi, 

przedsiębiorstw, instytucji i krajów. Burzliwość 

przemian wskazuje na konieczność pogłębionej 

refleksji na temat kreatywności i destrukcji 

w gospodarce. Jest to istotne tym bardziej, że 

– mimo rozmaitych podejmowanych w skali 

globalnej przedsięwzięć ukierunkowanych na 

łagodzenie dysproporcji i wynaturzeń w gospodarce 

– dotychczas żaden kraj nie może się 

w pełni poszczycić satysfakcjonującymi i trwałymi 

rozwiązaniami tych problemów. 

Pierwsza dekada XXI w. z pewnością przejdzie 

do historii gospodarczej jako okres niebywale 

ostrych sporów na temat roli teorii 

ekonomii i polityki społeczno-gospodarczej 

w warunkach narastających, trudnych do rozwiązania 

problemów o wymiarze globalnym, 

stanowiących swego rodzaju węzły gordyjskie 

współczesności. Jedną z tych szczególnie poważnych 

kwestii jest naruszenie równowagi 

w różnych dziedzinach życia i wynikające stąd 

niebezpieczeństwa dla trwałego, harmonĳnego 

rozwoju świata. Choć ekonomiści nie są w pełni 

zgodni w hierarchizacji i ocenach stopni oraz rodzajów 

zagrożeń, to nie kwestionują, że wśród 

nich na czołowym miejscu sytuują się zagrożenia 

demograficzne, wynikające z jednej strony, 

z niebywale szybkiego wzrostu liczby ludności 

świata, a z drugiej, z osłabienia rozrodczości 

i narastającego dynamizmu procesu starzenia 

40

się społeczeństw w krajach wysoko rozwiniętych. 

Przekłada się to niekorzystnie na postęp 

cywilizacyjny. Stąd rozstrzygające znaczenie ma 

tu polityka społeczno-gospodarcza, a ta z kolei 

jest pochodną przyjętych rozwiązań kształtujących 

ramy ustroju społeczno-gospodarczego. 

Kwestie ustrojowe zaś wciąż wywołują spory, 

przede wszystkim dotyczące roli państwa w gospodarce, 

ale także roli poszczególnych szkół/ 

nurtów ekonomii w kształtowaniu gospodarki. 

Kontrowersje i dyskusje na ten temat są co 

prawda niemalże odwieczne, ale ostatnio spektakularnie 

się nasiliły (What Went Wrong..., 2009). 

Tytuły publikacji poświęconych tej tematyce 

mówią same za siebie, świadcząc o dysfunkcjach 

ekonomii w rozwiązywaniu zasadniczych problemów 

społeczno-gospodarczych (Krugman, 

2008, 2009a; Lucas, 2009; Cochrane, 2009; Leith, 

2009; Gomułka, 2009; Skidelsky, 2009) 1 . Obecnie 

toczy się trudna i pełna kontrowersji debata na 

temat niezbędnych w XXI w. zmian roli nauki, 

biznesu i polityki w rozwiązywaniu najtrudniejszych 

problemów współczesnego świata. 

1 Paul Krugman (2008) pyta wręcz: „dlaczego 

ekonomiści niczego nie zrozumieli?”, wskazując m.in. 

na groźny syndrom casino finance, shadow banking system 

oraz związany z tym „powrót gospodarki kryzysowej”. 

W książce pod takim tytułem analizuje kryzysy finansowe, 

jakie wystąpiły w gospodarce światowej w ostatnich 

kilkunastu latach i obciąża za nie przede wszystkim 

doktrynę neoliberalną oraz przedstawicieli tzw. szkoły 

chicagowskiej (por. też: Krugman, 2009b). Krytyka neoliberalizmu 

i szkoły chicagowskiej spotyka się jednak 

z ostrymi reakcjami, a nawet reprymendami ze strony 

środowiska akademickiego i nie tylko. W obronie tego 

nurtu staje m.in. Robert Lucas (2009). Na opinie Krugmana 

szczególnie ostro zareagował reprezentant szkoły 

chicagowskiej, profesor finansów, John H. Cochrane 

(2009). Krugmanowi zarzuca m.in. nadmierną, bezkrytyczną 

wiarę w interwencjonizm państwowy (por. też: 

Leith, 2009). Do debaty tej dołączył na polskim gruncie 

Stanisław Gomułka (2009), podzielając taką opinię. Jednakże 

zarazem do krytyków neoliberalizmu dołączają 

obok Krugmana inni nobliści, w tym Joseph Stiglitz 

i George Akerlof. Spory na temat ekonomii wyraźnie 

uwydatniły fakt, że „żadna teoria nie jest dziś lepsza od 

innych”, na co zwraca uwagę m.in. znany ekonomista, 

profesor ekonomii, członek brytyjskiej Izby Lordów 

Robert Skidelsky (2009). Autor ten twierdzi, że chicagowska 

szkoła ekonomii nigdy nie była bardziej słaba 

i bezradna niż dziś. Konstatuje, że na to sobie zasłużyła. 

W niniejszym opracowaniu wychodzi się 

z założenia, że próby uporania się z tymi kwestiami 

napotykają bariery mające podłoże 

przede wszystkim w niedostosowaniu polityki 

społeczno-gospodarczej do wyzwań wynikających 

z dokonującego się obecnie w skali globalnej 

przełomu cywilizacyjnego, wyrażającego 

się w wypychaniu cywilizacji przemysłowej 

przez nową gospodarkę i nowy, wciąż jeszcze 

niedodefiniowany jej model. Przyczyny trudności 

w satysfakcjonującym rozwiązywaniu 

problemów społeczno-gospodarczych są zatem 

niekonwencjonalne, a tym samym niezbędne 

są niekonwencjonalne strategie postępowania. 

Tymczasem dominują działania typowe dla 

przemĳającego modelu industrialnego (Toffler, 

Toffler, 1996; Beck, 2002; Toffler, 2003; Rifkin, 

2003). „Marks by się uśmiał” – tak komentuje 

owe zjawiska np. włoski filozof Antonio Negri, 

podkreślając, że „najśmieszniejsze jest, że gdy 

świat się zmienia, my trzymamy się schematów 

sprzed 100 lat. Kapitał finansowy powoduje 

nową akumulację, a więc nowe różnice społeczne, 

nową biedotę, spółki akcyjne uosabiają komunizm 

kapitału” (wywiad z A. Negrim, 2010). 

Tymczasem zarówno politycy jak i menedżerowie 

usiłują znaleźć remedium, nie uwzględniając 

w dostatecznym stopniu (świadomie lub 

nieświadomie) współczesnych trendów w gospodarce 

globalnej, wynikających z przełomu 

cywilizacyjnego. Skuteczność działań jest zdeterminowana 

ich dostosowaniem do specyfiki 

przełomu cywilizacyjnego, cywilizacji wiedzy 

i związanych z nią nowych wymogów. Dotyczy 

to także modelu ustroju gospodarczego. Kwestie 

te nie są dostatecznie uwzględniane i doceniane 

w polityce społeczno-gospodarczej ani w skali 

globalnej, ani lokalnej. Potwierdzają to zarówno 

badania naukowe jak i debaty z udziałem 

ekspertów. Wynika z nich, że sprostanie najpilniejszym 

wyzwaniom XXI w wymaga ścisłej 

współpracy między środowiskami nauki, polityków, 

biznesu i rządów. Wiodący uczestnik tej 

debaty Dennis L. Meadows, współautor książki 

Granice wzrostu (The Limits to Growth) twierdzi, że 

„można dyskutować do woli o rozwiązaniach 


Część II 


41

Część II 


problemów przyszłości, ale jeśli nie zastosujemy 

innych niż dotychczas działań, nic się nie zmieni” 

(Science…,2009) 2 . 

W takich warunkach cywilizacja wiedzy 

nie staje się synonimem cywilizacji rozumu, 

mądrości. Dotychczasowe doświadczenia gospodarki 

globalnej dowodzą istotnej dychotomii 

wiedzy i mądrości. Podstawowym wyzwaniem 

jest zatem przeciwdziałanie tej dychotomii. Wyzwanie 

to w odniesieniu do Polski ma podwójny 

wymiar. Po pierwsze, łączy się z koniecznością 

nadrabiania opóźnień w inwestycjach w sferze 

badań naukowych (B + R), a po drugie, 

z koniecznością ukierunkowanej na dobrostan 

społeczno-ekonomiczny intensyfikacji racjonalnego 

wdrażania zasobów wiedzy dostępnych 

w skali globalnej. Aby sprostać temu wyzwaniu, 

konieczne jest przede wszystkim uruchomienie 

rezerw potencjału rozwojowego Polski, 

co zarazem stanowi podstawę eliminacji barier 

rozwojowych. Nie wystarczy tu jednak wiedza, 

niezbędna jest strategiczna mądrość. Wiąże się 

z tym konieczność futurologicznej refleksji, 

wolnej od charakterystycznego obecnie wszechwładnego 

shorttermizmu, czyli priorytetu celów 

krótkookresowych. 

Polska — rezerwy 

do wykorzystania 

Podstawowe przesłanki dalszego cywilizacyjnego 

rozwoju i sukcesu Polski mają źródło 

w cechach, jakości i rozmiarach społeczno-gospodarczego 

jej potencjału. Ten ostatni wciąż 

jeszcze nie jest należycie wykorzystywany. 

O możliwościach w dziedzinie gospodarki 

i w sferze zaplecza intelektualnego Polski prze- 

2 Temu też ma służyć zorganizowana przez Max 

Planck Society i firmę Siemens debata, do której zaproszeni 

zostali prominentni naukowcy, politycy i czołowi 

biznesmeni świata. Przedmiotem debaty było pytanie, 

jak nauka, biznes i rządy powinny kooperować w poszukiwaniu 

rozwiązań problemów generowanych 

przez zmiany klimatyczne, demograficzne i postępującą 

urbanizację (por. Science…, 2009; ..., 2009). 

konuje przede wszystkim postęp, jaki dokonał 

się w ponaddwudziestoletnim okresie transformacji 

ustroju gospodarczego, wdrażania 

i umacniania gospodarki rynkowej. Znajduje 

to wyraźne odzwierciedlenie w statystkach. 

Do wyeksponowania walorów gospodarczych 

Polski paradoksalnie przyczyniła się także niedawna 

globalna recesja, której Polsce – jako jedynej 

spośród krajów Unii Europejskiej – udało 

się uniknąć. Niestety, taka sytuacja jest nierzadko 

postrzegana jako pewien ewenement niż 

jako przejaw rosnącej mocy gospodarczej Polski. 

Świadczą o tym komentarze na ten temat, 

publikowane m.in. przez międzynarodowe 

ośrodki badawcze. Ostatnio jednak pojawia się 

coraz więcej opinii uwzględniających głębsze 

podłoże polskiego sukcesu. Przykładem może 

być ocena będąca wynikiem jednych z najnowszych 

badań porównawczych, realizowanych 

przez IHS Global Insight Worldwide Office. 

Z badań tych wynika, że Polska nie poddała się 

globalnej recesji i jako największy kraj spośród 

nowych członków Unii Europejskiej reprezentuje 

relatywnie silny potencjał gospodarczy. 

„Polska gospodarka notowała wzrost gospodarczy 

nawet podczas globalnej recesji. W ten 

sposób będąc największą gospodarką wśród 

nowych członków Unii Europejskiej ogrywała 

istotną stabilizującą rolę podczas światowego 

załamania gospodarczego, sama unikając recesji. 

Nieznaczny wzrost bezrobocia w 2009 r. – 

przy jednocześnie rosnących płacach nominalnych 

– w dużym stopniu wyjaśnia względną 

siłę gospodarki Polski. Jednakże to, co było decydujące, 

to występowanie znacznego popytu 

wewnętrznego, któremu towarzyszyła deprecjacja 

złotego pomiędzy lipcem 2008 r. a styczniem 

2009 r., znacząco poprawiająca bilans handlowy 

Polski” (PlanEcon…, 2010, s. 38). 

Opinia o sile polskiej gospodarki nie przebĳa 

się jednak łatwo, tym bardziej, że historycznie 

utrwaliło się pejoratywne rozumienie pojęcia 

polnische Wirtschaft jako synonimu polskiej 

niegospodarności. Termin ten powoli staje się 

coraz bardziej archaiczny. Istnieje ku temu wiele 

przesłanek. Podstawowe z nich mają źródło 

42

w cechach, jakości i rozmiarach społeczno-gospodarczego 

potencjału Polski. Ten zaś wciąż 

jeszcze nie jest należycie wykorzystywany, co 

zarazem świadczy o skali rezerw. 

Za społeczno-gospodarcze źródła relatywnej 

przewagi Polski można uznać m.in.: 

1. Duży potencjał rynkowy i wciąż rosnący 

popyt wewnętrzny, generowany przez ponad 

38-milionową populację. 

2. Rosnący poziom skolaryzacji, a tym samym 

i rosnący odsetek ludności z wyższym wykształceniem, 

co sprzyja produktywności 

i mobilności społecznej. (W okresie minionych 

prawie dwu dekad współczynnik skolaryzacji 

brutto w szkolnictwie wyższym 

wzrósł ponad 4-krotnie – z 12,9% w roku 

akademickim 1990/1991 do 52,7% w roku 

akademickim 2008/2009). 

3. Historycznie uwarunkowaną umiejętność 

elastycznego reagowania (słynna przypisywana 

Polakom zdolność do improwizacji) 

na zagrożenia i przystosowywania się do 

zmian, a tym samym otwartość na nowe 

trendy, co zwiększa możliwości wykorzystania 

szans, jakie stwarza przełom cywilizacyjny 

i kształtujący się nowy model gospodarki, 

w tym gospodarki zwirtualizowanej 

(wikinomii). 

4. Intensyfikację inwestycji w infrastrukturę 

(m.in. dzięki dofinansowywaniu ze środków 

unĳnych), co generuje mnożniki inwestycyjne, 

przekładając się na dodatkowe 

impulsy wzrostu produktu krajowego brutto, 

determinującego poziom krajowego bogactwa. 

5. Efekty mnożnikowe, jakie może przynieść 

rozwój sektora budownictwa mieszkaniowego 

(konieczny, ze względu na jego niedorozwój, 

a zarazem rosnące mieszkaniowe 

aspiracje Polaków, czyli duży potencjalny 

popyt na mieszkania). W przyszłości może 

to stanowić dodatkowe, silne koło zamachowe 

gospodarki. 

6. Gospodarczo korzystne, centryczne położenie 

geograficzne Polski sprzyjające intensyfikacji 

rozwoju rozmaitych form inwestycji 

zagranicznych, międzynarodowych konsorcjów, 

centrów informacyjnych itp. 

7. Klimatyczno-surowcowe walory kraju, z coraz 

bardziej prawdopodobną perspektywą 

na pozyskiwanie nowych zasobów naturalnych 

i energii. 

8. Czynniki kulturowe, mające podłoże w historycznie 

wysokiej kulturowej pozycji Polski 

w Europie i świecie, przy jednoczesnej 

otwartości na nowe nurty, trendy w poszczególnych 

dziedzinach życia, co zawsze 

sprzyja rozwojowi gospodarczemu. 

9. Potencjał tkwiący we wciąż niedostatecznie 

wykorzystywanych a rosnących (nie tylko 

wskutek postępu gospodarki, ale i zmian 

klimatycznych) turystycznych walorach 

Polski i rezerwach rozwoju sektora turystki, 

jako ważnego działu gospodarki. 

10. Potencjał wynikający z „renty zacofania” 

i możliwość dokonywania w różnych dziedzinach 

tzw. żabiego skoku, czyli możliwości 

przejścia od razu do wyższych faz rozwoju 

z pominięciem faz pośrednich, przez 

które wcześniej przechodziły kraje wyżej 

rozwinięte. Jest to możliwe dzięki wykorzystywaniu 

doświadczeń innych krajów, 

co skraca czas dochodzenia do wyższego 

poziomu i zmniejsza ryzyko błędów, dzięki 

uczeniu się na błędach innych. 

Zarazem jednak Polska nie jest, niestety, 

wolna od poważnych zagrożeń dla harmonĳnego, 

trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego. 

Podstawowe z nich to: 

1. Zagrożenia demograficzne: starzenie się 

społeczeństwa i procesy depopulacji (z prognoz 

wynika, że do 2050 r. liczba ludności 

w Polsce może się zmniejszyć z ponad 

38 mln obecnie do 31 mln, czyli aż o 7 mln). 

2. Rosnące zadłużenie publiczne i trudności 

w osiąganiu równowagi finansów publicznych 

(co zresztą ściśle wiąże się zagrożeniami 

demograficznymi i wynikającymi z nich 

rosnącymi wydatkami na renty i emerytury 

oraz opiekę zdrowotną). 

3. Dysfunkcje w zakresie rozwoju i wykorzystywaniu 

potencjału badań naukowych i ich 


Część II 


43

Część II 


wdrażania w praktyce, przez co wiele cennych 

odkryć „wycieka” z Polski (np. wynalazek 

niebieskiego lasera i in.). 

4. Niewydolność systemu stanowienia i egzekwowania 

prawa, w tym niedorozwój sądownictwa 

i przewlekłość postępowań sądowych. 

5. Dysfunkcje systemu politycznego, w tym 

dotkliwy dla gospodarki syndrom cyklu wyborczego 

i związany z nim priorytet celów 

wyborczych nad makroekonomiczną efektywnością 

społeczno-gospodarczą. Umacnia 

to znane w systemach demokratycznych 

zjawisko, które można by określić sentencją: 

„Efektywność nie ma elektoratu”. Syndromowi 

krótkiego cyklu wyborczego i będącej 

jego następstwem dominacji krótkiej perspektywy 

towarzyszy zaniedbywanie kultury 

myślenia strategicznego, co nie sprzyja 

– wymagającemu dłuższego horyzontu czasowego 

– inwestowaniu w gospodarce. 

Można oczywiście wymieniać inne pozytywne 

i negatywne czynniki wpływające na 

kondycję społeczno-gospodarczą Polski i jej 

perspektywy w tym zakresie. Najistotniejsze 

jest jednak, żeby wobec polskich realiów wyciągać 

należyte wnioski i lekcje z doświadczenia 

historycznego, w tym wnioski z błędów, także 

tych popełnianych w innych krajach (w myśl 

zasady: „uczmy się na błędach innych, a nie będziemy 

mieli czasu na popełnianie własnych”). 

Nie mniej istotne jest, żeby nie dopuszczać do 

marnotrawienia własnego potencjału, zwłaszcza 

najbardziej cennego potencjału ludzkiego, 

przede wszystkim intelektualnego. Mimo że 

sformułowana dwa wieki wcześniej, w okresie, 

kiedy Polska była pod zaborami, refleksja polskiego 

poety i geografa Wincentego Pola „cudze 

chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co 

posiadacie”, niestety wciąż jeszcze jest aktualna” 

3 . W tym samym mniej więcej okresie polski 

wieszcz Juliusz Słowacki, mówiąc o Polsce, 

konstatował: „pawiem narodów byłaś i papugą, 

a teraz jesteś służebnicą cudzą 4 . Obecnie Polska 

ma wielkie szanse, żeby te gorzkie, historycznie 

uwarunkowane refleksje stały się nieaktualne. 

W dużym stopniu zależy to jednak od 

długofalowej efektywności polityki społeczno-gospodarczej. 

Ten zaś obszar działań wciąż 

daleki jest od poprawności. Stąd waga działań 

ukierunkowanych na racjonalizację sytemu politycznego 

i systemu sprawowania władzy. Choć 

sprzyjające wydają się ponadnarodowe regulacje, 

w tym obowiązujące w ramach Unii Europejskiej, 

to rozstrzygające znaczenie ma jednak 

model ustroju społeczno-gospodarczego danego 

państwa. W Polsce – mimo zapisu w Konstytucji 

Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20), a także 

zapisu w Traktacie (Konstytucji) Unii Europejskiej, 

że modelem tym jest społeczna gospodarka 

rynkowa, ukierunkowana na równoważenie 

postępu ekonomicznego i społecznego – wciąż 

nie osiąga się pod tym względem zakładanych 

celów, co staje się barierą rozwoju cywilizacji 

wiedzy i mądrego jej wykorzystywania. 

Cywilizacja wiedzy versus 

cywilizacja mądrości 

Pojęcia cywilizacji wiedzy, podobnie jak gospodarki 

opartej na wiedzy, budzą kontrowersje 

i traktowane są przez wielu autorów jako niezbyt 

zręczne. Działania (nie tylko gospodarcze) 

człowieka zawsze bazowały na jakiejś wiedzy. 

Jednak w ciągu kilku minionych dekad terminy 

te awansowały do rangi najistotniejszych, które 

mogą służyć do opisu cech współczesnego świata. 

Cywilizacja wiedzy i gospodarka oparta na 

wiedzy to takie kategorie, w których wiedza staje 

się „uniwersalnym substytutem” przesuwającym 

na dalszy plan inne elementy potencjału 

wytwórczego. Współcześnie wiedza stała się 

swego rodzaju uniwersalną „obrabiarką”, o któ- 

3 W. Pol (1807–1872), Kraj ojczysty, http://www.glowy.bydgoszcz.pl/boguccy/wincenty_pol.htm. 

4 J. Słowacki (1809–1849), Grób Agamemnona 

(1839 r.), http://www.juliuszslowacki.grupaphp.com/ 

grobagamemnona.php. 

44

ej niezmierzonym potencjale spektakularnie 

przekonuje chociażby geneza i rozwój takich, 

do niedawna nieznanych, typów działalności 

i przedsiębiorstw jak wyszukiwarka Google czy 

portal społecznościowy Facebook. 

Zarazem jednak paradoksalnie w warunkach 

cywilizacji wiedzy jedną z najbardziej 

chyba zawstydzających cech współczesnego 

świata jest – jak już wspomniano – narastająca 

dychotomia wiedzy i mądrości. Dość dosadnie 

eksponował to José Ortega y Gasset w swojej – 

jak się okazuje – ponadczasowej, choć wydanej 

w 1929 r., publikacji pt. La rebelión de las masas 

(Bunt mas): „Dla chwili obecnej charakterystyczne 

jest to, że umysły przeciętne i banalne, wiedząc 

o swojej przeciętności i banalności, mają 

czelność domagać się prawa do bycia przeciętnymi 

i banalnymi i do narzucania tych cech 

wszystkim innym” (Ortega y Gasset, 2002, s. 15). 

Wiele wskazuje na to, że rzeczona „chwila obecna” 

wciąż trwa. Mimo niebywałego, niekwestionowanego 

postępu w nauce i technologii, mimo 

rosnących zasobów wiedzy nie następuje dostatecznie 

satysfakcjonujące jej przełożenie na dobrostan 

społeczny. Substytucyjny potencjał wiedzy 

niestety przejawia się bowiem także – i to 

w niemałej skali – w substytuowaniu rozumu. 

Dzieje się tak, mimo że wiedza w warunkach 

narastającego dynamizmu przemian szybko się 

starzeje, a przy tym – źle wykorzystywana, źle 

zarządzana – może prowadzić do katastrofy. 

Katastrofalne mogą być zatem skutki braku mądrości 

w wykorzystywaniu wiedzy. Przekonują 

o tym liczne wysoce niepożądane, a zarazem 

zdumiewająco łatwo się rozprzestrzeniające 

procesy i działania, dowodzące braku refleksji, 

mądrości, odpowiedzialności i długookresowej 

rozwagi decydentów różnych szczebli, od najwyższych 

począwszy. 

Następstwem i przejawem deficytu mądrości 

jest globalnie naruszona równowaga ekologiczna, 

ekonomiczna, demograficzna i polityczna 

(Thurow, 1999, s. 17). Jednym z następstw 

tego są coraz bardziej skontrastowane bieguny 

bogactwa i nędzy. Naruszenie równowagi społecznej 

skutkuje m.in. rozmaitymi dewiacjami, 

przestępczością, terroryzmem i innymi groźnymi 

zjawiskami, w skrajnym przypadku wojnami. 

Z kolei naruszanie równowagi ekologicznej 

odczuwamy w życiu codziennym, np. stykając 

się ze skażoną wodą czy powietrzem. Wszystko 

to sprawia, że komfort życia znacznie się zmniejsza. 

Paradoksalnie dotyczy to także, a może 

przede wszystkim, krajów najbogatszych, mimo 

rosnącego tamże poziomu produktu krajowego 

brutto, odzwierciedlającego wzrost poziomu 

krajowego bogactwa. Bogactwo nie chroni zatem 

przed negatywnymi następstwami naruszania 

równowagi, zwłaszcza ekologicznej, co 

więcej, degradacja naturalnego środowiska prowadzi 

do ekologicznej dewaluacji i wywłaszczenia. 

Bezrefleksyjna pogoń za bogactwem i nieokiełznany 

konsumpcjonizm jest tym samym 

jednym z pierwotnych czynników pogłębiania 

nierównowagi. 

„Jesteśmy jak wielka ryba, która została 

wyciągnięta z wody i wściekle rzuca się i podskakuje, 

usiłując do niej powrócić. W takim 

stanie ryba nigdy nie pyta, gdzie wyląduje po 

następnym uderzeniu ogonem. Czuje jedynie, 

że jej obecna sytuacja jest nieznośna, i że trzeba 

spróbować czegoś innego” (Thurow, 1999, s. 13). 

Cytat ten to chińskie powiedzenie, do którego 

nierzadko odwołują się m.in. badacze przemian 

w świecie. Wskazuje ono, że głęboko naruszona 

równowaga zwiększa ryzyko bezrefleksyjnych, 

chaotycznych działań, nie tylko nieprzynoszących 

poprawy, a przeciwnie – prowadzących 

do pogorszenia sytuacji. Zarazem jednak nierównowaga 

to siła motoryczna postępu i w tym 

sensie równowaga jest zawsze stanem przejściowym. 

Istotne jest, żeby przeciwdziałać głębokim, 

globalnym długotrwałym nierównowagom. 

Jest niezbędne, aby zapobiegać temu, by 

dokonującym się na naszych oczach przełomowym 

przemianom, w tym w zakresie techniki, 

technologii, nie towarzyszyło gwałtowne narastanie 

niepewności i dyskomfortu we wszystkich 

niemalże obszarach życia ekonomicznego 

i społecznego. 

Bezrefleksyjne wykorzystywanie wiedzy 

przekłada się przy tym na dysfunkcję demo- 


Część II 


45

Część II 


kracji i prawa, na inflację prawa. Demokracja 

i prawo, życie zgodne z normami praworządności 

– dawniej synonimy – obecnie synonimami 

nie są. Hiperdemokracja i hiperliberalizm mogą 

w skrajnym przypadku prowadzić do zaistnienia 

swoich własnych przeciwieństw – dyktatury 

i monopolu, a w konsekwencji do oddalania się 

od ładu rynkowo-konkurencyjnego. Zmienność 

i złożoność regulacji prawnych „rozmiękczają 

je” 5 . Są one niekiedy nadmiernie uszczegółowiane, 

wobec czego każda zmiana w realiach 

gospodarczych oznacza konieczność szczegółowych 

dostosowań prawnych. Przypomina to 

gonienie króliczka 6 . Procesy, o których mowa, 

pogłębia globalizacja. 

Choć uznaje się, że w warunkach paradygmatu 

gospodarki opartej na wiedzy „jest ona 

wszystkim, to przecież zarazem, w wyniku 

gwałtownych przemian – starzejąc się bezprecedensowo 

szybko – łatwo staje się niczym” (Cytaty 

mądre…, 2001, s. 179) 7 . Cykle życia wiedzy 

okazują się bowiem coraz krótsze, czemu towarzyszy 

wydłużanie się życia ludzkiego. Stąd też 

wiedza staje się coraz bardziej niedemokratyczna, 

skrajnie różnicując podmioty i ich szanse. 

Cywilizacja wiedzy „zatapia, zalewa” nieprzygotowanych, 

których stale przybywa, zapewnia 

5 J. Ortega y Gasset (2002, s. 15) ilustruje to anegdotą 

o Cyganie, który przyszedł do spowiedzi i na pytanie 

księdza, czy zna przykazania Boże, odpowiedział: 

„Wielebny ojcze. Mam zamiar się ich nauczyć, ale ludzie 

powiadają, że lada dzień mają zostać unieważnione”. 

6 „Obecnie jesteśmy świadkami triumfu hiperdemokracji, 

w ramach której masy działają bezpośrednio. 

Nie zważając na normy prawne, za pomocą nacisku fizycznego 

i materialnego, narzucają wszystkim swoje 

aspiracje i upodobania. Fałszem jest interpretowanie 

nowej sytuacji jako takiej, w której masy, zmęczoną polityką. 

składają jej prowadzenie w ręce ludzi o szczególnych 

w tym kierunku uzdolnieniach. Wręcz odwrotnie. 

Tak było przedtem, była to demokracja liberalna. Masy 

zakładały mniej lub bardziej chętnie, że mniejszość 

dzierżąca władzę polityczną, mimo wszystkich swych 

wad i słabości, zna się jednak nieco lepiej na sprawach 

publicznych. Dzisiaj natomiast masy są przekonane 

o tym, że mają prawo nadawać moc prawną i narzucać 

innym swoje, zrodzone w kawiarniach racje” (tamże). 

7 Już A. Mickiewicz (Dziady, cz. III, sc. II) wskazywał, 

że „nauka prędko gnĳe”. 

pracę osobom wysoko wykwalifikowanym, skazując 

na bezrobocie innych. 

Problem ambiwalencji wiedzy i innowacji 

wielce obrazowo przedstawił przed paroma laty 

George Ritzer, głosząc, że nowoczesne technologie, 

obok wielu niekwestionowanych zalet, mają 

też „swą mroczną stronę. (…) Efektywność, kalkulacyjność, 

przewidywalność i manipulowanie 

ludźmi, poprzez zastosowanie technologii 

niewymagających ich udziału, są niewątpliwie 

cechami systemu racjonalnego. (…) Jednak systemy 

takie nieuchronnie prowadzą do nieracjonalności” 

(Ritzer, 1999, s. 39 i n.). 

Współczesne dysfunkcje w wykorzystywaniu 

wiedzy są przedmiotem wielu analiz, których 

liczba wzrosła znacznie w związku kryzysem 

globalnym, zapoczątkowanym w USA na 

przełomie lat 2007 i 2008. Wskazać można tu 

m.in. najnowsze książki Johna C. Bogla pt. Dość. 

Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia oraz Josepha 

Stiglitza pt. Freefall. Jazda bez trzymanki. 

Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej 

(książki te zostały przełożone także na język 

polski i wydane staraniem Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego). W publikacjach tych 

podkreśla się istnienie sfer groźnej nierównowagi 

we współczesnym świecie, generowanych 

w ramach paradygmatu gospodarki opartej na 

wiedzy i doktrynie neoliberalnej oraz cechujący 

ją shorttermizm i „terror krótkiego zysku” (Stiglitz, 

2010, s. 320 i n.). 

Nakładają się na to dysfunkcje pomiaru 

wiedzy i wyników gospodarczych oraz kondycji 

przedsiębiorstw. Paradoksalnie choć jest 

to fundamentalna sprawa, zarówno w teorii 

ekonomii jak i w praktyce, występuje tu wiele 

kwestii spornych, nieprawidłowości, a nawet 

deformacji, prowadzących do zafałszowań wyników 

gospodarczych. Słabości te przejawiają 

się na wszystkich szczeblach działalności gospodarczej, 

nie wykluczając pomiaru produktu 

krajowego brutto jako najbardziej syntetycznego 

miernika osiągnięć gospodarczych. 

W mierniku tym z natury rzeczy koncentrują 

się wszystkie słabości pomiaru wyników działalności 

jednostek gospodarujących. Spektaku- 

46

larnym przejawem nieprawidłowości pomiaru 

działalności gospodarczej jest kryzys globalny. 

Jego podłożem było m.in. zafałszowywanie 

obrazu kondycji gospodarczej i wyników działalności 

przedsiębiorstw, zwłaszcza sektora finansowego. 

Ostatnio znalazło to dramatyczny 

wyraz m.in. w przygotowanym i opublikowanym 

w kwietniu 2011 r. pod kierunkiem Carla 

Levina i Tom Coburga raporcie Komisji Senatu 

USA powołanej w celu analizy „anatomii kryzysu 

finansowego na Wall Street” (Wall Street…, 

2011). Z raportu i prac rzeczonej komisji wynika, 

że najważniejszą rolę w rozwoju kryzysu 

finansowego odegrał bank Goldman Sachs. 

Jego działania stawiają pod znakiem zapytania 

cały system, który jest podstawą działania 

Wall Street. W opiniach nie brakuje drastycznych 

ocen, w tym m.in. porównań produktów 

banku do „żetonów w gigantycznym kasynie”. 

Wielu znanych ekonomistów – np. Robert Skidelsky 

(2009), członek brytyjskiej Izby Lordów – 

stwierdza wprost, że kryzys globalny był rezultatem 

ogromnej skali nieprawidłowości, błędów 

w wycenach aktywów przez banki prywatne 

i agencje ratingowe. Wywołany kryzysem finansowym 

globalny zawał gospodarczy pobudził 

dyskusje nie tylko na temat legitymizacji systemu 

finansowego w obecnym kształcie, ale także 

trwającą już od kilku dekad dyskusję na temat 

przyszłości kapitalizmu, roli państwa i modelu 

ustroju, który sprzyjałby dobrostanowi społecznemu 

i gospodarczemu. 

Nieprzypadkowo też Stiglitz zwraca uwagę, 

że „Dużo napisano o głupocie nieracjonalnie ryzykownych 

zachowań podejmowanych w sektorze 

finansowym, o spustoszeniach wywołanych 

przez instytucje finansowe w gospodarce 

i o deficytach fiskalnych, które są tego skutkiem. 

Za mało napisano zaś o leżącym u podstaw tego 

wszystkiego «deficycie moralnym», który wyszedł 

na jaw, a jest może większy i trudniejszy 

do skorygowania. Nieustanna pogoń za zyskami 

i wynoszenie na piedestał dążenia do realizacji 

własnego interesu nie stworzyły prosperity, na 

którą mieliśmy nadzieję, ale pomogły stworzyć 

moralny deficyt. (…) Być może kreatywną księgowość 

od oszustw księgowych oddzielała tylko 

cienka linia, ale sektor finansowy przekraczał ją 

raz za razem, między innymi parę lat temu podczas 

skandali z WorldCom i Enronem. Nie zawsze 

da się odróżnić niekompetencję od oszustwa, ale 

jest przecież mało prawdopodobne, żeby firma 

wyceniająca swoją wartość netto na przeszło 

100 mld USD, nagle znalazła się pod kreską bez 

świadomego praktykowania oszukańczej księgowości. 

Nie da się uwierzyć w to, że inicjatorzy 

kredytów hipotecznych i bankowcy inwestycyjni 

nie wiedzieli, iż produkty przez nich wytwarzane, 

nabywane i przepakowywane, są toksyczne 

i trujące” (Stiglitz, 2010, s. 320 i n.). 

Dominacja „zewnętrzności” w pomiarze 

wartości, dominacja ocen i zachowań stadnych, 

kierowanie się naśladownictwem i marginalizacja 

uwzględniania „wewnętrznych” jej podstaw 

staje się swego rodzaju cechą naszych czasów, 

w których blichtr i powierzchowność zwyciężają 

z pogłębioną refleksją, wnikliwością czy 

wręcz odpowiedzialnością. Dotyczy to także 

wyceny przedsiębiorstw, czego przejawem jest 

chociażby znana zasada, zgodnie z którą „przedsiębiorstwo 

jest warte tyle, ile jest za nie skłonny 

zapłacić potencjalny nabywca”. Profesor filozofii 

politycznej Gerald Allan Cohen w wydanej 

w 2009 r. książce pod prowokacyjnym tytułem 

Why not Socialism? uznaje uzależnianie wyceny 

wartości pracy i produktów wyłącznie od subiektywnej 

oceny zainteresowanych za główną 

przypadłość kapitalizmu, za sprawą której potencjał 

wiedzy, zwłaszcza refleksje i możliwości 

twórcze intelektualistów nie są należycie wykorzystywane 

(Cohen, 2010, s. 93). Eksponuje to też 

Rainer Hank w po części ironicznym komentarzu 

do tejże książki: „Dlatego też nawet najmądrzejsi 

filozofowie w warunkach kapitalizmu 

nie otrzymują najwyższych wynagrodzeń (być 

może dlatego tak wielu filozofów staje się socjalistami), 

lecz otrzymują je ludzie tacy jak Mark 

Zuckerberg, który przerwał studia, żeby założyć 

swój «portal społecznościowy»” (tamże). 

O syndromie subiektywizmu i zachowań 

stadnych w podejściu do wyceny wartości 

świadczy niemało faktów z życia gospodarcze- 


Część II 


47

Część II 


go i nawet globalny kryzys (czy kryzysy w ogóle) 

– jak się okazuje – nie stanowi wystarczającego 

memento. „Jednak inwestorzy ostatnio 

(2011 r. – przyp. EM) oszaleli na punkcie wszystkiego, 

co ma związek z nowymi mediami. Od 

rozkwitu dotcomów na przełomie tysiącleci 

nie widziano tylu ofert przyciąganych przez 

firmy sypiące modnymi słówkami jak: media 

społecznościowe, platforma, społeczność czy 

kontent. Facebook, protoplasta ich wszystkich, 

spodziewa się, że oferta publiczna przyniesie 

mu wycenę na poziomie 50 mld USD – więcej 

niż imperium News Corp. Ruperta Murdocha 

i prawie tyle co Boeing” (Rushe, 2011, s. 30 i n.). 

Dzieje się tak w sytuacji, gdy „niejedną firmę 

można kupić za 10 mld USD. Harley-Davidson, 

liczący 108 lat legendarny producent motocykli, 

jest wart niewiele mniej. Deutsche Börse 

zapłaci podobną kwotę za nowojorską giełdę. 

Taka też jest cena za Twittera, nierentownego, 

liczącego pięć lat serwisu mikroblogowego, 

ogłaszanego albo megagwiazdą nowej ery komunikacji, 

albo najbardziej dętym przykładem 

kolejnej bańki spekulacyjnej na rynku dotcomów” 

(tamże). Z jednej strony, można te szacunki 

postrzegać jako „wyceny z wariatkowa”, 

z drugiej jednak strony, podkreśla się informacyjną 

wartość i siłę oddziaływania portali społecznościowych 

na przemiany społeczno-gospodarcze. 

Z kolei do pomiaru działalności sektora finansowego 

odniósł się zaliczany przez „Fortune 

Magazine” do najbardziej wpływowych 

osób w świecie biznesu John C. Bogle, założyciel 

funduszu inwestycyjnego The Vanguard Group. 

Parafrazując sentencję Winstona Churchilla, 

krytycznie konstatuje, że „nigdy tak wiele nie 

było płacone za tak mało”, wskazał tym samym 

na wynaturzenia w rachunku ekonomicznym 

(Bogle, 2009, s. 29–47). W literaturze przedmiotu 

nie brakuje dowodów na to, że sektor finansowy 

i jego wkład w kształtowanie dobrobytu 

społecznego jest przewartościowany, co znajduje 

odzwierciedlenie zarówno w niebotycznych 

wynagrodzeniach menedżerów, jak i wysokich 

stopach zwrotu, niemających głębszych podstaw 

ekonomicznych. Jeśli bowiem uznać, że 

wycena wartości powinna pozostawać w ścisłym 

związku z wkładem w pomnażanie dobrobytu 

społecznego, to w świecie biznesu, zwłaszcza 

finansowego zasada ta nie ma przełożenia 

na rzeczywistość (wywiad z J. Sachsem, 2009). 

Tego m.in. dotyczy opinia Jeffreya Sachsa: „Moi 

studenci prosto po uniwersytecie lądowali na 

Wall Street i od razu zarabiali miliony. Wiem, 

co umieli, więc wiem, że nie byli tych pieniędzy 

warci”. Jeffrey Sachs ocenia, że „prawdziwy fenomen 

drugiej części epoki Reagana polegał na 

tym, że nawet po kolejnych kryzysach, bańkach 

spekulacyjnych, skandalach, nie wytworzyły 

się mechanizmy samokorekcyjne, które są największą 

siłą demokratycznego kapitalizmu. (…) 

Kiedy spekulacja niszczy gospodarkę, powinna 

się pojawić siła polityczna ograniczająca swobodę 

spekulantów. Po raz pierwszy w historii 

Ameryki nic takiego się nie wydarzyło. Dlaczego? 

Amerykańska polityka jest skorumpowana 

bardziej niż kiedykolwiek. Nigdy od najbogatszych 

ludzi i największych firm nie płynęły do 

polityki tak wielkie pieniądze. Nigdy kosztująca 

miliony reklama nie miała tak wielkiego wpływu 

na wybory” (tamże). 

W tej sytuacji specjalnego wymiaru nabiera 

teza Thorsteina Veblena w opublikowanej 

w 1899 r. Teorii klasy próżniaczej, zgodnie z którą 

„w przypadku przestępstw przynoszących 

wielką fortunę przestępcy kara nie jest tak wysoka 

ani potępienie tak znaczne, jakich należałoby 

oczekiwać w świetle naiwnie pojmowanego 

kodeksu moralnego. Złodziej lub oszust, 

któremu przestępstwo to umożliwiło zyskanie 

wielkiego bogactwa, łatwiej niż drobny złodziej 

uniknie rygorystycznego wymiaru sprawiedliwości, 

a na dodatek, dzięki zdobytemu 

bogactwu i ostentacyjnemu wydawaniu swych 

nielegalnych dochodów, zyska pewne quantum 

dobrej reputacji” (Veblen, 2008, s. 101). 

Niemiecki filozof Peter Sloterdĳk, odnosząc 

się do dylematów pojmowania wartości, dochodzi 

do zaskakującego wniosku, że prawdziwym 

bohaterem naszych czasów jest Harry Potter. 

„Otóż powieści o Harrym Potterze zawierają 

48

wizję świata pozbawionego realnych granic. 

Ten swoisty elementarz nakłaniał całe pokolenie 

czytelników, by odkryło w sobie czarodzieja. 

Nawiasem mówiąc, angielskie słowo potter znaczy 

«garncarz», a to rzemieślnik wytwarzający 

puste naczynia. Dziś tylko nieudacznicy wierzą 

jeszcze w pracę, pozostali uprawiają garncarską 

magię i puszczają w ruch swe produkty pochodne” 

(wywiad z P. Sloterdĳkiem, 2009). Ta przeniknięta 

gorzką ironią konstatacja wskazuje na 

zagrożenia wynikające z naruszania proporcji 

i braku równowagi między zyskiem a nakładem 

pracy. „Właśnie ta dysproporcja odcisnęła 

piętno na sposobie myślenia w minionych dziesięcioleciach. 

Rzesze ludzi chciały wyrwać się 

z realnego świata, w którym za 40 godzin pracy 

tygodniowo uzyskuje się zaledwie przeciętne 

wynagrodzenie, podczas gdy dzięki kilku godzinom 

magii można dołączyć do grona arcybogatych. 

Wynaleźliśmy niebezpieczne rachunki. 

Miejsce prozaicznych równań zajęła cudaczna 

arytmetyka. Rujnuje to poczucie adekwatności. 

Nasze rozumienie związków przyczynowo-skutkowych 

zostało tak samo zniszczone 

jak poczucie proporcji” (tamże). 

Potwierdza to też opinia Petera Solomona, 

byłego wiceprezesa banku inwestycyjnego Lehman 

Brothers (który jesienią 2008 r. zbankrutował). 

Peter Solomon eksponuje niekorzystną 

ewolucję tego sektora, porównując jego obecny 

stan ze stanem sprzed kilku dekad (wywiad 

z P. Solomonem 2009). „Firmy na Wall Street 

praktycznie nie miały wtedy własnego kapitału. 

Nie inwestowały własnych pieniędzy, lecz 

handlowały akcjami dla swoich klientów. Były 

przede wszystkim doradcą i pośrednikiem. 

Tymczasem w ostatnich latach banki inwestycyjne 

na Wall Street stały się kopalniami kapitału. 

Lehman Brothers w latach 60. dysponował 

może 10 mln własnych USD. W 2007 r. – kilkunastoma 

miliardami. Aż do obecnego krachu 

tłumy świetnie wykształconych młodych ludzi 

trafiających do firm na Wall Street zajmowały 

się głównie wymyślaniem coraz bardziej skomplikowanych 

instrumentów finansowych i inwestowaniem 

w nie pieniędzy swojej firmy” 

(tamże). Także w tym kontekście prorocza jest 

teza Veblena: „Ulepszenia nowoczesnych instytucji, 

faworyzujące finansową stronę interesów, 

powodują zastępowanie «kapitanów przemysłu», 

przez bezduszne spółki akcyjne, przez co 

podstawowa funkcja klasy próżniaczej – posiadanie 

własności – staje się zbędna” (Veblen, 

2008, s. 177). 

John C. Bogle, stwierdza: „znaleźliśmy się 

w świecie, w którym zbyt wielu spośród nas 

nic już chyba nie wytwarza”. Handlujemy tylko 

kawałkami papieru „wymieniając między sobą 

tam i z powrotem akcje i obligacje, przy okazji 

wypłacając za to naszym finansowym krupierom 

prawdziwe fortuny. W ramach tego trendu 

koszty automatycznie rosną wraz z tworzeniem 

bardzo skomplikowanych instrumentów 

pochodnych (derywatów), za których sprawą 

w system finansowy zostały wbudowane olbrzymie, 

a niezgłębione rodzaje ryzyka”. Jest 

to następstwem m.in. nadmiernej finansyzacji 

gospodarki, czyli odrywania się przepływów finansowych 

od procesów realnych, co już samo 

w sobie może stanowić zarodek kryzysu (Tapscott, 

Williams, 2008). Ten kierunek przemian 

sprawia, że, że „sługa staje się panem”. Jak konstatuje 

Bogle (2009, s. 29–47), „w ciągu dwóch 

minionych stuleci Ameryka przestawiła się 

z gospodarki opartej na rolnictwie na gospodarkę 

opartą na produkcji przemysłowej, potem na 

gospodarkę opartą na usługach, i teraz na gospodarkę 

opartą głównie na operacjach finansowych. 

Jednak ta oparta na finansach gospodarka, 

z definicji, pomniejsza wartość wytwarzaną 

przez przedsiębiorstwa produkcyjne”. Choć autor 

tej opinii nie kwestionuje kreowania przez 

ten sektor wartości dodanej (m.in. poprzez tworzenie 

miejsc pracy), to zarazem zwraca uwagę, 

że im więcej przejmuje dla siebie system finansowy, 

tym mniej zyskuje inwestor, który jest 

bazowym „żywicielem” obecnie istniejącego, 

niezmiernie kosztownego finansowo-inwestycyjnego 

„łańcucha żywieniowego”. W obecnym 

kształcie sektor finansowy uszczupla wartość 

„możliwą do wytworzenia przez społeczeństwo” 

(tamże). 


Część II 


49

Część II 


Ekonomistom zarzuca się ponadto ułomne 

odczytywanie dzieł i myśli Adama Smitha, jakoby 

rynek zwalniał jego uczestników z wymogu 

zastanawiania się nad kwestiami moralności. Jeśli 

bowiem dążenie do własnych egoistycznych 

interesów i tak doprowadzi – kierowane niewidzialną 

ręką – do społecznego dobrobytu i „bogactwa 

narodów”, to „wszystko, co musi nas 

obchodzić i wszystko, co powinniśmy robić – to 

upewnienie się, że działamy zgodnie z naszym 

interesem” 8 . Takie podejście skutkuje marginalizacją 

aspektów moralnych i etycznych w życiu 

gospodarczym, co z kolei jest źródłem rozmaitych 

przejawów destrukcji i nierównowagi. 

Skala naruszonej równowagi i globalne, złożone 

tego następstwa sprawiają, że wciąż brakuje 

dostatecznie przekonujących koncepcji i strategii 

rozwiązania tego problemu. Otwarte zatem 

pozostaje pytanie, jakie wzorce strategii i modele 

ustroju gospodarczego mogłyby sprzyjać 

racjonalizacji społecznej. Mimo teoretycznych 

sporów dotyczących ustroju gospodarczego 

niekwestionowana pozostaje zasada ładu konkurencyjnego. 

Jednak dogmat wolnego rynku 

i wolnorynkowej konkurencji prowadzi do jej 

wypaczania i ograniczania. Następstwami nadmiernej 

konfrontacyjności rynkowej podmiotów 

mogą bowiem być niepożądane zjawiska i zagrożenia, 

zwłaszcza że „granica między rywalizacją 

a destrukcją jest niemal niezauważalna” 9 . 

Nie brakuje niestety dowodów, że niezauważalna 

może się także stać granica między 

wiedzą a destrukcją. Aby wiedza nie była destrukcyjnie 

wykorzystywana, musi jej towarzyszyć 

mądrość. Już bowiem Cyceron wskazywał, 

że „matką wszystkich dobrych rzeczy jest mą- 

8 Taka interpretacja dzieł Adama Smitha cechuje 

przede wszystkim dzieła Friedricha Augusta von 

Hayeka (koncepcja ładu spontanicznego) oraz Miltona 

Friedmana, ale także wielu innych ekonomistów, 

zwłaszcza reprezentujących nurt neoliberalny. 

9 Autor tego stwierdzenia Akio Morita z koncernu 

Sony podkreślał zarazem, że „przeświadczenie Amerykanów 

o sprzeczności obu tych zjawisk także kształtuje 

rzeczywistość. Ci, którym udziela się pomocy, miękną, 

stając się chronicznymi pacjentami i pasożytami podatników” 

(Hampden-Turner, Trompenaars, 1998, s. 122). 

drość” (Dicta…, 2010, sent. 4839). A w dodatku 

„nigdy inaczej nie mówi natura, a inaczej mądrość” 

(Dicta…, 2010, sent. 6231). 

Stąd też w pełni zasadny jest postulat – już 

od dawna zgłaszany przez profesora Antoniego 

Kuklińskiego na Forum Myśli Strategicznej 

w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym (Kukliński, 

2011, s. 65–68) – przejścia od paradygmatu 

opartego na wiedzy na paradygmat gospodarki 

opartej na mądrości. Antoni Kukliński 

pisze: „chciałbym sformułować kontrowersyjną 

tezę o twórczej destrukcji starego paradygmatu 

gospodarki opartej na wiedzy i zastąpienia 

go nowym paradygmatem gospodarki opartej 

na mądrości. (…) Formułując tezę o twórczej 

destrukcji starego paradygmatu, nie szukamy 

przekreślenia wspaniałych osiągnięć gospodarki 

opartej na wiedzy w latach 1990–2010. 

Te osiągnięcia stwarzały jeden z koniecznych 

warunków kreowania nowego wcielenia gospodarki 

opartej na wiedzy XXI w. Osiągnięcia te 

nie są jednak wystarczającym warunkiem sukcesu 

w spotkaniu z enigmą XXI w. (…) Epitafium 

starego paradygmatu gospodarki opartej na 

wiedzy powinno być przedmiotem pasjonującej 

i kontrowersyjnej refleksji naukowej, która 

niesie wielki potencjał innowacyjnych rozwiązań 

w procesie spotkania z enigmą XXI w. 

W epitafium tym trzeba na nowo zinterpretować 

obserwację Alberta Einsteina: wyobraźnia 

jest ważniejsza od wiedzy” (tamże). Nie można 

wykluczyć, że postulat zmiany paradygmatu 

może być uznany za zabieg czysto werbalny. 

Brakuje mu bowiem wskazania narzędzi operacjonalizacyjnych. 

Jednakże nawet tylko hasłowe 

ujęcie tego problemu ma znaczenie. Słowa 

mają bowiem swoją siłę, mogą głęboko zakorzeniać 

się w umysłach. Jest to apel o odwagę 

bycia mądrym. Zaś słuszności takiego apelu nie 

sposób zakwestionować. Jeśli nawet zostanie on 

zakwalifikowany jako utopia, to jest to zapewne 

utopia wysoce użyteczna. Nie pozostanie zatem 

bez wpływu na rzeczywistość. Postulat zmiany 

paradygmatu może stanowić ważny początek 

debaty na temat racjonalizacji wzorca rozwoju 

społecznego (Kukliński, 2011; Mączyńska, 

50

2011) 10 . Zwłaszcza, że już Horacy zauważył, iż 

„połowę bowiem dzieła wykonał, kto zaczął”. 

Wobec występujących w gospodarce globalnej 

dysfunkcji cywilizacji wiedzy Polska, dzięki 

rencie zacofania może mieć szanse na dokonanie 

swego rodzaju „żabiego skoku” (tj. przeskoczenia 

cywilizacji wiedzy) do kolejnego etapu 

cywilizacji mądrości umożliwiającej jej optymalne 

wykorzystanie jej potencjału, bez charakterystycznych 

dla gospodarek wyżej rozwiniętych, 

dysfunkcji i nadużyć w tym obszarze 11 . 

Polska — paradygmat 

gospodarki opartej 

na mądrości 

Postulat Antoniego Kuklińskiego przejścia 

od paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy 

ku paradygmatowi gospodarki opartej na mądrości 

koresponduje z ogłoszonym przez Michała 

Kleibera w lutym 2011 r. dekalogiem dla 

10 Stąd też zasadny jest postulat (zgłaszany na Forum 

Myśli Strategicznej w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym 

przez profesora Antoniego Kuklińskiego) 

przechodzenia od paradygmatu gospodarki opartej na 

wiedzy na paradygmat gospodarki opartej na mądrości. 

Ta m.in. kwestia będzie przedmiotem debaty w ramach 

przygotowywanego przez Polskie Towarzystwo 

Ekonomiczne I Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej 

(szczegóły vide: „Biuletyn PTE” 2010, nr 6 oraz 2011, nr 

2). W tym ostatnim numerze było prezentowane zagadnienie 

dychotomii wiedzy i mądrości. 

11 Zdaniem autora koncepcji „żabiego skoku” 

W.L. Gardinera, kraje nierozwinięte, wykorzystując 

cechy współczesnego rozwoju naukowo-technicznego, 

mogą dokonać „żabiego skoku” od etapu, na którym się 

znajdują do etapu postindustrialnego, mimo że współcześnie 

dążenia krajów rozwĳających się i rozwiniętych 

nakierowane są raczej na uprzemysłowienie krajów 

zacofanych. Te ostatnie pragną uprzemysłowienia, bowiem 

utożsamiają je z bogatymi stylami życia. W dążeniach 

tych spotykają się z poparciem krajów wysoko 

rozwiniętych, które z kolei są – zdaniem W.L. Gardinera 

– zainteresowane w przerzuceniu przestarzałych technologii 

do krajów trzeciego świata. Koncepcja „żabiego 

skoku” jest oceniana dość krytycznie w literaturze 

ekonomicznej. Zarzuca się jej m.in. pomĳanie kosztów 

społecznych związanych z „przeskakiwaniem etapów” 

w rozwoju (zob. Sztaba, 1995, s. 134 i n.). 

społeczeństwa wiedzy, umiejętności i przedsiębiorczości 

pt. Mądra Polska. Dekalog ten obejmuje 

10 postulatów, których realizacja powinna 

leżeć u podstaw strategii innowacyjnego rozwoju 

państwa (wywiad z M. Kleiberem, 2011). 

Według Kleibera „przeważająca część naszego 

społeczeństwa, szczęśliwa z powodu odzyskania 

przez nas 20 lat temu pełnej narodowej podmiotowości 

i odczuwająca satysfakcję z wielu 

naszych dokonań tego okresu, ma dzisiaj jednocześnie 

nieodparte uczucie zbliżających się 

zagrożeń dla naszego dalszego stabilnego rozwoju 

i wysoce nieskutecznego wykorzystywania 

danej nam przez historię niepowtarzalnej 

szansy na nadrobienie cywilizacyjnych opóźnień. 

Niektórzy przypisują ów niedosyt niemożności 

przezwyciężenia demonów okresu 

sprzed transformacji – mielibyśmy jako społeczeństwo 

ciągle tkwić w mentalnych okowach 

realnego socjalizmu. Kluczową przyczyną naszych 

obecnych obaw i rozczarowań jest jednak 

według mnie coś zupełnie innego. Przyczyną tą 

jest brak przekonującego modelu prorozwojowych 

zmian funkcjonowania państwa, a nawet 

więcej – brak wiary wielu polityków w potrzebę 

stworzenia takiego modelu. Nie nadążamy 

za przemianami, którym podlega dzisiejszy 

świat, a dynamika tego procesu odkrywa z całą 

bezwzględnością nasz brak przygotowania do 

stawienia czoła wyraźnie widocznym wyzwaniom, 

choć to właśnie teraz, na naszych oczach, 

rozstrzyga się polski los na najbliższe dekady” 12 . 

Istotne jest zatem, aby mieć na względzie długookresową 

perspektywę. 

Potrzeba myślenia 

strategicznego i dylematy 

z nim związane 

Warunkiem koniecznym – postulowanej 

wobec dysfunkcji cywilizacji wiedzy – zmiany 

paradygmatu z gospodarki opartej na wiedzy 

12 Tamże. 


Część II 


51

Część II 


na paradygmat gospodarki opartej na mądrości 

jest refleksja strategiczna. W sytuacji narastającej 

globalnej niepewności refleksja owa powinna 

być ukierunkowana na identyfikowanie głównych 

zagrożeń rozwoju cywilizacyjnego. Podstawowe 

z nich to następstwa globalnego naruszenia 

równowagi w wielu obszarach (w tym 

demograficznej, ekologicznej, finansowej). 

Transformacja demograficzna (z jej dynamiką) 

to jeden z węzłów gordyjskich współczesnego 

świata. Wskazuje na to zgodnie wielu ekonomistów, 

m.in. twórca koncepcji globalnie naruszonej 

równowagi, Lester Thurow wymienia demografię 

(w tym gwałtowny przyrost ludności 

w najbiedniejszych krajach, wzrost mobilności 

i starzenie się społeczeństw) jako jedną z pięciu 

„płyt tektonicznych”, których równoczesne ruchy 

są determinantą podskórnych sił przemian. 

Jak podkreśla Thurow, podobnie jak systemy 

biologiczne, formacje społeczno-gospodarcze 

„wkraczają w okres naruszonej równowagi 

z wolno ewoluującymi, lecz mocno ustalonymi 

strukturami. Wyłaniają się zaś z tych okresów 

z radykalnie zmienionymi strukturami, które 

znowu zaczynają ewoluować” (Thurow, 1999) 13 . 

Także w krajowych analizach problemy demograficzne, 

jak np. starzenie się mieszkańców 

krajów europejskich i rosnąca fala imigrantów 

z Afryki i Azji oraz regres demograficzny, wymienia 

się (obok takich czynników jak: rosnące 

koszty i pogarszająca się dostępność tradycyjnych 

źródeł energii, rosnąca rola Chin i Indii 

w globalnej gospodarce oraz starzenie się wiedzy 

i narastające tempo postępu technologicz- 

13 Lester C. Thurow (1999) obok demografii wymienia 

cztery inne „płyty tektoniczne”, w tym: upadek 

komunizmu, co m.in. (zgodnie z koncepcją wahadła) 

dało podłoże do bezkrytycznej wiary w doktrynę neoliberalizmu; 

gospodarka bazująca na kapitale intelektualnym, 

na wiedzy; postępująca globalizacja i związana 

z nią rosnąca złożoność i nieprzejrzystość powiązań 

gospodarczych; świat bez dominującego mocarstwa, co 

przejawia się w stopniowej utracie przez USA mocarstwowej 

hegemonii. Obecnie do tych pięciu płyt tektonicznych 

należałoby – moim zdaniem – dodać dwie kolejne: 

finansyzacja gospodarki światowej, czyli przerost 

sektora finansowego oraz występujący w skali globalnej 

zanik kultury myślenia strategicznego. 

nego) jako jedne z najważniejszych wyzwań 

i zagrożeń społeczno-gospodarczych w Polsce. 

Na zagrożenia rozwoju wynikające z sytuacji 

demograficznej wskazuje się także w prognostycznym 

dokumencie rządowym (Raport 

„Polska 2030” 2009) 14 . Sytuacja demograficzna, 

aktywność zawodowa oraz adaptacyjność zasobów 

pracy to jedne z dziesięciu najważniejszych 

determinant rozwoju Polski. Globalnie naruszona 

równowaga skutkuje w wielu krajach, w tym 

także w Polsce, zwiększającym się deficytem finansów 

publicznych. 

W takich warunkach jedną z najważniejszych 

funkcji refleksji strategicznej i prognoz 

jest wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami 

oraz identyfikowanie nowych trendów i obszarów 

wiedzy. Na ekonomistach spoczywa 

niezbywalny obowiązek dbałości o przyszłość. 

Podkreśla to przedstawiciel szkoły austriackiej, 

Henry Hazlitt. „Sztuka ekonomii polega na tym, 

by spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale i na 

odległe skutki danego działania czy programu; 

by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany 

program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi 

wszystkim” (Hazlitt, 1993, s. 17). Jednakże, 

w naukach społecznych, a do nich należy ekonomia 

– nigdy nie ma pewności. „Nawet najwybitniejsi 

eksperci nie uwolnią nas od niepewności. 

(…) Nie da się stworzyć sensownej ekonomii 

abstrahującej od nieprzewidywalności ludzkich 

reakcji na sygnały, informacje, polecenia, bodźce”. 

Antoni Kukliński – nawiązując do funkcjonującej 

w literaturze światowej koncepcji invented 

tradition (wynalezionej tradycji), per analogiam 

proponuje koncepcję invented future (wynalezionej 

przyszłości). Podkreśla, że „wynaleziona 

przyszłość regionu roku 2020 lub 2050, nie jest 

14 Obok sytuacji demograficznej wskazuje się 

w tym dokumencie na osiem innych czynników traktowanych 

jako kluczowe dla rozwoju Polski: wysoki 

wzrost gospodarczy, solidarność i konwergencja regionalna, 

potencjał infrastruktury, bezpieczeństwo energetyczno-klimatyczne, 

gospodarka oparta na wiedzy 

i rozwój kapitału intelektualnego, poprawa spójności 

społecznej, sprawne państwo, wzrost kapitału społecznego. 

52

zadaniem tak szaleńczym jakby to się mogło 

prima facie wydawać. Przyszłość wynaleziona to 

przyszłość, w której pojawiają się nowe struktury 

i nowe siły napędowe procesów rozwojowych, 

które są trudno wyobrażalne lub niewyobrażalne 

hinc et nunc” (Kukliński, 2008). 

Gdy świat jest nieprzewidywalny i pełen 

„czarnych łabędzi”, podstawową funkcją refleksji 

strategicznej powinna być identyfikacja 

głównych trendów rozwoju, a przede wszystkim 

koncentracja na najmniej przewidywalnych 

obszarach ryzyka. Stąd też nierzadko kwestionowana 

jest użyteczność prognoz. Nie brakuje 

też złośliwych komentarzy dotyczących ich 

nietrafności, nawet opinii, że o prognozach na 

pewno można powiedzieć tylko tyle, że się na 

pewno nie sprawdzają 15 . Jednak mimo tak dużego 

ryzyka nietrafności prognoz gospodarczych 

są one użyteczne. Jedną z najważniejszych 

funkcji prognoz, a przede wszystkim prognostycznych 

refleksji jest identyfikowanie zagrożeń 

i wczesne ostrzeganie. Istotne jest ponadto 

wczesne identyfikowanie nowych szans i źródeł 

rozwojowych. Pesymistyczne prognozy z założenia 

mają charakter ostrzegawczy i są formułowane 

po to, żeby się nie sprawdziły. Prognozy 

sprzyjają pobudzaniu wieloscenariuszowego 

myślenia o przyszłości. Koresponduje to z tofflerowską 

koncepcją futuryzmu społecznego. 

W sytuacji wszechogarniającej niepewności 

i niebywałej dynamiki przemian może on stanowić 

barierę destrukcyjnych następstw „szoku 

przyszłości”. Futuryzm społeczny bowiem to angażowanie 

szerokich kręgów społecznych oraz 

wszystkich szczebli władzy i rządzenia w prace 

strategiczne. Wymaga to m.in. instytucjonalnej 

obudowy i odbudowy prognozowania (Toffler, 

2000, s. 448). Wskazuje to zarazem na znaczenie 

rozwoju ośrodków prognozowania w skali globalnej 

i swego rodzaju globalnej geografii prognoz. 

Wciąż niestety aktualna jest teza Alvina 

Tofflera, zgodnie z którą „obecnie wszyscy czują 

się odcięci od możliwości wpływu na kierunki 

i tempo zmian”. Toffler wskazuje na potrzebę 

dysponowania „czułym systemem wskaźników” 

stopnia realizacji celów społecznych i kulturowych, 

zintegrowanych ze wskaźnikami 

ekonomicznymi, co sprzyjałoby humanizacji 

prognozowania. Rekomenduje tworzenie na 

różnych szczeblach „ośrodków imaginacyjnych”, 

ukierunkowanych na interdyscyplinarne 

„uaktywnianie mózgów”. Uznaje, że byłoby to 

źródłem pomysłów, idei „o których technokratom 

się nie śniło” 16 . Podkreśla, że sztuka futurologii 

pokazuje, co jest możliwe, prawdopodobne, 

a polityka futurologii – co pożądane. „Racje 

przemawiające za badaniem prawdopodobnych 

wariantów przyszłości są nieodparte. Usiłowania 

przewidywania przyszłości w sposób nieunikniony 

zmieniają ją, choć nikt nie może jej 

znać. (…) Mimo to czas obalić raz na zawsze 

popularny mit, że przyszłość jest nierozpoznawalna. 

Ogólne wyobrażenie o tym, co może 

nastąpić, jest lepsze niż żadne. (…) Jeśli błędne, 

to i tak korzystne” (tamże, s. 455). Toffler, wskazując 

na potrzebę rozwoju społecznej konsultantów 

przyszłości podkreśla, że to co naiwne 

w epoce przemysłowej nie jest naiwne współcześnie. 

Społeczny futuryzm może stanowić re- 


Część II 

15 Niewiary w prognozowanie ukrywa premier 

Donald Tusk – m.in. w wywiadzie dla „Wprost”: „Nie 

szukam usprawiedliwień, ale jak ktoś bierze władzę, 

musi być przygotowany, że będzie jak w tym powiedzeniu: 

kiedy człowiek planuje, to Pan Bóg się śmieje. 

(…) Wolę politykę, która gwarantuje, jak niektórzy mówili 

złośliwie, ciepłą wodę w kranie. Bo wielu wita to 

z uznaniem, że jest wreszcie silna partia, która jest powściągliwa 

i skromna, jeśli chodzi o narzucanie ludziom 

wielkich celów, która daje za to wielką stabilizację. (…) 

W dzisiejszym świecie największym dobrem dla państwa 

jest stabilność. My nie jesteśmy partią wizjonerów” 

(wywiad z D. Tuskiem, 2010). 

16 Ośrodki futurologiczne występują w wielu 

przedsiębiorstwach i krajach Horyzont czasowy prac 

sięga nawet 50 lat. A. Toffler (2000, s. 455) wskazuje na 

potrzebę tworzenia futurologicznego „magazynu myśli 

na wzór metody delfickiej” i poszerzenie koncepcji 

możliwych wersji przyszłości, potrzebę wielorakich wizji, 

marzeń – obrazów potencjalnego jutra. „Producent 

szkła poszukuje autora powieści fantastyczno-naukowych, 

aby wyimaginował mu możliwe formy działalności 

korporacji w przyszłości Przedsiębiorstwa zwracają 

się do tych „bujających w obłokach” i „niebieskich ptaków” 

nie tyle w celu uzyskania naukowych prognoz na 

temat tego co prawdopodobne, ile daleko wybiegających 

myślą spekulacji dotyczących tego, co możliwe. 


53

Część II 


medium na wąsko ekonomiczny technokratyzm 

i krótkowzroczność ekonomiczną, tym bardziej, 

że postęp i dynamika zmian dezaktualizują tradycyjne 

cele przedsiębiorstw i innych instytucji. 

W analizach globalnych turbulencji wskazuje 

się na błędy w polityce ustroju gospodarczego. 

Przykładowo, Nouriel Roubini i Stephen 

Mihm podkreślają, że kryzys zadecyduje 

o przyszłych rozwiązaniach, wykreuje dzień jutrzejszy, 

z jego ramami ustroju gospodarczego 17 . 

Stąd aktualność pytania o optymalny kształt 

ustroju gospodarczego i o przyszłość, dominującego 

do czasu globalnego kryzysu, neoliberalnego, 

leseferystycznego, anglosaksońskiego modelu 

kapitalizmu (Roubini, 2009). W literaturze 

przedmiotu podkreśla się konieczność zmian 

ustrojowych ukierunkowanych na zmniejszanie 

zagrożeń o charakterze kryzysu. Znany 

ekonomista niemiecki Peter Bofinger zastanawia 

się, czy model wolnorynkowej gospodarki 

jest możliwy do uratowania i dlaczego obecnie 

potrzebne jest silne państwo 18 . 

Obecnie zyskuje na znaczeniu teza, że pierwotne 

źródła dysfunkcji w gospodarce opartej 

na wiedzy tkwią przede wszystkim w błędach 

ustrojowych, m.in. w bezkrytycznym poddaniu 

gospodarczej polityki ustrojowej doktrynie 

neoliberalnej 19 . Charakterystyczne, że opinie ta- 

17 „Uważamy bowiem, że aby zrozumieć, czym są 

kryzysy i jak sobie z nimi radzić, należy posłużyć się 

metodą bardziej holistyczną i eklektyczną, niż się zwykle 

przyjmuje. Nie pozwalamy na to, by kierowała nami 

ideologia ani emocje. Zdajemy sobie bowiem sprawę, że 

kryzysy mają różne odcienie, a narzędzia, które sprawdzają 

się w jednej sytuacji, w innej mogą się okazać nieskuteczne” 

– ze wstępu do książki Nouriela Roubiniego 

i Stephena Mihma (2011, s. 24). 

18 Ramy ustrojowe porównuje się do swego rodzaju 

klatki. Obrazowo przedstawił to jeden z menedżerów: 

„Gdy tygrys wyrywa się na wolność i sieje spustoszenie, 

tylko wariat by go potępiał. Naprawdę winien 

jest ten idiota, który go nie upilnował”: („Tygodnik Forum”, 

nr 32, 9–15.08.2010. s. 3). 

19 „Poziom interwencji konieczny do ustabilizowania 

systemu stawia pod znakiem zapytania dalsze 

istnienie tradycyjnego wolnorynkowego (laissez-faire) 

kapitalizmu; w epoce pokryzysowej rządy, używając 

bardziej restrykcyjnych regulacji i ściślejszego nadzoru, 

mogą zacząć wywierać bardziej bezpośredni bądź pokie 

formułowane są także przez niedawnych jej 

wyznawców. Do ich grona można zaliczyć np. 

Jeffreya Sachsa, który podkreśla, że „znaleźliśmy 

się między dwiema woluntarystycznymi 

utopiami. Jedna kanonizuje rynek, a druga społeczeństwo. 

Większość ludzi dała sobie wmówić, 

że żadne państwo im nie pomoże, a jeśli obieca 

im pomóc, i tak wszystko zmarnuje. Sporo czasu 

upłynie, nim ludzie dadzą się znów przekonać, 

że bez silnego państwa nie da się mieć dobrego 

społeczeństwa ani sprawnej gospodarki” (wywiad 

z J. Sachsem, 2009). Podobną opinię wyraża 

też Bofigner, podkreślając wagę efektywnego 

zbilansowania roli państwa i rynku w gospodarce 

(Bofinger, 2010) 

Z kolei Maciej Bałtowski (2009, s. 7) wskazuje 

na zagrożenie w postaci ewoluowania kapitalizmu 

ku socjalizmowi, co przywodzi na myśli 

pochodząca z 1942 r. schumpeterowską tezę 

o transformacji kapitalizmu w socjalizm. Jednak 

w odróżnieniu od Schumpetera, który stwierdził, 

że kapitalizm nie miał szans przetrwania, 

a o postępującej przemianie w socjalizm przesądzają 

nie jego klęski, ale sukcesy, Bałtowski 

wskazuje na klęski kapitalizmu. Stwierdza, że 

„w ostatnich kilkudziesięciu latach następowało 

swoiste, trudno dostrzegalne na pierwszy rzut 

oka, ewoluowanie systemu rynkowego kapitalizmu 

w kierunku systemu cechującego się pewnymi 

elementarnymi przymiotami gospodarki 

socjalistycznej” (Bałtowski, 2009, s. 2). Przejawia 

się to m.in. w „doktrynalnej podstawie systemu 

gospodarczego”. Zarazem autor ten przestrzega 

przed nadmierną wiarą w globalne regulacje 

gospodarki. Podkreśla, że z doświadczeń gospodarki 

socjalistycznej wynikają pewne generalne 

wnioski odnośnie do sposobów funkcjonowania 

tych globalnych regulatorów. Przede 

wszystkim powinny one koncentrować swoją 

aktywność nie na zastępowaniu rynku – co 

zawsze prowadzi do różnorodnych, negatywnych 

konsekwencji – lecz na ograniczaniu jego 

zawodności. Jeśli globalny regulator uwierzy 

średni wpływ na gospodarkę.” – ze wstępu do książki 

Nouriela Roubiniego i Stephena Mihma (2011, s. 28). 

54

w swoją mądrość i swoją omnipotencję, jeżeli 

nie powściągnie konstruktywistycznych zapędów 

i nadmiernego optymizmu antropologicznego, 

to niewątpliwie skończy jak centralny 

planista w socjalizmie. Wydaje się, że jedyną 

możliwością jest, aby działały one zgodnie z logiką 

rynku, marktkonform, jak zakłada teoria niemieckiej 

społecznej gospodarki rynkowej. 

Teza ta jest ważna, tym bardziej że nawiązuje 

do konstytucyjnego modelu polskiej gospodarki, 

czyli właśnie społecznej gospodarki 

rynkowej. Wobec ujawniających się wskutek 

globalnego kryzysu dysfunkcji ustrojowych 

idea społecznej gospodarki rynkowej zyskuje 

na atrakcyjności. Bazuje bowiem na teorii ordoliberalnej, 

a ta z kolei nawiązuje do wywodzącej 

się z czasów antycznego Imperium Romanum idei 

„ordo”, której istotą jest ukształtowanie ładu odpowiadającego 

naturze człowieka i zapewniającego 

gospodarce równowagę. Globalny kryzys 

finansowy przemawia w pewnym stopniu 

za koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. 

Jest bowiem charakterystyczne, że kryzys ten 

dotyka najpotężniejsze rynki kapitalistycznego 

świata, w tym przede wszystkim USA i Wielkiej 

Brytanii. W mniejszym stopniu ucierpiały kraje 

o tzw. nordyckim systemie gospodarczym, 

gdzie idee społecznej gospodarki rynkowej są 

realizowane w praktyce. 

Chociaż opinie na temat modelu społecznej 

gospodarki rynkowej są dość kontrowersyjne, 

to analiza jego cech wskazuje, że daje on szansę 

na stworzenie trwałych podstaw spójności 

i równowagi rozwoju społecznego i gospodarczego. 

Idea społecznej gospodarki rynkowej 

ma bowiem z założenia charakter holistyczny, 

czyli całościowy, tzn. w sposób kompleksowy 

obejmuje poszczególne elementy niezwykle 

złożonego systemu, jakim jest ustrój społeczno-gospodarczy. 

Jednak warunkiem efektywnego 

wdrażania w praktyce ordoliberalnej 

koncepcji społecznej gospodarki rynkowej jest 

jej przystosowanie do współczesnych, bezprecedensowo 

dynamicznych przemian technologicznych, 

społecznych i gospodarczych, w tym 

globalizacji. 

Podsumowanie 

Charakterystyczna dla współczesnego świata 

zmienność i „naruszona równowaga” zmusza 

do poszukiwania nowych, przyszłościowych 

koncepcji teoretycznych i rozwiązań ukierunkowanych 

na dostęp do cywilizacji wiedzy. 

Istotne jest jej nastawienie na ograniczanie dychotomii 

wiedzy i mądrości oraz na symbiozę 

postępu ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. 

Wzorcem takiego symbiotycznego podejścia 

są idee społecznej gospodarki rynkowej. 

Nie są one nowe, ale współczesność zdaje się coraz 

wyraźniej potwierdzać ich zasadność. Jednak 

także ten model wymaga dostosowania do 

zmieniających się warunków gospodarczych, 

w tym przede wszystkim do zmieniających się 

(m.in. pod wpływem globalizacji) obszarów 

władzy i kompetencji decyzyjnych. 

Czy i w jakim stopniu holistyczna koncepcja 

społecznej gospodarki rynkowej okaże się 

przydatna w praktyce, pokaże przyszłość. Zamiast 

udzielać odpowiedzi wprost, odpowiem 

pytaniem na pytanie, posługując się sformułowaniem 

Thurowa: (1999, s. 29) „W jaki sposób 

system kapitalistyczny ma funkcjonować w erze 

potencjału intelektualnego, jeśli potencjał ten 

nie może być posiadany na własność?” 

Takie ujęcie kwestii będącej przedmiotem 

rozważań generuje następne pytanie: Jakie 

rozwiązania ustrojowe mogłyby sprzyjać najlepszemu 

wykorzystaniu potencjału wiedzy? 

I kolejne: Jaką rolę w procesie przemian pełnić 

będzie teoria ekonomii i poszczególne „szkoły 

ekonomiczne”? Są to pytania tym bardziej istotne, 

że ekonomistów i teorie ekonomii obarcza się 

winą za występujące w gospodarce dysfunkcje, 

w tym i za to, że nie udało im się przewidzieć 

obecnego kryzysu i zapobiec mu. 

Pytania te traktuję jako otwarte i jako przedmiot 

dalszych refleksji i dyskusji. Potrzeba takiej 

dyskusji – z uwzględnieniem refleksji futurologicznej 

– staje się coraz bardziej oczywista. 

Mimo że fukuyamowska teza o końcu historii 

oraz doktryna neoliberalna z założenia margi- 


Część II 


55

Część II 


nalizują refleksję futurologiczną, pozostawiając 

przyszłość do uregulowania przez mechanizm 

wolnego rynku, to obecnie – wobec problemów 

świata – potrzeba myślenia o przyszłości i działań 

na jej rzecz oraz potrzeba kultury myślenia 

strategicznego są coraz powszechniej uznawane. 

Dziś jednak Francis Fukuyama nie upiera 

się przy tej tezie, krytycznie oceniając „fetysz 

otwartego rynku” i podkreślając, że „pierwszą 

nauczką wyniesioną z kryzysu przełomu 2. i 3. 

tysiąclecia było pozbycie się tej wiary. Jedną 

z konsekwencji kryzysu finansowego przełomu 

lat 2008 i 2009 było odkrycie przez Amerykanów 

i Brytyjczyków tego, co Azjaci wywnioskowali 

już ponad dziesięć lat temu: że otwarte rynki 

kapitałowe, w połączeniu z nieuregulowanym 

sektorem finansowym, to doskonała recepta na 

katastrofę” (Fukuyama, 2011). 

W warunkach polskiej gospodarki rozwój 

cywilizacyjny wymaga mądrych strategii i ram 

ustrojowych, zapewniających holistyczne godzenie 

interesów gospodarczych, społecznych 

i ekologicznych. 

Bibliografia 

Bałtowski M. (2009), Gospodarka socjalistyczna 

w Polsce. Geneza, rozwój, upadek, WN PWN, Warszawa. 

Beck U. (2002), Społeczeństwo ryzyka. W drodze 

do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa. 

Bofinger P. (2009), Ist der Markt noch zu retten? 

Warum wir jetzt einen starken Staat brauchen, Econ 

Verlag, Düsseldorf. 

Bofinger P. (2010), Czeka nas epokowa zmiana, 

„Forum”, nr 32. 

Bogle J.C. (2009), Dość. Prawdziwe miary bogactwa, 

biznesu i życia, PTE, Warszawa. 

Co ekonomiści myślą o przyszłości (2009), red. 

J. Kleer, E. Mączyńska, A. Wierzbicki, PTE, Warszawa. 

Cochrane J.H. (2009), How did Paul Krugman 

get it so Wrong?, http://modeledbehavior.com/2009/09/11/john-cochrane-responds-to-paul-krugman-full-text, 

11.09.2009. 

Cohen G.A. (2010), Sozialismus. Warum nicht?, 

Albrecht Knaus Verlag, Muenchen. 

Cytaty mądre i zabawne (2001), red. H. Markiewicz, 

Wydawnictwo Literackie, Kraków. 

Dicta (2010), WAM, Kraków. 

Fukuyama F. (2011), Nie stać nas na kapitalizm, 

„Tygodnik Forum”, nr 17/18. 

Gomułka S. (2009), Krugman, diagnozując 

przyczyny kryzysu, pomĳa znaczące zjawiska, http:// 

www.obserwatorfinansowy.pl/2009/10/15/wywiad-z-prof-gomolka/?k=debata. 

Hampden-Turner C., Trompenaars A. (1998), 

Siedem kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy 

ABC, Warszawa. 

Hazlitt H. (1993), Ekonomia w jednej lekcji, 

Znak-Signum, Kraków. 

Krugman P. (2008), The Return of Depression 

Economics and the Crisis of 2008, W.W. Norton & 

Co Inc., New York. 

Krugman P. (2009a), How Did Economists Get 

It So Wrong?, „New York Times”, 2.09.2009. 

Krugman P. (2009b), It’s the Stupidity Economy, 

http://krugman.blogs.nytimes.com, 13.11.2009. 

Kukliński A. (2008), Problematyka przyszłości 

regionów. Piętnaście komentarzy. W poszukiwaniu 

nowego paradygmatu, http://www.mrr.gov. 

pl/Aktualnosci/Polityka%20regionalna/Documents/1561d8db763b4367a323cca68d4cc62dProblematykaPrzyszociRegionw15komentarzyWposzukiwa.pdf, 

15.03.2008. 

Kukliński A. (2011), Od gospodarki opartej na 


z enigmą XXI wieku, „Biuletyn PTE”, nr 2. 

Leith W. (2009), Still looking for a free lunch, 

„The Guardian”, 27.12.2009. 

Lucas R. (2009), Robert Lucas on economics, 

„The Economist”, 6.08.2009. 

Mączyńska E. (2011), Dychotomia wiedzy i mądrości. 

Komentarz do tekstu Antoniego Kuklińskiego 

pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki 

opartej na mądrości. Na spotkanie z enigmą XXI wieku, 

„Biuletyn PTE”, nr 2. 

Ortega y Gasset J. (2002), Bunt mas, Muza, 

Warszawa. 

PlanEcon Monthly Report. Developments in 

the Economies of Central Europe and Russia (2010), 

56

IHS Global Insight, Lexington, Mass., vol. XXV, 

nr 13–14. 

Raport „Polska 2030” (2009), Kancelaria Prezesa 

Rady Ministrów, Warszawa. 

Rifkin J. (2003), Koniec pracy. Schyłek siły roboczej 

na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo 


Ritzer G. (1999), Makdonaldyzacja społeczeństwa, 

Muza, Warszawa. 

Roubini N. (2009), Laissez-Faire Capitalism 

Has Failed. The financial crisis lays bare the weakness 

of the Anglo-Saxon model, „Forbes”, 19.02.2009, 

http://www.forbes.com/2009/02/18/depression 

-financial-crisis-capitalism-opinions-columnis 

ts_recession_stimulus.html. 

Roubini N., Mihm S. (2010), Crisis Economics: 

A Crash Course in the Future of Finance, Penguin 

Press, New York. 

Roubini N., Mihm S. (2011), Ekonomia kryzysu, 

Wolters Kluwer Polska, Warszawa. 

Rushe D. (2011), Jeszcze jedna bańka? Mikroblogowe 

kopalnie złota, „Forum”, nr 9. 

Science, governments and business working together 

to meet the challenges of our time Future Dialogue 

– An international conference of leading experts 

and decision-makers in Berlin on October 26 (2009), 

Berlin, 26.10.2009, http://w1.siemens.com/press/ 

pool/de/pressemitteilungen/2009/corporate_ 

communication/axx20091005e.pdf. 

Skidelsky R. (2009), Keynes versus the Classics: 

Round 2, Project Syndicate, 13.10.2009, http:// 

www.skidelskyr.com/site/article/keynes-versus-the-classics-round-2. 

Skidelsky R. (2011), Democracy or Finance, 

Project Syndicate, 18.04.2011, http://www.skidelskyr.com/site/article/democracy-or-finance. 

Sloterdĳk P. (2009), Du mußt dein Leben ändern. 

Über Anthropotechnik, Suhrkamp Verlag, 

Frankfurt am Main. 

Stiglitz J.E. (2010), Freefall. Jazda bez trzymanki. 

Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, 

PTE, Warszawa. 

Sztaba S. (1994), Ekonomia niekonwencjonalna, 

Read Me, Warszawa. 

Taleb N.N. (2007), The Black Swan: The Impact of 

the Highly Improbable, Random House, New York. 

Tapscott D., Williams A. (2008), Wikinomia. 

O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wydawnictwa 

Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. 

Thurow L.C. (1999), Przyszłość kapitalizmu: 

Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra, 

Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. 

Toffler A. (2000), Szok przyszłości, Zysk i S-ka, 

Poznań. 

Toffler A. (2003), Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo 

i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, 

Poznań. 

Toffler A., Toffler H. (1996), Budowa nowej cywilizacji. 

Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań. 

Towards a sustainable future (2009), „The Economist”, 

5–11.12.2009. 

Veblen T. (2008), Teoria klasy próżniaczej, 

Muza, Warszawa. 

Wall Street and the Financial Crisis: Anatomy of 

a Financial Collapse (2011), United States Senate, 

Committee on Homeland Security and Governmental 

Affairs, Permanent Subcommittee on Investigations, 

Washington 13.04.2011. 

What Went Wrong with Economics. And How the 

Discipline Should Change to Avoid the Mistakes of the 

Past (2009), „The Economist”, 16.07.2009. 

Wywiad z A. Negrim (2010), Marks by się 

uśmiał, „Forum” 2010, nr 4. 

Wywiad z D. Tuskiem (2010), Nasza wielka 

stabilizacja, „Wprost” 2010, nr 39. 

Wywiad z J. Sachsem (2009), „Polityka”, 

19.01.2009. 

Wywiad z M. Kleiberem (2011), Prof. Kleiber 

zaprasza do debaty nad „Mądrą Polską”, 15.02.2011, 

http://www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html. 

run?_Instance=cms_naukapl.pap.pl&_Page- 

ID=1&s=szablon.depesza&dz=MADRAPOL- 

SKA&dep=379758&data=&lang=PL&_Check- 

Sum=-639034386. 

Wywiad z P. Sloterdĳkiem (2009), Ratunek 

nie przyjdzie z góry, „Forum” 2009, nr 14. 

Wywiad z P. Solomonem (2008), b. wiceszef 

Lehman Brothers: Pracownicy wycofywali swoje inwestycje 

wcześniej, „Gazeta Wyborcza”, 3.11.2008. 

Wywiad z R. Frydmanem (2008), Ekonomia 

niepewności, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta”, 

8.03.2008. 


Część II 


57

Inteligentna 

specjalizacja regionów 

w świetle inicjatyw 

Część II 


Unii Europejskiej 

Przypadek województwa mazowieckiego 

Zbigniew Strzelecki 

Wprowadzenie 

Konsekwencją przyjęcia podstawowego dokumentu 

UE Europa 2020: Strategia na rzecz inteligentnego 

i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego 

włączeniu społecznemu są podejmowane 

działania w różnych obszarach polityk mające 

na celu realizację tych idei. Jednym z tych obszarów 

jest polityka regionalna mogąca w praktyce 

wdrażać idee inteligentnego rozwoju 

w regionach UE. Jak bowiem stwierdziła Rada 

Europejska „polityka regionalna może uwolnić 

potencjał wzrostu UE poprzez promocję innowacji 

we wszystkich regionach, zapewniając 

przy tym komplementarność pomiędzy unĳ - 

nym, krajowym i regionalnym wsparciem dla 

innowacji, badań i rozwoju, przedsiębiorczości 

oraz TIK. Polityka regionalna jest rzeczywiście 

podstawowym środkiem przełożenia priorytetów 

Unii innowacji na działania praktyczne 

w terenie” 1 . Cały kierunek działań sprowadza 

1 KOM(2010) 553, Komunikat Komisji do Parlamentu 

Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu 

się do bardziej skoncentrowanego niż dotychczas 

wspierania i rozwĳania innowacji oraz badań 

i rozwoju, co oznacza przeznaczenie większej 

niż dotychczas części środków z EFRR na 

pobudzanie inteligentnego rozwoju. 

Niniejszy tekst ma na celu skrótowe zaprezentowanie 

stanu przygotowań woj. mazowieckiego 

do realizacji inteligentnej specjalizacji, 

diagnozy w tym zakresie oraz założeń dokumentów, 

które będą podstawą zarządzania regionalnego 

w tym zakresie. 

Co to jest inteligentna 

specjalizacja regionalna? 

W pierwszej kolejności dla prowadzenia działań 

mających na celu inteligentny rozwój należy 

dokonać strategicznej analizy istniejących 

Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Polityka 

regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego 

rozwoju w ramach strategii Europa 2020, 

Bruksela 6.10.2010, SEK(2010) 1183. 

58

zasobów tworzących podstawy do inteligentnej 

specjalizacji oraz porównań z innymi regionami 

w tym zakresie. Zasoby te to zgodnie z komunikatem: 

osiągnięcia w zakresie badań i rozwoju, 

kultura biznesowa, umiejętności pracowników 

instytucji edukacyjnych i szkoleniowych, oferta 

usług wspierających innowacje, mechanizmy 

transferu technologii, infrastruktura badawczo-rozwojowa 

i TIK, mobilność naukowców, 

inkubatory przedsiębiorczości, nowe źródła finansowania 

i miejscowy potencjał kreatywności 

oraz dobre zarządzanie 2 . 

Działania mające na celu realizację idei inteligentnej 

specjalizacji regionu należy więc 

oprzeć na skoncentrowaniu zasobów na najbardziej 

obiecujących rozwiniętych sektorach 

gospodarki, najczęściej gospodarki wiedzy. 

Takie podejście strategiczne, wspierane środkami 

przeznaczonymi na politykę regionalną 

i politykę rozwoju regionu, pozwoli dopiero na 

przyspieszone generowanie innowacji, a w konsekwencji 

na tworzenie wysoko wyspecjalizowanych 

ośrodków innowacji, które mogą być 

konkurencyjne w skali krajowej, europejskiej 

i światowej. W ten sposób zostają dopiero stworzone 

silne podstawy inteligentnego rozwoju regionu. 

Takimi zasobami do tworzenia podstaw 

inteligentnego rozwoju, największymi w skali 

kraju już dzisiaj dysponuje woj. mazowieckie. 

Dlaczego warto realizować 

strategię inteligentnej 

specjalizacji (SIS)? 

We współczesnym świecie coraz bardziej zaostrza 

się konkurencja ekonomiczna i społeczna. 

Jedną z dróg, dzisiaj już chyba najważniejszą 

i najefektywniejszą prowadzącą do poprawy 

pozycji konkurencyjnej regionu, jest rozwój 

oparty na inteligentnej specjalizacji. Jest to zadanie 

szczególne dla regionów UE, aby ugrupowanie 

zwiększyło swoje szanse w konkurencji 

2 Por. ibidem, s. 4. 

globalnej. Główną bazą dla tej specjalizacji są 

innowacje, które warunkują inteligentny rozwój 

i kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy, 

A w tym zakresie, jak wiadomo, regiony UE są 

silnie zróżnicowane pod względem innowacyjności. 

Najwyższy współczynnik osiągnięć w zakresie 

innowacji cechuje regiony Niemiec, Danii, 

Finlandii, Szwecji i Anglii. W Polsce jedynie 

cztery regiony są pod tym względem zauważalne, 

cechując się średnio niską innowacyjnością. 

Jednym z nich jest Mazowsze (ponadto dolnośląskie, 

pomorskie i małopolskie). 

Drugi obszar korzyści związany jest ze stymulowaniem 

innowacji, co możliwe jest przy 

dużych nakładach na badania i rozwój, a to 

oznacza intensywny rozwój nauki i szkolnictwa 

wyższego. Kolejny, wymaga wyboru (skoncentrowania) 

dziedzin dających możliwość 

generowania innowacji i przez to uzyskiwania 

przewag konkurencyjnych gospodarki regionu. 

Jednocześnie dynamicznie musi być rozwĳany 

kapitał społeczny. Taka strategia inteligentnej 

specjalizacji ma na celu zmobilizowanie potencjału 

zarówno wybranych regionów – o największych 

zasobach niezbędnych do takiej 

specjalizacji – jak i potencjału innowacyjnego 

wszystkich regionów. Wybór przodujących regionów 

związany jest z tym, aby w trakcie realizacji 

strategii mogły pozostać w czołówce, a odstających 

– jak stwierdza Komunikat – by mogły 

dogonić najlepszych. 

Jak prowadzić politykę 

inteligentnej specjalizacji? 

Jest to przede wszystkim związane z inteligentnym 

zarządzaniem regionalnym. W pierwszej 

kolejności dotyczy wspomnianych już działań, 

tj. jasnego określenia kierunków specjalizacji 

regionalnej. Następnie, zgodnie z obszarami 

sugerowanymi w komunikacie: wspierania klastrów 

innowacyjnych działających na rzecz regionalnego 

wzrostu gospodarczego; tworzenia 

przyjaznego innowacjom środowiska do pro- 


Część II 


59

Część II 


wadzenia działalności dla MŚP; stymulowania 

uczenia się przez całe życie w obszarze badań 

i innowacji rozwĳających regionalne zdolności 

innowacyjne; budowania atrakcyjnej regionalnej 

infrastruktury badawczej i ośrodków 

kompetencji; wspierania łączenia kreatywności 

i innowacji w sektorze kultury i twórczości; inwestowania 

w technologie informacyjno-komunikacyjne 

oraz wspierania wprowadzania innowacji 

na rynek poprzez zamówienia publiczne. 

Kto w regionie realizuje 

politykę inteligentnej 

specjalizacji? 

Po analizie poprzedniego fragmentu opracowania, 

pomĳając działania na poziomie rządowym, 

oczywiste jest, że politykę tę realizuje 

gospodarz regionu tj. samorząd województwa 

(w Polsce). Istotną rolę powinny także odgrywać 

samorządy lokalne, np. większych miast (ale 

nie tylko – taką strategię mogą realizować również 

gminy). Na gospodarzu regionu (miasta, 

gminy) spoczywa bowiem zadanie określenia 

istniejących potencjałów inteligentnej specjalizacji, 

wyznaczenie kierunków rozwoju w tym 

zakresie, a także ustalenie źródeł finansowania 

inteligentnego rozwoju. Następnie, zadaniem 

samorządu jest koordynacja wdrażania SIS oraz 

wspieranie relacji między partnerami zaangażowanymi 

w jej realizację, tj. przedstawicielami 

firm, sektorem publicznym oraz środowiskiem 

naukowo-badawczym. 

Jak do realizacji SIS 

przygotowuje się Mazowsze? 

Jeśli stwierdziłbym, że dopiero po ogłoszeniu 

komunikatu przez Komisję władze Mazowsza 

rozpoczęły przygotowania do realizacji SIS, to 

stwierdzenie to byłoby ze wszech miar fałszywe. 

Wystarczy jedynie wskazać na priorytety 

finansowane z RPO projektów środowiska naukowo-badawczego, 

finansowanie aparatury laboratoryjnej, 

wspieranie uczelni wyższych, czy 

przedsięwzięć innowacyjnych w sektorze MŚP 3 . 

Ponadto opracowana została regionalna strategia 

innowacji oraz realizowana jest e-strategia. 

Aby przygotować się do przyszłego okresu 

programowania, w którym jednym z ważnych 

priorytetów RPO będą innowacje i inteligentny 

rozwój regionu, ustanowiono projekt systemowy 

Trendy rozwojowe Mazowsza 4 . Wśród zawartych 

w tym projekcie celów, którymi objęto 

15 obszarów tematycznych, znalazło się m.in. 

zidentyfikowanie potencjałów inteligentnej 

specjalizacji Mazowsza. Przykładowo ustalono, 

że Mazowsze koncentruje 20% firm wysokiej 

i średnio wysokiej techniki oraz 28% firm 

działających w zakresie usług high-tech w Polsce. 

Jednakże 85% firm innowacyjnych Mazowsza 

jest skupionych w Warszawie. Dla 38% firm 

z Mazowsza rozwój w oparciu o innowacje jest 

jedną z zasad zarządzania przedsiębiorstwem. 

Już obecnie na Mazowszu funkcjonuje wiele 

klastrów innowacyjnych. Najważniejszymi są: 

Multiklaster – Stowarzyszenie Klaster Multimediów 

i Systemów Informacyjnych (siedziba 

poza Mazowszem, zrzesza 60 firm); Mazowiecki 

Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych 

(ICT – skupia 25 podmiotów); Klaster 

Kosmiczny Mazovia (20 podmiotów); Klaster 

Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina (12 firm); 

Optoklaster – Mazowiecki Klaster Innowacyjnych 

Technologii Fotonicznych (7 podmiotów); 

BTM Mazowsze; Mazowiecki Klaster Budownictwo-Polska 

Centralna; Mazowiecki Klaster 

Lotniczy Aviation Mazovia i Klaster Turystyczny 

Mazowsza (w trakcie realizacji). 

3 W ramach I Priorytetu RPO woj. mazowieckiego 

w zakresie innowacji przeznaczono na inwestycje 

760 mln PLN. 

4 W ramach Priorytetu VIII PO KL Regionalne 

kadry gospodarki, działanie 8.1 Rozwój pracowników 

i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie 8.1.4 Przewidywanie 

zmiany gospodarczej. Patrz: www.trendyrozwojowemazowsza.pl 

60

Stwierdzić jednak trzeba, że na tym etapie 

inteligentnego rozwoju Mazowsza inicjatywy te 

są wyjątkiem a nie regułą funkcjonowania mazowieckich 

przedsiębiorstw. Jest to sytuacja wymagająca 

ogromnego przyspieszenia z uwagi 

na wielkie dysproporcje pomiędzy potencjałem 

uczelni wyższych i instytutów naukowo-badawczych 

a poziomem rozwoju gospodarczego 

regionu i liczbą funkcjonujących na Mazowszu 

przedsiębiorstw. 

Z uwzględnieniem kierunków działań dotyczących 

inteligentnej specjalizacji przygotowywana 

jest nowa edycja strategii rozwoju 

województwa. W zakresie wszystkich jej celów 

dotyczących: przemysłu i produkcji, gospodarki, 

przestrzeni i transportu, społeczeństwa, środowiska 

i energetyki oraz kultury i dziedzictwa 

narodowego przewiduje się działania związane 

z innowacjami i badaniami, aby jak najlepiej wykorzystać 

istniejące potencjały dla inteligentnej 

specjalizacji. Przykładem takich zamierzonych 

działań mogących osiągnąć pozycję konkurencyjną 

na rynku światowym mogą być projekty 

Instytutu Wysokich Ciśnień dotyczące kryształów 

podłożowych GaN, diod laserowych i matryc 

laserowych RGB, tranzystorów, emiterów 

THz, fotowoltaiki, platform SERS czy ogniw 

wodorowych. Takie projekty będą wspierane 

środkami rozwojowymi. Innymi będą: Centrum 

Mikro i Nanotechnologii MINOS, Centrum 

Grafenu i Innowacyjności Nanotechnologii czy 

Centrum Badań Przedklinicznych i Technologii 

oraz wielu innych. 

Na zakończenie 

Jeśli chodzi o Mazowsze działania związane 

z inteligentną specjalizacją regionalną są prowadzone 

od dawna. Wiele z nich jednak nie miało 

silnego wsparcia środkami strukturalnymi stąd 

osiągnięcia w tym zakresie nie są współmierne 

do koncentracji na Mazowszu potencjału naukowo-badawczego 

i innowacyjnego. Ten kierunek 

w związku z inicjatywami UE zostanie zmieniony. 

Zmianie też musi ulec udrożnienie wdrażania 

osiągnięć innowacyjnych do produkcji. 


Część II 


61

Społeczny wymiar kryzysu 

– lekcja dla przyszłości 

Stanisław Owsiak 

Część II 


Wstęp 

Celem pracy jest próba odpowiedzi na fundamentalne 

pytanie: czy z kryzysu z lat 2008 

i 2009 zostaną wyciągnięte konstruktywne 

wnioski dla przyszłości, aby ograniczyć do minimum 

ryzyko jego powtórzenia w takiej skali 

i o tak brzemiennych skutkach. Kryzysy finansowe 

i gospodarcze występowały w przeszłości, 

badano ich przyczyny, stawiano różne diagnozy 

i stosowano środki zaradcze, a mimo to nie 

udało się ich uniknąć (Krugman 2001). Zjawiska 

kryzysowe oraz ich skutki były różne w różnych 

krajach i w różnych okresach (Szczepańska 

i Sotomska-Krzysztofik 2007), jednakże zakres 

i głębokość obecnego kryzysu są porównywalne 

jedynie z kryzysem z lat 1929–1933. Interesującą 

charakterystykę kryzysów dla 66 krajów 

w ujęciu sekularnym, przy wyeksponowaniu 

symptomów kryzysów, takich jak zadłużenie 

zagraniczne, zadłużenie wewnętrzne, inflacja, 

kryzysy walutowe, przedstawili C.M. Reinhart 

i K.S. Rogoff w pracy pt. This Time is Different: 

A Panoramic View of Eight Centuries of Financial 

Crises (2008). Jednym z celów tego opracowania 

jest – jak piszą autorzy – spojrzenie na obecny 

kryzys z szerszej perspektywy historycznej, 

gdyż ekonomiści, analizując zjawiska kryzysowe, 

na ogół koncentrują się na ostatnich trzech 

dekadach. Warto zauważyć, że w stosunku do 

analizowanego przez autorów wielowiekowego 

okresu nastąpił istotny postęp w metodach opisu 

i analizy zjawisk oraz procesów występujących 

w gospodarce. Rozwinięta została sieć instytucji 

publicznych oddziałujących na gospodarkę i finanse, 

która powinna ograniczać skalę kryzysu. 

Kryzysy finansowe i gospodarcze są zjawiskami 

obiektywnymi, a więc nieuniknionymi 

również w przyszłości. Stwierdzenie takie nie 

zwalnia jednak z dążenia do jak najpełniejszego 

rozpoznania przyczyn i mechanizmu powstania 

ostatniego kryzysu. Inna postawa badacza 

oznaczałaby akceptowanie fatalistycznego podejścia 

do przyszłości, zwalniałaby z obowiązku 

wskazania podmiotów (instytucji), które 

wywołały lub przyczyniły się do powstania 

ostatniego kryzysu. Ważna jest też metoda badania 

przyczyn kryzysu. Chodzi tutaj zwłaszcza 

o relację i zachowanie właściwych proporcji 

między podejściem analitycznym a podejściem 

syntetycznym. Temu ostatniemu bliskie jest holistyczne 

rozumienie zjawiska kryzysów finansowych 

1 . Holistyczne podejście do kryzysów 

stwarza szansę pełnego rozpoznania przyczyn, 

całościowego ujęcia skutków i wreszcie wskazania 

koniecznych środków ograniczania ryzyka 

wystąpienia następnych kryzysów. Inne 

podejście polegające na wybiórczej (odrębnej) 

analizie takich zjawisk jak powstawanie złych 

kredytów, pojawienie się toksycznych aktywów 

1 W teorii i metodologii nauk społecznych prawidłowości 

zjawisk społecznych nie dadzą się wyprowadzić 

(wywnioskować) z prawidłowości ich składników 

(por. Kopaliński 1989, s. 214). 

62

w bankach, utrata płynności sektora finansowego, 

ratowanie banków przed upadłością itd. 

jest ważne, ale niewystarczające dla rozpoznania 

istoty kryzysu. Co więcej, poszukiwania takie 

prowadzą na manowce. Zrozumienie istoty 

kryzysu jest więc możliwe tylko wówczas, gdy 

będziemy analizować funkcjonowanie całego 

modelu społeczno-gospodarczego wraz z ideami 

i doktrynami, które determinują kształt 

tego modelu. 

Ideowe źródła kryzysu 

Rodzi się naturalne pytanie, dlaczego na taką 

skalę i z takimi skutkami wystąpiły zjawiska 

kryzysowe w latach 2008 i 2009. Odpowiedź 

wcale nie jest nazbyt skomplikowana, jeżeli 

uwzględni się to, że ekonomia jako nauka jest 

nauką „miękką”. Jest ona podatna na różne 

– niekiedy skrajne – idee (zob. np. von Mises 

2006, s. 59–66). Są one przekuwane w doktryny 

ekonomiczne, a te z kolei stanowią podstawę 

wdrażania ich w życie gospodarcze i społeczne. 

U podłoża obecnego kryzysu leży wynaturzony 

neoliberalizm, w którym racjonalne argumenty 

na rzecz tworzenia wolności gospodarczej 

mieszają się z pseudoargumentami (szerzej na 

ten temat zob. Harvey 2005). Za wolnością gospodarczą 

przemawiają argumenty takie jak: 

rozwój przedsiębiorczości, wzrost inicjatywy, 

zwiększenie efektywności, szybszy rozwój gospodarki. 

Argumentów tych nie można kwestionować, 

ale rodzi się fundamentalne pytanie 

o granice wolności gospodarczej. Ciężar 

gatunkowy tego pytania jest tym większy, im 

bardziej złożona okazuje się tkanka ekonomiczna, 

w której działa człowiek. Sfera finansowa 

gospodarki, która jest źródłem kryzysów, uległa 

właśnie dodatkowej komplikacji na skutek 

internacjonalizacji (globalizacji) stosunków gospodarczych. 

Doktryna liberalna (neoliberalna) 

przynosi pozytywne skutki w ograniczonym 

zakresie w stosunku do tradycyjnej działalności 

gospodarczej człowieka, a więc wytwarzania 

dóbr i usług zaspokajających potrzeby 

ludzkie. Neoliberalne koncepcje kompletnie 

zawodzą zaś w przypadku sektora finansowego, 

w ramach którego przedmiot działalności 

jest mało przejrzysty. Możliwości weryfikacji 

tych transakcji przez rynek są poważnie ograniczone, 

a w każdym razie wielce utrudnione. 

Dotyczy to zwłaszcza transakcji dokonywanych 

poza rynkiem giełdowym (The High-Level... 2009, 

s. 8–15). Przed nadmierną „giełdyzacją” gospodarki 

w ogóle ostrzegał J.M. Keynes, który – mając 

świeżo w pamięci krach giełdowy z 1929 r. 

– stwierdził: „W miarę ulepszania organizacji 

rynków pojawia się istotne niebezpieczeństwo, 

że spekulacja weźmie górę nad przedsiębiorczością” 

(Keynes 1956, s. 483) 2 . 

Ze złych doświadczeń wielkiego kryzysu 

z lat 1929–1933 wyciągnięto w USA właściwe 

wnioski, nakładając na banki ograniczenia 

w zakresie ryzykownych zachowań (Glass–Steagall 

Act z 1933 r.). Jednakże pod hasłami zwiększenia 

wolności gospodarczej, lepszej alokacji 

zasobów w gospodarce, zwiększenia tempa 

wzrostu gospodarczego itd. dokonywano 

w USA, w latach 80. XX wieku, stopniowej deregulacji 

rynków finansowych, co polegało m.in. 

na dopuszczeniu do równoczesnego prowadzenia 

przez banki działalności depozytowo-kredytowej 

i prowadzenia operacji na rynku papierów 

wartościowych. Rozwiązanie to stanowiło 

pierwszy krok w kierunku kryzysu. W latach 

90. ubiegłego wieku amerykańskie banki inwestycyjne 

wymknęły się całkowicie spod kontroli 

państwa, oferując poza obrotem giełdowym 

derywaty kredytowe, które lokowano zarówno 

wewnątrz kraju jak i poza granicami USA. Aktywa 

takie znalazły się w portfelach zarówno 

wielu tamtejszych banków jak i tych poza USA, 

głównie w Europie Zachodniej. Aktywom tym 

nadano nazwę toksycznych, a w gruncie rzeczy 

ich obecność w portfelu oznaczała bezpowrotne 

straty ulokowanych w nich pieniędzy. Kryzys 

bankowy w systemie amerykańskim rozlał się 

na cały świat. 

2 Rozwinięcie poglądów J.M. Keynesa przedstawił 

T. Kowalik (2010, s. 33–34). 


Część II 


63

Część II 


Słabe strony neoliberalizmu wychodzą najostrzej 

w warunkach kryzysu, a system wartości 

ulega negatywnej weryfikacji, aby nie powiedzieć 

kompromitacji. W sytuacjach krytycznych 

doktryna neoliberalna wymusza na państwie 

działania ratunkowe. Ratunek dla nadużywających 

wolności rynków finansowych ma przyjść 

ze strony państwa, które było i jest obiektem 

nieustających ataków ze strony nurtu neoliberalnego. 

Paradoks polega na tym, że działania 

ratunkowe musi podjąć państwo pozbawione 

w znacznym stopniu siły ekonomicznej (finansowej) 

pod wpływem doktryny neoliberalnej. 

Nieodpowiedzialne zachowanie się instytucji 

finansowych (zwłaszcza banków inwestycyjnych) 

oznacza konieczność działalności ratunkowej 

przy natychmiastowym zaangażowaniu 

bieżących środków publicznych lub przyszłych 

środków publicznych (powiększanie długu 

publicznego). Problem polega jednak na tym, 

że współczesne państwo jest państwem podatkowym. 

Jeżeli więc w doktrynie neoliberalnej 

zakłada się jak najniższe podatki, to możliwości 

działania państwa nawet w sytuacjach stabilności 

systemu gospodarczego są ograniczone. 

Możliwości te są jeszcze mniejsze w warunkach 

kryzysu. Pojawia się więc fundamentalna 

sprzeczność między założeniami nurtu i doktryny 

neoliberalnej a obiektywnymi prawami 

funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej. 

Instytucjonalne źródła 

kryzysu 

Ze względu na ograniczoną objętość niniejszej 

pracy, ograniczymy się do analizy tylko wybranych 

przyczyn kryzysu, takich jak: 

1. Deregulacja w sektorze finansowym, zainicjowana 

w USA jeszcze w latach 70. ubiegłego 

wieku (Jachimek 2004). W ślad za tym 

krajem poszły także niektóre państwa europejskie, 

zwłaszcza Wielka Brytania. 

2. Wprowadzenie tzw. innowacji („wynalazków”) 

w sferze instrumentów finansowych, 

które były owocem wyżej wymienionej deregulacji. 

Chodzi zwłaszcza o derywaty kredytowe. 

3. Rozwój pośredników finansowych (co miało 

związek z innowacjami finansowymi). 

Doprowadził on do groźnego oderwania się 

sfery pieniądza i – szerzej – sfery finansowej 

od sfery realnej gospodarki. Według szacunków 

McKinsey Globar Institute w okresie 

5 lat poprzedzających kryzys wartość 

aktywów finansowych świata wzrosła ze 

118 do 200 bilionów dolarów amerykańskich. 

Przyrostowi takiej sumy aktywów 

nie towarzyszył przyrost żadnych wartości 

realnych (zabezpieczenia pieniądza), lecz 

wynikał z emisji papierów wartościowych 

(poprawniej: bezwartościowych) oraz zapisów 

na kontach banków i instytucji finansowych. 

Dla porównania wartość światowego 

produktu krajowego brutto szacuje 

się na 40 bilionów dolarów amerykańskich 

(Gruszecki 2009). Szacunki te potwierdzają 

dane z gospodarki amerykańskiej, która 

funkcjonuje w warunkach najbardziej rozwiniętych 

rynków finansowych. W okresie 

1952–2009 nominalny produkt krajowy 

brutto w USA wzrósł o 4000%, zaś aktywa 

sektora finansowego wzrosły o 16 000%. 

Wraz z deregulacją zmniejszał się udział 

banków w aktywach sektora finansowego. 

Był on w miarę stabilny w latach 1952–1980 

i stanowił około połowy wartości ich aktywów. 

W następnych latach udział ten systematycznie 

i znacząco malał i kształtował 

się w granicach 20–25% (Economic... 2010, 

s. 163–164). Zjawisko to określa się mianem 

finansjalizacji gospodarki (Dembinski 

2011). 

4. Alienacja menedżerów w stosunku do właścicieli, 

która doprowadziła do utraty pełnej 

kontroli nad alokacją aktywów przez właścicieli 

(Gadziński 2008). Stworzyło to warunki 

do podejmowania ryzykownych działań 

menedżerów, których celem było osiąganie 

wysokich premii, zagwarantowanych zawartymi 

kontraktami nawet wówczas, gdy 

64

ich zarządzanie doprowadzało instytucje 

finansowe do bankructwa (Mudel 2009). 

5. Osłabienie funkcji nadzorczych państwa 

nad bankami i instytucjami finansowymi. 

Sprzyjało temu zjawisko specyficznych powiązań 

personalnych między instytucjami 

nadzoru a nadzorowanymi instytucjami 

finansowymi. U podstaw tych powiązań 

leżały interesy ekonomiczne (wysokie wynagrodzenia, 

premie i inne beneficja). Nie 

w pełni jest też jasna rola np. agencji ratingowych, 

trwałego elementu rynków finansowych, 

w ustalaniu pozycji finansowych 

danego kraju. Decyzje agencji ratingowych 

mogą wprowadzać dodatkowe impulsy kryzysowe, 

a przynajmniej destabilizujące rynki 

finansowe. Ostatnim tego przykładem 

było obniżenie ratingu USA, co spowodowało 

destabilizację na rynkach europejskich 

i spotkało się krytyką ze strony Komisji Europejskiej, 

która w swym stanowisku pokreśliła 

zbyt duży wpływ agencji ratingowych 

na rynki finansowe (Po obniżeniu... 2011). 

6. Powstanie oderwanego od sfery realnej 

przemysłu finansowego (financial industry), 

w skład którego weszły banki tradycyjne, 

banki inwestycyjne, towarzystwa inwestycyjne, 

fundusze hedgingowe itp. Nad działalnością 

tych instytucji utracona została 

w znacznym stopniu kontrola instytucji publicznych 

(Hosking 2009). 

Wymierne i niewymierne 

skutki kryzysu 

Kryzysy manifestują się w rozmaity sposób. Ich 

przejawy można podzielić na wymierne i niewymierne. 

Wymierne polegają na załamaniu się 

podstawowych wielkości ekonomicznych takich 

jak: bezwzględne zmniejszenie się produktu krajowego 

brutto, spadek dochodów pracowniczych, 

załamanie się dochodów publicznych (szerzej na 

ten temat zob. Moździerz 2009), wzrost bezrobocia, 

wzrost inflacji, zakłócenia na rynku walutowym 

i inne (Euro... 2010). Niewymierne skutki są 

z natury rzeczy trudne do ustalenia. Dokonują 

się one w sferze zaufania podmiotów gospodarczych 

do pieniądza i sfery finansowej. Kryzys 

zaufania może być groźny, gdyż może przerodzić 

się w panikę. Sytuacje takie zdarzały się 

zwłaszcza w przypadku kryzysów bankowych, 

rozkręcającej się spirali inflacyjnej, masowego 

bezrobocia itd. Kryzysy finansowe i gospodarcze 

nabierają wówczas wymiaru społecznego. 

Można byłoby przyjąć, że operacje finansowe, 

a ściślej rzecz biorąc machinacje finansowe, są 

wewnętrzną sprawą podmiotów działających 

w tym sektorze, gdyby nie skutki tej działalności 

dla realnej gospodarki (Keynes 1956, s. 486). 

Powstawaniu kryzysów sprzyja cykliczność 

gospodarki (Skrzypczyński 2008). Jej skutkiem 

jest falowanie podstawowych wielkości ekonomicznych, 

a niewidzialna ręka rynku nie jest 

w stanie samoczynnie ograniczać zmienności 

procesów gospodarczych. W teorii ekonomii 

zakłada się, że wahania w cyklu koniunkturalnym 

są nie tylko nieuniknione, ale też i korzystne 

w średnim, a zwłaszcza długim okresie, 

gdyż wywołują poprawę struktury gospodarki, 

zwiększają jej wewnętrzną i zewnętrzną konkurencyjność 

(zob. np. Blaug 2000, s. 556–557). Problem 

jednak leży w krótkookresowych skutkach 

wahań produkcji, zatrudnieniu, zwłaszcza wtedy 

gdy wahania te są skutkiem nadużywania 

wolności gospodarczej, a działalność regulacyjna 

i nadzorcza państwa okazuje się nieskuteczna. 

Kryzysy finansowe i gospodarcze są wypadkową 

niesprawności mechanizmu rynkowego 

i zawodności państwa (Kleer 1998). Ta ostatnia 

może wynikać z działalności rozbudowanej sieci 

instytucji, co może wywołać trudności koordynacyjne. 

Te z kolei mogą doprowadzić do nieskuteczności 

w sferze regulacyjnej i nadzorczej. 

Każdy kryzys gospodarczy i finansowy wywołuje 

efekty redystrybucyjne w dochodach 

i majątku podmiotów systemu ekonomicznego. 

Skala i intensywność procesów redystrybucyjnych 

nasila się w przypadku angażowania 

środków publicznych. Redystrybucyjne skutki 

zarówno niesprawności rynku, jak i zawodność 


Część II 


65

Część II 


państwa są zjawiskami empirycznie potwierdzonymi, 

z których państwo powinno wyciągnąć 

należyte wnioski (The Financial… 2009). 

Nieodpowiedzialne 

zachowanie się państwa — 

powiększanie luki fiskalnej 

Racjonalne funkcjonowanie instytucji państwowych 

(takich jak parlament, rząd, partie polityczne) 

powinno uwzględniać przygotowanie 

na zmiany w cyklu koniunkturalnym i skutki zawodności 

instytucjonalnej, które doprowadzają 

do kryzysu. Przygotowanie państwa do opanowania 

skutków zjawisk kryzysowych sprowadza 

się do stworzenia bezpiecznych podstaw finansowych 

działania (interwencji) państwa, czyli 

takich, które nie spowodują pogłębienia zjawisk 

kryzysowych. Stworzenie finansowych podstaw 

działalności państwa w okresach spowolnionego 

(negatywnego) wzrostu gospodarczego 

czy zjawisk kryzysowych nie są argumentem 

na rzecz tworzenia nadzwyczajnych nadwyżek 

finansowych w budżetach narodowych (krajowych), 

gdyż oznaczałoby to zbędne wypychanie 

zasobów poza obieg gospodarczy i społeczny. 

Jednak ze względu na cykliczność procesów 

gospodarczych elementarne zasady bezpieczeństwa 

finansowego państwa nakazywałyby, jako 

wymóg minimalny, zachowanie równowagi 

między dochodami a wydatkami publicznymi 

z uwzględnieniem faz cyklu koniunkturalnego. 

Stanowisko takie było jeszcze przed kryzysem 

mocno eksponowane przez Komisję Europejską 

(Finanse publiczne… 2007). Obecnie Unia Europejska 

zamierza zaostrzyć dyscyplinę fiskalną. Jeżeli 

równowaga w finansach publicznych jest naruszona 

przez wydatki przewyższające dochody 

w warunkach dobrej koniunktury, to takie działanie 

państwa trzeba ocenić jako nieodpowiedzialne. 

Taka polityka fiskalna stanowi zalążek 

poważnych trudności w finansach publicznych 

w sytuacji wyraźnego osłabienia tempa wzrostu 

gospodarczego lub ujemnego (negatywnego) 

wzrostu, a tym bardziej w okresie kryzysów 

finansowych i gospodarczych wymagających 

większego zaangażowania finansowego państwa 

w gospodarkę i działań naprawczych (ratunkowych) 

w sektorze finansowym. 

Jeżeli przyjrzymy się kształtowaniu finansowych 

podstaw działalności państwa, to ogólnie 

rzecz biorąc, zachowanie się państwa w wielu 

krajach było w przeszłości dalekie od racjonalnego. 

Przejawem tego jest osłabianie finansowych 

podstaw jego działalności na skutek świadomego 

ograniczania (podatków) danin publicznych. 

Przesłanki takiej działalności państwa mają charakter 

ideowy, a ich źródłem jest doktryna neoliberalna, 

która – jak już wspomniałem – traktuje 

państwo jako podmiot ograniczający wolność 

gospodarczą, jako wielkiego marnotrawcę zasobów 

(dochodów). Obniżanie danin publicznych 

wynika zresztą nie tylko z wymienionych przesłanek 

doktrynalnych, lecz również z doraźnych 

interesów politycznych. W systemie demokratycznym 

interesy te wyrażają się w determinacji 

zdobycia lub utrzymania władzy poprzez wybory 

parlamentarne. Podatki (daniny publiczne), 

a ściślej ich obniżanie stanowi atrakcyjny 

oręż w walce politycznej. Skutki takich decyzji 

schodzą na plan dalszy i ujawniają się dopiero 

po pewnym czasie. Charakterystyczne przy tym 

jest, że hałaśliwej kampanii na rzecz obniżania 

podatków i innych danin publicznych towarzyszą 

zapowiedzi (plany) ograniczania wydatków 

publicznych. Jednakże zamiary ograniczania 

wydatków pozostają najczęściej w sferze planów, 

gdyż dokonywanie cięć w wydatkach jest 

albo niemożliwe, ponieważ naruszałoby elementarne 

funkcje państwa, albo napotyka silny 

opór ze strony społeczeństwa. Procesy integracyjne 

i globalizacyjne zachodzące we współczesnej 

gospodarce są dodatkowym motywem do 

obniżania podatków. Stawki podatkowe i zasady 

obliczania podstawy opodatkowania stały 

się przedmiotem konkurencji między krajami. 

Dotyczy to zwłaszcza podatku dochodowego od 

osób prawnych (CIT). U podstaw konkurencji 

podatkowej leży zachęta dla przedsiębiorców, 

aby dokonywali lokalizacji działalności gospo- 

66

darczej w kraju o niższych 

podatkach. 

Obniżenie podatku 

w jednym kraju powoduje 

obniżenie 

podatku w innym 

kraju (krajach), co 

skutkuje dalszym obniżaniem 

dochodów 

publicznych. 

Na wykresie 1 

przedstawione zostały 

różnice między 

stawkami CIT 

w krańcowych latach Wykres 1. Stawki CIT w wybranych krajach OECD w latach 1983 i 2011 

okresu 1983–2011 Źródło: OECD Tax Database 2011. 

w wybranych krajach 

należących do Organizacji 

Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 

(Organization for Economic Co-operation and 

Development – OECD). W tamtym okresie nastąpiło 

obniżenie stawki CIT we wszystkich krajach, 

przy czym w niektórych z nich obniżki te były 

radykalne (np. Irlandia, Austria), a w niewielu 

innych – tylko nieznaczne (Hiszpania, Luksemburg). 

Ogólny kierunek obniżania stawek podatkowych 

od dochodów i zysków przedsiębiorstw 

jest jednak wyraźny. Na wykresie tego nie widać, 

ale impuls do obniżania stawek CIT w krajach 

Unii Europejskiej stanowiło przystąpienie do 

tego ugrupowania w 2004 r. 10 kolejnych państw, 

wśród których znalazły się kraje postsocjalistyczne. 

Te, które dokonały radykalnych obniżek (do 

19%) stawek CIT w 2004 r. to: Polska, Słowacja, 

Węgry. Czechy obniżały stawkę CIT stopniowo 

z 31% w 2003 r. do 19% w 2009 r. Na Węgrzech 

obniżka stawki CIT poszła jeszcze dalej, gdyż 

kraj ten zredukował stawkę CIT do 16% w 2004 r., 

ale podnosił ją dwukrotnie do 18% w 2007 r. i do 

20% w 2009 r. (OECD Tax Database 2011). Działalność 

ta spotkała się najpierw z protestem krajów 

„starej” Unii Europejskiej, ale zakończyła obniżeniem 

Tendencja do obniżenia stawek podatkowych 

jest zauważalna także w odniesieniu do 

podatku dochodowego od osób fizycznych 

(PIT). Towarzyszy jej spłaszczenie skal podatkowych 

albo przejście na podatek liniowy. Te 

działania państwa mają swoje uzasadnienie 

także w neoliberalnej doktrynie ekonomicznej, 

są podejmowane pod wpływem grup nacisków. 

Dowodem na to jest ewolucja (obniżanie) maksymalnych 

stawek podatkowych. Na wykresie 

2 przedstawiono ewolucję uśrednionej maksymalnej 

stawki PIT w krajach Unii Europejskiej. 

Trzeba jednak dodać, że niektóre państwa 

członkowskie zastosowały jeszcze bardziej radykalne 

rozwiązania, gdyż ustaliły jedną niską 

stawkę, czyli tzw. podatek liniowy (Irlandia, 

Słowacja, kraje nadbałtyckie). W okresie 1995– 

2011 przeciętne obciążenie dochodów z tytułu 

PIT zmniejszyło się o około 10 punktów procentowych. 

Skutki tych posunięć są dwojakie: obniżanie 

się dochodów państwa, wzrost nierówności 

w dochodach do dyspozycji. 

Jak kształtowały się dochody publiczne 

w krajach Unii Europejskiej w relacji do prow 

stawek także w tych krajach 3 . 

2008 r. i utrzymuje ją nadal; Włochy – obniżyły stawkę 

CIT z 33% w 2007 r. do 27,5% w 2008 r. i utrzymują 

3 Jako przykład można podać następujące kraje: 

Hiszpania – obniżyła stawkę CIT z 35% w 2006 r. do 30% 

ją przez następne lata; Niemcy – z 38,9% w 2007 r. do 

30,18% w 2008 r. (OECD Tax Database 2011). 


Część II 


67

Część II 


Wykres 2. Ewolucja maksymalnych stawek PIT 

w latach 1995–2011 w krajach Unii Europejskiej 

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. 

duktu krajowego brutto, przedstawia wykres 

3. Charakterystyczne są przejawy naśladownictwa 

w kształtowaniu się tej relacji niezależnie od 

tego, czy poszczególne kraje już były w strukturach 

Unii Europejskiej czy dopiero aspirowały 

do członkostwa. Wykres ten potwierdza 

ogólną tendencję do obniżania obciążeń fiskalnych 

jako odpowiedź na zalecenia doktryny 

neoliberalnej. Skutkiem dokonywanych 

Wykres 3. Dochody publiczne w krajach Unii 

Europejskiej (w % produktu krajowego brutto) 


obniżek podatków w okresie 

dobrej koniunktury jest 

wyraźny spadek dochodów 

w odniesieniu do produktu 

krajowego brutto w latach 

kryzysu finansowego. Architekci 

reform podatkowych 

zlekceważyli zjawisko wahań 

koniunkturalnych, a tak - 

że możliwość wystąpienia kryzysu 

i wzrastających wówczas 

potrzeb finansowych państwa. 

Z danych Eurostatu wynika, 

że w latach 2008 i 2009 

nastąpiło obniżenie dochodów 

publicznych i wzrost 

wydatków w relacji do produktu 

krajowego brutto, co skutkowało skokowo 

zwiększającymi się deficytami. W 2010 r. łączne 

wydatki sektora finansów publicznych (General 

Government) w krajach Unii Europejskiej wynosiły 

50,6% produktu krajowego brutto, natomiast 

dochody ogółem instytucji rządowych i samorządowych 

zmniejszyły się do 44% produktu 

krajowego brutto, co spowodowało wzrost deficytu 

budżetowego w wysokości 6,4% produktu 

krajowego brutto. Są 

to wartości uśrednione, 

rzeczywista 

sytuacja w poszczególnych 

państwach 

członkowskich była 

silnie zróżnicowana 

(Wahrig i Gancedo 

Vallina 2011). 

Wykres 4 przed - 

stawia z kolei kształ - 

towanie się luki fiskalnej 

rozumianej 

jako różnica między 

dochodami a wydatkami 

publicznymi 

w krajach Unii Europejskiej 

w odniesieniu 

do produktu 

krajowego brutto. 

68

Wykres 4. Dochody i wydatki sektora finansów publicznych (General 

Government) w krajach Unii Europejskiej (w % produktu krajowego brutto) 


Na wykresie tym widoczny jest wpływ kryzysu 

z lat 2008 i 2009 na załamanie się dochodów 

publicznych – z jednej strony, presja na 

wydatki zaś – z drugiej. Jeżeli chodzi o załamanie 

się dochodów, to można stwierdzić, że jest 

ono poniekąd czymś naturalnym w warunkach 

osłabienia gospodarczego. Jednakże na sytuację 

taką państwo powinno być przygotowane przez 

zachowanie bezpiecznej równowagi między dochodami 

a wydatkami. Tymczasem na osłabienie 

koniunktury nałożyła się – bez względu na 

zależność przyczynowo-skutkową – presja na 

wydatki w ramach akcji ratunkowej dla banków 

i sektora finansowego. 

Społeczne skutki kryzysu 

— wzrost nierówności 

dochodowych i majątkowych 

Prowadzona w ten sposób polityka podatkowa 

skutkuje nie tylko osłabianiem siły finansowej 

państwa, lecz również wzrostem nierówności 

w zakresie dochodów w obrębie wielu 

krajów. Nierówności te są do pewnego stopnia 

łagodzone przez wydatki socjalne państwa, ale 

źródłem ich finansowania 

są 

pożyczki (deficyty 

budżetowe 

i dług publiczny), 

co oznacza 

przerzucanie 

ciężarów podatkowych 

w przyszłości 

na anonimowych 

podatników. 

Obserwując dotychczas 

prowadzoną 

po litykę 

podatkową , 

można postawić 

hipotezę, że 

ciężarami tymi 

zostaną obłożeni ludzie o średnim i niskim statusie 

dochodowym, najpewniej poprzez wzrost 

podatków pośrednich. Z badań wynika, że 

w ostatnich 20 latach współczynnik Giniego dla 

krajów należących do OECD wzrósł przeciętnie 

z 28 (0,28) do 31 (0,31), czyli że nierówności dochodowe 

pogłębiły się o około 10%. Nierówności 

mierzone indeksem Giniego zaostrzyły się 

najbardziej (4 punkty procentowe) w Szwecji, 

Finlandii, Niemczech, Izraelu, Nowej Zelandii 

i USA (Growing… 2011). Symptomatyczne dla 

nowego liberalizmu były reformy podatkowe 

przeprowadzone przez republikanów w USA 

w latach 2001 i 2003. Przedstawiane przez administrację 

George’a Busha jako ważne dla 

rozwoju gospodarki i społeczeństwa przedsięwzięcie 

spowodowało zwiększenie rozwarstwienia 

społeczeństwa amerykańskiego, czego 

dowodem jest wskaźnik Giniego, a także inne 

dane. W wyniku dokonanych w tych latach 

obniżek stawek podatkowych dochód 20% najbiedniejszych 

obywateli zwiększył się zaledwie 

o 0,5%. W przypadku klasy średniej o 2,6%, zaś 

dla najbogatszych Amerykanów stanowiących 

1% społeczeństwa aż o 6,7%. Aż 67% korzyści 

(zwiększonych dochodów) z tytułu obniżki podatków 

trafiło do 20% najbogatszych obywateli 


Część II 


69

Tabela 1. Skala i formy pomocy publicznej w wybranych krajach OECD w lutym 2009 r. 

(w % produktu krajowego brutto) 

Część II 


Wyszczególnienie 

Zastrzyki 

kapitałowe 

(A) 

Zakup akcji 

i pożyczki 

rządowe 

(B) 

Zasilanie 

w płynność 

rządu 

przez bank 

centralny 

(C) 

tego kraju, przy czym aż 26% dochodów z tytułu 

zmniejszonych podatków zostało przejęte 

przez 1% najbogatszych ludzi (Economic… 2010, 

s. 151–155). Przykład amerykański jest interesujący 

także dlatego, gdyż podejmowane obecnie 

przez Baracka Obamę próby przywrócenia 

stawek podatkowych napotykają silny opór 

zorientowanych liberalnie polityków. Opór ten 

jest zaskakujący mimo katastrofalnego stanu finansów 

publicznych. 

Badania nad nierównościami dochodowymi 

były prowadzone przed kryzysem finansowym. 

Obserwując zarówno skalę zaangażowania 

środków publicznych w ratowanie banków, jak 

i już dokonane oraz projektowane ograniczenia 

wydatków socjalnych, można stwierdzić, że nierówności 

te będą się pogłębiały. 

Tabela 1 prezentuje skalę i rodzaje pomocy 

udzielnej przez państwo w wybranych krajach 

OECD. 

W przedstawionych danych w tabeli 1 zwraca 

uwagę duża aktywność dwóch państw – czyli 

USA i Wielkiej Brytanii. Aktywność ta była adekwatna 

do skali i głębokości kryzysu, jaki dotknął 

sektor finansowy w tych krajach. Istotna 

część pomocy dla sektora bankowego przybrała 

formę gwarancji, czyli potencjalnych zobowiązań 

państwa. Interesującym przykładem przekształcania 

się potencjalnych zobowiązań państwa 

(podatników) w rzeczywiste jest Irlandia, 

Zasilanie 

w płynność sektora 

bankowego przez 

bank centralny 

(D) 

Gwarancje 

(E) 

Ogółem 

(A+B+C+D+E) 

Niemcy 3,7 0,4 0,0 0,0 17,6 21,7 

Irlandia 5,3 0,0 0,0 0,0 250,7 256,0 

Japonia 2,4 6,7 0,0 0,0 3,9 12,9 

Holandia 3,4 2,8 0,0 0,0 33,7 39,8 

Hiszpania 0,0 4,6 0,0 0,0 18,3 22,9 

Wielka Brytania 3,5 13,8 12,8 0,0 17,4 47,5 

USA 4,0 6,0 1,1 31,3 31,3 73,7 

Źródło: The Financial Crisis… 2009, s. 75. 

gdzie udzielone gwarancje rządowe stosunkowo 

szybko przekształciły się w zobowiązania wymagalne, 

które zmusiły rząd irlandzki do zaciągania 

pożyczek w formie obligacji skarbowych 4 . 

Działalność ratunkowa i pomocowa rządów 

na tak znaczną skalę musiała znaleźć odzwierciedlenie 

w wielkości deficytów budżetowych 

oraz stanie długu publicznego (Schick 2010). 

Tabela 2 przedstawia relację deficytów budżetowych 

w stosunku do produktu krajowego brutto 

w wybranych krajach OECD w latach 2007–2010. 

Dane zawarte w tabeli 2 potwierdzają wysoką 

cenę, którą zapłaciły rządy (podatnicy) 

za podjęte działania ratunkowe. Wśród krajów 

objętych analizą dramatyczny wzrost deficytów 

budżetowych zanotowany został w USA, 

Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii, umiarkowany 

– w Niemczech oraz we Włoszech. 

Ekonomiści słusznie zwracają uwagę, że kryzys 

finansowy manifestujący się deficytami bu- 

4 Wskutek tego w 2009 r. Irlandia odnotowała najwyższy 

deficyt budżetowy wśród krajów Unii Europejskiej, 

gdyż wyniósł on 14,3% produktu krajowego 

brutto, natomiast w 2010 r. osiągnął rekordowy poziom 

32,4% produktu krajowego brutto. W konsekwencji 

dług publiczny Irlandii wzrósł z 25% w 2007 r. do 96,2% 

produktu krajowego brutto w 2010 r. (dane Eurostatu). 

Skokowy wzrost deficytu budżetowego w 2009 r. wynikał 

z faktu przekazania kwoty prawie 11 mld euro 

na pokrycie strat Anglo Irish Bank („Gazeta Prawna”, 

27.06.2010). 

70

Tabela 2. Deficyty budżetowe w wybranych krajach OECD w latach 2007–2010 


Lata USA 

Wielka 

Brytania 

Niemcy Francja Hiszpania Grecja Włochy Portugalia 

2007 2,8 2,8 0,3 2,7 1,9 6,4 1,5 3,1 

2008 6,5 4,9 0,0 3,5 4,1 9,8 2,7 3,5 

2009 11,0 11,3 3,3 7,5 11,2 15,0 5,4 10,1 

2010 10,7 10,3 4,3 7,1 9,3 15,6 4,6 9,8 

Źródło: OECD Economic Outlook… 2011. 

Tabela 3. Dług publiczny w wybranych krajach OECD w latach 2007–2012 


Lata USA 

Wielka 

Brytania 

Niemcy Francja Hiszpania Grecja Włochy Portugalia 

2007 61,8 44,7 65,0 63,9 36,2 105,4 103,6 68,3 

2008 70,0 52,0 66,0 67,7 39,7 110,7 106,3 71,6 

2009 83,9 68,1 73,2 78,3 53,2 127,1 116,1 83,0 

2010 92,4 78,2 79,1 81,7 60,1 142,8 119,0 93,0 

2011* 99,5 86,1 83,7 84,8 67,6 152,5 121,3 100,7 

2012* 103,6 90,9 83,3 87,5 68,8 154,7 120,8 105,7 


Część II 

* Dane prognozowane. 

Źródło: OECD Economic Outlook… 2011. 

dżetowymi przerodzi się w kryzys zadłużenia 

(Reinhar i Rogoff 2010). Kumulacja deficytów 

budżetowych powoduje wzrost długu publicznego, 

co przedstawia tabela 3. 

W debacie nad skutkami działań ratunkowych 

rządów i alokacji środków publicznych do 

sektora prywatnego, czego skutkiem są wysokie 

deficyty budżetowe oraz wzrastające długi publiczne, 

zwraca się uwagę na zagrożenie inflacją 

mającą swoje źródła w polityce fiskalnej państwa 

(Reinhar i Rogoff 2010). Rządy wymusiły 

bowiem na bankach centralnych monetyzację 

deficytów budżetowych przez zakup rządowych 

papierów wartościowych. 

Społeczne protesty wobec 

kryzysu 

Obserwacja skali i rodzajów działań ratunkowych 

i sanacyjnych w krajach dotkniętych 

kryzysem prowadzi do wniosku, że priorytetem 

w podejmowanych przez państwo przedsięwzięciach 

ratunkowych jest skuteczność 

tych działań. Można wręcz stwierdzić, że cel, 

czyli opanowanie kryzysowych zjawisk usprawiedliwia 

działalność państwa polegającą na 

zaangażowaniu środków publicznych, których 

następstwem jest pogłębienie procesów redystrybucyjnych. 

Innymi słowy: redystrybucyjne 

skutki działalności państwa schodzą na plan 

dalszy. O ile jednak można zrozumieć kryterium 

skuteczności stosowane w zwalczaniu 

kryzysu, o tyle mniej zrozumiałe jest zachowanie 

się państwa w przypadku nie tylko sankcjonowania 

redystrybucji wywołanej kryzysem, 

ale wręcz pogłębianie jej poprzez nieproporcjonalne 

przerzucanie kosztów działalności ratunkowej 

na różne grupy społeczeństwa. Jest to 

możliwe dlatego, że w miarę upływu czasu i poprawy 

sytuacji, grupy interesów odpowiedzialne 

za wywołanie kryzysu wykazują dużą aktywność 

w pomniejszaniu odpowiedzialności 

za wywołane zjawiska kryzysowe. Wymownym 

tego przykładem jest torpedowanie tzw. podat- 


71

Część II 


ku bankowego, trudności we wprowadzaniu 

skutecznych ograniczeń wysokich wynagrodzeń 

dla menedżerów czy wreszcie brak zgody 

między USA a Europą w kwestii budowy międzynarodowego 

ładu gospodarczego (Kozłowska 

2011). Oceny takiej nie można uogólniać 

na wszystkie kraje dotknięte kryzysem, gdyż 

niektóre z nich podejmują próby bezpośredniego 

obciążenia skutkami kryzysu ich sprawców. 

Przykładem może być wprowadzenie podatku 

bankowego (Baj 2010; Niemcy... 2010), cofanie 

pomocy publicznej, w przypadku wypłacania 

premii dla kierownictwa banków i instytucji 

finansowych. Odnosząc się pozytywnie do takich 

posunięć rządów warto jednak zauważyć, 

że przedsięwzięcia te w niewielkim stopniu 

mogą korygować redystrybucję dochodów spowodowaną 

kryzysem. Właśnie skala i mechanizm 

redystrybucji dochodów (majątku), która 

dokonała się w okresie kryzysu powoduje, że jej 

pomiar jest trudny w odniesieniu nie tylko do 

konkretnych jednostek (osób), ale nawet grup 

podmiotów systemu ekonomicznego, np. gospodarstw 

domowych skategoryzowanych według 

określonych kryteriów. Wynika to także stąd, że 

redystrybucja dochodów może się dokonywać 

z innych przyczyn niż te, które wiążą się ściśle 

z kryzysem finansowym. 

Niedocenianie przez państwo dokonującej 

się na skutek kryzysu redystrybucji dochodów 

obywateli w wyniku podejmowanych przez 

państwo działań ratunkowych i sanacyjnych 

jest zjawiskiem groźnym. Redystrybucja dochodów, 

albo inaczej przenoszenie skutków 

kryzysu finansowego na podatników o niskich 

i średnich dochodach jest coraz wyraźniej dostrzegane 

przez społeczeństwa krajów dotkniętych 

kryzysem, czego wyrazem są protesty 

w wielu krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza takich 

jak: Grecja, Hiszpania, Włochy czy Francja 

(Białczak 2010). Protesty skierowane są przeciw 

nadużyciom banków, a także zawodności państwa 

w sferze regulacyjnej i nadzorczej (Grendowicz 

2010). 

Wydaje się, że ośrodki władzy nie doceniają 

zmian w strukturze społecznej – z jednej strony, 

i zmian w systemie komunikacji społecznej 

– z drugiej strony. Jeżeli chodzi o pierwsze 

z wymienionych, to zauważalne jest wyraźne 

zmniejszenie znaczenia związków zawodowych 

w ochronie praw pracowniczych wobec 

dążenia przedsiębiorców (właścicieli) do maksymalizacji 

zysków. Wynika to ze znacznych 

zmian w strukturze ekonomicznej gospodarki, 

zmniejszenia udziału tradycyjnych przemysłów 

w gospodarce, wzrostu liczby podmiotów prowadzących 

działalność gospodarczą, rozproszenia 

pracy, także w wymiarze ponadnarodowym. 

Warunki do zorganizowanej działalności 

związkowej istotnie się pogorszyły (wywiad 

z J. Gardawskim 2007). Związki zawodowe 

praktycznie nie istnieją w sektorze finansowym, 

przez który generowane są kryzysy. Jednocześnie 

można zaobserwować wzrost świadomości 

(edukacji) ekonomicznej i finansowej społeczeństwa, 

przed którym coraz trudniej jest ukryć 

rzeczywiste przyczyny kryzysu i jego skutki. 

We wzroście świadomości ekonomicznej (finansowej) 

społeczeństwa istotną rolę spełniają media 

i olbrzymi postęp w komunikacji. Stwarza to 

ludziom nie tylko warunki do poszerzania wiedzy 

o procesach ekonomicznych, ale jest też narzędziem 

porozumiewania się, organizowania 

zbiorowych protestów. Istotą tych ostatnich jest 

sprzeciw wobec – ogólnie ujmując – przerzucaniu 

kosztów kryzysu na społeczeństwo (podatników). 

Przerzucanie kosztów pod względem 

zakresu i struktury obciążeń skutkami kryzysów 

jest uzależnione od specyfiki kryzysu 

w danym kraju, rodzajów działań ratunkowych 

podejmowanych przez państwo (rząd, bank centralny). 

Za ważny głos należy uznać wypowiedź 

przedstawiciela instytucji publicznej, która w jakimś 

stopniu jest także odpowiedzialna za kryzys. 

Chodzi o opinię wyrażoną przez Mervyna 

Kinga, który oczekiwał większego społecznego 

oburzenia wobec finansistów. Szef Bank of 

England w jednym ze swoich najostrzejszych 

wystąpień stwierdził, że obniżenie standardu 

życia gospodarstw domowych oraz zniszczenie 

miejsc pracy w Wielkiej Brytanii to rezultat 

„ekscesów sektora finansowego” (Anger... 2011). 

72

Podsumowanie 

Z przeprowadzonych rozważań można wyprowadzić 

trzy następujące wnioski o charakterze 

fundamentalnym: 

1. Podejście holistyczne do badania kryzysów finansowych 

stwarza metodyczne warunki rozpoznawania 

ich przyczyn, natury i skutków. 

2. Doktryna neoliberalna kompletnie zawiodła 

w przypadku mało przejrzystej działalności 

sektora finansowego. Możliwości 

weryfikacji transakcji finansowych zawieranych 

w sektorze finansowym przez rynek 

są poważnie ograniczone, podczas gdy ich 

skutki przenoszą się negatywnie na realną 

sferę gospodarki. Daje to państwu nie tylko 

mandat, ale i obowiązek prowadzenia działalności 

regulacyjnej i nadzorczej w stosunku 

do rynków finansowych. 

3. Pokonanie kryzysów możliwe jest tylko 

przy aktywnej roli instytucji publicznych, 

zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. 

Na podstawie rozważań można też sformułować 

wnioski szczegółowe: 

1. Ostatni kryzys wskazuje na konieczność 

ściślejszego współdziałania rządów krajowych 

z krajowymi bankami centralnymi 

w opanowywaniu kryzysu. Dla teorii ekonomii 

stanowi to nowe wyzwanie w zakresie 

określenia granic niezależności banków 

centralnych w stosunku do rządów i zweryfikowania 

dotychczasowych teoretycznych 

koncepcji policy mix. 

2. Zakres kooperacji dużych banków centralnych 

w ratowaniu sektora bankowego 

stworzył nową jakość w walce z kryzysem 

(Pruski 2009). Powstaje pytanie, czy nie powinno 

to stanowić impulsu do zbudowania 

instytucji finansowej silniejszej od dotychczasowych, 

zdolnej do reagowania na sytuację 

kryzysową w wymiarze globalnym. 

3. Niezależnie od powyższego kierunku 

zmian, które mają charakter docelowy (modelowy), 

istnieje potrzeba wzmocnienia roli 

międzynarodowych instytucji finansowych 

takich jak: Europejski Bank Centralny, Bank 

Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy 

w budowaniu ponadnarodowej sieci 

bezpieczeństwa finansowego. 

4. Konieczna jest także zgodna współpraca 

ponadnarodowych ugrupowań gospodarczych 

(Unia Europejska, G-8, G-20) w budowaniu 

nowego ładu gospodarczego 5 . Jest 

to związane z internacjonalizacją (globalizacją) 

stosunków finansowych i gospodarczych, 

czego skutkiem jest efekt zarażania 

kryzysem (Menkes 2011). 

5. Kryzys z lat 2008 i 2009 wykazał ponad 

wszelką wątpliwość fiasko neoliberalnego 

podejścia do sektora finansowego. Państwo 

pozostało ostatnią instancją ratunkową dla 

zderegulowanej działalności sektora finansowego. 

Podołanie temu wyzwaniu jest 

możliwe tylko wówczas, jeżeli państwo będzie 

znacznie aktywniejsze w sferze regulacyjnej 

i instytucjonalnej w odniesieniu do 

podmiotów sektora finansowego. 

6. Zdolność państwa do zapobiegania kryzysom 

i ograniczania ich skutków jest uzależniona 

od finansowych podstaw jego działalności, 

czyli od tego, czy państwo dysponuje 

odpowiednimi dochodami. 

7. Rewizji wymaga zatem ortodoksyjne podejście 

do polityki fiskalnej państwa przejawiające 

się w obniżaniu podatków i innych 

danin publicznych, czego rezultatem są 

wysokie deficyty budżetowe w warunkach 

słabnącej koniunktury, oraz w podejmowanych 

przez państwo działaniach ratunkowych, 

prowadzących z kolei do wzrostu 

długu publicznego i wysokich kosztów jego 

obsługi. 

8. Kryzysy finansowe wywołują jawną i ukrytą 

redystrybucję dochodów (majątku) na 

niekorzyść warstw uboższych, które obcią- 

5 Przykładem są rozbieżności między krajami członkowskimi 

Unii Europejskiej, nie wspominając już o różnicach 

między tą wspólnotą a USA (zob. Londyn… 2011). 


Część II 


73

Część II 


żane są skutkami kryzysu w największym 

stopniu. 

9. Pomĳając już społeczne i etyczne skutki takiego 

postępowania rządu (państwa), trzeba 

zwrócić uwagę na niebezpieczeństwa 

wynikające z rosnącego poziomu wiedzy 

ekonomicznej społeczeństwa. Ludzie coraz 

lepiej kojarzą skutki kryzysu i nakładane na 

nich ciężary z przyczynami kryzysu, w tym 

z nieodpowiedzialnym zachowaniem się 

banków i instytucji finansowych. W konsekwencji 

pojawiają się protesty społeczeństw 

wielu krajów, co może być groźne dla funkcjonowania 

systemu demokratycznego i gospodarki 

rynkowej. 

10. Postrzeganiu przez społeczeństwo związków 

miedzy kryzysem a przyczynami pogorszenia 

się warunków życia na skutek 

kryzysu sprzyja rozwój komunikacji społecznej 

związany z rewolucją technologiczną 

(np. Internet). 

11. Jedną z przyczyn powtarzających się kryzysów 

finansowych jest syndrom amnezji. Polega 

on na tym, że po opanowaniu kryzysu 

zapomina się o jego przyczynach aż do następnego 

kryzysu. U podłoża tego zjawiska 

leżą bałamutne interpretacje przyczyn kryzysu 

przez podmioty, które ten kryzys wywołały. 

W gruncie rzeczy chodzi o rozmycie odpowiedzialności 

podmiotów, które przyczyniają 

się do rozwoju kryzysów, gdyż podejmowane 

przez państwo działania regulacyjne (prewencyjne) 

zagrażają ich interesom. Można 

zatem wyrazić przekonanie, że pojawiająca 

się ostatnio (2011 r.) tzw. druga fala kryzysu 

ograniczy syndrom amnezji i skłoni państwa, 

międzynarodowe ugrupowania gospodarcze 

oraz międzynarodowe instytucje finansowe 

do bardziej radykalnych działań. 

Bibliografia 

Anger at the banks is justified, Mervyn King says 

(2011), „The Telegraph”, 2.03.2011, http://www. 

telegraph.co.uk/finance/economics/8355475/ 

Anger-at-the-banks-is-justified-Mervyn-King-says.html, 

dostęp 9.10.2011. 

Baj L. (2010), Węgrzy ratują gospodarkę: podatek 

od banków, obniżki pensji, http://wyborcza.biz/ 

biznes/1,101562,7990380,Wegrzy_ratuja_gospodarke__podatek_od_bankow__obnizki.html, 

dostęp 8.06.2010. 

Białczak A. (2010), Europa buntuje się przeciwko 

zaciskaniu pasa, „Gazeta Finansowa”, 2.07.2010. 

Blaug M. (2000), Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, 

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 

Dembinski P.H. (2011), Finanse po zawale. Od 

euforii finansowej do gospodarczego ładu, Studio 

Emka, Warszawa. 

Economic Report of the President (2010), United 

States Government Printing Office, Washington 

2010. 

Euro area fiscal policies and the crisis (2010), 

„Occasional Paper Series”,, nr 109, European 

Central Bank, Frankfurt am Main. 

Finanse publiczne w UGW – 2007 r. Zapewnienie 

skuteczności części zapobiegawczej Paktu na rzecz stabilności 

i wzrostu (2007), Komunikat Komisji Parlamentu 

Europejskiego, do Rady, Europejskiego 

Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu 

Regionów oraz Europejskiego Banku Centralnego, 

Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, 

13.06.2007. 

Gadziński M. (2008), Greenspan zwątpił w rynek, 

„Gazeta Wyborcza”, 27.10.2008, http://wyborcza.pl/1,76842,5849940,Greenspan_zwatpil_w_rynek.html, 

dostęp 21.09.2011. 

Grendowicz M. (2010), Banki po kryzysie, 

„Rzeczpospolita”, 3.07.2010. 

Growing Income Inequality in OECD Countries: 

What Drives it and How Can Policy Tackle it? (2011), 

OECD Forum on Tackling Inequality, Paris, 

2.05.2011. 

Gruszecki T. (2009), Dolarowa bomba, „Gazeta 

Bankowa”, 16.03.2009. 

Harvey A. (2005), A Brief History of Neoliberaslism, 

Oxford University Press, New York. 

Hosking P. (2009), FSA Chariman Lord Turner 

Says City Too Big, „The Times”, 27.08.2009, http:// 

business.timesonline.co.uk, dostęp 20.09.2011. 

74

Jachimek K. (2004), Kierunki ewolucji systemu 

bankowego Stanów Zjednoczonych, „Bank i Kredyt”, 

nr 10. 

Keynes J.M. (1956), Ogólna teoria zatrudnienia, 

procentu i pieniądza, PWN, Warszawa. 

Kleer J. (1998), Między tyranią rynku a tyranią 

państwa, „Polityka”, nr 45 (2166), 7.11.1998. 

Kopaliński W. (1989), Słownik wyrazów obcych 

i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, 

Warszawa. 

Kowalik T. (2010), Szokowa operacja i opcje alternatywne 

[w:] Owsiak S., red., 20 lat przemian 

ustroju gospodarczego Polski. Dokonania i wyzwania, 

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego 

w Krakowie, Kraków. 

Kozłowska K. (2011), (Nie)ład po G7, „Obserwator 

Finansowy”, 23.09.2011, http://www. 

obserwatorfinansowy.pl/2011/09/23/nielad-po-g7/#, 

dostęp 30.09.2011. 

Krugman P. (2001), Wracają problemy kryzysu 

gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, 

Warszawa. 

Londyn jedynym krajem UE przeciw regulacjom 

dot. derywatom (2011), PAP, 30.09.2011, http://gielda.onet.pl/londyn-jedynym-krajem-ue-przeciw 

-regulacjom-dot-de,18726,4867073,1,news-detal, 

dostęp 1.10.2011. 

Menkes M. (2011), Runda Doha – ostatnie starcie. 

Neoliberalny porządek międzynarodowy, Polski 

Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa, 

http://www.pism.pl/index/?id=4fc7e9c4df30aafd8b7e1ab324f27712, 

dostęp 1.10.2011. 

Moździerz A. (2009), Nierównowaga finansów 

publicznych, PWE, Warszawa. 

Mudel M. (2009), Strategia wynagrodzeń, która doprowadziła 

do bankructwa banki z Wall Street, 7.03.2009, 

http://biznes.interia.pl/raport/kryzys_w_usa/ 

news/strategia-wynagrodzen-ktora-doprowadzila 

-do-bankructwa,1270095, dostęp 20.02.2010. 

Niemcy wprowadzają podatek od banków (2010), 

PAP, 25.08.2010, http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/biznes/niemcy-wprowadzaja-podatek-od-bankow,63618,1, 

dostęp 10.02.2011. 

OECD Economic Outlook 89 (2011), OECD Publishing, 

Paris. 

OECD Tax Database (2011), OECD, www. 

oecd.org/ctp/taxdatabase, dostęp 17.09.2011. 

Po obniżeniu ratingu USA KE apeluje do rynków 

finansowych o cierpliwość (2011), „Gazeta Prawna”, 

9.08.2011. 

Pruski J. (2009), Działalność antykryzysowa 

banków centralnych w dobie globalnego kryzysu finansowego, 

101. Seminarium BRE-CASE, Warszawa, 

5.03.2009, http://www.case-research.eu/sites/ 

default/files/publications/24626782_zeszyty%20 

BRE-CASE%20101_0.pdf. 

Reinhart C.M. i Rogoff K.S. (2008), This Time 

is Different: A Panoramic View of Eight Centuries of 

Financial Crises, „NBER Working Papers”, nr 13882. 

Reinhart C.M. i Rogoff K.S. (2010), From Financial 

Crash to Debt Crisis, „NBER Working Papers”, 

nr 15795. 

Schick A. (2010), Post-Crisis Fiscal Rules: Stabilizing 

Public Finance while Responding to Economic 

Aftershocks, OECD Journal on Budgeting Volume 

2010/2. 

Skrzypczyński P. (2008), Wahania aktywności 

gospodarczej w Polsce i w strefie euro, „Materiały 

i Studia”, zeszyt nr 227, NBP, Warszawa. 

Szczepańska O. i Sotomska-Krzysztofik 

P. (2007), Kryzysy finansowe w krajach skandynawskich, 

„Materiały i Studia”, zeszyt nr 216, NBP, 

Warszawa. 

The Financial Crisis. Reform and Exit Strategies 

(2009), OECD, Paris. 

The High-Level Group on Financial Supervision 

in the EU (the) chaired by Jacques de Larosière. Report, 

Brusseles, 25.02.2009. 

von Mises L. (2006), Ekonomia i polityka. Wykład 

elementarny, Wydawnictwo Fĳorr Publishing, 

Warszawa. 

Wahrig L. i Gancedo Vallina I. (2011), The 

effect of the economic and financial crisis on government 

revenue and expenditure, „Statistic in Focus”, 

nr 45/2011, Eurostat. 

Wywiad z J. Gardawskim (2007), Czy związki 

zawodowe to zło konieczne?, „Gazeta Wyborcza”, 

19.02.2007, http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90443,3930811.html. 


Część II 


75

Kryzys Wspólnoty 

Atlantyckiej XXI w. 


Część III 


Wprowadzenie 

Coraz bardziej przytłacza nas obraz wielkiego 

kryzysu lat 2008–2011. Jego skala i głębia przekraczają 

granice naszej wiedzy i wyobraźni. 

Musimy poszerzyć wiedzę o nowe horyzonty, 

aby zrozumieć istotę tego kryzysu, który jest 

jednocześnie bilansem zamknięcia XX wieku 

oraz bilansem otwarcia XXI wieku (Kukliński 

2011). Rozmiary tego kryzysu wynikają z tego, 

że jest to kryzys pentagonalny, integrujący kumulacyjną 

i mnożnikową dynamikę pięciu powiązanych 

trajektorii: 

• trajektorii kryzysu finansowego, 

• trajektorii kryzysu gospodarczego, 

• trajektorii kryzysu porządku globalnego, 

• trajektorii kryzysu elity globalnej, 

• trajektorii kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej. 

Hic et nunc Wspólnota Atlantycka, wspólnota 

USA i Unii Europejskiej, jest jeszcze dominującym 

układem sceny światowej oraz 

nadrzędną siłą porządku światowego. W XIX 

wieku ten porządek globalny był zdominowany 

przez Pax Britannica, a w wieku XX przez 

Pax Americana. Ten obraz świata przemĳa, powstaje 

nowy wielobiegunowy i wielocywilizacyjny 

porządek globalny. W takich warunkach 

warto podjąć fascynujący temat globalnego 

kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej (Kukliński 

2011). 

Gloria Wspólnoty Atlantyckiej 

w latach 1940–1990 

W półwieczu 1940–1990 Wspólnota Atlantycka 

była układem dominującym, najważniejszym 

układem sceny globalnej. Zagrożenie imperium 

sowieckiego było jednocześnie jej błogosławieństwem 

i przekleństwem. Przekleństwem 

zmuszającym tę wspólnotę do ogromnego 

wysiłku zbrojeniowego. Błogosławieństwem, 

ponieważ groźba inwazji sowieckiej cementowała 

wspólnotę w kategoriach moralnych i materialnych 

skłaniając do uznania przodującej 

roli USA. 

Pax Americana był przyjmowany jako symbol 

oświeconego i liberalnego operowania pojęciem 

American Hard and Soft Power (Nye 2002). 

Można przedstawić bardzo długą analizę 

wieńca chwały Wspólnoty Atlantyckiej z lat 

1940–1990. Pierwszą gwiazdą tego wieńca jest 

decydująca rola Wspólnoty Atlantyckiej na polu 

bitwy II wojny światowej. Wspólnota była rdzeniem 

i arsenałem zwycięstwa koalicji aliantów. 

Drugą gwiazdą tego wieńca chwały jest stworzenie 

nowego porządku globalnego, inkorporującego 

wybitną myśl strategiczną, określającą 

zasady funkcjonowania świata (Kukliński 2008, 

s. 29). Powołano do życia rozbudowany innowacyjny 

system Organizacji Narodów Zjednoczonych, 

instytucje waszyngtońskie (Międzynarodowy 

Fundusz Walutowy i Bank Światowy) 

76

jako sternika globalnych finansów, instytucje 

nowego porządku światowego XX wieku. 

Solidarność transatlantycka znalazła swój 

wyraz w planie George’a Marshalla, który 

przywrócił Europie Zachodniej status silnego 

układu gospodarczego i politycznego, będącego 

ważnym partnerem USA. Plan Marshalla 

można uważać za ważny element odrodzenia 

Wspólnoty Atlantyckiej. 

Dalszy krokiem odrodzenia Wspólnoty 

Atlantyckiej jest powstanie Unii Europejskiej 

jako najważniejszej innowacji instytucjonalnej 

XX wieku. Unia stała się ważnym elementem 

Wspólnoty Atlantyckiej wzmacniającym 

jedność cywilizacyjną Zachodu w konfrontacji 

z zagrożeniem sowieckim. Solidarność świata 

zachodniego oraz zdecydowane wzmocnienie 

jego siły politycznej i militarnej były źródłem 

powstania NATO (Kuźniar 2006, s. 207) jako 

największej i najbardziej efektywnej międzynarodowej 

organizacji militarnej w dziejach 

świata. Koronnym sukcesem Wspólnoty Atlantyckiej 

tego okresu było zwycięskie bezkrwawe 

zakończenie zimnej wojny jako sui generis III 

wojny światowej. Chodzi oczywiście o upadek 

imperium sowieckiego. 

Trzeba dodać, że złote półwiecze Wspólnoty 

Atlantyckiej było jednocześnie świadkiem największego 

boomu ekonomicznego w historii. To 

złote półwiecze miało oświeconą elitę Wspólnoty 

Atlantyckiej, która potrafiła wykorzystać 

najlepsze elementy ideologii i praktyki keynesizmu. 

Ten sukces 50-lecia nie znalazł kontynuacji 

w następnym dwudziestoleciu 1990–2010. Odwrotnie, 

dwudziestolecie przełomu XX i XXI 

wieku uruchomiło proces głębokiego kryzysu 

Wspólnoty Atlantyckiej. Okazało się, że Wspólnota 

Atlantycka była kompletnie nieprzygotowana 

na upadek imperium sowieckiego. Założono 

mylnie, że neoliberalny świat wolnego 

rynku przyniesie rozwiązania, które stworzą 

nowy, wspaniały świat wolności, konkurencji 

i dobrobytu ukształtowany na obraz i podobieństwo 

Pax Americana. Odrzucono koncepcję 

globalnego planowania strategicznego, podobnie 

jak i tworzenia nowego planu Marshalla czy 

budowania nowego porządku globalnego. 

Deifikacja ideologii neoliberalnej zapoczątkowała 

trajektorię, która w rezultacie wywołała 

wielki pentagonalny kryzys lat 2008–2011 i zachwiała 

fundamentem demokracji i kapitalizmu. 

Warto zwrócić uwagę na indywidualne oblicza 

kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej zaznaczające 

się w doświadczeniach USA i Unii Europejskiej 

(Kukliński 2011). 

USA 

Po upadku imperium sowieckiego był moment 

w historii, kiedy to USA mogły stać się niekwestionowanym 

liderem świata XXI wieku. Ta 

chwila została zmarnowana, jako że nie zamierzały 

przestrzegać zasady primus inter pares, dążąc 

do pozycji jedynego superdyktatora sceny 

globalnej (co szczególnie mocno przejawiało 

się podczas prezydentury George’a Busha Juniora). 

Jednocześnie USA wpadły w pułapkę zadłużenia 

wewnętrznego i zewnętrznego. Zwłaszcza 

upokarzające jest astronomiczne zadłużenie 

wobec Chin, które mogą w każdej chwili uruchomić 

proces bankructwa USA. 

W zakresie wewnętrznej dynamiki amerykańskiego 

społeczeństwa zupełną tragedią 

jest swoista antypodatkowa rewolucja najbogatszych 

warstw, które są nie chcą płacić odpowiednich 

podatków w skali federalnej, stanowej 

i lokalnej. Zwycięstwo tej rewolucji oznacza koniec 

USA jako supermocarstwa globalnego. Istnieje 

bardzo smutna analogia pomiędzy Polską 

XVII i XVIII wieku a USA XX wieku. Główną 

przyczyną upadku Polski była odmowa płacenia 

podatków przez polskie ziemiaństwo, a zwłaszcza 

przez polską arystokrację, przez bene nati et 

posesionati. Otóż w tej chwili amerykańskie bene 

nati et posesionati z niewyobrażalną obojętnością 

patrzą na procesy bankructwa amerykańskiego 

mocarstwa oraz na agonię władzy prezydenckiej, 

która coraz bardziej przypomina sytuację 


Część III 


77

Część III 


króla Polski Jana Kazimierza w latach poprzedzających 

jego abdykację. 

Lektura „International Herald Tribune” z 2 

sierpnia 2011 r. wywołuje przerażające wrażenie 

załamania systemu amerykańskiej demokracji 

(Sanger 2011; Krugman 2011; Douthat 

2011; Hacker 2011) 1 . 

W innym układzie możemy zwrócić uwagę 

na trzy płaszczyzny kryzysu: 

• kryzys Waszyngtonu jako ośrodka globalnej 

myśli strategicznej, 

• kryzys Nowego Jorku jako finansowej metropolii 

świata, 

• kryzys Kalifornii jako najbardziej innowacyjnego 

regionu w skali światowej. 

Unia Europejska 

Powstanie Unii Europejskiej w 1957 r. było historycznym 

wzmocnieniem Wspólnoty Atlantyckiej. 

Przed gospodarkami europejską i amerykańską 

otworzyły się wielkie obszary ekspansji 

i wzajemnego inwestowania (Ash 2004, s. 122). 

Oba wymienione bieguny są połączone olbrzymimi 

strumieniami przepływów materialnych 

i finansowych. Można mówić, że istnieją wspólne 

cechy amerykańskiej i europejskiej kultury 

korporacyjnej. Niestety w kategoriach mocy politycznej 

Unia Europejska jest ciągle słabszym 

partnerem USA. Unia Europejska nie mówi bowiem 

jednym głosem, chociaż w tej dziedzinie 

i w Waszyngtonie sytuacja nie jest najlepsza 2 . 

Bardzo silne oblicze Wspólnoty Atlantyckiej 

jawi się szczególnie w dziedzinie nauki, edukacji 

i kultury w systemie struktur materialnych 

i duchowych cywilizacji zachodniej. Trzeba jednak 

zauważyć, że europejskie korzenie amerykańskiego 

społeczeństwa stają się coraz płytsze 

wobec wzrastającej roli wpływów Latynosów 

i Azjatów. 

1 Lektura tych pisanych z charyzmą artykułów 

wzmacnia siłę porównania Jan Kazimierz – Barack Obama. 

2 Por. dramatyczny spór demokratów z republikanami 

w sprawie pułapki zadłużenia skarbu USA (zob. 

„International Herald Tribune”, 1.08.2011). 

Tymczasem nie ulega wątpliwości, że tylko 

silna Unia Europejska może być globalnym 

partnerem USA, który podtrzymuje i rozwĳa 

materialne i duchowe siły Wspólnoty Atlantyckiej. 

Słaba Europa, a co za tym idzie słaba Wspólnota 

Atlantycka nie będzie współautorem nowego 

wielocywilizacyjnego porządku globalnego. 

W tym kontekście warto zastanowić się nad 

czterema słabościami obecnej Europy. 

Czy można powiedzieć, że Europa straciła 

wolę życia? Czy możliwe są działania w skali 

europejskiej, które zmniejszą skalę negatywnych 

konsekwencji demograficznego kryzysu 

starego kontynentu? Czy sfera silnej polityki 

pronatalistycznej jest poza zasięgiem naszego 

umysłu i wyobraźni? W każdym razie nie można 

przemilczeć tej tragedii demograficznej, nie 

wolno podążać śladami autorów strategii Europa 

2020… (2010), którzy z nieznanych przyczyn 

milczą na temat fundamentalnej kwestii demograficznego 

kryzysu Europy. 

Czy można sądzić, że Europa traci zdolność 

tworzenia innowacji o przełomowym znaczeniu 

i że upada nasza wielowiekowa kultura 

eksperymentu (por. Galar 2011)? Czy można 

zakładać, że ginie wola mocy tworzenia silnej 

Unii Europejskiej jako aktora sceny globalnej 

XXI wieku? Czy możemy stwierdzić, że kultura 

europejska nie tylko traci dominację w skali globalnej, 

ale również na wewnętrznej scenie europejskiej? 

Początek tego procesu można zauważyć 

już w wielu krajach starego kontynentu. 

Trzeba zwrócić uwagę na niepokojące zjawisko 

przenoszenia środka ciężkości firm niemieckich 

z Europy do Chin (Erwing i Dempsey 

2011). Czy pasażerowie Titanika zaczynają się 

już przesiadać się do eleganckich szalup ratunkowych? 

Warto pamiętać, że Titanik w swoim 

wyposażeniu miał łodzie ratunkowe tylko dla 

pasażerów I klasy. Należy również przypomnieć 

o sugestii zamieszczonej na łamach „The 

Economist” (por. Lessons… 2009), aby Europa nie 

ulegała silnym nastrojom „łagodnego poddania 

się”. W tym pesymistycznym klimacie możemy 

78

przywołać słynne dzieło O. Spenglera (1954) pt. 

Der Untergang des Abendlandes. 

Pojedynek 

sowiecko-amerykański 

i pojedynek 

amerykańsko-chiński 

W XX wieku liberalne demokracje wygrały 

pojedynek z brunatnym i czerwonym 

totalitaryzmem. Tymczasem pojedynek amerykańsko-chiński 

to znacznie większe wyzwanie 

i ryzyko klęski aniżeli pojedynek sowiecko-amerykański. 

Nie ma żadnej gwarancji, że 

liberalne demokracje jeszcze raz w warunkach 

XXI wieku odniosą zwycięstwo. 

Wyzwanie, jakie stanowił sowiecki totalitaryzm, 

stworzyło bardzo silne impulsy scalające 

Wspólnotę Atlantycką. Chiny w swojej polityce 

realizują rzymską maksymę divide et impera. 

Państwo Środka posługuje się instrumentarium 

w postaci długookresowej myśli strategicznej, 

zręcznie wbĳając kliny rozłupujące jedność 

Wspólnoty Atlantyckiej 3 . Wydaje się, że bateria 

chińska 2000 miliardów obligacji amerykańskiego 

długu jest znacznie bardziej groźna 

aniżeli tysiące sowieckich rakiet wycelowanych 

w obiekty USA. 

Contra spem sperare, czy w rzeczywiści tak 

jest, że Wspólnota Atlantycka jest Titanikiem 

XXI wieku? Czy historia wydała werdykt, od 

którego nie ma już odwołania, innymi słowy 

czy kropla przepełniła kielich goryczy? 

W poszukiwaniu odpowiedzi na nurtujące 

pytania o przyszłość, której perspektywa niepokoi, 

można się jeszcze raz odwołać do inspirującego 

dzieła T.G. Asha (2004), wielkiej laudacji 

Wspólnoty Atlantyckiej, jak również do tomu 

wydanego w Polsce pt. The Atlantic Communi- 

ty. The Titanic of the XXI Century? (Kukliński 

i Pawłowski, red. 2010), który mimo profetycznej 

treści nie znalazł zbyt wielu czytelników. 

Warto wreszcie konkludując przytoczyć opinię 

J. Kornbluma, byłego ambasadora USA w Berlinie: 

„Zjednoczenie Europy i Ameryki Północnej 

jest najbardziej śmiałym projektem, jaki kiedykolwiek 

wymyślono. Jeśli ten projekt się sprawdzi, 

to Stany Zjednoczone znajdą się we wspólnym 

układzie z 500 milionami Europejczyków, 

tworząc przestrzeń demokratyczną, w ramach 

której wartości demokratyczne będą reprezentowały 

większą energię aniżeli jakikolwiek inny 

naród na ziemi. W ten sposób zostanie zapewniona 

przyszłość demokracji jako systemu działającego 

w zglobalizowanym świecie” (Kornblum 

2010). 

Post Scriptum: 

11 tez o Kryzysie 

Wspólnoty Atlantyckiej 

Chciałbym, aby przedstawione poniżej 

tezy stały się źródłem swoistej kontrowersyjnej 

dyskusji, odbywającej się według nowego paradygmatu 

– nowego systemu pytań i nowego 

sposobu odpowiedzi na te pytania. Rozumiem, 

że niektóre z tych tez można uznać za fałszywe. 

Chciałbym jednak bronić prawa do formułowania 

fałszywych tez w dyskusjach naukowych. 

Przekornie powiem, że w wielu przypadkach 

dobrze uzasadniona teza fałszywa lepiej służy 

rozwojowi nauki aniżeli banalna teza prawdziwa, 

która znajduje bierne milczące przyjęcie 

środowiska naukowego. Proszę w tym duchu 

o ocenę proponowanej listy 11 tez. 

1. Główne źródła kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej 

(którego przebieg można określić mianem 

„dramatyczny” czy „tragiczny”) tkwią głęboko 

w korzeniach cywilizacji zachodniej. 


Część III 

3 Mam świadomość, że jest to pogląd wysoce kontrowersyjny. 

Formułuję go jednak, aby wywołać ożywioną 

dyskusję na ten temat. 

2. Wspólnota Atlantycka jest strukturą wielowymiarową, 

powstałą i kształtującą się w dłu- 


79

gotrwałym procesie rozwoju. W niniejszym 

opracowaniu zestawiłem kontrastowe obrazy: 

rozkwitu Wspólnoty Atlantyckiej w latach 

1940–1990 oraz jej kryzysu w następnych latach. 

3. Wydaje się, że teza o rozkwicie Wspólnoty 

Atlantyckiej nie wzbudzi większych kontrowersji. 

Trudno negować takie sukcesy Wspólnoty 

Atlantyckiej jak zwycięstwo w II wojnie 

światowej, tworzenie nowego porządku globalnego, 

plan Marshalla, Unia Europejska, Pakt 

Północnoatlantycki oraz upadek imperium sowieckiego. 

z którą decydującą jego przyczyną są wspólne 

korzenie i wspólne przejawy kryzysu USA 

i Unii Europejskiej. Można również przyjąć, 

że istnieją potężne mechanizmy wzajemnego 

wzmacniania się procesów sprzyjających pogłębianiu 

się kryzysu u partnerów po obu stronach 

Atlantyku. Z drugiej strony, kryzys ten ma 

również indywidualne oblicze w USA, a nieco 

odmienne w krajach Wspólnoty Europejskiej, te 

różnice zaś mają swe źródło w osobliwościach 

cywilizacyjnych Ameryki i Europy oraz strukturalnych 

i funkcjonalnych różnicach na obu 

kontynentach. 

Część III 


4. Kontrowersje może natomiast budzić teza, 

że dwudziestolecie 1990–2010 pogrzebało decydującą 

rolę w świecie cywilizacji zachodniej 

oraz Wspólnoty Atlantyckiej. Procesy globalizacji 

oraz rekonfiguracji światowej sceny 

polityczno-gospodarczej, będące pokłosiem 

ideologii neoliberalnej, wywołały głęboki kryzys 

Wspólnoty Atlantyckiej, która wyzwania 

XXI wieku przyjmuje w stanie paraliżu myślenia 

strategicznego. Ani w Waszyngtonie, ani 

w Brukseli nie rozumie się tej prostej prawdy, 

że wielki kryzys Wspólnoty Atlantyckiej nie 

może być przezwyciężony przez łańcuch taktycznych 

decyzji o horyzoncie krótkookresowym. 

Ten wymuszony łańcuch decyzji, podejmowanych 

w klimacie presji dnia codziennego 

nie zapewnia uczciwej diagnozy status quo, nie 

buduje wizji przyszłości oraz nie wywiera presji 

poszukiwania nowych rozwiązań, jest więc 

zaprzeczeniem idei długookresowej myśli strategicznej. 

Ten paraliż myślenia strategicznego 

w USA oraz w strukturach Unii Europejskiej 

można opisywać w kategoriach wielkiego dramatu 

dziejowego, sui generis aktu samobójstwa 

USA i Unii Europejskiej jako wielkich podmiotów 

sceny globalnej. Jednocześnie nowi aktorzy 

tej sceny nie muszą podejmować większych 

wysiłków wchodzenia na nią. Starzy aktorzy 

popełnią samobójstwo i znikną zeń. 

6. Na tym tle rodzą się dramatyczne pytania. 

Czy Wspólnota Atlantycka jest Titanikiem XXI 

wieku? Czy kryzys Wspólnoty Atlantyckiej 

jest kryzysem nieodwracalnym? Czy możliwy 

jest renesans Wspólnoty Atlantyckiej. Czy teza 

J. Kornbluma jest przejawem naiwnej utopii? 

Czy można przeciąć węzeł gordyjski zgubionej 

solidarności USA i Unii Europejskiej? 

7. Głęboka rekonfiguracja sceny globalnej jest 

nieuniknionym werdyktem przełomu wieków 

XX i XXI. Otwarta jest natomiast kwestia roli 

Wspólnoty Atlantyckiej w kształtowaniu nowego 

porządku globalnego. Jeżeli Wspólnota 

Atlantycka wyjdzie zwycięska i silna z zawieruchy, 

jaką jest kryzys, będzie współautorem 

i współaktorem nowego porządku globalnego. 

Jeśli zawiedzie, to czeka nas okres chaosu. 

Ani Chiny, ani Indie jeszcze przez kilkanaście, 

a może przez kilkadziesiąt lat nie będą miały 

wystarczających zasobów materialnych i duchowych, 

aby zapoczątkować nowy porządek 

w świecie, z pominięciem lub zmarginalizowaniem 

Wspólnoty Atlantyckiej. 

8. Potencjalny renesans Wspólnoty Atlantyckiej 

jest istotnym elementem długotrwałych 

procesów, na continuum przeszłości, teraźniejszości 

i przyszłości. 

5. Z jednej strony, w ocenie kryzysu Wspólnoty 

Atlantyckiej może przeważać opinia, zgodnie 

9. Dyskusja na temat kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej 

nie może ograniczać się do zamknięte- 

80

go kręgu uczonych europejskich i amerykańskich. 

Trzeba otworzyć się na dialog z uczonymi 

z ośrodków azjatyckich, którzy powinni się stać 

uczestnikami naszych studiów, badań i konferencji. 

Chciałbym wymienić przede wszystkim 

K. Mahbubaniego, autora książki pt. The 

New Asian Hemisphere. The Irresistible Shift of 

Global Power to the East (PublicAffairs, New York 

2008), która powinna się ukazać w polskim 

przekładzie. 

10. Proponowany program badań i publikacji 

z pewnością spotka się z zainteresowaniem i poparciem 

ze strony wielkich organizacji międzynarodowych, 

zwłaszcza Unii Europejskiej, Organizacji 

Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 

czy Banku Światowego. 

11. Studia nad kryzysem Wspólnoty Atlantyckiej 

mogą się stać istotnym bodźcem dla swoistej 

globalizacji nauk społecznych w Polsce. 

Bibliografia 

Ash T.G. (2004), Free World: America, Europe, 

and the Surprising Future of the West, Random House, 

New York. 

Douthat R. (2011), The Diminished President, 


Erwing J. i Dempsey J. (2011), Germany Builds 

Future beyond the EU. Export and Investment Are 

Increasingly Moving to Emerging Countries, „International 

Herald Tribune”, 19.07.2011. 

Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego 

i zrównoważ onego rozwoju sprzyjają cego włączeniu 

społecznemu (2010), Komisja Europejska, Bruksela, 

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUri- 

Serv.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF. 

Galar R. (2011), Transformacja Europy w perspektywie 

adaptacyjnej. Rozkwit i upadek kultury 

eksperymentu, referat na IV Konferencję Krakowską 

„Unia Europejska. Dylematy XXI wieku”, 

13–14.06.2011. 

Hacker J.S. (2011), American’s Unbalance Democracy, 


Kornblum J. (2010), Germany in Need of a Dream, 


Krugman R. (2011), The President Surrenders, 


Kukliński A. (2008), The Creation and Destruction 

of the Global Order [w:] The Faces of the 21 st 

Century, red. A. Gąsior-Niemiec, A. Kukliński, 

W. Lamentowicz, The Institute of the 21st Century 

& Rewasz Publishing House, Pruszków– 

Warszawa. 

Kukliński A. (2011), Megaspaces of the XXI 

Century, Ministry of Regional Development, 

Warszawa. 

Kukliński A. i Pawłowski K., red. (2010), The 

Atlantic Community. The Titanic of the XXI Century?, 

Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis University, 

Nowy Sącz. 

Kuźniar R. (2006), Polityka i siła, Scholar, 

Warszawa. 

Lessons from „The Leopard”, „The Economist”, 

10.12.2009, http://www.economist.com/ 

node/15065405. 

Nye J.S. (2002), The Paradox of American Power, 

Oxford Univeristy Press, Oxford. 

Sanger D.E. (2011), Brinkmanship Over Debt 

Taints Washington’s Image, „International Herald 

Tribune”, 2.08.2011. 

Spengler O. (1954), Der Untergang des Abendlandes, 

München. 


Część III 


81

Zderzenie cywilizacji 

czy ignorancja 

podstawowych wartości 

Innego? 


Część III 


1. Znaczenie i ograniczenia 

Clash of Civilizations 

Książka Clash of Civilizations (Huntington, 1997) 

postrzegana jest dzisiaj – w roku 2010 – jako prorocza 

przez wielu autorów (zob. np. Kukliński, 

2010), którzy po wielkim kryzysie finansowym 

i ekonomicznym przewidują ograniczenie dominacji 

ekonomicznej Stanów Zjednoczonych 

i Unii Europejskiej. W celu uniknięcia głębszej 

analizy i określenia istoty niejawnej koalicji Stanów 

Zjednoczonych, Kanady, Wielkiej Brytanii 

wraz z Unią Europejską i innych krajów stowarzyszonych, 

będę mówił o nich skrótowo cywilizacja 

atlantycka czy kultura Zachodu. Postrzeganie 

zmniejszania się dominacji cywilizacji atlantyckiej 

związane jest często z dyskusją zderzenia się 

podstawowych wartości świata demokratycznego 

z wartościami bojowników islamu czy z metaforą 

tonącego Tytanica dla opisu sytuacji, w której 

znalazła się dzisiaj cywilizacja atlantycka. 

Główna teza Samuela Huntingtona jest 

następująca: The fundamental source of conflict in this 

new world will not be primarily ideological or primarily 

economic. The great divisions among humankind 

and the dominating source of conflict will be cultural 

(Podstawowe źródła konfliktu w tym nowym świecie 

nie będą głównie ideologiczne czy głównie ekonomiczne. 

Wielkie podziały ludzkości oraz główne źródła konfliktu 

będą miały charakter kulturowy). Teza ta jest zarówno 

prawdziwa, jak i płytko przesadna. Kultura 

ma wiele wymiarów i nie musi być źródłem 

konfliktu. Kultura będzie głównym źródłem 

zróżnicowania świata, ale niekoniecznie źródłem 

wielkiego podziału ludzkości. Kultura wpływa 

silnie na ideologię i ekonomię, ale jest także pod 

ich wpływem w pętli sprzężenia zwrotnego. Ta 

płytkość, jak zobaczymy dalej, wynika głównie 

z imperializmu kulturowego cywilizacji atlantyckiej, 

z przekonania, że tylko postęp oparty na 

kopiowaniu kultury Zachodu jest wartościowy, 

przekonania połączonego z brakiem zrozumienia 

oraz niejawnym potępieniem innych kultur. Podobna 

krytyka była wyrażana już wcześniej, np. 

w parafrazie Clash of Ignorance (Zderzenie ignorancji, 

Said, 2001). Jednakże także ta krytyka może być 

uznana za płytką: metafora Clash of Civilization 

(Zderzenie cywilizacji) jest ważka, opisuje pewien 

fenomen wyłaniający się w dzisiejszym świe- 

82

cie, nawet jeśli przesadnie podkreśla znaczenie 

tego fenomenu. Dlatego warto jest przeanalizować 

ten fenomen głębiej, przynajmniej w dwóch 

aspektach. Pierwszy, to diagnoza: co rzeczywiście 

zachodzi, jakie mogą być najbardziej prawdopodobne 

skutki procesów obserwowanych 

dzisiaj, jeśli je przeanalizować z pozycji wolnej 

od kulturowego imperializmu cywilizacji atlantyckiej. 

Książka Zderzenie cywilizacji nie jest wolna 

od takiego obciążenia, a ponadto podane w niej 

diagnozy są już stare i mogą być nieaktualne. 

Drugi aspekt, to próba rekonstrukcji perspektyw 

hermeneutycznych różnych kultur czy cywilizacji, 

opisana w dalszej części artykułu. Czuję 

się uprawniony do próby analizy tych trudnych 

zagadnień, ponieważ spędziłem w sumie ponad 

cztery lata (a niedawno ponad trzy) w Japonii, 

często podróżując do krajów sąsiednich, głównie 

Chin, oraz dyskutując z tamtejszymi przyjaciółmi 

na temat specyficznej sytuacji Indii czy Brazylii. 

Odpowiadając swym krytykom, Samuel 

Huntington słusznie zwrócił uwagę na znaczenie 

paradygmatu, powołując się na Thomasa 

Kuhna (1962). Jednakże zrozumienie podstaw 

paradygmatu czy tradycji badawczej (Larry 

Laudan, 1977) znacznie się pogłębiło od czasu 

Struktury rewolucji naukowych. Bardziej podstawowym 

pojęciem, leżącym u korzeni jakiegokolwiek 

paradygmatu czy tradycji badawczej 

jest horyzont hermeneutyczny określony precyzyjnie 

przez Zbigniewa Króla (Król, 2005, 2007), 

z możliwymi jego rozszerzeniami do perspektywy 

hermeneutycznej. Dlatego w drugiej części 

artykułu koncentruję się na znaczeniu takich 

właśnie pojęć w zrozumieniu, czy grozi nam 

rzeczywiście zderzenie cywilizacji. 

2. Diagnoza: co się 

rzeczywiście wyłania 

w dzisiejszym świecie? 

Diagnoza ta z konieczności musi być uproszczona 

i skrótowa, gdyż następna książka, dłuższa 

od Zderzenia cywilizacji, mogłaby być napisana 

dla opisu złożonej sytuacji dzisiejszego świata 

w roku 2010. 

1. Pierwszym ważnym punktem tej diagnozy 

jest stwierdzenie faktu, że cywilizacja atlantycka 

osiągnęła częściowy sukces w transferze takich 

wartości jak wolny rynek i demokratyczna 

wolność do najbardziej ludnych krajów świata, 

takich jak Chiny, Indie, Brazylia, Rosja (popularnie 

zwanych krajami BRIC). Był to, oczywiście, 

tylko połowiczny sukces, gdyż każdy z tych krajów 

dostosował te wartości do własnych tradycji 

kulturowych, a zmiana tradycji kulturowej jest 

procesem bardzo długim, rozciągającym się na 

kilka generacji. 

2. Drugim ważnym punktem tej diagnozy 

jest stwierdzenie, że to właśnie ten częściowy 

sukces był źródłem nieuchronnego osłabienia 

ekonomicznej dominacji cywilizacji atlantyckiej. 

Cztery kraje wymienione wyżej są demograficznie 

znacznie silniejsze od cywilizacji 

atlantyckiej; jeśli osiągnęły one choćby częściowy 

sukces ekonomiczny wynikający z punktu 

1., to nieuchronnie stają się one silniejsze także 

ekonomicznie. Obecny kryzys finansowy i ekonomiczny 

tylko podkreśla ten nieuchronny kierunek 

rozwoju. 

3. Trzeci ważny punkt, to fakt, że sytuacja 

stała się znacznie bardziej złożona z powodu 

rewolucji informacyjnej, co jest aspektem niezauważonym 

przez Huntingtona. Rewolucja 

informacyjna – która zaczęła się w kulturze Zachodu 

– z całą swą złożonością (internet, World 

Wide Web, elektroniczna edukacja) przyspiesza 

postęp, ale powoduje zarówno nowe, ogromne 

szanse, jak i nowe, wielkie zagrożenia. Trzeba tu 

wspomnieć przynajmniej trzy aspekty tej złożoności: 

a. Wartości wolnego rynku są zagrożone od 

wewnątrz, rynki wysokiej techniki stają się 

oligopolistyczne w wyniku rewolucji informacyjnej. 

Rewolucja ta prowadzi do dematerializacji 

pracy i gospodarki opartej na 

wiedzy; ale oznacza to zmniejszenie krań- 


Część III 


83

Część III 


cowych kosztów produkcji do tego stopnia, 

że konkurencyjne ceny na tych rynkach 

(które na idealnym wolnym rynku powinny 

być równe krańcowym kosztom produkcji) 

nie są już stosowane, faktyczne ceny 

przekraczają je często stokrotnie. To zaś jest 

możliwe tylko wtedy, jeśli rynek jest zdominowany 

przez oligopol, często z jawnymi 

lub ukrytymi zmowami cenowymi, a obserwujemy 

to dzisiaj na wszystkich rynkach 

wysokiej techniki, zaczynając od rynków 

lekarstw. 

b. Rosnąca nierówność wynikająca z rewolucji 

informacyjnej (naturalny skutek każdej 

większej zmiany technologicznej) przekształca 

się w nastroje antyzachodnie. 

Rewolucja informacyjna przyczyniła się, 

z jednej strony, do globalizacji gospodarki 

i wzrastających nierówności globalnych 

(zwłaszcza w małych krajach) wynikających 

między innymi z nieograniczonych 

transferów zysków wielkich korporacji do 

ich krajów macierzystych. Z drugiej strony, 

rewolucja informacyjna przyniosła anihilację 

ograniczeń przestrzennych w dostępie 

do informacji i wiedzy. W rezultacie, 

jedna szósta ludności świata, żyjąca dzisiaj 

w skrajnym ubóstwie, może bez trudu – 

przez telewizję i Internet – dowiedzieć się, 

jakie są standardy życia, obyczaje i ekscesy 

konsumpcyjne elity krajów najbogatszych. 

Nieuchronnie prowadzi to do zawiści i potępienia 

– powinniśmy się raczej dziwić, że 

wynikające stąd nastawienia terrorystyczne 

ograniczone są do części jednej kultury, której 

specyficzna religia obiecuje raj po śmierci 

męczeńskiej. 

c. Rewolucja informacyjna przynosi nie tylko 

zagrożenia, także wielkie szanse, np. nieuchronnie 

doprowadzi do poprawy równości 

praw kobiet we wszystkich krajach 

świata (to komputeryzacja i robotyzacja 

umożliwiają równość praw kobiet, chociaż, 

oczywiście, faktyczna realizacja tych praw 

zależy od czynników obyczajowych, kulturowych). 

Jednak największą szansą jest 

otwarty dostęp do edukacji poprzez internet: 

młodzi i ambitni ludzie nawet w krajach 

biednych będą mieli nie negatywne, 

lecz ambiwalentne nastawienie do kultury 

Zachodu, jeśli będą oni korzystać z lepszego 

dostępu do edukacji i kulturowej różnorodności 

za pomocą źródeł zachodnich. Na 

przykład, wielką atrakcją Europy dla cywilizacji 

Dalekiego Wschodu jest różnorodność 

kultury europejskiej; zarówno Japończycy, 

Chińczycy, jak i przedstawiciele uboższych 

krajów tamtego regionu cieszą się z podróży 

do Europy i możliwości jej zwiedzania 

(Huntington nie zauważa tego, być może, 

dlatego że kultura amerykańska jest znacznie 

mniej zróżnicowana i bogata niż europejska). 

4. Czwarty ważny punkt tej diagnozy, to 

fakt, że utrata dominującej pozycji ekonomicznej 

cywilizacji atlantyckiej na rzecz krajów 

BRIC może mieć skutki pozytywne, wyrażające 

się ograniczeniem nastawień antyzachodnich: 

jeśli większość ludności świata będzie 

żyła we względnym dobrobycie, z rosnącymi 

oczekiwaniami, to łatwiej będzie skoncentrować 

uwagę na przeciwdziałaniu skrajnemu 

ubóstwu. 

5. Piąty ważny punkt tej diagnozy, to stwierdzenie, 

że kultura Zachodu może pozostać 

ważną siłą geopolityczną i geokulturową, pod 

warunkiem pogłębienia jej zrozumienia innych 

kultur – ogólnie, zrozumienia Innego. To 

właśnie jest największą wadą książki Zderzenie 

cywilizacji: książka ta wykazuje bardzo płytkie 

zrozumienie kultur odmiennych od kultury Zachodu. 

6. Szósty ważny punkt tej diagnozy, to uwaga, 

że wzrost znaczenia najludniejszych krajów 

świata może powodować impuls dla zwiększenia 

rządności światowej (world governance) 

w formie instytucji podobnej do Unii Europejskiej, 

ale o globalnym zasięgu. Taki kierunek 

rozwoju może mieć bardzo pozytywne skutki, 

84

a Unia Europejska może użyć swych doświadczeń 

i stać się aktorem zmiany światowej. Zob. 

np. (Wierzbicki, 2010). Dodatkowe komentarze 

mogą wzmocnić tę diagnozę. 

Nie jest prawdą, jak w to wierzą niektórzy 

autorzy (zob. np. Opala et al., 2008), że wzrost 

znaczenia Chin oznacza klęskę demokracji; to 

tylko klęska naiwnego neoliberalizmu. Chiny 

mają długą tradycję kulturową centralizacji zarządzania 

i konfucjanizmu, związaną z gospodarką 

rolną opartą na ryżu (zob. dalej). Dlatego 

niemożliwe jest, aby Chiny zwróciły się do demokracji 

w ciągu jednego pokolenia; ale młodsze 

pokolenia Chińczyków są świadome – między 

innymi, z powodu rewolucji informacyjnej 

– zalet demokracji – i czekają cierpliwie na swą 

kolej. Tak więc, bardziej zdecydowana zmiana 

w kierunku demokracji w Chinach może być 

oczekiwana ok. roku 2050. 

3. Hermeneutyczne 

perspektywy innych kultur 

Istotne jest też zrozumienie, że – na skutek rewolucji 

informacyjnej (zob. np. Castells, 2000) 

– żyjemy dzisiaj w czasach zmiany epok cywilizacyjnych, 

struktur długiego trwania takich, 

jak to określił Fernand Braudel (Braudel, 1979), 

który analizował dwie takie niedawne epoki: 

epokę druku i początków kapitalizmu 1440– 

1760 oraz epokę cywilizacji przemysłowej 1760– 

? Możemy przy tym wybrać rok 1980 (ponieważ 

komputery osobiste oraz wykorzystanie sieci 

komputerowych zaczęły się rozpowszechniać 

właśnie wtedy) jako cezurę końca epoki cywilizacji 

przemysłowej i początku nowej epoki, 

cywilizacji informacyjnej czy wręcz cywilizacji 

wiedzy. Wielkiej zmianie cywilizacyjnej 

mogą towarzyszyć zasadnicze zmiany relacji 

społecznych, ale także podstaw pojęciowych, 

episteme rozumianej w sensie Michela Foucaulta 

(Foucault, 1972) – czyli sposobu kreowania 

i uzasadniania wiedzy, charakterystycznego 

dla danej epoki historycznej – wreszcie zmiany 

dominujących paradygmatów (Kuhn, 1962), 

tradycji badawczych (Laudan, 1977) oraz stanowiących 

ich podstawę horyzontów hermeneutycznych 

w sensie określonym przez Zbigniewa 

Króla (zob. np. Król, 2007) – intuicyjnie 

akceptowanych założeń o poprawności czy 

prawdzie podstawowych aksjomatów. Pojęcie 

horyzontu hermeneutycznego było stosowane 

w filozofii wcześniej, np. przez Edmunda Husserla 

(zob. np. 1973), Martina Heideggera (1927), 

Hansa-Georga Gadamera (1960), ale Zbigniew 

Król (2005, 2007) określa to pojęcie bardziej 

precyzyjnie, ilustrując je na przykładzie wiary 

w prawdziwość aksjomatów i założeń geometrii 

euklidesowej; wskazuje, że aksjomaty tej 

geometrii były rozumiane inaczej przez klasycznych 

Greków, inaczej przez Kartezjusza 

i Newtona, inaczej dzisiaj. Matematycy współcześni, 

aby porozumiewać się między sobą, 

muszą rozumieć te aksjomaty podobnie, a uzyskują 

takie rozumienie w procesie edukacji. Tak 

więc, horyzont hermeneutyczny matematyków 

jest w pewnym sensie obiektywny, jest rezultatem 

głębokiej refleksji i testowania prawdziwości 

podstawowych aksjomatów, prowadzących 

do specyficznej doktryny nauczania matematyki, 

znamiennej dla epoki cywilizacyjnej, nie 

dla lokalnej kultury czy cywilizacji: matematyk 

hinduski czy japoński rozumie dzisiaj te 

aksjomaty podobnie jak matematyk Zachodu. 

Taki horyzont jest strukturą długiego trwania, 

jego zmiana jest trudna i może być związana 

najwyżej ze zmianą epoki cywilizacyjnej. Ponadto, 

problem rekonstrukcji horyzontu hermeneutycznego, 

jak to pokazał Zbigniew Król 

(np. problem określenia, jak klasyczni Grecy rozumieli 

aksjomaty geometrii euklidesowej) jest 

trudny, ale rozwiązywalny przy dostatecznym 

wysiłku intelektualnym. 

Jednakże, jeśli to zdarza się pomiędzy matematykami, 

to może zdarzać się także w innych 

zawodach. Z doświadczeń osobistych 

wiem, że inżynierowie telekomunikacji na całym 

świecie mają także system głębokich przekonań, 

który ułatwia im wzajemną komunikację. 

Te intuicyjne przekonania o prawdziwości 


Część III 


85

Część III 


pewnych założeń co do telekomunikacji są, 

oczywiście, rezultatem doktryny edukacyjnej, 

ale są też dobrze przetestowane poprzez inżynierskie 

zastosowania i mają charakter struktury 

długiego trwania. Mogą być wprawdzie 

mniej precyzyjnie zdefiniowane niż aksjomaty 

teorii matematycznych, dlatego proponuję 

je nazwać perspektywą hermeneutyczną; 

tak więc, przez perspektywę hermeneutyczną 

rozumiem intuicyjnie akceptowalny system 

przekonań o prawdziwości podejść określonego 

typu, podczas gdy taka perspektywa 

staje się horyzontem hermeneutycznym, jeśli 

przekonania te są wyrażone jako precyzyjne 

aksjomaty. Można przy tym zastosować metody 

zaproponowane przez Zbigniewa Króla do 

rekonstrukcji perspektywy hermeneutycznej. 

W tym celu musimy tylko być świadomi faktu, 

że np. inżynierowie telekomunikacji mają 

taką hermeneutyczną perspektywę, a więc 

można zadać pytanie, jakie to przekonania 

składają się na taką perspektywę. Oczywiście, 

aby na to pytanie odpowiedzieć, powinniśmy 

spełnić co najmniej dwa warunki. Po pierwsze, 

musimy mieć pozytywne lub co najmniej 

neutralne nastawienie do telekomunikacji; nie 

odpowiedzielibyśmy na to pytanie poprawnie, 

gdybyśmy wierzyli (jak to czynią niektórzy filozofowie 

techniki), że cała technika, a zwłaszcza 

telekomunikacja, tylko ujarzmia ludzi. Po 

drugie, niezbędne jest zrozumienie telekomunikacji, 

oparte na doświadczeniu z pierwszej 

ręki, co najmniej z dobrego i długiego kontaktu 

z inżynierami telekomunikacji. Kiedy rekonstruujemy 

perspektywę hermeneutyczną, odkrywamy 

intuicyjny system przekonań, i nie 

odkryjemy takiego systemu poprzez bezpośrednie 

zapytania (zob. np. Wierzbicki ,1997, 

2005), możemy o nim tylko wnioskować pośrednio. 

Jaki ma to wszystko związek ze Zderzeniem 

cywilizacji? Pierwszy wniosek, to fakt, że 

globalizacja ma także wymiar kulturowy, zaczynając 

od globalnych grup zawodowych. Jeśli 

matematycy czy inżynierowie telekomunikacji 

całego świata rozumieją się wzajemnie, inne 

wymiary podziału kulturowego świata mogą 

nie być aż tak silne, jak to twierdzi Huntington. 

Drugi wniosek, to stwierdzenie, że to, co 

stosuje się do kulturowych grup zawodowych, 

może być także zastosowane do cywilizacji 

kulturowych. Cywilizacje kulturowe mają także 

różne perspektywy hermeneutyczne, i dla 

głębokiego zrozumienia innej cywilizacji powinniśmy 

spróbować zrekonstruować jej perspektywę 

hermeneutyczną, system intuicyjnie 

akceptowanych przekonań. Innymi słowy, aby 

głęboko zrozumieć np. kulturę muzułmańską, 

powinniśmy zrekonstruować jej perspektywę 

hermeneutyczną, określić bez uprzedzeń, jakie 

są najgłębsze przekonania motywujące tę kulturę. 

Ponieważ nie przebywałem dostatecznie 

długo w krajach kultury muzułmańskiej, nie 

będę tego próbował; ale jest to możliwe do wykonania. 

Jednakże przebywałem dostatecznie 

długo w Japonii, kraju głęboko przesyconym 

wartościami kultury buddyjskiej, i mogę zrekonstruować 

przynajmniej pewne elementy 

hermeneutycznej perspektywy buddyzmu. 

W Zderzeniu cywilizacji Huntington niedostatecznie 

uwzględnia rozmiary i możliwe przyszłe 

znaczenie kultury buddyjskiej obejmującej 

Japonię, inne kraje Azji Południowo- -Wschodniej, 

duże części Chin oraz Indii. A kultura ta 

może mieć bardzo pozytywny wpływ, jeśli Zderzenie 

cywilizacji miałoby rzeczywiście nastąpić. 

4. Perspektywa 

hermeneutyczna kultury 

buddyjskiej 

Główny element takiej perspektywy nazwałbym 

naturalizmem fundamentalnym, typowym 

dla kultury buddyjskiej. Opiera się on 

na dwóch założeniach. Pierwsze, to podstawowe 

założenie ontologiczne naturalizmu, że 

ludzie nie są samotni, że oprócz nich istnieją 

zewnętrzne części rzeczywistości, obejmujące 

żywe podmioty i materialne przedmioty, które 

to części można nazwać krótko naturą; co 

więcej, że ludzie konstruują wiedzę nie tylko 

86

w dyskusji między sobą, lecz także w interakcji 

z naturą. Drugie założenie jest bardziej 

istotne dla naturalizmu fundamentalnego: że 

ludzie nie są panami natury, tylko jej częścią, 

a inne jej żywe części mogą być także podmiotami 

poznania. Oba te założenia występują 

niekiedy także w kulturze Zachodu, ale są 

zazwyczaj dominowane przez poglądy przeciwne. 

Naturalizm – określony przez pierwsze 

założenie – jest silnie atakowany przez 

filozofię sceptyczną czy przez postmodernistyczny 

konstruktywizm. Naturalizm fundamentalny 

– wyrażony przez drugie założenie 

– jest przeciwny tradycji kulturowej Zachodu, 

zarówno chrześcĳańskiej, jak i materialistycznej 

(religia chrześcĳańska zakłada, że Bóg dał 

ludziom władzę nad naturą, materialistyczny 

marksizm zakładał, że ludzie mają prawo przekształcać 

naturę). 

Naturalizm fundamentalny nie jest równoważny 

ateizmowi. Buddyści wierzą w Boga, 

tylko nie jako Stwórcę, a jako ostateczny Cel; 

to rozwiązuje wewnętrzne sprzeczności pojęcia 

dobrotliwego Stwórcy, który stworzył świat 

obejmujący zło (i np. tygrysy, mimo że piękne, 

to jednak żyjące tylko dzięki pożeraniu innych 

zwierząt) 1 . Takie poglądy bywały niekiedy spotykane 

także w chrześcĳaństwie, np. św. Franciszek 

był naturalistą fundamentalnym. Naturalizm 

fundamentalny jest też bliski ideologii 

obrońców środowiska naturalnego, tzw. zielonych. 

Z tego powodu ochrona środowiska jest 

bliska poglądom buddyjskim. 

Naturalizm fundamentalny może mieć różnorodne 

konsekwencje dla filozofii Zachodu, 

1 Wiele było prób rozwiązania tej fundamentalnej 

sprzeczności, wszystkie jednak nie są satysfakcjonujące, 

zaczynając od klasycznego „nie będziesz kwestionował 

Stwórcy swego” (co zakłada istnienie Stwórcy, zatem 

używa argumentu samopodtrzymującego) czy od 

stwierdzenia, że Stwórca dał ludziom wolną wolę, a zło 

wynika z jej złego zastosowania (co nie uwzględnia 

faktu, że nasza wolna wola nie jest absolutnie wolna, 

np. nie możemy przenikać twardych ścian siłą naszej 

woli, a więc granice wolnej woli musiały być jednak 

określone przez Stwórcę) itd. Założenie buddyjskie, że 

nie ma Stwórcy, tylko Cel, jest znacznie bardziej spójne 

logicznie. 

która od Platona wierzy w dominację ludzi nad 

naturą i ogranicza epistemologię do poznania 

człowieka, nie pytając, jak np. drzewo odróżnia 

zimę od lata, czy jak pies rozpoznaje osobę przyjazną, 

lubiącą psy. Argumentowałem w innym 

artykule (Wierzbicki, 2009), że skoro poznanie 

podmiotów innych niż człowiek ma charakter 

przedsłowny, jest przeto podobne do ludzkiej 

intuicji. 

Inny aspekt związany z kulturą buddyjską, 

to fakt, że obejmuje ona głównie kraje klimatu 

monsunu, cywilizacji wymagającej zaawansowanej 

inżynierii wodnej dla zasilania pól ryżowych 

wodą. Zaowocowało to w mentalności 

grupowej, wierze, że współpraca grupy zapewnia 

wytworzenie większej wartości, przeciwstawnej 

do indywidualizmu, charakterystycznego 

dla kultury Zachodu. Kultura buddyjska 

nie jest zatem przeciwna rządom centralnym, 

łatwo koegzystuje z konfucjanizmem, chociaż 

pozostaje odrębna. Mentalność grupowa nie 

jest przeciwna konkurencji, tylko promuje raczej 

konkurencję grup w porównaniu z konkurencją 

jednostek wewnątrz grup. Ta właśnie cecha 

zdecydowała, między innymi, o sukcesach 

japońskich systemów kontroli jakości. Jeszcze 

inny aspekt kultury buddyjskiej to jej podejrzliwość 

wobec sceptycyzmu filozoficznego. 

Związane jest to z naturalizmem fundamentalnym: 

skoro ludzie są częścią natury, natura 

może uczyć ich mądrości i wiedzy. Natomiast 

argument, że natura jest pojęciem utworzonym 

przez ludzi, zatem skutkiem naszego myślenia 

i nie może być jego przyczyną (Latour 1987, str. 

99), jest nieprzekonywający dla naturalisty fundamentalnego: 

naturalizm jest przyzwyczajony 

do argumentacji kolistej czy raczej do efektów 

sprzężenia zwrotnego w opisie procesów rozwojowych 

nie znajduje paradoksów w takich 

efektach. Zresztą, w tym sensie kultura buddyjska 

wyprzedza kulturę Zachodu, która nadal 

uważa błędne koło za paradoks, podczas gdy to 

taki sam pozorny paradoks jak stary pogląd, że 

Achilles nigdy nie dogoni żółwia (zob. Wierzbicki, 

2009): w każdym komputerze mamy do 

czynienia z milionami błędnych kół, układów 


Część III 


87

Część III 


flip-flop niezbędnych do działania pamięci komputerowej, 

a jednak komputery działają – zatem 

błędne koło nie może być faktycznym paradoksem. 

5. Wnioski 

Przedstawiłem tu tylko zarys perspektywy 

hermeneutycznej kultury buddyjskiej; wymaga 

ona z pewnością badań bardziej szczegółowych. 

Ale nawet z tak skrótowej analizy 

wynikają wnioski: rozumiemy lepiej obcą kulturę, 

jeśli staramy się zrozumieć jej podstawowe 

przeświadczenia i wartości. Zatem, zamiast 

opowiadać o nieuchronnym Zderzeniu cywilizacji, 

lepiej myśleć o metodach zapobiegania 

takiemu zderzeniu. Metoda rekonstrukcji perspektywy 

hermeneutycznej może być użytecznym 

narzędziem takiego zapobiegania, 

zwiększenia zrozumienia pomiędzy różnymi 

kulturami, promocji Dialogu czy Sojuszu cywilizacji 

i głębszego zrozumienia Innego. Ponadto, Antoni 

Kukliński (2010) ma rację w swym ostrzeżeniu 

I am convinced that the United States and Europe 

should strongly resist the allure of a genteel surrender 

(,,Jestem przekonany, że Stany Zjednoczone 

i Europa powinny się silnie przeciwstawić 

pokusie łagodnego zaniechania’’), ale analiza 

przedstawiona w tym artykule wskazuje na 

trzecią drogę rozszerzenia tego ostrzeżenia 

wraz z konstruktywną konkluzją: Stany Zjednoczone 

i Europa powinny antycypować rozwój 

wydarzeń i przygotować własne działania 

godne poważnych aktorów sceny geopolitycznej 

i geokulturowej, na przykład inicjatywę 

zwiększonej rządności światowej (world governance). 

Literatura 

Braudel F. (1979), Civilisation matérielle, économie 

et capitalisme, XV–XVIII siecle, Armand Colin, 

Paris. 

Castells M. (2000), End of Millenium: The Information 

Age, vol. 1, 2, 3, Blackwell, Oxford UK. 

Foucault M. (1972), The order of things: an archeology 

of human sciences, Routledge, New York. 

Gadamer H.-G. (1960), Warheit und Methode. 

Grundzüge einer philosophishen Hermeneutik, 

J.B.C. Mohr (Siebeck), Tübingen. Heidegger 

M. (1927), Sein und Zeit, Niemayer, Halle. Huntington 

S.P. (1993), The Clash of Civilizations? 

Foreign Affairs, Summer 1993. 

Huntington S.P. (1997), The Clash of Civilizations 

and the Remaking of World Order, 

Simon and Schuster, London. Husserl 

E. (1973), Cartesianische Meditationen und Pariser 

Vorträge (Cartesian meditations and the Paris 

lectures.), Edited by S. Strasser, Martinus Nĳ - 

hoff, The Hague, Netherlands. 

Król Z. (2005), Plato and the Foundations of Modern 

Mathematics (in Polish, Platon i podstawy matematyki 

współczesnej), Wydawnictwo Rolewski, 

Nowa Wieś. 

Król Z. (2007), The Emergence of New Concepts 

in Science, w: Creative Environments, eds. 

A.P. Wierzbicki, Y. Nakamori (tekst opublikowany 

w internecie). 

Kuhn T.S. (1962), The Structure of Scientific 

Revolutions, Chicago University Press, Chicago 

(2nd ed., 1970). Kukliński A. (2010), The Geostrategic 

Reconfigurations of the Global Scene. The Experiences 

and Prospects of the XXI Century (w druku). 

Latour B. (1987), Science in Action, Milton 

Keynes, Open University Press. 

Laudan L. (1977), Progress and its Problems, 

University of California Press, Berkeley. 

Opala P., Rybiński K. (2008), The Rise of China 

and the Failure of Democracy, w: Futurology. The 

challenges of the XXI century, eds. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, Reupus volume 4, Nowy Sącz. 

Said E. (2001), The Clash of Ignorance, “The 

Nation”, October 2001. 

Wierzbicki A.P. (1997), On the role of intuition 

in decision making and some ways of multicriteria 

aid of intuition, 

“Multiple Criteria Decision Making”, No 6, 

s. 65–78. 

88

Wierzbicki A.P. (2004), Knowledge creation theories 

and rational theory of intuition, “International 

Journal for 

Knowledge and Systems Science”, No 1, 

s.17–25. 

Wierzbicki A.P. (2009), Metafizyka naturalizmu 

fundamentalnego, w: Nauka a metafizyka, ed. A. Motycka, 

Wydawnictwa IFiS PAN, Warszawa. 

Wierzbicki A.P. (2010), Wyzwania i zagrożenia 

przyszłości – refleksje metodologiczne i interdyscyplinarne, 

w: eds J. Kleer, B. Galwas, A.P. Wierzbicki, 

Wyzwania przyszłości, Komitet Prognoz „Polska 

2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa. 

Prof. dr hab. inż. Andrzej P. Wierzbicki jest 

związany z Wydziałem Elektroniki i Technik 

Informacyjnych Politechniki Warszawskiej i Instytutem 

Łączności, w którym przez wiele lat 

pełnił funkcję dyrektora. 

„Ewaluacja programów i instrumentów” 

15 marca 2012 r. 

Agnieszka Haber, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości: 

Ewaluacja nie jest narzędziem ani łatwym, ani tanim. Dzisiejsza dyskusja o jej celowości 

przypomina podobną, która dotyczyła badań marketingowych, a którą doskonale 

obrazuje przykład Henrego Forda. Kiedy zapytano go, na czym polegał 

sukces modelu T, odpowiedział: „że nie korzystaliśmy z badań marketingowych. Bo 

gdyby zapytać klientów, czego potrzebują, to powiedzieliby, że szybszego konia. 

Nie wiedzieli przecież, czym jest samochód”. Ale tenże sam Henry Ford, który nie 

był, jak głosi historia, skory wydać pieniędzy na badania, przeznaczał na nie naprawdę 

spore sumy ponieważ po pierwsze jak mówił „wiem, że połowa mojej reklamy 

to wyrzucone pieniądze. Nie wiem tylko, która to połowa” a po drugie wiedział, że 

bardziej niż cokolwiek innego – „przygotowywanie się jest sekretem do sukcesu”. 


Część III 

(fragment stenogramu, więcej na http://www.pte.pl/226_archiwum.html)) 


89

Rola Chin i Indii 

w kształtowaniu sceny 

globalnej XXI w. 

Ksawery Burski 

Część III 


Jesteśmy świadkami dynamicznych zmian 

na wszystkich płaszczyznach międzynarodowej 

areny. Zacznĳmy od areny gospodarczej. 

W minionym 10-leciu nastąpiło przyśpieszenie 

procesów globalizacji. Głównym 

beneficjentem tego przyśpieszenia są Chiny, ale 

także Indie, Brazylia, RFN. Wcielając w życie 

swą strategię reform i otwarcia na świat, a także 

koncepcję „wielkiego renesansu chińskiej nacji”, 

w ciągu 10 lat od przystąpienia do WTO (2001) 

PKB wzrósł z 1,557 bln USD w 2001 r. do 5,9 bln 

USD w 2010 r. i prawdopodobnie do 6,9 bln USD 

w 2011 r. (Prognozy MFW, „Gazeta Wyborcza”, 

28.12.2011 r.). 

Jak do tego doszło? 

Zacznę od historii. Otóż, od połowy XIX w. elity 

chińskie zastanawiały się jak zmienić, zmodernizować 

Chiny. W kraju panowali Mandżurowie. 

Rdzenni Chińczycy próbowali się buntować 

i myśleć nad sposobami wyjścia. Inspiracją były 

reformy Mutsuhito w Japonii z 1868 r. W efekcie 

wysłano do Japonii setki ludzi, którzy wrócili 

i przenieśli do Chin wiedzę, doświadczenie 

o japońskich reformach, a nawet słownictwo 

ekonomiczne i polityczne. Do języka chińskiego 

trafiło w postaci chińskich znaków, ale z Japonii. 

Drugim przykładem dla Chin do naśladowała 

– znacznie później, bo w latach 80. ubiegłego 

wieku – była Korea Południowa, która po wojnie 

zakończonej w 1953 r., szybko w ciągu 30 lat, 

osiągnęła wielki postęp. Trzecim przykładem 

okazał się Singapur. Deng Xiaoping odwiedził 

Singapur w 1978 r., a także Malezję, Tajlandię 

i wrócił zainspirowany. Czwartym przykładem, 

o którym się nie mówiło był Tajwan. W Polsce, 

w 1938 r., ukazała się wyśmienita książka o procesie 

modernizacji w Japonii. Korea Południowa 

wydała różne opracowania jak zastosować 

chiński konfucjanizm do zarządzania gospodarką 

nowoczesną. Singapur jest nowoczesny 

i z każdym dniem daje tego przykłady, które stanowią 

inspirację do wydawania książek na ten 

temat. Chińczycy rozpoczęli reformy w 1979 r. 

w warunkach, kiedy kraj był zdewastowany 

przez rewolucję kulturalną i przez wcześniejsze 

kampanie polityczne. Zapoczątkowane reformy 

gospodarcze obejmowały polityczne i gospodarcze 

otwarcie kraju na świat. Niektórzy 

chińscy historycy i politolodzy, jak np. b. wiceprezes 

Akademii Nauk Społecznych Li Shenzhi, 

który pisał, że faktycznie chodziło o otwarcie 

Chin przede wszystkim na Stany Zjednoczone 

(„Strategy and Management” 2002, no. 4, s. 6). 

To było głównym celem. Pierwsze reformy były 

trudne i zakończyły się 4 czerwca 1989 r. krwa- 

90

wą rozprawą ze zbuntowaną młodzieżą na Placu 

Tiananmen, po której reformy znalazły się 

w zastoju. Nastąpił okres wahań. Impuls do 

wznowienia reform dał Deng Xiaoping na początku 

1992 r. podczas inspekcji w Shenzhen, 

Kantonie, Szanghaju, to znaczy w nowej sytuacji 

międzynarodowej po zmianach ustrojowych 

w Europie Środkowowschodniej i po rozpadzie 

ZSRR. Prawdziwe przyspieszenie nastąpiło po 

przystąpieniu Chin do Światowej Organizacji 

Handlu w 2001 r. Pozwolę sobie ponownie przytoczyć 

kilka danych. Otóż, w 2001 r. PKB Chin 

wynosił jeden 1,557 bln USD. W 2010 r. już 5,9 bln 

USD, a fundusz walutowy cytowany przez „Gazetę 

Wyborczą” w grudniu 2011 r. podał, że PKB 

Chin w 20011 r. szacowano na 6,990 bln USD). 

Jednocześnie, ponieważ Chiny w okresie socjalizmu 

były państwem ubogim w dewizy, cała gospodarka 

była nastawiona przede wszystkim na 

eksport i w efekcie chiński handel zagraniczny 

w tym okresie wzrósł w 2001 r. z 509 mld USD 

do 3,6 bln USD w 2011 r., czyli ponad siedmiokrotnie 

w ciągu 10 lat. Takich sukcesów nie miał 

żaden kraj. 

Jakie były tego przyczyny? 

Generalnie możemy powiedzieć, że przyczyną 

było otwarcie się rynków świata na chińskie 

towary. Ale towary te trzeba było wyprodukować 

a produkcję zorganizować. Tu przede 

wszystkim liczy się polityka rządu, czyli polityka 

reform, odstąpienie od gospodarki planowej, 

przejście do gospodarki wolnorynkowej 

(ale utrzymanie sektora państwowego i interwencjonizmu 

państwa na szeroką skalę), dopuszczenie 

obcego kapitału, transfer obcych 

technologii. To jeszcze nie wszystko. Można 

powiedzieć, że była to polityka bardzo racjonalna 

i obecnie w mieszanej gospodarce chińskiej 

mamy jak gdyby trzy sektory: sektor państwowy, 

sektor chiński prywatny i sektor prywatny 

z udziałem kapitału obcego. Aby uruchomić te 

wszystkie sektory, aby produkcja mogła się dobrze, 

racjonalnie rozwĳać, potrzebna była siła 

robocza i to tania. Tę siłę roboczą dostarczyła 

chińska wieś. Oprócz tradycyjnych wytworzonych 

w poprzednich latach licznych rzeszach 

wykształconych, czy mniej wykształconych 

robotników, do produkcji trafiło ok. 240 mln 

chłoporobotników. Była to młodzież wiejska, 

która z reguły edukację kończyła na 9 klasie, 

czyli na gimnazjum. Młodzież na tyle wykształcona, 

że mogła czytać, pisać, rozumieć instrukcje 

technika, czy komentarze inżyniera. Około 

40 mln tych ludzi pozostało na wsi, ale pracuje 

poza rolnictwem, ok. 200 mln przeniosło się 

do małych, średnich i wielkich miast. Z tego aż 

30 mln pracuje w budownictwie przy budowie: 

autostrad, linii kolejowych, bloków mieszkalnych, 

całych osiedli. To jeszcze nie wszystko. Ci 

ludzie pracują za wynagrodzenie znacznie niższe 

niż chińscy robotnicy, ci, którzy od dawna 

mieszkali w miastach – od 20, 30, 50 lat. Dzięki 

temu chiński produkt jest konkurencyjny. 

Chiny zaprosiły obcy kapitał do inwestowania. 

Chiny wykorzystały jedną z głównych sił napędowych 

gospodarki rynkowej, czyli dążenie 

do maksymalizacji zysków. Powiedziano partnerom 

zachodnim: chcecie mieć większe zyski, 

przyjdźcie do nas, zainwestujcie. I w latach 

1978–2010 do Chin napłynęło łącznie 1048 bln 

USD (Information Office of The State Council 

of PRC, „China’s Peaceful Development”, September 

2011, s. 6). Chiny płacą za to sporą cenę. 

Wyżej wspomniane źródło podaje (s. 7), że obcy 

kapitał tylko w minionym 10-leciu tytułem zysków 

wyprowadził z Chin 261,7 mld USD. Wokół 

tego w Chinach toczą się dyskusje i spory. 

Młodzież pyta, czy nie jest to zbyt wysoka cena, 

jaką Chiny płacą obcemu kapitałowi za transfer 

technologii, umiejętności, itd. Rzecz w tym, że 

z kwot, które w ciągu tych 30 lat zainwestowano 

w Chinach ok. 70% to są pieniądze z Hongkongu, 

Tajwanu i od chińskiej emigracji, czyli zyski 

też tam zostały skierowane. Proszę Państwa, tu 

nie tylko chodziło o transfer kapitału i technologii. 

To był także transfer umiejętności, bo Hongkong, 

Tajwan i emigracja znają światowy handel 

lepiej niż ktokolwiek inny. Hongkong i Tajwan 

były zmuszone do przystosowania się do tych 


Część III 


91

Część III 


trudnych warunków, do wypracowania sposobów 

poruszania się we współczesnym świecie, 

nie tylko w Azji, gdyż emigracja działa także 

na rynkach amerykańskim i europejskim. Dwa 

miesiące temu, w Polskim Instytucie Spraw 

Międzynarodowych przebywał politolog z Tajwanu, 

który powiedział, że według oficjalnych 

danych Tajwan zainwestował w Chinach na 

kontynencie ponad 60 mld USD, ale według szacunków 

nieoficjalnych kwota ta wynosi 200 mld 

USD. Zaznaczył, że w Chinach działa 750 tys. 

firm z kapitałem tajwańskim. O ten biznes dba 

ponad milion Tajwańczyków: właściciele firm, 

naczelni inżynierowie, dyrektorzy, księgowi. 

Oni przekazali Chinom nie tylko kapitał i umiejętności, 

ale także informacje gdzie sprzedać 

wyprodukowany towar, skąd pozyskać surowce, 

z jakich banków korzystać, jak się poruszać 

w świecie biznesu w dzisiejszym świecie. To 

samo wcześniej zrobił Hongkong. Dzięki temu 

Chiny mają takie sukcesy w handlu. Chciałbym 

zadać pytanie, dlaczego Chiny oszczędzają? Profesor 

Orłowski przed chwilą wspomniał o tym. 

Otóż, w Chinach nastąpiły następujące zmiany. 

W 2000 r. 44% PKB przeznaczono na konsumpcję, 

a w 2010 r. 37%. Twierdzą, że tu właśnie szukano, 

oszczędności. Te oszczędności wynikały 

z wielu przyczyn. Były to często oszczędności 

gospodarstw domowych – wymuszone, związane 

z załamał się systemu opieki zdrowotnej 

(który dopiero teraz w tym dziesięcioleciu jest 

odbudowywany), załamaniem się systemu bezpłatnej 

oświaty (który przywrócono w tym 

dziesięcioleciu). Bez tych systemów ludzie po 

prostu musieli oszczędzać na wypadek choroby 

i na naukę. W tradycji chińskiej jest szacunek 

do wiedzy, dlatego każdy się stara, aby jego 

dzieci ukończyły przynajmniej szkołę średnią 

a w miarę możliwości studia. Jeśli chodzi o studia 

to w Chinach obecnie jest ponad 200 mln 

osób z wyższym wykształceniem. W ciągu 30 lat 

reform i otwarcia na świat, na studia zagraniczne 

wyjechało 2 mln Chińczyków, z tego 200 tys. 

to byli stypendyści rządowi bądź uniwersyteccy 

(państwowi), resztę stanowiły osoby, które wyjechały 

na studia zagraniczne na własny koszt. 

Do Chin powrócili prawie wszyscy stypendyści 

państwowi, czyli ok. 200 tys. i około 300 tys. 

tych, którzy wyjechali na własny koszt, czyli 

powróciło pół miliona osób. Dzisiaj Chiny dążą 

do ściągnięcia kolejnych pół miliona osób, które 

ukończyły studia zagraniczne. Niektórzy studia 

ukończyli już dawno, teraz pracują i mieszkają 

bądź w Dolinie Krzemowej, lub w placówkach 

naukowych Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii 

czy Kanady. Chcę tutaj wspomnieć, że kilka lat 

temu Chińczycy przyznali, że gdy w latach 50. 

ze studiów na Zachodzie do Chin powróciło połowa 

tych, którzy tam zdobyli doktoraty (było to 

2,5 tys. osób), to ci chińscy uczeni, repatrianci 

ze studiów zagranicznych skrócili okresy badań 

w chińskiej atomistyce, w broni rakietowej o 20 

lat. Dzisiaj tych, którzy powrócili jest pół miliona, 

a następne pół miliona prawdopodobnie 

jeszcze powróci. Wkład tych ludzi w gospodarkę 

chińską, w ich postęp jest ogromny. Obok wspomnianych 

240 mln chłoporobotników, obok 

wspaniałych think-tanków w dziedzinie politycznej 

i ekonomicznej, które to przygotowują programy 

dalszych zmian w Chinach jest ta liczna 

grupa repatriantów w sferze nauki. Chińczycy 

piszą bardzo dużo o tym, co się dzieje w świecie 

i o światowym kryzysie. Co piszą? Piszą, że na 

dzień dzisiejszy cały rozwinięty Zachód, włączając 

w to Japonię, jest pogrążony w głębokim 

kryzysie, jakiego nie było od II wojny światowej, 

że jest to kryzys gospodarczy, ale także kryzys 

polityczny związany z brakiem nowych elit, 

które by wiedziały jak wyjść z kryzysu społecznego, 

czego przykładem są zajęcie Wall Street, 

bunty młodzieży, itd. Jest to kryzys – utrzymują 

Chińczycy – który rozbił dotychczasowy świat 

na fragmenty. I teraz z tych fragmentów można 

będzie, czy trzeba będzie zbudować jakąś nową 

konstrukcję. Myślę, że tutaj autorzy chińscy 

nieco przesadzają na temat tej fragmentaryzacji 

świata. Natomiast Chińczycy uważają, że 

nadal mimo kryzysu, rozwinięty Zachód, czyli 

Stany Zjednoczone, Unia Europejska i Japonia 

dostarczają 60% globalnego produktu. Zdaniem 

chińskich uczonych jest to za dużo. Te trzy segmenty 

rozwiniętego świata powinny dostarczać 

92

maksimum 40% światowego produktu. Reszta 

powinna być wytworzona przez nowe siły, 

tj. BRIC, BRICS, Brazylię, Rosję, Indie, Chiny 

i RPA. „Gazeta Wyborcza” za funduszem walutowym 

przytoczyła dane, z których wynika, że 

Brazylia wyprzedziła Wielką Brytanię w produkcie 

globalnym – 2,5 bln USD. Produkt globalny 

w Indiach wynosi 1,840 bln USD a o RPA 

nie wspomniano. W każdym razie, w wyniku 

tych procesów, Chiny od dawna nazywane fabryką 

świata, nie tylko dlatego, że wyprzedziły 

Japonię i zajęły drugie miejsce w światowej 

gospodarce, ale – jak wiemy – są największym 

eksporterem, wyprzedzając w 2010 r. Niemcy. 

Prawdopodobnie w ubiegłym roku wyprzedziły 

Stany Zjednoczone jako największy importer 

i są największym posiadaczem rezerw dewizowych. 

Według oficjalnych danych jest to ok. 

3,2 bln USD a według chińskich publikatorów 

– 4 bln USD. Mam pytanie, jak te środki zostaną 

spożytkowane? 

Ponieważ miałem mówić także o Indiach, 

chciałbym powiedzieć, że od dziesięciu lat 

Indie rozwĳają się bardzo szybko. Szacuje 

się, że w ubiegłym roku wzrost wyniósł 7,9% 

(w Chinach – 9,2–9,3), ostatecznych danych 

jeszcze nie ma. Gospodarka Indii rozwĳa się 

nierównomiernie, są dziedziny rozwĳające się 

wyśmienicie, jak elektronika, przemysł ciężki, 

stalowy, samochodowy, ale są też dziedziny 

bardzo słabo rozwinięte. Głównym problemem 

Indii jest słaba infrastruktura. W tej dziedzinie 

Chiny wyprzedziły Indie o 20 lat. Natomiast 

BRICS ma znaczenie na arenie międzynarodowej, 

jest to jak gdyby nowa luźna organizacja, 

platforma dialogu, miejsce gdzie te kraje mogą 

ustalać wspólną politykę w sprawach takich 

jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, 

negocjacje rundy Doha, G20, pozycja w Banku 

Światowym, głosowanie w Międzynarodowym 

Funduszu Walutowym, itd. Jednocześnie 

kraje te dzielą zasadnicze różnice. Między Chinami 

a Indiami jest spór terytorialny. Występują 

wzajemne pretensje dotyczące zaangażowania 

Chin w Pakistanie, w Sri Lance, w Nepalu. 

Chiny krytykują obecne angażowanie się Indii 

w Wietnamie i na Morzu Południowochińskim, 

udział w dialogu indyjsko-japońsko-amerykańskim, 

itd. Pojawiają się pretensje Chin do 

Rosji, że dostarcza do Indii lepsze uzbrojenie 

niż to, które sprzedaje Chinom. Brazylia i RPA 

są jak gdyby partnerami neutralnymi. Ale ważne 

są interesy handlowe. Otóż w ubiegłym roku 

Chiny zwiększyły do tych czterech partnerów 

z BRICS swój eksport o 29%, a swój import 

z tych krajów zwiększyły o 50%. Mam pytanie, 

czy te zmiany wystarczają do zastąpienia ewentualnie 

kurczących się rynków dla Chin w Unii 

Europejskiej, w Stanach, czy w Japonii. Niewątpliwie 

nie wystarczą, dlatego że Unia Europejska 

była rynkiem ogromnym. W 2010 r. Chiny 

na rynki Unii wyeksportowały towarów za 311 

mld USD, do Stanów Zjednoczonych za 283 

mld USD. Do Japonii za 121 mld USD. Obecnie 

kurczący się popytu w tych krajach (obszarach 

przeżywających kryzys) jest dla gospodarki 

chińskiej poważnym zagrożeniem. W efekcie 

sukcesów, jakie Chiny osiągnęły w gospodarce 

zmienia się ich rola w organizacjach międzynarodowych. 

Od trzech lat, prof. Justin Lin 

Yifu w Banku Światowym zajmuje stanowisko 

wiceprezesa i zarazem głównego ekonomisty. 

Inny chiński ekonomista, Zhu Min, wszedł do 

Funduszu Walutowego. Chinka reprezentująca 

dawniej Hongkong jest przewodniczącą Światowej 

Organizacji Zdrowia. Jak pamiętamy, 

kilka lat temu prof. Brzeziński i inni Amerykanie, 

gdy reaktywowało się G20 w 2008–2009 r. 

wyszli z propozycją aby zamiast G20 przejść 

do G2, by Chiny i Stany stały się głównymi, że 

tak powiem, mocarstwami regulującymi światową 

gospodarkę. Chiny wtedy tę propozycję 

odrzuciły, co wyraźnie mówił premier Wen Jiabao 

i inni chińscy politycy. Chiny nie chciały 

brać na siebie takiej odpowiedzialności i myślę, 

że nie chciałby też sprawiać przykrości Rosji, 

Indiom, Japonii i Unii Europejskiej. Wtedy hasłem 

Chin był świat wielobiegunowy. Dzisiaj 

chińscy politolodzy (prof. Yan Xuetong z Uniwersytetu 

Qinghua, „Global Times”, 30.12.2011) 

mówią, że Chiny już wyrosły na drugie mocarstwo 

świata, dystans dzielący je od Stanów 


Część III 


93

Część III 


Zjednoczonych będzie się zmniejszać, natomiast 

dystans dzielący Chiny i Stany od pozostałych 

mocarstw będzie się zwiększać. Wobec 

tego są dwa supermocarstwa i kilka wielkich 

mocarstw. I taki zespół powinien się podjąć 

regulowania światowej gospodarki, wyprowadzania 

jej z kryzysu. Kryzys jest dla Chin niekorzystny, 

ale jednocześnie przynosi Chinom 

szansę. Koncepcja G2 według chińskich politologów 

zmusi władze chińskie do przyjęcia tego 

rozwiązania, zaś Chiny – choć niechętnie – na 

to przystaną. W Chinach twierdzi się jedynie, 

że stosunki chińsko-amerykańskie są najważniejszymi 

stosunkami na świecie. Jak one się 

ułożą, od tego zależy światowy pokój, postęp 

bądź też starcia i konflikty. Co można dzisiaj 

powiedzieć. Chińczycy w ostatnich czterech 

latach zasilili Fundusz Walutowy i Bank Światowy. 

Natomiast nie zgodzili się, by udzielać 

jakiś większych kredytów Unii Europejskiej. 

Chiny proponują inwestowanie w krajach na 

zasadzie bilateralnej, dlatego też na 35 lat wynajęli 

port w Pireusie, ponoć za 5 mld dolarów, 

stąd kupili na Węgrzech wielkie zakłady chemiczne, 

u nas Hutę Stalowa Wola, Volvo. Dzisiaj 

Chiny rozwinęły i zmodernizowały jedną 

trzecią swojego kraju. Mają przed sobą jeszcze 

cel zmodernizowania dwóch trzecich kraju. 

Aby to osiągnąć potrzebują nadal zachodniej 

pomocy, potrzebują kapitałów, technologii, 

handlu z rozwiniętymi państwami Zachodu. 

Chiny dzisiaj będą dążyć do kapitałowego 

wchodzenia, bowiem mają środki do ekspansji 

inwestycyjnej. W ubiegłym roku ich inwestycje 

za granicą wyniosły 68 mld USD. W 2010 r. było 

to 59 mld USD. Z tych 68 mld USD według ich 

danych, 10%, czyli 6,8 mld USD trafiło do krajów 

europejskich. Dokładnie nie wiemy jak to 

się rozłożyło w poszczególnych krajach, ale być 

może w Brukseli pracują nad tym. Chcę powiedzieć, 

że w Azji, nie tylko w Chinach, pojawiają 

się dość radykalne poglądy. Zdaniem singapurskiego 

politologa, prof. Kishore Mahbubani’ego 

dzięki sukcesom gospodarczym krajów Azji zostanie 

zakończony dwustuletni okres zachodniej 

dominacji w gospodarce światowej, okres 

swoistej „historycznej aberracji”. Natomiast innego 

zdania jest amerykański politolog, prof. 

Georg Friedman, cytowany tu przez „Rzeczpospolitą” 

z 31.12–01.01.2012. Otóż uważa on, że 

Chiny z każdym dniem stają się słabsze. Z 1,3 

mld ludzi, 600 mln zarabia tam mniej niż 3 USD 

dziennie. Chiny boją się bezrobocia. Aby wejść 

w poważną rywalizację z USA – według prof. 

Friedmana – Chiny muszą potroić rozmiary 

swej gospodarki. 

George Friedman przypomina, że już 

w 2009 r. przewidywał, iż XXI w. upłynie pod 

znakiem coraz dojrzalszej dominacji Ameryki. 

Mamy taki tu dwugłos. Dzisiaj co widzimy? 

Otóż, widzimy nowe zjawisko – przesuwanie 

się z centrum światowej geopolityki znad Atlantyku 

do Azji, nad Pacyfik. Chińczycy oceniają 

to jako „powrót Stanów Zjednoczonych do 

Azji”. Ten powrót znalazł wyraz, po pierwsze, 

w umocnieniu sojuszu z Japonią i z Południową 

Koreą. Pozostawienie tam amerykańskich wojsk 

pod amerykańskim dowództwem, choć w Korei 

miało być przekazane Koreańczykom, podjęcie 

licznych manewrów na morzu, wznowienie manewrów 

z udziałem innych partnerów w Tajlandii 

i niedawną zapowiedź prezydenta Obamy, 

że Amerykanie będą stacjonować także w Australii. 

To wszystko niepokoi Chiny, zarazem dowodzi, 

że rzeczywiście to centrum się przenosi 

do Azji, skoro Amerykanie przenoszą ciężar 

swojej obecności wojskowej i gospodarczej do 

Azji. W 1987 r. Stany Zjednoczone przystąpiły 

do traktatu o przyjaźń i współpracę zawartego 

przez ASEAN. Chiny natomiast ze swej strony 

w 2009 r. zawarły z krajami ASEAN-u porozumienie 

o utworzeniu strefy wolnego handlu. 

W efekcie chińskie obroty z ASEAN (to jest 10 

krajów) wzrosły w zeszłym roku do 350 mld 

USD. W 2010 r. też był to już znaczny wzrost. Widzimy 

więc nową rywalizację na obszarze Azji 

o wpływy w Azji Południowo-Wschodniej, także 

o wpływy w Azji Południowej, Japonii i Korei. 

Pozycja Chin jest dosyć silna, dzięki temu, 

że to one sterują sześciostronnymi rozmowami 

w sprawie broni nuklearnej Korei Północnej, 

że mają bardzo silne powiązania gospodarcze 

94

i handlowe z Koreą Południową, że japońska 

gospodarka jest bardzo zależna od eksportu na 

chiński rynek. Jest jeszcze oczywiście sprawa 

wolności żeglugi na Morzu Południowochińskim, 

przez Cieśninę Malakka. i tu trwa rywalizacja, 

i włączenie się Stanów Zjednoczonych 

w sprawy swobody wolności żeglugi na tym 

akwenie. 

Chińskie źródła szacują, że na tym akwenie 

jest 50 mld ton ropy naftowej i 20 bln m 3 

gazu. Jest o co walczyć. Są to więc obszary 

nowej rywalizacji, z tym, że wydaje się, że będzie 

to rywalizacja łagodna, zwłaszcza że, jak 

wspomniał już pan prof. Orłowski, Azja ma 

wewnątrz sporo zagrożeń. Co się stało dzięki 

łączności telefonicznej, dzięki komputerom 

i nowemu przepływowi wiedzy. Dzisiaj społeczeństwo 

chińskie, także ci chłoporobotnicy, 

nie są już skłonni pracować za te pierwotnie 

niskie płace, żądają wyższych płac, a to zagraża 

zmniejszeniu konkurencyjności chińskiego 

eksportu. Chińskie społeczeństwo buntuje się 

przeciw zanieczyszczeniu środowiska, zwłaszcza 

przez przemysł chemiczny. Dochodzi wręcz 

do walk na niewielką skalę, ale tak często i tak 

bolesnych, że rząd wydał polecenie łagodnego 

rozwiązywania konfliktów społecznych. Dawniej 

rozwiązywano je metodami jednoznacznymi, 

dosyć ostrymi, dzisiaj przechodzi się do 

dialogu, do przekonywania. Jest jeszcze inny 

problem, problem korupcji, która w Chinach 

kwitnie na ogromną skalę, zresztą w całej Azji, 

w Indiach, w Indonezji, w Birmie. Kraje te borykają 

się jeszcze z wieloma innymi problemami. 

Generalnie jednak region, to znaczy ASEAN, 

stoi przed trudnym wyborem: czy się opowiedzieć 

po stronie Chin, czy zacieśniać stosunki 

z Chinami, czy też wznawiać stosunki ze Stanami 

Zjednoczonymi. Filipiny, a nawet Wietnam 

są skłonne bardziej zacieśniać stosunki ze 

Stanami, co jest zrozumiałe, bo po prostu bardziej 

odczuwają presję Chin, bardziej się Chin 

obawiają i w kontekście sporu o wyspy na Morzu 

Południowochińskim, o te zasoby ropy już 

eksploatowane przez Filipiny i przez Wietnam. 

Cytowany singapurski politolog powiedział, że 

Azja może się rozwĳać pomyślnie, jeśli Chiny 

i Indie będą się rozwĳać razem. 

Jakie są różnice mentalne 

między światem Zachodu 

a Wschodu? 

Otóż, ja bym zaczął od tego, że w Chinach 

w VII w. wprowadzono egzaminy na urzędy 

państwowe. Były egzaminy na szczeblu powiatu, 

na szczeblu prowincji i co trzy lata był egzamin 

centralny. Każdy miał prawo przystąpić do 

egzaminu i spośród tych, którzy zdali egzamin 

centralny pierwsi trzej mogli zostać ministrami 

w rządzie cesarskim, pozostali trzej szli do cesarskiej 

akademii nauk. Każdy z nich miał prawo 

pojąć za żonę córkę cesarza. To były bodźce, 

które powodowały, że każdy starał się uczyć. Ja 

miałem kolegę, z którym mieszkałem w pokoju, 

którego ojciec był analfabetą, ale którego dziadek 

zdał cesarski egzamin, jeszcze za cesarstwa 

mandżurskiego na początku XX w. I dzisiaj 

w Chinach też jest takie podejście. Każdy jest 

świadom, że warto i trzeba się uczyć. Takie jest 

powszechne przekonanie w społeczeństwie. 

Rodzice dbają o to, żeby zapewnić dzieciom 

możliwie najlepsze wykształcenie. Był okres, 

kiedy to było niemożliwe, ale dzisiaj są szanse. 

I wobec tego oszczędza się na opłatę studiów. 

Studia w Chinach są płatne od 20 lat, są płatne 

tak jak mniej więcej w Polsce studia prywatne. 

Była też płatna szkoła średnia, ale zniesiono 

te opłaty. Część mentalności wynika z tego 

pędu do wiedzy. Tu wzorem Konfucjusz, wielki 

mistrz, wielki nauczyciel. Druga część to jest gotowość 

do pracy, to znaczy to, co wpojono temu 

społeczeństwu w różnych epokach i co widać 

dzisiaj, kiedy człowiek dostał znaczną swobodę 

dysponowania swoim czasem, jest nawet zachęcany 

do samo zatrudnienia. Bywa gorzej, np. 

gdy trafi się do tajwańskiej firmy Foxonn, gdzie 

jest sporo protestów, a chińska prasa donosi 

nawet o samobójstwach. Otóż, ja przekonałem 

się o tym, kiedy 40 lat temu byłem w Singapu- 


Część III 


95

Część III 


rze i rozmawiałem tam nawet z miejscowymi 

obywatelami pochodzącymi z subkontynentu 

indyjskiego, którzy niekiedy przejawiali taką 

mentalność jak Chińczycy. Mówili krótko, jeśli 

jest robota do wykonania to po prostu trzeba 

ją zrobić. Gdy rozmawiałem z Malajem, wiceministrem 

spraw zagranicznych, to czułem, że 

rozmawiam rzeczowo, podobnie jak z urzędnikiem 

pochodzenia chińskiego, bo on już przejął 

sposób myślenia lokalnych Chińczyków. Parę 

lat temu w naszej prasie ukazał się reportaż 

z granicy rosyjsko-chińskiej. Po chińskiej stronie 

w mieście Manzhouli wszystko kwitnące. Po 

stronie rosyjskiej w mieście Zabajkalsk bezruch, 

zastój. Chińczycy chcą pracować, bo widzą korzyści 

z tego. Rosjanom – pisał dziennikarz 

– nie bardzo się chciało pracować, bo za słabo 

byli opłacani. Chińczyk się nastawia dzisiaj na 

zysk i w tej mentalności mieści się dążenie do 

wiedzy i do zysku poprzez pracę, do korzyści 

wynikających z pracy jest prawie powszechne. 

Pytałem chińskich politologów, czy chiński 

wzorzec rozwoju (bo Chińczycy nie chcą używać 

zwrotu „chiński model”, mówią, możemy 

co najwyżej mówić o chińskiej drodze, a i co do 

tego są wątpliwości) miałby szansę w Rosji. Odpowiedź 

była negatywna. Chińska droga rozwoju, 

po prostu jest inna, chiński model jest nie 

do powtórzenia ani w Rosji ani pewnie w Afryce. 

Z chińskiego internetu mam dane sprzed 

trzech, czterech lat, o chińskich rolnikach osiedlanych 

w Afryce. Wspaniale tam gospodarzą, 

nawet używając tych prostych narzędzi przywiezionych 

z Chin, oni po prostu pracują 12, 15 

godzin, tyle ile trzeba, żeby zasiać, zebrać plony, 

wyhodować kury, świnie i sprzedać to na miejscowym 

rynku. Czy potrafią tak Afrykanie? 

Częściowo potrafią, np. ci, którzy są w Chinach 

i handlują w Kantonie i zajmują się handlem 

między Chinami a Afryką, a jest ich tam w Kantonie 

ponoć już kilkadziesiąt tysięcy, i podobno 

pracują już jak Chińczycy, czyli chiński model 

pracy i pracowitości wpływa na nich. Jeszcze 

chciałbym wrócić do chińskich dalekosiężnych 

celów. Otóż, 10–12 lat temu, rząd chiński ogłosił 

koncepcję wielkiego renesansu chińskiej nacji. 

Renesans gospodarczy będzie trwał do 2050 r. 

i można powiedzieć, że jedna trzecia kraju już 

jest na dobrej drodze do osiągnięcia celów, zaś 

w 2050 r. Chiny chcą być na poziomie dzisiejszej 

Europy Zachodniej, to znaczy stopa życiowa ma 

być mniej więcej na poziomie dzisiejszej Europy. 

Oczywiście, rząd chiński stoi wobec problemu 

jak podnieść tę stopę, jak stopniowo w sposób 

uregulowany dopuścić do wzrostu stopy 

życiowej, jednocześnie nie zmniejszając konkurencyjności 

chińskiego eksportu. Poprzez 

ubezpieczenia zdrowotne, poprzez ubezpieczenia 

socjalne typu zapomogi w okresie bezrobocia, 

itd. Chiny, rząd nakłania społeczeństwo 

do zmniejszenia oszczędności, do zwiększenia 

wydatków i konsumpcji. W tym celu wprowadzono 

dodatkowe urlopy i więcej świąt, które 

też powodują dodatkowe urlopy, więc myślę, że 

ten procent oszczędzania w stosunku do procentów 

przeznaczanych na konsumpcję będzie 

się zmieniać. Chińczycy, którzy w poprzednich 

latach przyjeżdżali do Polski na pytanie: jaka 

jest różnica między Polską a Chinami, mówili, 

że w Polsce jest zamożne społeczeństwo a ubogie 

państwo, a w Chinach jest na odwrót, biedne 

społeczeństwo i bogate państwo. 

96

Globalne problemy 

ekologiczne i ich 

konsekwencje 

dla rozwoju 

gospodarczego 

Andrzej Kassenberg 

Wprowadzenie 

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie 

najbardziej palących globalnych problemów 

ekologicznych w kontekście wyzwań, jakie one 

stawiają przed dzisiejszą i przyszłą gospodarką. 

Skala tych problemów z roku na rok staje się 

coraz bardziej poważna i można zaryzykować 

stwierdzenie, że świat stanął przed widmem 

kryzysu ekologicznego mogącego w istotny 

sposób zaburzyć funkcjonowanie gospodarek 

poszczególnych krajów, jak i prowadzić do poważnych 

problemów społecznych na niewyobrażalną 

dzisiaj skalę. W coraz większym stopniu 

przenosimy rozwiązywanie tych problemów na 

przyszłe pokolenia, gdyż funkcjonujące obecnie 

systemy polityczno-gospodarcze oraz mechanizmy 

finansowe pod tym względem nie wspierają 

w wystarczający sposób interesów naszych dzieci 

i wnuków. One bowiem będą ponosić skutki 

zaniechania i związane z tym koszty, których my 

w imię przyszłych korzyści nie chcemy ponosić. 

Na tle tych rozważań rodzi się pytanie, w jakim 

stopniu powinniśmy uwzględniać interes przyszłych 

pokoleń, a w jakim one powinny radzić 

sobie same – gdzie jest tzw. granica sprawiedliwości 

międzypokoleniowej. 

Istnieje bardzo bogata literatura na temat 

globalnych problemów ekologicznych. Jej przykładem 

może być opracowanie opublikowane 

na początku 2009 r. przez Europejską Agencję 

Środowiska, w którym zidentyfikowano osiem 

kluczowych problemów, z jakimi musi sobie poradzić 

w najbliższym czasie Unia Europejska. 

Zaliczono do nich (Kluczowe problemy… 2009): 

− ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, 

− adaptacja do skutków zmian klimatycznych, 

− ochrona różnorodności biologicznej, 

− zanieczyszczenie powietrza, 

− rolnictwo a środowisko, 

− zasoby morza, 

− energia, w tym bioenergia, 

− gospodarka odpadami. 


Część III 


97

Część III 


Analizując różne propozycje identyfikowania 

globalnych problemów ekologicznych, 

można je sprowadzić do trzech podstawowych, 

a mianowicie: 

− nadmierne zawłaszczanie zasobów przyrodniczych 

oraz obciążenie środowiska, jakie 

stwarza wzrost gospodarczy i powiązana 

z nim konsumpcja, 

− zmiany klimatu o charakterze globalnym, 

− utrata bogactwa różnorodności biologicznej. 

Obciążenie środowiska 

a wzrost gospodarczy 

Wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych, zwłaszcza 

materialnych, prowadzi do coraz większego 

zaangażowania zasobów przyrodniczych 

mimo poprawy efektywności ich wykorzystania. 

Jest to związane zarówno z rosnąca 

liczbą ludności jak i z rozprzestrzenianiem się 

nadkonsumpcyjnego modelu życia na coraz to 

nowe obszary. Jednocześnie owo wytwarzanie 

jest obarczone degradacją środowiska z odprowadzaniem 

do niego zanieczyszczeń w różnych 

formach, określane mianem balastu ekologicznego 

(zob. rys. 1). 

Z biegiem czasu masa dóbr, które są użyteczne, 

staje się relatywnie w stosunku do balastu 

ekologicznego coraz mniejsza. Jeżeli balast ten będzie 

się stawał coraz większy, to według Hermana 

Daly (2005) istnieje punkt, w którym użyteczność 

wzrostu gospodarczego staje się dyskusyjna, 

a w krańcowym przypadku wzrost taki staje się 

nieużyteczny. Zdaniem tego autora jeśli będziemy 

dalej wytwarzać coraz więcej zanieczyszczeń (balast 

ekologiczny), a tak się właśnie dzieje, to możemy 

doprowadzić do takiej degradacji środowiska, 

którą będzie można uznać za katastrofalną. 

Jeżeli przyjrzymy się wybranym bardzo 

powszechnie używanym produktom, jakimi 

są np. samochód czy telefon komórkowy, to ich 

balast ekologiczny jest znaczący: odpowiednio 

15 ton (bez zużycia wody) i 75 kg (Welfens i in. 

1999). Należy wziąć pod uwagę bardzo dużą 

dynamikę wzrostu produkcji tych dóbr, i coraz 

powszechniejsze ich używanie. Jednocześnie 

w wyniku częstej wymiany wiele z zakupionych 

wcześniej aparatów telefonicznych, mimo 

że są sprawne, nie jest użytkowanych (tzw. efekt 

szuflady), np. w wyniku wprowadzania apara- 

Rys. 1. Schemat przepływów materiałowych w gospodarce (bez wody i powietrza) 

Źródło: Economy-wide… 2001. 

98

tów nowej generacji, a także ze względu na oddziaływanie 

reklamy (tzw. gadżety). 

Podstawową przyczyną takiej sytuacji jest 

znacząca niedoskonałość gospodarki rynkowej, 

która napędzana jest coraz większą konsumpcją. 

Za Careleyem i Spapensem (2000) można 

wyróżnić cztery podstawowe słabości rynku: 

1. Brak ujmowania w cenie dóbr i usług kosztów 

zewnętrznych, co dotyczy zwłaszcza zagadnień 

społecznych (dezintegracja) i ekologicznych 

(degradacja) 1 . Jednocześnie na 

szeroką skalę stosowane są subsydia do dóbr 

szkodliwych dla środowiska, czyli o charakterze 

antyekologicznym. Często przeznaczamy 

znacznie więcej subsydiów na działania 

niekorzystne dla środowiska niż na 

korzystne. Przykładowo w 2010 r. subsydia 

wspierające paliwa kopalne na świecie wyniosły 

312 mld dolarów amerykańskich przy 

57 mld dolarów amerykańskich subsydiów 

dla odnawialnych źródeł energii, tj. prawie 

5,5 razy mniej (World… 2010). Natomiast na 

270–290 mld euro przeznaczonych w Unii 

Europejskiej na subsydia w transporcie prawie 

połowa dotyczyła transportu drogowego, 

czyli tego o największym negatywnym 

oddziaływaniu na środowisko (Size… 2007). 

2. Operowanie krótkookresową perspektywą, 

co przyczynia się do niedoszacowania 

pełnych kosztów (np. kosztów zaniechania) 

i niebrania pod uwagę perspektywicznych 

potrzeb przyszłych pokoleń. Przykładem 

jest niszczenie warstwy ozonowej, czego 

skutki będą trwać 3–4 pokolenia mimo zaprzestania 

produkcji i zaniechania sprzedaży 

substancji niszczących tę sferę. 

3. Promowanie nadmiernego indywidualizmu 

i wartości materialnych w przeciwieństwie 

do wartości publicznych i pomniejszanie 

znaczenia wartości dobra wspólnego oraz 

1 Przykładowo w dniu 1 stycznia 2006 r. ceny energii 

elektrycznej w krajach Unii Europejskiej wahały się 

od 61 eurocentów do 1,55 euro za 1 kWh. W Polsce cena 

energii elektrycznej wynosiła 92 eurocenty za 1 kWh, 

jednakże dodając koszty zewnętrzne powinna być o ponad 

1/3 wyższa (Pazda 2006; zob. także EN35… 2008). 

konsumpcji niematerialnej. Istotą gospodarki 

rynkowej jest nabywanie dóbr i usług, choć 

nie zawsze są one potrzebne czy niezbędne. 

Zasadniczą rolę w tym zakresie odgrywa 

przemysł reklamowy, którego domeną jest 

zachęcenie do kupowania. Według firmy Zenith 

Optimedia światowe wydatki na reklamę 

osiągnęły w 2010 r. poziom prawie 450 

mld dolarów amerykańskich, podczas gdy 

np. na przeciwdziałanie głodowi wydaje się 

4 razy mniej (Fura 2010). Według Organizacji 

Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia 

i Rolnictwa (Food and Agriculture 

Organization of the United Nations – FAO), 

która w 2011 r. ogłosiła raport na temat skali 

marnowania żywności, co roku wyrzucamy 

1,3 mld ton produktów spożywczych, co stanowi 

1/3 całej wytwarzanej żywności. 

4. Dążenie do skupiania władzy i bogactwa 

w rękach niewielu, zwłaszcza w zarządach 

korporacji, banków, często kosztem interesów 

ogółu. 

Wyrazem obciążenia środowiska i zawłaszczania 

zasobów przyrodniczych jest tzw. ślad 

ekologiczny 2 . Według tej koncepcji obecnie 

użytkujemy Ziemię tak, że do odtworzenia i odnowienia 

się zasobów skonsumowanych rocznie 

potrzeba jednego roku i 6 miesięcy, czyli przekroczyliśmy 

ślad ekologiczny o 50% (inaczej 

mówiąc potrzebujemy 1,5 Ziemi do przetrwania 

(tab. 1). Obecnie 80% ludności świata mieszka 

w krajach, gdzie zużywanych jest więcej zasobów 

niż wynosi zdolność do ich odtwarzania 

w granicach tych państw (tzw. biocapacity 3 ), 

2 Ślad ekologiczny (ang. ecological footprint) to szacowana 

ilość hektarów, ważona przez produktywność 

biologiczną poszczególnych form użytkowania terenu, 

powierzchni lądu i morza potrzebna do rekompensacji 

zasobów zużytych na konsumpcję i absorpcję odpadów 

(porównywana jest ludzka konsumpcja zasobów naturalnych 

ze zdolnością Ziemi do ich regeneracji). Mierzony 

jest w globalnych hektarach (gha). 

3 Biocapacity oznacza zdolność ekosystemów do wywtarzania 

użytecznych zasobów biologicznych i pochłania 

CO 2 

wytwarzanego przez ludzkość, korzystając z obecnie 

dostępnych sposobów zarządzania i rozwązań technologicznych. 

Stanowi ona punkt odniesienia do śladu ekologicznego 

i też jest wyrażana w globalnych hektarach (gha). 


Część III 


99

Tabela 1. Ślad ekologiczny na świecie w latach 1961–2007 w porównaniu 

z wydajnością ekosystemów 

Wyszczególnienie 1961 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007 

Liczba ludności (w mld) 3,1 3,3 3,7 4,1 4,4 4,8 5,3 5,7 6,1 6,5 6,7 

Ogólny ślad ekologiczny 2,4 2,5 2,8 2,8 2,8 2,6 2,7 2,6 2,5 2,7 2,7 

Ślad ekologiczny gruntów uprawnych 1,1 1,1 1,0 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6 

Ślad ekologiczny pastwisk i łąk 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 

Ślad ekologiczny lasów 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 

Ślad ekologiczny połowów ryb 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 

Ślad węglowy 0,3 0,5 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,4 1,4 

Ślad ekologiczny terenów 

zabudowanych 

0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 

Wydajność ekosystemów 3,7 3,5 3,1 2,9 2,6 2,4 2,3 2,1 2,0 1,8 1,8 

Porównanie śladu ekologicznego 

z wydajnością ekosystemów 

0,63 0,73 0,88 0,97 1,06 1,07 1,18 1,24 1,29 1,45 1,51 

Źródło: Ewing i in. 2010. 

Część III 


podczas gdy jeszcze w 1961 r. zużycie zasobów 

w prawie żadnym kraju nie przekraczało zdolności 

do ich odtwarzania. 

Jeżeli nic się nie zmieni, to w 2050 r. przekroczenie 

śladu ekologicznego prognozowane jest 

na 2,5 razy. Skutki braku możliwości pełnego 

odnowienia przenoszone są na przyszłe pokolenia, 

które albo będą musiały obniżyć zasadniczo 

standard życia, albo wydatkować znacznie więcej 

środków, aby utrzymać go na tym samym 

poziomie co obecna generacja. Jeżeli ten trend 

nie zostanie powstrzymany, należy spodziewać 

się m.in.: upadku rybołówstwa, utraty zasobów 

czystej wody czy też wzrostu emisji gazów cieplarnianych 

i związanych z tym problemów 

globalnego ocieplenia. 

Doprowadzenie do sytuacji, w której rozwój 

cywilizacji nie będzie prowadził do degradacji 

oraz deprecjacji kapitału przyrodniczego i społecznego 

wymaga zasadniczych zmian. Zrównoważone 

podejście oznacza bowiem utrzymanie 

śladu ekologiczne na poziomie 1,8 gha na osobę. 

Globalne zmiany klimatu 

jak i działań o charakterze politycznym czy gospodarczym. 

W 2007 r. w kolejnym już (czwartym) 

raporcie Międzyrządowego Zespołu do 

spraw Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel 

on Climate Change – IPCC) stwierdza się, 

że z prawdopodobieństwem 90% za postępujące 

zmiany klimatu odpowiedzialny jest człowiek 

(zob. Climate… 2008) 4 . Istnieje jednak wśród 

naukowców tzw. grupa „sceptyków klimatycznych” 

nieuznająca zależności pomiędzy działalnością 

ludzką a pogłębiającymi się zmianami 

klimatu. Jednak jak stwierdza prof. Zbigniew 

W. Kundzewicz (2009, s. 2), członek Międzyrządowego 

Zespołu do spraw Zmian Klimatu: 

„Ocieplenie widać także na dziesiątkach tysięcy 

pojedynczych stacji obserwacyjnych. Analiza 

długiej i jednorodnej (ze względu na położenie 

niepodlegającej »obcym« wpływom) serii obserwacji 

na stacji meteorologicznej w Poczdamie 

pokazuje, że tempo wzrostu średniej temperatury 

rocznej podczas ostatnich 25 lat (0,55°C 

na dekadę) było aż pięciokrotnie silniejsze niż 

w ciągu ostatnich 100 lat (0,11°C na dekadę)”. 

Wpływ człowieka na zmiany klimatu ma także 

wymiar polityczny, gdyż został uznany przez 

Jednym z podstawowych problemów współczesnego 

świata jest ocieplanie się klimatu. Stanowi 

ono zarówno przedmiot dysput naukowych 

4 Raport został przygotowany przez ponad 600 autorów 

pochodzących z 40 krajów, a następnie recenzowało 

go ponad 620 ekspertów i przedstawicieli rządów, 

trudno zatem podważać jego wiarygodność. 

100

194 kraje oraz Unię Europejską, które podpisały 

i ratyfikowały Ramową Konwencję Narodów 

Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (zob. 

United… 1992). 

Z publikowanych przez Global Carbon Project 

raportów dotyczących bilansu węgla na 

świecie wynikają następujące konkluzje (Carbon… 

2008): 

1. Roczny wzrost stężenia CO 2 

w atmosferze 

w 2007 r. wyniósł 2,2 ppm przy 1,8 ppm 

w 2006 r. Jednak ze względu na światowy 

kryzys w 2009 r. nastąpił spadek do 1,6 ppm, 

a średnia roczna z ostatnich 20 lat wynosi 

1,5 ppm. W konsekwencji koncentracja CO 2 

w atmosferze w 2009 r. wyniosła 387 ppm, 

tj. prawie o 40% więcej niż przed rewolucją 

przemysłową. Obecna koncentracja jest najwyższa 

od 2 mln lat. 

2. Emisja CO 2 

w latach 1990–2007 wzrosła 

o 38% i osiągnęła 8,5 mld ton węgla i w latach 

2000–2007 rosła czterokrotnie szybciej 

niż w latach 1990–2000. Jednak w wyniku 

kryzysu 2009 r. przyniósł zmniejszenie emisji 

o 1,3% w stosunku do 2008 r., a mimo to 

był drugim co do wielkości emisji rokiem 

w historii, w którym emisja była o prawie 

40% większa niż w 1990 r. (rok bazowy Protokołu 

z Kyoto). 

3. W największym stopniu emisja rośnie w krajach 

rozwĳających się, w których dodatkowo 

stanowi ona ponad 50% emisji świata. 

Chiny prześcignęły w 2006 r. w wielkości 

emisji gazów cieplarnianych USA, a wkrótce 

Indie prześcigną Rosję i staną się trzecim 

co do wielkości krajem w oddziaływaniu 

na klimat globalny. Ważne jest jednak, aby 

pamiętać, że historycznie kraje rozwĳające 

się z ludnością stanowiącą 80% wielkości 

świata odpowiadają jedynie za 20% emisji 

od 1750 r. 

4. Po dekadach poprawy w intensywności węglowej 

gospodarki świata (tj. wielkości emisji 

gazów cieplarnianych na jednostkę produktu 

krajowego brutto) w latach 2003–2005 

dała się zauważyć stagnacja tej poprawy, 

zwłaszcza w wyniku dynamicznego rozwoju 

gospodarki w Chinach. Mimo kryzysu 

w 2009 r. w krajach z szybko rozwĳającymi 

się gospodarkami następuje w stosunku 

do 2008 r. wzrost emisji – w Chinach o 8% 

i w Indiach o 6,2%, a natomiast w krajach 

rozwiniętych zanotowano spadek – w Japonii 

o 11,8%, w Wielkiej Brytanii o 8,6%, w Rosji 

o 8,4%, w Niemczech o 7% i w USA o 6,9%. 

5. W wyniku pochłaniania obszary biologicznie 

czynne i oceany wychwyciły w latach 

2000–2007 z atmosfery około 54% wyemitowanego 

CO 2 

. Jednak warte zauważenia jest 

to, że efektywność tego procesu się zmniejsza: 

50 lat temu z 1 tony CO 2 

wyemitowanej 

600 kg było pochłaniane, obecnie 550 kg, 

przy trendzie malejącym. 

6. Zmiany w użytkowaniu terenów w pierwszej 

dekadzie XXI wieku były odpowiedzialne 

za emisję około 1,1 mld ton węgla rocznie, 

podczas gdy w latach 90. XX wieku wartość 

ta wyniosła 1,5 mld ton węgla. Wynika to 

z poprawy polityki w zakresie użytkowania 

terenów, wdrażania prawa, ograniczenia nielegalnej 

wycinki lasów czy nowych zalesień. 

Zgodnie z treścią czwartego raportu Międzyrządowego 

Zespołu do spraw Zmian Klimatu 

negatywny wpływ zmian klimatycznych będzie 

objawiał się zwiększeniem liczby powodzi, 

fal ciepła i pożarów lasów 5 . Najprawdopodobniej 

najpoważniejszym skutkiem globalnego 

ocieplenia może się okazać podniesienie poziomu 

oceanów i mórz, na co wpływ ma topnienie 

lądolodów i lodowców, a także wzrost temperatury 

wody w oceanach. Według szacunków 

ocieplenie się klimatu o 1°C może spowodować 

wzrost poziomu wód oceanicznych o 31–110 cm. 

Jeżeli temperatura na Ziemi wzrośnie o 3–5°C, 

to należy się spodziewać wzrostu tego poziomu 

aż o 4–6 metrów. To z kolei pociągnie za sobą 

ujemne skutki społeczne i gospodarcze. Zalane 

i zniszczone zostaną estuaria – najbardziej 

produktywne i charakteryzujące się największą 

5 W poprzedniej dekadzie w Europie w wyniku 

powodzi zginęło blisko 2 tysiące osób, natomiast w wyniku 

fal ciepła w Europie Zachodniej w 2003 r. zmarło 

dodatkowo 35 tysięcy osób, zwłaszcza starszych i dzieci. 


Część III 


101

Część III 


różnorodnością genetyczną ekosystemy, zasoleniu 

ulegną delty i ujścia rzek, zatopionych zostanie 

wiele wysp i atoli morskich. Zmianie ulegnie 

także skład gatunkowy i produktywność ekosystemów 

morskich zasilających rybołówstwo 

(Obrębska-Starkel 1993). Na całym świecie więcej 

niż połowa mieszkańców żyje w odległości 

nie większej niż 60 km od brzegów wód, zaś 1/3 

miast na świecie jest zlokalizowana nad brzegami 

mórz i oceanów. Te dane uzmysławiają nam, 

jaką skalę mogą mieć bezpośrednie konsekwencje 

efektu cieplarnianego. A zagrożeń może być 

znacznie więcej. 

Wśród innych, wysoce prawdopodobnych 

scenariuszy, należy wymienić następujące: 

1. Jeśli klimat się zmieni, nie będzie możliwe 

określanie przyszłej pogody, zwłaszcza na 

podstawie trendów wieloletnich, gdyż klimat 

będzie się charakteryzować dużą niestabilnością. 

Pociąga to za sobą następstwa 

natury gospodarczej zwłaszcza w rolnictwie 

czy turystyce. 

2. Wzrost liczby i częstotliwości kataklizmów 

naturalnych, takich jak powodzie czy huragany. 

W ostatnich latach zjawiska te wyraźnie 

się nasilają, stwarzając zagrożenie dla 

zdrowia i życia ludzi, oraz przynosząc straty 

dla gospodarki i firm ubezpieczeniowych. 

3. Efekt El Niño 6 . Mimo że jest zjawiskiem 

naturalnym, to część uczonych uważa, że 

nawet mały wzrost temperatury na kuli 

ziemskiej ma zasadniczy wpływ na jego siłę 

i zasięg. Według Międzyrządowego Zespołu 

do spraw Zmian Klimatu jednym ze skutków 

wzrostu ilości ciepła w wyniku efektu 

cieplarnianego jest skrócenie cyklu powstawania 

efektu El Niño, który oddziałuje na 

pogodę na całej kuli ziemskiej. Szacuje się, 

że El Niño w latach 1982 i 1983 przyczynił 

6 El Niño to anomalia pogodowa, powstająca gdy 

pasaty wiejące nad równikiem zmieniają swój kierunek 

lub po prostu zanikają. Imieniem El Niño (po hiszpańsku: 

chłopiec, dzieciątko) peruwiańscy rybacy nazwali 

silne wiatry i prądy morskie, które zauważyli w okresie 

świąt Bożego Narodzenia, a które mają duży wpływ na 

połowy ryb. Nazwa ta odnosi się do Dzieciątka Jezus. 

się do śmierci około 2 tysięcy osób i spowodował 

straty materialne w wysokości około 

13 mld dolarów, natomiast w latach 1997 

i 1998 r. wyzwolił energię milion razy większą 

od energii bomby atomowej zrzuconej na 

Hiroszimę, pozbawiając wówczas życia 2100 

osób i powodując straty materialne przekraczające 

kwotę 33 mld dolarów (Strojec 2007). 

4. Zmiany składu gatunkowego lub odmianowego 

uprawianych roślin. Zmiany klimatyczne 

będą sprzyjały bujniejszemu rozwojowi 

„chwastów” w uprawach. Wzrośnie 

intensywność porażania roślin przez patogeny 

i szkodniki. Istnieje duże prawdopodobieństwo, 

że istniejący system przyrodniczy 

będzie mało odporny na te zmiany, bo będzie 

brakować naturalnych mechanizmów 

ograniczających liczebność populacji organizmów 

uznanych za szkodniki produkcji 

rolniczej. 

5. Według ekspertów z Wildlife Conservation 

Society (WCS) zidentyfikowano 12 patogenów/chorób, 

które rozprzestrzeniają na 

nowe rejony w wyniku zmian klimatycznych, 

z potencjalnym niekorzystnym wpływem 

na zdrowie ludzi i zwierząt, z konsekwencjami 

dla globalnej gospodarki, np. 

wirus ptasiej grypy, wirus Ebola, żółta febra 

(por. The Deadly… 2008). 

6. Wzrost zachorowań na choroby tropikalne. 

W obszarach dzisiejszego klimatu umiarkowanego 

mogą wystąpić schorzenia występujące 

obecnie jedynie w klimacie tropikalnym. 

W Europie w ciągu kilkudziesięciu lat 

może się pojawić malaria, a nawet tropikalna 

gorączka krwotoczna. Według Światowej 

Organizacji Zdrowia zmiany klimatu przyczyniły 

się do ponad 150 tysięcy zgonów 

w 2000 r., a liczba ta w przyszłości może być 

większa (zob. Climate… 2005). 

Wszystkie wymienione zagrożenia będą 

miały znaczący wpływ na wyniki finansowe 

wielu sektorów gospodarki, jak ubezpieczenia 

(konieczność wysokich odszkodowań za szkody 

spowodowane katastrofami naturalnymi), 

służby ratownicze (wzrost kosztów akcji, które 

102

mogą być coraz bardziej skomplikowane, przy 

wzrastającej ich liczbie), turystyka (utrata lub 

ograniczenie liczby miejsc, w których będzie 

można uprawiać sporty zimowe), gospodarka 

komunalna (nowe normy dla infrastruktury, np. 

sieci kanalizacji burzowej, nowe normy dla budownictwa 

itp.). 

Adaptacja do nowych, szybko zmieniających 

się warunków klimatycznych będzie powodowała 

konieczność dostosowania zasad działania 

wymienionych sektorów do nowo powstających 

realiów. Dzisiejsze normy budowlane będą musiały 

zostać rozszerzone o normy zabezpieczające 

obiekty (tj. kominy, wieże, mosty), w sytuacji 

rosnącej siły huraganów. Ze względu na wzrost 

intensywności i częstotliwości opadów przepustowość 

istniejących systemów kanalizacyjnych 

odprowadzających wody deszczowe może okazać 

się niewystarczająca i konieczna będzie przebudowa. 

Z uwagi na silniejsze i częstsze powodzie 

(zwłaszcza w okresie zimowym i wiosennym), 

wzrośnie również rola zabezpieczeń przeciwpowodziowych. 

Upalne lata mogą spowodować poważne 

trudności w zaopatrzeniu miast w wodę, 

dodatkowo będzie wzrastać zagrożenie pożarowe. 

Fala ciepła oraz pojawienie się nowych chorób 

będą wymagać przygotowania służby zdrowia 

tak, aby można było sprostać tym nowym 

zagrożeniom. Zasadnicze zmiany, szkolenia, 

wzmocnienia kadr konieczne będą we wszelkich 

służbach ratowniczych. Co ważne, koszty z tym 

związane będą nieustannie wzrastać. 

Pod koniec 2006 r. opublikowano, przygotowane 

na zamówienie rządu Wielkiej Brytanii 

opracowanie (tzw. raport Sterna), które analizuje 

m.in. potencjalne skutki zmiany klimatu (zob. 

Stern Review… 2006). Zgodnie z zamieszczonymi 

w nim informacjami brak przeciwdziałania 

globalnemu ociepleniu wywoła w krótkim czasie 

poważne następstwa: 

− około 200 milionów ludzi zostanie tzw. 

uchodźcami klimatycznymi z powodu suszy 

lub powodzi, które będą występować 

w ich krajach, 

− problem braku wody pitnej dotknie jednego 

na sześciu mieszkańców naszej planety, 

− bioróżnorodność będzie zagrożona, a liczne 

gatunki bezpowrotnie stracą swoje siedliska 

– w najgorszym wypadku może wymrzeć 

nawet do 40% gatunków roślin i zwierząt, 

− wiele społeczności utraci podstawy do produkcji 

żywności w wyniku migracji albo zaniku 

gatunków ryb. 

W raporcie szacuje się przyszłe straty na 

5–20% światowego produktu krajowego brutto, 

tymczasem aby temu zapobiec ludzkość musi 

zainwestować w ochronę przed ociepleniem klimatu 

zaledwie 1–2% jego wartości. Autorzy raportu 

wyszczególnili kilka dróg prowadzących 

do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych: 

− opodatkowanie podmiotów gospodarczych 

emitujących gazy cieplarniane, 

− rozdzielenie limitów emisji CO 2 

pomiędzy 

podmioty gospodarcze, a następnie stworzenie 

globalnego, sprawnego rynku handlem 

emisjami, 

− zwiększenie innowacyjności technologicznej 

i położenie większego nacisku na technologię 

produkcji energii ze źródeł odnawialnych, 

− edukowanie lokalnych społeczeństw i zapewnienie 

odpowiednich regulacji prawnych. 

Konieczna byłaby zwłaszcza koordynacja 

rzeczonych działań na poziomie międzynarodowym, 

której brak stanowi aktualnie największą 

przeszkodę w realizacji wymienionych wytycznych. 

Biorąc pod uwagę zarówno skalę zjawiska 

jak i jego bardzo poważne skutki dla naszego 

pokolenia i kolejnych generacji, za niezbędne 

trzeba uznać ograniczenie wzrostu globalnej 

temperatury maksymalnie do 2°C w stosunku 

do okresu przedprzemysłowego (ok. 1750 r.) 

oraz utrzymanie koncentracji ekwiwalentu 

CO 2 

w atmosferze na poziomie 450–650 ppm 

(do 2100 r. bez podejmowania działań nastąpi 

wzrost do 935 ppm wraz ze wzrostem temperatury 

więcej niż o 3 o C). 

Według czwartego raportu Międzyrządowego 

Zespołu do spraw Zmian Klimatu do 

wyżej wymienionej stabilizacji stężenia ga- 


Część III 


103

zów cieplarnianych w atmosferze potrzebna 

jest do 2050 r. redukcja gazów cieplarnianych 

o 60–80%. Powinna ona być przede wszystkim 

wynikiem zasadniczego wzrostu efektywności 

energetycznej i rozwoju odnawialnych źródeł 

energii, jak również podejmowania zróżnicowanych 

działań: obejmujących redukcję innych 

gazów niż CO 2 

oraz związanych z użytkowaniem 

terenów i wzrostem lesistości. Uzyskanie 

niskiego poziomu stabilizacji wymaga wczesnych 

działań oraz szybszego upowszechniania 

i komercjalizacji zaawansowanych technologii 

niskowęglowych. 

W takiej sytuacji niezbędne staje się radykalne 

zwiększenie ochrony przyrody, jeżeli nie 

ma dojść do zasadniczego zubożenia bogactw 

przyrody ożywionej. W 2009 r. lądowe i morskie 

obszary przyrody chronionej obejmowały 19 

mln km 2 , co stanowiło 12,9% terenów lądowych 

i 6,3% mórz wewnętrznych i tylko 0,5% mórz 

poza wewnętrznymi. Aby uzyskać poprawę 

ochrony różnorodności biologicznej, konieczne 

jest objęcie w 2015 r. ochroną 12% pastwisk 

i łąk oraz 12% terenów leśnych, a także wyraźna 

poprawa ochrony bioróżnorodności każdego 

z typów terenów obejmowanych ochroną o 15% 

w latach 2030 i 2050 (Living… 2010). 

Część III 


Utrata bogactwa 

różnorodności biologicznej 

W ciągu ostatnich 50 lat obserwuje się szybki 

proces zanikania wielu gatunków roślin i zwierząt. 

Według Living Plannet Index opracowywanego 

od lat przez organizację World Wide 

Fund for Nature (WWF) następują zmiany 

w liczbie populacji wybranych charakterystycznych 

gatunków podstawowych ekosystemów: 

lądowych (obejmujących 1341 gatunków), wód 

słodkich (344) i wód morskich (714) w podziale 

na poszczególne rejony świata. W latach 1970– 

2007 wielkość populacji charakterystycznych 

gatunków zmniejszyła się o 30%, z czego lądowych 

o 25%, morskich o 26%, a słodkowodnych 

o 35%. Wyraźna różnica występuje pomiędzy 

strefą tropikalną, gdzie zanotowano zmniejszenie 

liczby populacji charakterystycznych 

gatunków o 60%, a strefą umiarkowaną, gdzie 

z kolei nastąpił jej wzrost o 29% (Living… 2010). 

Wyniki analiz prowadzonych przez Organizację 


i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization 

of the United Nations – FAO) także 

pokazują duże zagrożenie, gdyż co roku ubywa 

13 mln ha lasów (oznacza to, że w 3 lata wycinany 

jest las z powierzchni większej niż obszar 

Polski); 96% tej utraty następuje w strefie tropikalnej. 

Wyzwania przyszłości 

Przedstawiony obraz obecnej sytuacji i rysujących 

się niekorzystnych trendów wymaga wprowadzenia 

zasadniczych zmian. Wiele propozycji 

jest prezentowanych przez różne ośrodki 

i grupy. W dalszej części omówiono dwie takie 

inicjatywy: jedną wywodzącą się ze środowiska 

ekologicznego, tj. World Wide Fund for Nature, 

a drugą – z kręgów biznesu, tj. Światowej Rady 

Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju (World 

Bussiness Council for Sustainable Development 

– WBCSD). 

World Wide Fund for Nature proponuje budowanie 

zielonej gospodarki poprzez koncentrację 

na sześciu powiązanych obszarach, a mianowicie 

(Living… 2010): 

1. Zmiana definicji i sposobu mierzenia prosperity, 

tak aby do tradycyjnie stosowanej miary, 

czyli produktu krajowego brutto dodać jako 

równoprawne: Human Development Index, 

współczynnik Giniego, czyli wskaźnik nierówności 

społecznej, Living Planet Index, wskaźniki 

dotyczące usług ekosystemów i ślad ekologiczny. 

Jednocześnie planowanie rozwoju powinno 

się odbywać w granicach wyznaczonych przez 

dostępne zasoby jak i zdolności do absorpcji zanieczyszczeń 

przez środowisko. Przykładem takiego 

podejścia jest przygotowane w Instytucie 

104

na rzecz Ekorozwoju opracowanie pt. Alternatywna 

polityka energetyczna Polski do 2030 r. Raport 

techniczno-metodologiczny (2009). 

2. Inwestowanie w kapitał przyrodniczy: 

− wzrost powierzchni obszarów chroniony do 

poziomu wyznaczonego przez Konwencję 

o Ochronie Różnorodności Biologicznej, tj. 

uzyskanie ich 10% udziału w każdym regionie 

ekologicznym (chociaż World Wide 

Fund for Nature i inne organizacje postulują, 

żeby udział ten wyniósł co najmniej 15%); 

− podjęcie działań na rzecz trzech kluczowych 

biomów, tj. lasów, wód śródlądowych 

i oceanów 7 ; 

− w zakresie lasów dotrzymanie zobowiązania 

wynikającego z wyżej wymienionej 

konwencji, tj. zatrzymanie do 2020 r. utraty 

powierzchni leśnej, a także wprowadzenie 

nowej, obok tradycyjnej ochrony obszarów 

leśnych, inicjatywy „REDD+” 8 oraz upowszechnienie 

najlepszej praktyki w zakresie 

zarządzania lasami i całego łańcucha dostaw 

związanych z drewnem; 

− w zakresie wód śródlądowych prowadzenie 

lepszej polityki, aby wykorzystywać 

wodę w naturalnie dostępnych limitach 

i unikać fragmentacji systemów wodnych; 

oznacza to także zapewnienie każdemu 

dostaw czystej wody jako podstawowego 

prawa człowieka, prawidłowe wykorzystywanie 

wody w rolnictwie i projektowanie, 

budowanie oraz użytkowanie zapór oraz 

innej infrastruktury gospodarki wodnej 

7 Biom to rozległy obszar o określonym klimacie, 

charakterystycznej szacie roślinnej i szczególnym świecie 

zwierzęcym. 

8 Reducing Emissions from Deforestation and Forest 

Degradation (REDD), tj. redukcja emisji związanych 

z wycinką lasów i ich degradacją, oznacza stworzenie 

ekonomicznej wartości związanej z sekwestracją węgla 

w biomasie, tworząc zachętę dla krajów rozwĳających 

się do zredukowania emisji związanej z terenami 

leśnymi i inwestowania w zrównoważony rozwój niskowęglowy. 

Inicjatywa „REDD+” proponuje więcej, 

a mianowicie włączenie aspektów ochrony lasów, zrównoważonego 

ich zarządania i wzrostu zatrzymywania 

węgla w biomasie leśnej. 

w sposób zapewniający równowagę pomiędzy 

wymogami przyrodniczymi i potrzebami 

ludzi; 

− w zakresie oceanów dotrzymywać limitów 

połowów, tak aby nie przeławiać gatunków 

poszczególnych ryb, jak i także zasadniczo 

zmniejszyć poławianie żywych zasobów 

morza, które nie są przedmiotem połowów; 

w krótkim okresie prowadzi to do ograniczenia 

zdolności połowowych flot rybackich, 

a gdy populacje ryb się odrodzą, wyznaczenie 

ostrych długofalowych limitów 

połowów; 

− inwestowanie w biowydajność (wydajność 

ekosystemów); obok obejmowania ochroną 

konserwatorską obszarów niezbędne jest inwestowanie 

we wzrost wydajności ekosystemów; 

oznacza to wzrost produktywności 

ekosystemów, rekultywację terenów zdegradowanych, 

poprawę zarządzania terenami 

biologicznie czynnymi czy zrównoważone 

gospodarowanie użytkami rolnymi, a także 

zbiorami; niezbędna jest poprawa efektywności 

zarządzania prowadząca do obniżenia 

śladu ekologicznego i wzrostu wydajności 

ekosystemów z wykorzystaniem systemu 

certyfikacji co do zrównoważonych praktyk 

w zakresie produkcji, tak aby zachować integrację 

ekosystemów i ich trwałą produktywność; 

− nadanie wartości ekonomicznej różnorodności 

biologicznej i usługom ekosystemów; 

niezbędne staje się wprowadzenie systemu 

obliczania wartości usług ekosystemów jako 

wytycznej do użytkowania terenów i wydawania 

pozwoleń do ich wykorzystywania; 

w pierwszej kolejności rządy powinny 

nadać wartość różnorodności biologicznej 

i usługom ekosystemów oraz stosować je 

w procesie decyzyjnym, jak i do zmiany 

zachowań uczestników gry rynkowej; ważne 

jest, aby w cenie uwzględnić koszty zewnętrzne 

dotyczące zachowania ilości i jakości 

wód, zdolności do pochłaniania węgla 

czy związane z rekultywacją zniszczonych 

terenów. 


Część III 


105

Część III 


3. Zapewnienie na odpowiednim poziomie 

usług energetycznych i wyżywienia. Prowadzone 

studia pokazują możliwości zaspokajania potrzeb 

energetycznych energetyki odnawialnej 

w połączeniu ze znaczącą poprawą efektywności 

energetycznej budynków i w transporcie. 

Jednocześnie niezbędne staje się wycofywanie 

z paliw kopalnych, aby nie powodować emisji 

gazów cieplarnianych. Taka strategia wymaga 

inwestowania w innowacyjne technologie, 

a jednocześnie może i powinna tworzyć tzw. 

zielone miejsca pracy. W zakresie wyżywienia 

nie tylko dotyczy to niedożywienia czy marnotrawstwa, 

ale oznacza także równoprawny 

dostęp do produktów żywnościowych. W konsekwencji 

oznacza to zasadniczą reorientację co 

do naszych oczekiwań w zakresie produktów 

spożywczych. 

4. Właściwe użytkowanie terenów i związane 

z nim planowanie przestrzenne. Kluczowe staje 

się pytanie, czy jesteśmy w stanie wyżywić i zapewnić 

warunki do mieszkania rosnącej liczbie 

mieszkańców naszej planety przy potrzebach 

związanych z ochroną bioróżnorodności i zachowaniu 

usług ekosystemów. Według Organizacji 


i Rolnictwa wzrost produkcji żywności 

o 70% pozwoli na wyżywienie planety. Jednocześnie 

w związku z odejściem od paliw kopalnych 

coraz więcej terenów przeznacza się pod 

biopaliwa i biomateriały. Jednak mimo takiego 

wzrostu zapotrzebowania na produkty roślinne 

i zwierzęce rzeczony postulat jest możliwy do 

zrealizowania, pod warunkiem że podejdziemy 

globalnie do rozwiązania tego problemu 

(mając na względzie zróżnicowanie pod względem 

biowydajności w poszczególnych krajach). 

Przykładowo Kanada i Australia mają możliwość 

wzrostu wykorzystania swoich terenów, 

nie przekraczając limitu śladu ekologicznego, 

podczas gdy Singapur czy Wielka Brytania są 

w odwrotnej sytuacji. 

5. Dzielenie się ograniczonymi i nierównomiernie 

występującymi zasobami. W sytuacji limitowanego 

dostępu do zasobów – ze względu 

na fizyczną ich skończoność lub ograniczoność 

w odnawialności – niezbędne staje znalezienie 

narzędzia do równoprawnego zaspokojenia dostępu 

do energii, wody czy żywności poszczególnym 

krajom czy ludziom. Jednym z rozwiązań 

jest określenie dostępnej ilości zasobów 

w formie budżetów dla poszczególnych krajów. 

Takim rozwiązaniem jest np. handel uprawnieniami 

do emisji gazów cieplarnianych, którego 

podstawą jest dopuszczalna wielkość emisji 

jako budżet, w którym musi się realizować rozwój 

gospodarczy i społeczny. Niezbędna staje 

się też zmiana zachowań rządów, firm, samorządów, 

gospodarstw domowych i poszczególnych 

osób co do skali i rodzaju konsumpcji, tak aby ci, 

którzy konsumują dużo, często bardzo marnotrawnie, 

stworzyli możliwość konsumpcji tym, 

którzy konsumują mniej, często poniżej poziomu 

godnego życia, wszystko jednak w granicach 

wyznaczonych przez dostępne zasoby. 

6. Niezbędne zmiany: instytucjonalne, procesu 

podejmowania decyzji i rządzenia. Obecny 

system rządzenia co do gospodarowania środowiskiem 

przyrodniczym poniósł klęskę i dotyczy 

to zarówno rządów jak i rynków. Konieczna 

jest zmiana, transformacja. Dalekowzroczne 

rządy muszą dostrzec szansę na prowadzenie 

gospodarki i rozwoju społecznego z uwzględnieniem 

wartościowania środowiska przyrodniczego 

i właściwą alokacją środków dążąc do 

społecznie godnego życia. Niezmiernie ważne 

są działania na międzynarodową skalę co do 

wycofywania się z antyekologicznych subsydiów 

i budowania globalnej równowagi, a także 

zintegrowanego postępowania od poziomu 

międzynarodowego, przez lokalny, regionalny 

i sektorowy. Niezbędne jest wypracowanie nowego 

mechanizmu finansowego prowadzącego 

do wykorzystania gospodarki rynkowej – takiej, 

która rozpoznaje zasoby środowiska i usługi 

106

ekosystemów jako określonej wartości ujmowanej 

w rachunku ekonomicznym. W tej zmianie 

perspektywy istotna rola przypada przedsiębiorcom. 

Z inną inicjatywą wystąpiła Światowa Rada 

Biznesu do spraw Zrównoważonego Rozwoju 

w raporcie pt. Vision 2050: The New Agenda for 

Business – in Brief (2010). Punktem wyjścia dla 

zawartych w nim propozycji była zarówno liczba 

ludności na świecie w 2050 r., tj. 9 mld (która 

oznacza dla biznesu nowych konsumentów), 

jak i wyczerpujące się zasoby i ocieplenie się 

klimatu (co wiąże się z koniecznością zmiany 

konsumpcyjnego stylu życia na bardziej odpowiedzialny), 

co z kolei powinno się przełożyć na 

rynek dóbr konsumpcyjnych. Koncepcja ta została 

wypracowana przez liderów 29 firm o zasięgu 

globalnym, we współpracy z ekspertami. 

Przyjęto, że zaspokojenie potrzeb tak znacznej 

liczby ludności musi następować w ramach limitów, 

jakie narzuca skończoność planety i jej 

surowców. Jednocześnie uznano za ważkie 

doprowadzenie do wysokiego standardu takie 

sfery życia jak: dostęp do edukacji, służby zdrowia, 

możliwość przemieszczania się oraz zaspokojenie 

potrzeb podstawowych, tzn. żywności, 

wody, energii i schronienia, jak również dostęp 

do innych dóbr konsumpcyjnych. Przyjęto także, 

że w 2050 r. ślad ekologiczny mieszkańców 

planety będzie znacząco mniejszy niż obecnie – 

praktycznie taki, na jaki pozwala biowydajność, 

tzn. wyniesie 1,1 (Vision… 2010). 

Wspólne stanowisko objęło 9 obszarów 

(ludzkie wartości, rozwój społeczny, gospodarka, 

rolnictwo, lasy, energetyka, budownictwo, 

transport i gospodarka materiałowa), dla których 

wypracowano krytyczne ścieżki dojścia do 

uzyskania zrównoważonej przyszłości. Zaproponowane 

zmiany odnoszą się do problematyki 

gospodarowania wodą, żywnością i energią; 

oznaczają konieczność zmian w zachowaniach 

społecznych i wprowadzenie innowacyjnych 

rozwiązań technologicznych. Całość koncepcji 

zbudowano w sposób zintegrowany, wykorzystując 

podejście holistyczne. Wyznaczono następujące 

cele: 

− zapewnienie 9 mld ludzi dostępu do edukacji, 

zachęcenie do angażowania się w życie 

gospodarcze zwłaszcza kobiet oraz wypracowanie 

radykalnego stylu życia, bardziej 

efektywnego w sensie środowiskowym; 

− włączenie w kalkulacje ekonomiczne kosztów 

zewnętrznych, poczynając od zagadnień 

dotyczących emisji gazów cieplarnianych 

i usług ekosystemów; 

− doprowadzenie do podwojenia produkcji 

żywności, ale bez wzrostu terenów rolniczych 

i zużycia wody; 

− powstrzymanie o połowę procesu utraty terenów 

leśnych i rozwĳanie plantacji lasów; 

− ograniczenie emisji gazów cieplarnianych 

o 50% w 2050 r. w stosunku do 2005 r. wraz 

ze zmianami w kierunku niskowęglowej 

produkcji energii i wprowadzenia wysoce 

efektywnych rozwiązań po stronie użytkowania 

energii; 

− wprowadzenie niskowęglowych rozwiązań 

w transporcie; 

− uzyskanie 4–10-krotnej poprawy wskaźnika 

produktywności zasobów i materiałów. 

Autorzy uważają, że istnieją szanse na zbudowanie 

gospodarki niskowęglowej, miast, których 

funkcjonowanie, nie generuje odpadów, 

realizowanie transportu i infrastruktury w zgodzie 

z biowydajnością i zapewnieniem usług 

ekosystemów, co w sumie miałoby zaowocować 

odpowiednią jakością życia i godnymi warunkami 

egzystencji (Vision… 2010). 

Podsumowanie 

Niniejsze rozważania wyraźnie pokazują, że 

globalne problemy ekologiczne stają się podstawowym 

wyzwaniem dla świata i to nie tylko 

w perspektywie obecnego pokolenia, ale także 

następnych generacji. Degradacja środowiska, 

wyczerpywanie się zasobów naturalnych czy 

zmiany klimatu wyraźnie wskazują na konieczność 

poszukiwania nowych rozwiązań i to 

w skali światowej. Nie wystarcza już mówienie 

o minimalizacji oddziaływania na środowisko 


Część III 


107

Część III 


czy o obejmowaniu ochroną konserwatorską 

nowych obszarów. Niezbędne staje się wyjście 

od limitów wyznaczonych przez ilość dostępnych 

zasobów jak i zdolności środowiska 

do poradzenia sobie z odpadami działalności 

ludzkiej. W system wartości ekonomicznych 

jako niezbędny czynnik gry rynkowej należy 

włączyć różnorodność biologiczną i usługi ekosystemów. 

To wszystko wyznacza nowy paradygmat 

rozwoju, rozwoju zrównoważonego, 

ale nie rozumianego jako kompromis pomiędzy 

gospodarką, środowiskiem a społeczeństwem, 

ale jako rozwój w granicach wyznaczonych 

przez systemy przyrodnicze podtrzymujące 

życie na kuli ziemskiej. To jest rzeczywiste wyzwanie 

ekorozowojowe. W tym kierunku idą, 

choć z całkowicie różnych pozycji, czyli ekologicznych 

i biznesowych, przytoczone propozycje. 

Oby owe rozwiązania wypracowane 

w duchu rzeczywistego zrównoważenia stały 

się codzienną praktyką – od skali międzynarodowej, 

przez krajową, regionalną, lokalną do 

pojedynczego obywatela, a także od korporacji 

międzynarodowych po małe i średnie przedsiębiorstwa. 

Jako puentę pozwolę sobie przytoczyć 

hasło polityczne austriackich Zielonych: „Pożyczyliśmy 

Ziemię od naszych wnuków, a gdy 

coś pożyczamy, powinnyśmy oddać w dobrym 

stanie”. 

Bibliografia 

Alternatywna polityka energetyczna Polski do 

2030 r. Raport techniczno-metodologiczny (2009), 

Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa. 

Carbon budget and trends 2007 (2008), Global 

Carbon Project, 26.09.2008, http://www.globalcarbonproject.org/carbonbudget/09/hl-compact.htm. 

Carley M. i Spapens P. (2000), Dzielenie się 

światem – zrównoważony sposób życia i globalnie 

sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI 

wieku, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa. 

Climate and health (2005), World Health Organization, 

Geneva, http://www.who.int/globalchange/news/fsclimandhealth/en/index.html. 

Climate Change 2007: Synthesis Report (2008), 

Intergovernmental Panel on Climate Change, 

Geneva, http://www.ipcc.ch/publications_and_ 

data/publications_ipcc_fourth_assessment_report_synthesis_report.htm. 

Daly H.E. (2005), Economics in Full World, 

„Scientific American”, September. 

Economy-wide material flow accounts and derived 

indicators. A methodological guide (2001), European 

Communities, Luxembourg. 

EN35 External costs of electricity production 

(2008), European Environment Agency, Copenhagen. 

Ewing B., Moore D., Goldfinger S., Oursler 

A., Reed A. i Wackernagel M. (2010), The Ecological 

Footprint Atlas 2010, Global Footprint Network, 

Oakland. 

Fura M. (2010), Zenith Optimedia: Rynek reklamy 

na świecie wzrośnie w 2010 roku o 3,5 proc., 

22.07.2010, http://forsal.pl/artykuly/437914,zenith_optimedia_rynek_reklamy_na_swiecie_ 

wzrosnie_w_2010_roku_o_3_5_proc.html. 

Kluczowe problemy środowiskowe, z którymi 

musi zmierzyć się Europa (2009), „Sygnały 2009 

EEA”, Europejska Agencja Środowiska, Kopenhaga. 

Kundzewicz Z.W. (2009), Wątpię, więc jestem 

– dyskusja z poglądami sceptyków klimatycznych, 

http://www.chronmyklimat.pl/theme/Upload- 

Files/ProfKundzewicz.pdf, 10.09.2009. 

Living Planet Report 2010. Biodiversity, biocapacity 

and development (2010), WWF International, 

Gland. 

Obrębska-Starkel B. (1993), Images of weather 

and climate, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 

Kraków. 

Pazda A. (2006), Ceny energii elektrycznej – fakty 

i mity, „Wokół Energetyki”, vol. 9, t. 4, http:// 

www.cire.pl/pliki/2/cenfakmity.pdf. 

Size, structure and distribution of transport subsidies 

in Europe (2007), EEA Technical report, nr 3, 

European Environmental Agency, Luxembourg. 

Stern Review on the Economics of Climate Change 

(2006), HM Treausury, London, 30.10.2006, 

http://www.hm-treasury.gov.uk/sternreview_ 

index.htm. 

108

Strojec D. (2007), El Nino, 24.06.2007, http:// 

www.eioba.pl/a/1l1v/el-nino. 

The Deadly Dozen (2008), Wildlife Conservation 

Society, New York, http://www.wcs.org/media/file/DEADLYdozen_screen.pdf. 

United Nations Framework Convention on Climate 

Change (1992), United Nations, New York, 

9.05.1992, http://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf 

oraz http://unfccc.int/essential_background/convention/status_of_ratification/items/2631.php. 

Vision 2050: The New Agenda for Business – in 

Brief (2010), World Bussiness Council for Sustainable 

Development. 

Welfens M.J., Śleszyński J., Schulz H., Mundel 

A. i Stodulski W. (1999), Ekorozwój poprzez odmaterializowanie 

produkcji i konsumpcji – strategia 

dla nowej polityki ekologicznej w Polsce, Raport 2/99, 

Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa. 

World Energy Outlook 2010 (2010), International 

Energy Agency, Paris. 

„Ewaluacja programów i instrumentów” 

15 marca 2012 r. 


Część III 

Barbara Warzybok, Ośrodek Przetwarzania Informacji: 

Jako Ośrodek Przetwarzania Informacji chcemy obecnie zająć się programem ramowym, 

który jeszcze w Polsce nie był ewaluowany. Zamierzamy dowiedzieć się, czy 

piąty, szósty i częściowo siódmy program ramowy, a więc projekty w ostatnich fazach 

działania, przyniosły jakieś rezultaty. Produktem fi nalnym będzie jeszcze w tym 

roku raport z badania. 



109

Gunter Pauli, 

The Blue Economy, 

10 Years, 100 Innovations, 

100 Million Jobs 


Część III 


Książka pod powyższym tytułem jest 

popularyzowana pod szyldem Klubu 

Rzymskiego, organizacji, która przedstawia 

globalne punkty widzenia na problemy rozwoju 

ludzkości. 

Książka G. Pauli ma charakter pionierski 

dla widzenia ekologii, jako nauki praktykowanej. 

Przede wszystkim zaskakuje czytelnika nowatorska 

metoda podejścia – obserwacja wdrażanych 

innowacji na świecie, których źródłem 

jest sama przyroda. Pauli postanowił zająć się 

takimi rozwiązaniami, które mają źródło w naśladownictwie 

przyrody. Jednakże szukał takich 

zastosowań, które prowadziły do „obiegu 

zamkniętego”, do utylizacji odpadów. 

Autor postawił sobie za cel maksymalne 

wykorzystanie wiedzy z zakresu biologii, fizyki, 

chemii. Takie interdyscyplinarne podejście 

odbiega od „szufladkowego” uprawiania nauki. 

Okazuje się bowiem, że naukowo jednostronne 

podejście do problemu nie pozwala na widzenie 

go przez pryzmat innych dziedzin nauki i może 

prowadzić do fałszywych wniosków. 

Pauli przedstawia rodzinną motywację 

do napisania książki: rozmawiał on ze swoimi 

dziećmi i w pewnym momencie zdał sobie sprawę, 

że gra idzie o lepszy świat dla nadchodzących 

pokoleń. Lepiej żyć niż rodzice – to pogląd, 

który akceptują dzieci autora. To jednak wymaga 

działań współcześnie w taki sposób, aby nasi 

następcy mogli świat poprawiać, a nie tkwić 

w zdegradowanym ekologicznie środowisku. 

Filozofia tej pracy opiera się na poglądzie, że nie 

należy żądać więcej od ziemi, natomiast należy 

zrobić więcej z tym, co ona nam dostarcza. 

Autor sugeruje podglądanie przyrody, jej naśladowanie 

i branie przykładu z rozwiązań, które 

ona sama stosuje. W przeciwnym razie działalność 

człowieka prowadzić będzie do degradacji 

i dewastacji. Np. tylko 17% produkcji cukru 

z trzciny jest użyteczna dla konsumpcji, reszta 

to odpady, które na różne sposoby zatruwają 

środowisko. 30% papieru jest czystym efektem 

zużycia drewna, zaś 70% drewna to odpad. 

Niewiele osób tym się przejmuje, ale odpady 

te powiększają się z roku na rok podobnie jak 

inne surowce, które tylko częściowo wykorzystuje 

się do spożycia. Z czasem tworzy się efekt 

mnożnikowy, uderzający w człowieka i jego gospodarkę. 

110

Tytuł wskazuje, że błękitna ekonomia 

(gospodarka) stawia sobie za cel regenerowanie, 

oszczędzanie, zastępowanie 

dobra rzadkim, nie zanieczyszczanie 

środowiska. Diagnoza jest alarmująca: 

człowiek w krajach bogatych nie dba 

o ograniczone zasoby ziemi, rosną tam 

koszty składowania odpadów, ich sortowania 

i utylizacji. Kraje biedne z kolei są 

traktowane jako miejsca taniego składowania 

pozostałości konsumpcji bogatych 

oraz eksploatacji ograniczonych zasobów 

w sposób rabunkowy. 

Pauli stosuje metodę prezentacji kaskadowej; 

kompleksowo pokazuje ona 

proces, wykorzystanie materiałów, uzyskane 

produkty i wyniki. Schemat poniżej 

dotyczy ograniczenia i wyeliminowania 

pożarów lasów w Meksyku i USA poprzez 

wykorzystanie drzewa o średnicy do 7 cali. 

Drugim, wybranym przykładem z książki 

Pauliego jest diagram pokazujący ekologicznie 

nieefektywną produkcję żyletek. 

Książka Pauliego jest nie tylko autorskim 

manifestem ekologicznym, wprowadza ona 

nas w świat nowej edukacji ekologicznej, u nas 

prof. Antoni Kukliński, 27.03.2012 r. 

„Opinia o książce Guntera pauli the Blue Economy 10 Years, 

10 Innovations, 1000 Millions Jobs" 

w takim wymiarze nieznanej, ale ewidentnie 

koniecznej i oczywistej z punktu widzenia zachowania 

globalnie i regionalnie równowagi 

przyrodniczej. Edukacja ekologiczna oparta 

jest na 200 innowacjach, które zrealizowano na 

świecie, i które osobiście Pauli opisywał i oceniał. 

Pierwsze 100 innowacji opiera się na naśladownictwie 

rozwiązań natury, drugie 

100 jest inspirowanych przez modele 

konkurencyjnego biznesu. 

Autor uważa, że nowe podejście 

do przyrody powinno przyczynić się 

do stworzenia 100 mln miejsc pracy na 

świecie. 

Klub Rzymski jest znany z wyjątkowej 

siły argumentów przedstawianych 

w publikowanych raportach. Studium 

G. Pauli wpisuje się w tradycję tej organizacji 

wymową prezentowanych tez 

oraz metodą dydaktyczną. Z całą pewnością 

książka ta powinna zostać przetłumaczona 

na polski. 


Część III 

27.03.2012 r. - od lewej: prof. Julian Auleytner, 

prof. Zdzisław Sadowski, prof. Elżbieta Mączyńska, 

dyskusja pt. „Opinia o książce Guntera pauli the Blue 

Economy 10 Years, 10 Innovations, 1000 Millions Jobs” 


111

Rekonfiguracja sceny 

globalnej XXI w. 

Artykuł dyskusyjny 


Część III 


Jesteśmy świadkami i uczestnikami największej 

rekonfiguracji sceny globalnej 

w ciągu ostatnich 500 lat. Środek ciężkości 

światowej gospodarki i polityki w sposób nieunikniony 

przesuwa się z Zachodu na Wschód 1 . 

Podłożem tego procesu jest różnica pomiędzy 

słabą dynamiką rozwoju Wspólnoty Atlantyckiej 

a wysoką dynamiką rozwoju Chin i Indii. 

W bardziej ogólnej perspektywie możemy 

mówić o „odnalezionej” mocy cywilizacji Chin 

i Indii oraz „zgubionej” mocy cywilizacji Wspólnoty 

Atlantyckiej. 

To jest podstawowy problem historiozoficznej 

trajektorii mocy „odnalezionej” versus trajektorii 

mocy „zgubionej” 2 . Dlaczego dwie dekady 

lat 1990–2010 były trajektoriami mocy „odnalezionej” 

Chin i Indii oraz trajektoriami mocy 

„zgubionej” Wspólnoty Atlantyckiej? 

Wspólnota Atlantycka dysponowała wspaniałym 

bilansem otwarcia – glorii zwycięstwa 

nad imperium sowieckim. Wydawało się, że 

przeżywamy „koniec historii”, i że dalsze dzieje 

ludzkości będą permanentną dominację Wspólnoty 

Atlantyckiej. Tę permanentną dominację 

miała zapewnić realizacja modelu neoliberalnej 

1 Por. OECD, The Report of OECD. Perspective on global 

development 2010, Shifting Wealth, Paris 2010. 

2 Por. W. Orłowski, Świat do przeróbki. Spekulanci, 

bankruci, giganci i ich rywale, Agora, Warszawa 2011; dalej 

artykuł W. Orłowski, Świat, ibidem. 

globalizacji 3 , która w latach 1990–2010 przeżywała 

okres swego triumfu i rozkwitu. Był to jednak 

triumf pozorny. Bilans zamknięcia dwóch 

dekad 1990–2010 pozwala stwierdzić, że neoliberalna 

globalizacja przyniosła zupełnie nieoczekiwane 

rezultaty. 

Wspólnota Atlantycka znalazła się w pułapce 

bardzo niskiej dynamiki rozwojowej oraz 

ogólnego klimatu gubionej mocy gospodarczej 

i politycznej 4 . 

Głównymi beneficjentami neoliberalnej globalizacji 

stały się azjatyckie mocarstwa Chin 

i Indii, które odkryły klucze dynamicznego rozwoju 

oraz odnalezionej mocy powrotu na wielka 

scenę globalną po długim okresie 500-letniej 

nieobecności na tej scenie. 

W takim kontekście trzeba analizować epokową 

rekonfigurację sceny globalnej XXI w. 

W tym krótkim opracowaniu chciałbym zwrócić 

uwagę na los czterech wielkich aktorów tego 

procesu dziejowego. Chodzi o losy USA, Unii 

Europejskiej, Chin i Indii 5 . 

3 Por. M. Hilgers, The three anthropological approaches 

to neoliberalism, „International Social Science Journal”, December 

2010, 

4 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?, 

red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Nowy Sącz 2010. 

5 The future of Regions. The Megaspaces of the XXI century, 

red. P. Artymowska, A. Kukliński, P. Żuber, Mini- 

112

USA 

Scena globalna XX w. była zdominowana przez 

USA, jako największe mocarstwo w dziejach 

świata. Stany Zjednoczone były najważniejszym 

twórcą i gwarantem nowego porządku 

globalnego, który ukształtował się po II wojnie 

światowej. PAX Americana miała głębokie źródła 

w mocy politycznej, gospodarczej i militarnej 

USA jako wiodącej siły świata zachodniego 

w konfrontacji z imperium sowieckim. Upadek 

tego imperium otworzył krótki okres monopolistycznej 

dominacji PAX Americana w systemie 

porządku globalnego. 

Niestety Amerykanie nie potrafili wykorzystać 

tego unikalnego momentu historii i stać się 

źródłem tworzenia nowego porządku globalnego 

XXI w. 

Replika doświadczeń wiodącej roli USA 

w zakresie tworzenia nowego porządku globalnego 

po II wojnie światowej okazała się niemożliwa 

w warunkach ostatniej dekady XX w. 

Moment unipolarnej dominacji USA na scenie 

globalnej okazał się krótkim momentem 

historii. Zachodzące słońce PAX Americana nie 

znaczy oczywiście, że Amerykanie tracą pozycję 

ważnego aktora sceny globalnej, tracą tylko 

pozycję aktora decydującego w klimacie unipolarnym. 

Wkraczamy w okres kształtowania nowej 

multipolarnej sceny globalnej. Czy możliwe 

jest przejście od starej do nowej sceny globalnej 

w warunkach procesu sterowanego, czy też czeka 

nas okres globalnego chaosu 6 ? 

Trzeba jednak podkreślić, że Stany Zjednoczone 

Ameryki ciągle są najważniejszym aktorem 

sceny globalnej. USA dysponuje ogromnym, 

najbardziej zaawansowanym technologicznie 

potencjałem militarnym. Jednak ten potencjał 

jest już niewystarczający, aby Stany Zjednoczone 

mogły spełniać rolę unipolarnego strażnika 

porządku globalnego. USA są największą i najbardziej 

innowacyjną gospodarka świata. Ta najbardziej 

innowacyjna gospodarka nie jest jednak 

gospodarką zdolną generować wysoką stopę 

wzrostu. To jest ważne pytanie, sugerujące, że nasze 

systemy monitoringu procesów innowacji nie 

chwytają różnicy pomiędzy innowacjami przełomowymi 

a innowacjami marginalnymi 7 . Elitarne 

uniwersytety amerykańskie są w dalszym ciągu 

najważniejszymi ośrodkami kształcenia elity 

globalnej. Jednak ta elita nie potrafi znaleźć wyjścia 

z labiryntu obecnego wielkiego kryzysu. To 

są paradoksy bulwaru zachodzącego słońca największego 

supermocarstwa w dziejach świata. 

Unia Europejska 8 

Powstanie Unii Europejskiej jest największą innowacją 

instytucjonalną XX w. Jest to przełom 

w historii Europy jako kontynentu zwaśnionych 

narodów, społeczeństw i państw. Jednocześnie 

jest to zamknięcie trzech wieków dominacji 

porządku westfalskiego, który przyjmował 

zasadę suwerenności państwa jako dobro najwyższe. 

Unia Europejska jest organizacją międzynarodową 

nowego typu, o innej tożsamości 

niż ONZ lub OECD. Unia Europejska jest kwalifikowanym 

związkiem państw, które wyraziły 

zgodę, aby obok indywidualnej suwerenności 

każdego członka związku pojawiła się domena 

suwerenności wspólnotowej, reprezentowanej 

przez instytucje Unii Europejskiej. Unia nie jest 

jednak państwem federalnym, które można porównywać 

z USA. 

Dzieje Unii Europejskiej są dokumentem 

wielkiego historycznego sukcesu w procesach 

integracji przestrzeni europejskiej, w procesach 

tworzenia nowego europejskiego porządku 

prawnego, w procesach tworzenia widzialnej 

w skali globalnej gospodarki europejskiej. 


Część III 

stry of Regional Development, Warsaw 2011; Megaspaces, 

op.cit. 

6 Por. R. Haas, What follows American domination, 

„Financial Times”, 16.04.2008. 

7 Por. A. Wierzbicki, Polska Myśl Strategiczna. Na 

spotkanie z enigmą XXI w., „Biuletyn PTE”, kwiecień 2011. 

8 Unia Europejska. Dylematy XXI w., red. A. Kukliński, 

J. Woźniak, Kraków 2011. 


113

Część III 


Niewątpliwie Unia Europejska jest olbrzymem 

gospodarczym. Jest jednak politycznym 

karłem, który nie dysponuje zdolnością do przejęcia 

wielkiej roli w globalnym koncernie supermocarstwowym. 

Polityka słabości Unii jest 

również barierą w procesach przezwyciężania 

wielkiego kryzysu naszych czasów. 

Przez 50 lat wydawało się, że deficyt rozwiązań 

federalnych nie jest hamulcem rozwoju 

Unii. W tej chwili widzimy, że tylko Unia sfederalizowana 

może spotkać się z enigmą XXI w. 

Słaba niesfederalizowana Unia po prostu utonie 

w oceanie nieodpowiedzialnego populizmu 

oraz nastrojów renacjonalizacji europejskiej sceny 

politycznej. 

Chiny 9 

Błyskawiczny awans potęgi gospodarczej i politycznej 

Chin jest prawdopodobnie najważniejszym 

czynnikiem rekonfiguracji sceny globalnej 

XXI w. W ciągu 30 lat Chiny przekształciły 

się z zacofanego kraju rolniczego w pierwszorzędne 

supermocarstwo, które w stosunkowo 

niedalekiej przyszłości może rzeczywiście stać 

się „państwem środka”, w globalnym tego słowa 

znaczeniu. Sukces i dynamika rozwoju Chin 10 

ma trzy źródła. 

Pierwszym źródłem jest cywilizacja konfucjańska, 

która tworzy środowisko kulturowe 

do rozwoju silnego państwa, silnego społeczeństwa 

i silnej gospodarki. 

Drugim źródłem jest doświadczenie systemu 

autorytarnego, który rozwinął ideologię 

i praktykę długookresowego planowania strategicznego 

11 wchłaniającego nie tylko rosnące 

potencjały endogeniczne gospodarki i społeczeństwa, 

lecz także egzogeniczne możliwości 

tworzone przez procesy globalizacji oraz przez 

system wielkich korporacji transnarodowych. 

Trzecim źródłem jest skala, talenty i dyscyplina 

społeczeństwa chińskiego stale tworzącego 

nowe zasoby mobilnej pracy jako podstawy 

dynamicznego rozwoju gospodarczego. 

Chiny stały się największym warsztatem 

przemysłowym świata oraz potencjalnie największym 

źródłem wolnych zasobów finansowych. 

Chiny w stosunkowo krótkim czasie mogą stać 

się światową potęgą nauki, edukacji i kultury. 

Ta laudacja sukcesu Chin nie pozwala jednak 

zapomnieć o drugiej stronie medalu. Chodzi 

o rosnącą polaryzację biegunów bogactwa i ubóstwa, 

o rosnące napięcia społeczne, o patologię 

wszechogarniającej korupcji, o dewastację środowiska 

ekologicznego, która może przynieść 

negatywne konsekwencje w skali globalnej. 

Moje uwagi o doświadczeniach Chin są tylko 

komentarzem do artykułu K. Burskiego pt. Rola 

Chin i Indii w kształtowaniu sceny globalnej 

XXI w., zamieszczonego w tym „Biuletynu PTE”. 

Indie 12 

Ostatnie dwudziestolecie otworzyło nowy etap 

w rozwoju indyjskiego społeczeństwa, indyjskiej 

gospodarki i indyjskiego państwa. Historyczny 

klimat stagnacji i zależności został zastąpiony 

nową psychologią sukcesu wyłaniającego 

się nowego supermocarstwa in statu nascendi. 

W latach 1947–1990 gospodarka Indii była 

przytłumiona gorsetem imitacji sowieckiego systemu 

planowania, który wzmocnił negatywne 

cechy straszliwego aparatu indyjskiej biurokracji. 

Dopiero upadek imperium sowieckiego 13 stworzył 

podstawy ideologiczne i instytucjonalne dla 

procesu dość głębokiej, oczywiście niepełnej liberalizacji 

systemu gospodarczego. Ta ograniczona 

liberalizacja była jednak przełomowym punktem 

zwrotnym, który stał się wielkim pchnięciem 

w procesach rozwoju gospodarki Indii, która 

w 2012 r. staje się trzecią gospodarką świata. 

9 Por. K. Burski Rola Chin i Indii w kształtowaniu 

sceny globalnej XXI w., „Biuletynu PTE”, kwiecień 2012. 

10 Por. J.M. Rousseau, Megaspaces, op.cit. 

11 Por. A. Kuklińskiego, ibidem. 

12 Por. artykuły na temat Indii, Megaspaces, op.cit. 

13 Por. A. Kapur, India’s path was powered by Soviet 

fall, IHT, November 20 2009. 

114

Źródła tego sukcesu gospodarczego można 

znaleźć w dynamice indyjskiego przedsiębiorstwa, 

które potrafiło zmierzyć się z wyzwaniami 

rynku wewnętrznego i globalnego. Jednak 

najważniejszym i najbardziej głębokim źródłem 

jest społeczeństwo Indii tworzące zasoby utalentowanej 

siły roboczej reprezentujące ogromną 

skalę tej siły, jak również jej zróżnicowanie 

w całej palecie od najniższych kwalifikacji do 

najwyższych pięter kompetencji technologicznych 

i intelektualnych. 

W doświadczeniach Wspólnoty Atlantyckiej 

analizujemy historyczną sekwencję procesów 

rozwoju społeczeństw agrarnych, społeczeństw 

przemysłowych oraz społeczeństw informacyjnych. 

Doświadczenia Indii i Chin niosą wielką 

innowację w ogromnej skali transformacji, 

w której zaznacza się niekonsekutywny a paralelny 

rozwój społeczeństw agrarnych, przemysłowych 

i informacyjnych. Indie i Chiny w tym 

samym czasie są sceną rewolucji przemysłowej 

i informacyjnej. Analiza tego problemu jest 

ważnym wyzwaniem nauk społecznych. Kontynuując 

tę trajektorię porównawczą refleksji 

nad doświadczeniami chińskimi i indyjskimi 

warto zwrócić uwagę na sześć zjawisk: 

1. Indie są największą demokracją świata 

z całą potęgą siły i słabości tego systemu. 

2. Chiny są największą autokracją świata. Sukcesy 

i słabości autokracji chińskiej są wielkim 

wyzwaniem nie tylko dla Indii, lecz 

także cywilizacji atlantyckiej oraz liberalnej 

demokracji. 

3. W procesach rozwoju Indii dominują zjawiska 

rozwoju spontanicznego w kategoriach 

gospodarczych, społecznych i politycznych. 

W procesach rozwoju Chin dominują zjawiska 

rozwoju sterowanego. Chińska długookresowa 

myśl strategiczne jest wyzwaniem 

nie tylko dla Indii, lecz także dla paraliżu 

myśli strategicznej Wspólnoty Atlantyckiej. 

4. W bilansie siły i słabości Indii i Chin trzeba 

zwrócić uwagę na porównanie ogromnej 

dynamiki inwestycji infrastrukturalnych 

w Chinach oraz niebezpiecznej stagnacji 

tych inwestycji w Indiach. Chińczycy na 

ogromną skalę budują nowy system komunikacji 

drogowej kolejowej lotniczej. 

W Indiach zły stan infrastruktury technicznej 

oraz słabe perspektywy pozytywnych 

zmian w tej dziedzinie są bolesnym hamulcem 

rozwoju gospodarczego i społecznego. 

5. Podkreślając różnice w procesie rozwoju Indii 

i Chin trzeba zwrócić uwagę na smutne 

podobieństwa strukturalne tych dwóch supermocarstw. 

W obu krajach powszechnie 

występują zjawiska korupcji, przenikającej 

sposoby funkcjonowania prawie wszystkich 

dziedzin życia gospodarczego, społecznego 

i politycznego. Korupcja w tak różnych 

warunkach kulturowych, społecznych 

i politycznych powinna być przedmiotem 

transdyscyplinarnych studiów naukowych, 

które odpowiedzą na ważne pytania, czy 

wspaniałe cywilizacje Indii i Chin znajdą 

siły wewnętrzne, które pozwolą wyzwolić 

społeczeństwa Indii i Chin z brzemienia korupcji, 

jako zdawałoby się nieuleczalnej patologii 

społecznej. 

6. Przedstawiając elementy analizy porównawczej 

Chin i Indii podkreślamy, że oba 

mocarstwa są bardzo ważnymi współautorami 

i współaktorami rekonfiguracji sceny 

globalnej XXI w. Siła, dobra wola i myśl strategiczna 

Indii i Chin mogą przeważyć szalę 

globalnego losu i przynieść odpowiedzi na 

pytania, czy rekonfiguracja sceny globalnej 

XXI w. będzie trajektorię lepszej czy gorszej 

przyszłości świata. 

Pole wzajemnych relacji USA, 

Unii Europejskiej, Chin i Indii 

W tytule tym nie podejmuję pełnej analizy 

i pola relacji czterech supermocarstw. Ograniczymy 

nasze uwagi do trzech relacji: 

1) relacji USA–Unia Europejska–Wspólnota 

Atlantycka, 

2) relacji USA–Chiny–Chimerica, 

3) relacji Chiny–Indie–Chindia. 


Część III 


115

Część III 


Wspólnota Atlantycka 14 

T.G. Ash opublikował wspaniałe dzieło będące 

laudacją Wspólnoty Atlantyckiej 15 . Jest to 

wielka i potężna wspólnota – wspólnota zachodniej 

cywilizacji, wspólnota liberalnej demokracji, 

wspólnota innowacji kultury i wolności 

akademickiej, wspólnota dynamicznych 

przedsiębiorstw kapitalistycznych. Wielkość 

i moc tej wspólnoty jest sparaliżowana przez 

dezintegrację polityczną i ideologiczną, która 

jest dramatycznym, a może tragicznym węzłem 

gordyjskim 16 . Jeśli wspólnota ta nie znajdzie 

aleksandryjskich rozwiązań to Wspólnota 

Atlantycka stanie się Titanikiem XXI w. 

W pesymistycznej interpretacji tego dramatu 

możemy iść dalej i powiedzieć, że na naszych 

oczach dokonują się dwa megahistoryczne samobójstwa. 

Samobójstwo USA, które traci swoją 

moc jako siły gwarantującej funkcjonowanie 

porządku globalnego. Samobójstwo Unii Europejskiej 

niezdolnej do sprostania wyzwaniom 

kryzysu europejskiego i globalnego. Ginie klimat 

solidarności krajów Unii Europejskiej, ginie 

domena wspólnej suwerenności Unii. 

Ten proces tragicznego osłabienia mocy 

Wspólnoty Atlantyckiej rekonfiguruje scenę 

globalną stwarzając zupełnie nową sytuację 

autodestrukcji głównych autorów historycznie 

ukształtowanej sceny globalnej. 

Oczywiście nie powinniśmy ulegać widmom, 

które rodzą się w złych snach. Jednak 

osłabienie mocy i dezintegracja Wspólnoty 

Atlantyckiej jest niepodważalnym faktem historycznym 

naszych czasów, opisywany węzeł 

gordyjski jest węzłem rzeczywiście istniejącym. 

Czy można jednak contra spem sperare przewidywać, 

że Wspólnota Atlantycka przeżyje 

swój renesans w doświadczeniach XXI w.? 

W tym kontekście można zacytować utopĳ - 

nie brzmiący projekt manifestu konferencji krakowskiej 

17 z 6 czerwca 2008 r., a więc z okresu 

przez wielkim kryzysem: 

„Europa i świat na początku XXI stulecia 

stają przed szeregiem trudnych wyzwań. Dlatego 

uczestnicy konferencji krakowskiej „Kreatywna 

i innowacyjna Europa wobec wyzwań 

XXI w.” zwracają się z gorącym apelem do 

środowisk opiniotwórczych Unii Europejskiej 

i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, 

aby zainaugurować szeroki nurt społeczny, polityczny 

i kulturalny, który skłoni zainteresowane 

elity polityczne i rządy do utworzenia Konfederacji 

Wspólnoty Atlantyckiej, jako serdecznego 

i efektywnego porozumienia Unii Europejskiej 

i Stanów Zjednoczonych Ameryki. 

W XXI w. Unia Europejska i Stany Zjednoczone 

jako jednostki odrębne będą zbyt słabe, 

aby być osobno demiurgiem porządku globalnego. 

Jednakże połączone siły i zasoby Unii 

Europejskiej i Stanów Zjednoczonych stworzą 

podmiot, który może być pozytywnym i stabilizującym 

demiurgiem tego porządku. 

Konfederacja Wspólnoty Atlantyckiej, jako 

zintegrowany układ polityczny, gospodarczy 

i finansowy, będzie najważniejszym podmiotem 

sceny globalnej XXI w. oraz gwarantem 

porządku światowego. Konfederacja będzie co 

najmniej równorzędnym partnerem wielkich 

mega-podmiotów sceny światowej, takich jak 

Chiny, Indie, Rosja i Brazylia. Powołanie i rozwój 

Konfederacji będzie decydującym instrumentem 

przezwyciężania obecnego, głębokiego 

kryzysu Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych, 

jako najważniejszych aktorów sceny globalnej”. 

Powinniśmy wrócić do interpretacji tego 

utopĳnego snu i zorganizować w Polsce wielką 

konferencję międzynarodową 18 pt. „Atlantic 

Community. The Titanic of the XXI century?”. 

14 Por. Titanic, op.cit. 

15 T.G. Ash, Free World, Random House, New York 

2004, polskie wydanie Znak, Kraków 2005. 

16 K. Rybiński i inni, Gordian Knots of the XXI century, 

Ministry of Regional Development, Warsaw 2008. 

17 Projekt Manifestu Konfederacji Wspólnoty 

Atlantyckiej, w: A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, 

Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI w., Kraków 

2009. 

18 Porównaj Titanic, op.cit. 

116

Chimerica 

ta będzie błogosławieństwem czy przekleństwem 

XXI w. 

Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy 

oczekiwać, że Chimerica będzie ważnym zjawiskiem 

XXI w. Chimerica jest światem bipolarnym, 

zdominowanym przez USA i Chiny. Warto 

zacytować następujące sformułowanie H. Kissingera 

19 : „Z początku nowego wieku relacje pomiędzy 

Chinami a USA mogą zdeterminować 

odpowiedzi na pytanie czy nasze dzieci będą 

żyły w okresie zamętu gorszego niż doświadczenia 

XXI w., czy też nasze dzieci będą świadkami 

nowego porządku światowego zgodnego 

z uniwersalnymi aspiracjami pokoju i postępu”. 

Chimerica jest paradoksem trzech spotkań: 

• spotkania supermocarstw wschodzącego 

i zachodzącego słońca, 

• spotkania systemów demokratycznych i autokratycznych, 

• spotkania cywilizacji zamkniętych i otwartych. 

Nie trzeba jednak przyjmować, że przewidywanie 

wzrastającej mocy Chin oraz malejącej 

mocy USA jest jedyną możliwą trajektorią 

przyszłości. Można wyobrazić sobie renesans 

potęgi USA oraz załamanie procesów rozwojowych 

w Chinach. Chimerica jest wielka enigmą 

XXI w. 

Hinc et nunc istota relacji chińsko-amerykańskich 

wyraża się metaforą dramatyzmu uścisku 

dwóch potencjałów wzajemnej destrukcji gospodarczej. 

Innymi słowy zła wola USA może 

zniszczyć podstawy rozwoju gospodarki chińskiej, 

a zła wola Chin może zniszczyć finansową 

strukturę USA. W kulturze polskiej funkcjonuje 

powiedzenie: „Złapał Kozak Tatarzyna a Tatarzyn 

za łeb trzyma”. Trudno znaleźć lepszą 

metaforę opisującą obecny stan relacji amerykańsko-chińskich. 

Chiny i USA są supermocarstwami, 

które znalazły się w kleszczach, początkowo 

dobrowolnej a obecnie, przymusowej 

integracji wzajemnej. Zobaczymy czy integracja 

Chindia 

Przesuwanie się środka ciężkości światowej gospodarki 

i polityki zachodu na wschód łączymy 

na ogół z paralelnym awansem supermocarstw 

Chin i Indii 20 . W takim kontekście pojawiło się 

określenie Chindia. Chiny i Indie wskazujące 

na podobieństwo losu tych dwóch supermocarstw 

in statu nascendi. Nie oznacza to jednak, 

że w najbliższej przyszłości pojawi się program 

gospodarczej integracji Indii i Chin lub też 

koncepcja sojuszu strategicznego tych dwóch 

mocarstw. Rozbieżności geopolitycznej, historycznej 

i prospektywnej racji stanu Chin i Indii 

są tak wielkie i głębokie, że w obecnym stanie 

rzeczy sojusz strategiczny tych dwóch mocarstw 

jest poza strefą układów realnych, co nie 

przekreśla, że przyszłość dalekiego horyzontu 

nie może przynieść zmiany tej sytuacji. Byłaby 

to szokowa rekonfiguracja sceny globalnej generującej 

dalszy spadek roli Wspólnoty Atlantyckiej. 

Relacje chińsko-indyjskie są wielkim 

problemem polityki zagranicznej Wspólnoty 

Atlantyckiej. 

Świat do przeróbki czy 

rekonstrukcja świata 

Dzieło W. Orłowskiego 21 jest jedną z najlepszych 

pozycji polskiej literatury przedmiotu, 

które ukazały się w ostatnich lat. Jest to wspaniały 

przykład twórczego myślenia o wielkich 

problemach gospodarki światowej XXI w. 

Chciałbym zgłosić uwagę krytyczną związaną 

z tytułem dzieła Świat do przeróbki. Wydaje 

się, że słowo „przeróbka” jest terminem zbyt 

słabym. W mojej interpretacji terminu „prze- 


Część III 

19 H.A. Kissinger, US and China Conflict is not an 

option, IHT, June 9 2009. 

20 Por. Raport OECD. 

21 W. Orłowski, Świat, op.cit. 


117

Część III 


róbka” implikuje wprowadzenie zmian bez naruszenia 

fundamentalnej struktury zjawiska. 

W obecnym węźle gordyjskim splotu trzech 

kryzysów: gospodarki globalnej, systemu kapitalizmu 

oraz systemu liberalnej demokracji 

trzeba mówić nie tylko o przeróbkach świata, 

lecz także – a może przede wszystkim – o przełomowej 

rekonstrukcji świata jako procesu destrukcji 

wielu fundamentalnych struktur oraz 

procesów tworzenia zupełnie nowych struktur. 

Być może potrzebna jest prawdziwa rewolucja 

w procesach myślenia o funkcjonowaniu 

gospodarki światowej. Nie potrafię w tej chwili 

przedstawić bardziej rozbudowanego toku mojego 

rozumowania. Powiem tylko, że w moim 

przekonaniu określenie „rekonstrukcja świata” 

jest bardziej trafne aniżeli „świat do przeróbki”. 

Warto podyskutować o tych dwóch sformułowaniach. 

Rekonstrukcja świata 

a rekonfiguracja sceny 

globalnej 

Potrzebna jest wielka i przełomowa, może nawet 

rewolucyjna rekonstrukcja świata. Muszą pojawić 

się nowe struktury i nowe siły napędowe 

procesów rozwojowych. W ramach obecnych 

struktur znajdujemy się w sytuacji bez wyjścia, 

czego dowodem są małoduszne działania antykryzysowe 

ostatniego 50-lecia. 

Rekonstrukcja świata musi znaleźć wyjście 

z obecnego stanu wielkiego kryzysu, musi znaleźć 

nowy model rozwoju gospodarki światowej, 

światowego społeczeństwa oraz nowy model 

porządku globalnego. Rekonstrukcja nie jest 

aktem jednorazowej zmiany. Rekonfiguracja jest 

procesem nieustannej adaptacji sceny globalnej 

w dynamicznym systemie sił politycznych, społecznych, 

gospodarczych i militarnych. 

Teatralna metafora sceny 

globalnej 22 

Posługując się pojęciem „sceny globalnej”, 

sięgamy do metaforyki teatralnej widzącej 

świat jako wielką scenę dziejowego dramatu. 

W tym ujęciu określenie „nowa scena globalna” 

otwiera następujące interpretacje: 

1) nowa scena globalna to nowi autorzy dzieła, 

które nazywa się dramatem świata w naszym 

języku nowego porządku globalnego, 

2) nowa scena to nowe scenariusze organizujące 

ten nowy porządek globalny, 

3) nowa scena to nowy zespół aktorów pierwszego, 

drugiego i trzeciego planu, 

4) nowa scena to nowa wielomiliardowa widownia 

procesu dziejowego. 

Wydaje się, że ta teatralna metaforyka jest 

inspirującym wyzwaniem dla naszej wiedzy 

i wyobraźni intepretującej procesy starej i tworzenia 

nowej sceny globalnej. 

Rekonfiguracja sceny 

globalnej w percepcji 

polskiego społeczeństwa 

i polskiego systemu edukacji 

narodowej 

Ten dyskusyjny artykuł jest kolejną próbą 

wzmacniania procesu globalnej świadomości 

polskiego społeczeństwa. Ta świadomość musi 

absorbować nie tylko horyzonty europejskie, 

lecz także i horyzonty globalne. Musimy poznać 

i zrozumieć procesy kształtowania nowych supermocarstw 

XXI w. Musimy rozumieć wielkie 

procesy transformacji Chin i Indii, które w ciągu 

najbliższych lat wejdą w obowiązkowy krąg 

naszego horyzontu myślenia i działania. 

22 Por. A. Kukliński, J. Woźniak, Unia Europejska, 

op.cit., s. 280. 

118

Szkolnictwo polskie 

w perspektywie 2050 r. 


Streszczenie 

W 2011 r. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” 

opracował na zlecenie NBP Raport Polska 2050. 

Artykuł niniejszy przedstawia wnioski strategiczne, 

wynikające z zastosowania i rozszerzenia 

założeń scenariuszy tego raportu do 

zagadnień przyszłości szkolnictwa w Polsce, 

zwłaszcza wyższego. 

Słowa kluczowe: scenariusze rozwoju do 2050; 

przyszłość szkolnictwa w Polsce. 

1. Wprowadzenie 

— scenariusze rozwoju 

do 2050 r. 

W „Biuletynie PTE”, w numerze specjalnym Polska 

myśl strategiczna na spotkanie z enigmą XXI w. zawartych 

jest kilka opracowań o istotnym znaczeniu 

dla perspektywy strategicznej rozwoju polskiego 

szkolnictwa do 2050 r. (np. Kukliński, 2011; Kukliński, 

2011a; Wierzbicki, 2011). Jednakże od tego 

czasu Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” opracował 

na zlecenie NBP Raport Polska 2050 (Kleiber 

i in., 2011); dlatego niniejszy artykuł poświęcony 

jest rozszerzeniu wcześniejszych wniosków strategicznych 

o kwestie wynikające z tego raportu. 

W Raporcie Polska 2050 zawarte są dwa elementy 

o zasadniczym znaczeniu dla kwestii 

perspektyw szkolnictwa polskiego: 

• Szczegółowo uzasadniono twierdzenie, że 

rozwój ekonomiczny kraju nie przekłada się 

automatycznie na rozwój cywilizacyjny, natomiast 

zapóźnienia i luki w rozwoju cywilizacyjnym 

mogą długookresowo stanowić 

barierę dla rozwoju ekonomicznego. 

• Przedstawiono trzy scenariusze rozwoju 

Polski do 2050 r., oparte na wybranych 

trzech megatrendach społeczno-ekonomicznych 

oraz czterech megatrendach społeczno-technicznych, 

oraz przewidywanych 

czterech konfliktach o zasadniczym znaczeniu 

dla przyszłości. 

Zarówno twierdzenie o priorytecie rozwoju 

cywilizacyjnego, jak przewidywane w raporcie 

scenariusze rozwoju (których nie będziemy tu 

szczegółowo omawiać, wykorzystamy tylko ich 

założenia), wskazują na zasadnicze znaczenie 

szkolnictwa dla przyszłego rozwoju kraju. 

Rozpatrywano przy tym trzy zasadnicze 

megatrendy: 

1) demograficzny megatrend starzenia się społeczeństw, 

2) społeczny megatrend upowszechnienia 

szkolnictwa wyższego, 

3) gospodarczo-finansowy megatrend wirtualizacji 

gospodarki światowej. 

Wszystkie te megatrendy mają wpływ na 

przyszłość szkolnictwa (np. starzenie się społeczeństw 

związane będzie z kształceniem 

ustawicznym i otwartymi uniwersytetami dla 

emerytów, zob. np. Kleer, 2008; wirtualizacja 


119 

NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE 

— ELEMENTY MYŚLENIA STRATEGICZNEGO 

Część IV

Część IV 



gospodarki światowej oznaczać będzie nieuchronność 

globalizacji i konkurencji z krajami 

nowo rozwiniętymi, zatem wzrost znaczenia 

innowacyjności i kreatywności społeczeństwa 

polskiego). Jednakże najważniejszy jest megatrend 

upowszechnienia szkolnictwa wyższego, 

wynikający z coraz powszechniejszego przeświadczenia, 

że w epoce gospodarki opartej na 

wiedzy o szansach indywidualnych decyduje 

wykształcenie, i z gotowości rodzin płacenia za 

takie wykształcenie dla swych dzieci. Tak więc 

skutków tego megatrendu nie można uniknąć, 

trzeba go zrozumieć i się do niego dostosować. 

W raporcie rozpatrzono też cztery wybrane 

(jest ich zapewne więcej) megatrendy społeczno-techniczne: 

1) dalszy rozwój internetu, 

2) dalszy rozwój telefonii mobilnej wraz z integracją 

komputera osobistego, aparatu fotograficznego 

i kamery filmowej z telefonem, 

3) dalszy rozwój robotyki zarówno w kierunku 

pełnej automatyzacji produkcji, jak i humanoidalnych 

robotów jako towarzysza 

człowieka, 

4) dalszy rozwój inżynierii biomedycznej, znów 

w dwóch kierunkach, z których pierwszy jest 

bardziej zaawansowany – do zastosowania 

technik informacyjnych i innych do poprawy 

aparatury medycznej, diagnostyki, narzędzi 

do operowania, itp. – natomiast drugi bardziej 

zalążkowy – to implantacja urządzeń 

wysokiej techniki do ciała człowieka. 

Znów wszystkie te megatrendy będą miały 

zasadniczy wpływ na rozwój szkolnictwa do 

2050 r.: w przyszłości nieodłącznym elementem 

wykształcenia będzie wiedza, pozwalająca na 

dobre zrozumienie tych megatrendów. 

W raporcie rozpatrzono też cztery zasadnicze 

przewidywane konflikty społeczno-gospodarcze 

o globalnym charakterze: 

a) konflikt gospodarki realnej i wirtualnej, 

b) konflikt o własność wiedzy, 

c) konflikt prekariatu (nowej klasy pracowników 

o nietrwałym zatrudnieniu) z tradycyjnym 

społeczeństwem i gospodarką, 

d) konflikt rewolucji biomedycznej. 

120 

Znów wszystkie te konflikty będą miały 

zasadniczy wpływ na rozwój szkolnictwa do 

2050 r. Np. konflikt o własność wiedzy, którego 

przejawem był niedawny spór o ACTA, wpłynie 

na proporcje w kształceniu publicznym i prywatnym. 

Konflikt rewolucji biomedycznej zmusi 

wydziały humanistyczne i społeczne do włączenia 

elementów techniki do programów nauczania. 

Ale decydujący może być wpływ konfliktu 

prekariatu (który zresztą wzmacnia megatrend 

starzenia się społeczeństw, gdyż młodzież 

o nietrwałym zatrudnieniu odkłada zakładanie 

rodziny i posiadanie dzieci). 

Rewolucja informacyjna to oczywiście więcej 

niż internet, jej częścią jest także automatyzacja 

i robotyzacja produkcji, która już przyczyniła 

się do rozpadu i utraty roli proletariatu, zatem 

upadku komunizmu i stopniowego kształtowania 

się nowej klasy pracowników, tzw. prekariatu: 

pracowników znajdujących tylko czasowe 

zatrudnienie. 

Konflikt prekariatu z tradycyjnym społeczeństwem 

i gospodarką dotyczy pytania, z czego 

ma żyć prekariat, jeśli zrobotyzujemy i zautomatyzujemy 

całą produkcję, a zyski z tego 

procesu będzie miała stosunkowo niewielka 

warstwa ludzi niezbędnych do nadzoru, zatem 

zatrudnionych trwale, oraz – w znacznie większym 

stopniu – jeszcze mniejsza warstwa inwestorów 

(nowych rentierów) czy bankierów. Klasyczna 

odpowiedź na to pytanie – zatrudnienie 

prekariatu w usługach – służy tylko ukrywaniu 

problemu, gdyż to właśnie zatrudnienie w usługach 

okazuje się najbardziej nietrwałe. 

Sytuacja masowej nietrwałości zatrudnienia 

nie pojawi się zapewne w skali światowej do 

2050 r., ale klasa prekariatu będzie nieuchronnie 

narastać i konflikt ten będzie się pogłębiał. Konflikt 

ten może nabrać charakteru pokoleniowego, 

gdy trwałe zatrudnienie będzie ograniczone do 

bardziej doświadczonych ludzi starszych, natomiast 

bezrobocie młodzieży zmniejszy jej szanse 

znalezienia względnie trwałej pracy w przyszłości. 

Konflikt ten dotyczył będzie też młodzieży 

z wyższym wykształceniem, ze względu na 

megatrend jego umasowienia, oraz brak równo-

wagi na specjalistycznych rynkach 

pracy (ten brak równowagi 

ma charakter systemowy, wynika 

nieuchronnie z ok. pięcioletniego 

opóźnienia w kształceniu 

specjalistów w odpowiedzi na 

wzrost popytu na nich, zob. dalsza 

analiza). 

Konflikt ten ma wprawdzie 

także charakter światowy, ale 

w dużym stopniu zależy od lokalnego 

prawodawstwa pracy; 

stąd dla scenariuszy rozwoju Polski 

może być najbardziej znaczący. 

Mit o tworzeniu klasy średniej 

w Polsce pozostał mitem 

właśnie dlatego, że klasę średnią 

zastąpił prekariat. 

2. Innowacyjność 

i kreatywność 

16 lutego 2012 r. uczestnicy debaty „Szkolnictwo wyższe do roku 2050" 

Wobec megatrendu wirtualizacji i globalizacji 

gospodarki, decydujące o szansach konkurencyjnych 

na zglobalizowanych rynkach staja się: innowacyjność 

i kreatywność. Trzeba je jednak dobrze 

rozumieć i rozróżniać (zob. Wierzbicki, 2011a). 

Innowacje przełomowe, np. (w dziedzinie 

technik informacyjnych) komputery, telewizja, 

sieć komputerowa, telefonia komórkowa, itp., 

zdarzają się nieczęsto, a ich szeroka penetracja 

społeczna bywa znacznie opóźniona (opóźnienie 

czyste do początków rozpowszechniania 

często sięga ponad 30 lat, opóźnienie inercyjne 

związane z dynamiką rozpowszechniania następne 

30 lat). 

Jednakże po rewolucji informacyjnej, w gospodarce 

opartej na wiedzy obserwujemy duże 

zapotrzebowanie na innowacje powszednie (takie, 

które uzasadnią skrócenie ekonomicznego 

okresu życia produktu: kupowanie samochodu 

co trzy lata, komputera co dwa lata, zaś telefonu 

komórkowego co roku), szybko wdrażane do 

praktyki i obrotu towarowego. Te drugie (powszednie) 

mogą być kreowane niejako taśmowo, 

są nieco łatwiejsze (głównie ze względu na 

praktycznie nieograniczone możliwości, jakie 

oferują współczesne narzędzia software’owe), 

chociaż też wymagają kreatywności. 

Te pierwsze (przełomowe) są nieprzewidywalne, 

choć znaczenie niektórych już dokonanych, 

a tylko czekających na udoskonalenia 

w trakcie długiego opóźnienia czystego może 

być przedmiotem prognozowania (jak np. 

w kwestii implantów biocybernetycznych); są 

one sporadyczne i nie są prostym wdrożeniem 

wyników badań podstawowych, opierają się 

głównie na kreatywności twórczej. 

Tak więc holistyczne podejście czy to ekonomiczne, 

czy psychologiczne do zagadnień 

innowacyjności, nie rozróżniające tych dwóch 

krańcowych rodzajów innowacji (bo może też 

być wiele rodzajów pośrednich) jest ułomne, jeśli 

nie koncentruje się na problemie wspólnym 

dla tych obu rodzajów: jakie są czynniki czy 

uwarunkowania kreatywności oraz jak stymulować 

kreatywność? 

Problem ten ma niewątpliwe podłoże psychologiczne, 

z jednym zastrzeżeniem. Psychologia 

koncentruje się głównie na emocjonalnych 

aspektach kreatywności twórczej, z niejakim 

zapoznaniem jej aspektów intuicyjnych. Wiąże 


121 



Część IV

Część IV 



się to zapewne z obawą nieracjonalności intuicji 

wynikającą z dominującego w psychologii 

wpływu opinii Junga, który intuicję uważał za 

zjawisko ponadnaturalne, transcendentalne. 

Z perspektywy poznawczej techniki nie ulega 

natomiast wątpliwości, że kreatywność techniczna, 

chociaż ma też przesłanki emocjonalne, 

opiera się głównie na intuicji, silnie związanej 

z wyobraźnią i rozumowaniem obrazowym. 

Skrótowo charakteryzując czynniki i uwarunkowania 

kreatywności należy więc stwierdzić, 

że jest ona umiejętnością znajdowania nowych 

rozwiązań czy idei, uwarunkowaną zarówno 

emocjonalnie jak i intuicyjnie. Nie będę tu referował 

swojej racjonalnie, technicznie i ewolucyjnie 

uzasadnionej teorii potęgi (choć także zawodności) 

intuicji (zob. np. Techne n 

, Wierzbicki, 

2012); wystarczy wniosek, że w kształceniu niezbędna 

jest stymulacja intuicyjnych aspektów 

kreatywności. 

Z rozważań takich wynika, zgodnie zresztą 

z klasycznymi badaniami Piageta (nad psychologią 

dziecka), że indywidualną stymulację 

kreatywności należy zaczynać od wczesnego 

dzieciństwa. Tak więc niezależnie od tego, czy 

chcemy stymulować innowacyjność powszednią 

w celu poprawy konkurencyjności i sytuacji gospodarczej, 

czy też ogólnie społeczną innowacyjność, 

kluczem dla takich działań jest stymulacja 

kreatywności w całym ciągu kształcenia – przedszkolnego, 

podstawowego, średniego, wyższego. 

3. Wyzwania przed 

szkolnictwem polskim 

Jest w tej chwili wiele projektów i działań, 

w których rozpatruje się przyszłość szkolnictwa 

polskiego. Na przykład już ponad dwa lata ciągnie 

się projekt Foresight „Akademickie Mazowsze 

2030”, ale rozpoczęty był bez głębszej analizy 

strategicznej (zagrożeń ogólno-społecznych, 

wyzwań itp.). W rezultacie, Foresight koncentruje 

się na tematyce istotnej dla specyfiki środowiska 

akademickiego – takiej jak relacje pomiędzy 

122 

uczelniami centralnymi i lokalnymi, sposoby doprowadzenia 

do powstania na Mazowszu jednej 

uczelni o znaczeniu międzynarodowym, czy relacje 

pomiędzy modelem zarządzania uczelnią 

a jej rozwojem długoterminowym. Tematyka ta, 

choć ważna, nie wydaje się jednak decydująca 

dla przyszłości szkolnictwa w Polsce. 

Szkolnictwo w Polsce powinno odpowiadać 

na wyzwania przyszłości! Lepsze ujęcie 

wyzwań strategicznych można znaleźć np. we 

wspomnianym już „Biuletynie PTE” Polska myśl 

strategiczna na spotkanie z enigmą XXI w. (zob. 

Galwas, 2009). Tu jednak uzupełnię tę analizę 

strategiczną o elementy oparte na referowanych 

wcześniej założeniach scenariuszy rozwoju 

w Raporcie Polska 2050. Zastosuję tu nie klasyczną 

analizę strategiczną SWOT, ale zmodyfikowaną 

analizę TWOSA zaczynającą się od zagrożeń 

a kończącą na niezbędnych działaniach. 

Jakie więc zagrożenia czekają wyższe szkolnictwo 

polskie w perspektywie 2050 r.? Możemy 

wytypować kilka: 

1) zagrożenie obniżenia jakości zarówno kandydatów 

na studia, jak i własnego poziomu 

nauczania; 

2) zagrożenie nadprodukcji absolwentów nieznajdujących 

zatrudnienia na rynku pracy; 

3) zagrożenie falowym charakterem rozwoju 

demograficznego; 

4) zagrożenie rewolucją studencką wobec 

groźby zwiększenia szeregów prekariatu; 

5) zagrożenie marginalizacją szkolnictwa 

polskiego poprzez emigrację młodzieży do 

uczelni zagranicznych; 

6) zagrożenie porażką w konkurencji międzynarodowej 

(z uczelniami w krajach nowo 

rozwiniętych). 

Nie analizując tych zagrożeń szczegółowo, 

poniżej przedstawiono kilka komentarzy dla 

wybranych zagrożeń: 

1 Zagrożenie obniżenia jakości jest nieuchronne 

wobec umasowienia studiów, trendu upowszechnienia 

studiów wyższych (nie można 

przeciwdziałać temu trendowi, jeśli rodziny 

studenta są gotowe płacić za umożliwienie mu

studiowania). Można tylko przeciwdziałać obniżaniu 

jakości kandydatów na studia np. poprzez 

współpracę ze szkołami średnimi; świadomie 

podwyższać jakość nauczania poprzez partycypację 

najlepszych studentów w pracach badawczych, 

itp. 

2 Zagrożenie nadprodukcji absolwentów nieznajdujących 

zatrudnienia na rynku pracy jest 

też nieuchronne wobec średnio pięcioletniego 

opóźnienia pomiędzy wzrostem popytu na 

absolwentów danej specjalności a początkiem 

zaspokajania tego popytu, co skutkuje nagminnym 

występowaniem 20-letniego cyklu wahań 

podaży absolwentów. Na przykład, jeśli w pewnym 

momencie pojawia się brak specjalistów 

w zakresie zarządzania i dowiaduje się o tym 

młodzież licealna, to większa jej część kieruje 

się na studia związane z zarządzaniem (bez proporcjonalności, 

po prostu kierując się masowym 

trendem ograniczonym tylko liczbą młodzieży 

o odpowiednich zainteresowaniach). Ale dopiero 

po 5 latach pojawiają się pierwsze zwiększone 

liczby absolwentów na rynku pracy; tymczasem 

brak specjalistów będzie się pogłębiał, zatem 

potrzeba następnych (drugich) 5 lat zwiększonej 

podaży, aby zrównać podaż z popytem. Po 10 latach 

(połowie cyklu) pojawia się zatem nadmiar 

podaży nad popytem, ale na studiach jest ciągle 

jeszcze 5 roczników zwiększonej liczby studentów. 

Wobec tego nadmiar podaży nad popytem 

będzie się powiększał przez następne (trzecie) 

5 lat, nawet, jeśli licealiści dowiedzą się o tym 

natychmiast i mniej z nich zdecyduje się na ten 

kierunek (jeśli nie, to równoważne jest to zwiększeniu 

opóźnienia i okres cyklu odpowiednio 

się zwiększy; uwzględniliśmy to przy przyjęciu 

opóźnienia 5 lat, choć zazwyczaj studia trwają 

krócej). Po tych (trzecich) 5 latach mamy spory 

nadmiar podaży nad popytem, i potrzeba jest 

dalszych (czwartych) 5 lat, aby zmniejszając podaż 

ponownie zrównoważyć podaż z popytem. 

Zatem okres cyklu wynosi cztery czasy opóźnienia. 

Występowanie takich cykli oznacza jednak 

nieuchronny brak równowagi na rynku specjalistów 

danej dziedziny. 

Nie kontynuując w tym miejscu analizy 

TWOSA szczegółowo, wymienię tu tylko niektóre 

słabości, szanse, siły i przykładowe działania: 

W (słabości). Do słabości polskiego szkolnictwa 

wyższego należy zaliczyć, z jednej strony, jego 

konserwatyzm (skłonność demokratycznych 

ciał kolegialnych do unikania jakichkolwiek reform), 

z drugiej zaś strony niedocenianie rozwoju 

cywilizacyjnego, w tym szkolnictwa, przez 

polską klasę polityczną (niedofinansowanie 

szkolnictwa, wynikająca stąd konieczność wieloetatowości, 

negatywna selekcja młodych pracowników, 

mały udział w badaniach, zwłaszcza 

stosowanych, itp.). 

O (szanse). Szanse polskiego szkolnictwa to wykorzystanie 

słabości i zagrożeń jako siły: wobec 

falowego charakteru zmian demograficznych, 

przyciągnięcie studentów zagranicznych (np. 

z Ukrainy, Białorusi, Wietnamu, Chin; praca 

organiczna, to jest współpraca z przedsiębiorstwami 

zatrudniającymi absolwentów nad ich 

kształceniem, itp. 

S (siły). Siłą polskiego szkolnictwa wyższego są 

pozostałości niezłego poziomu polskiej nauki, 

których nie zniwelowało jeszcze dwadzieścia lat 

strategii neoliberalnej i wynikającego z niej niedofinansowania 

nauki i edukacji. Usprawiedliwieniem 

takiej polityki władz jest powoływanie 

się na opinie międzynarodowych firm doradczych, 

że polska nauka jest słaba i nieefektywna. 

Opinia taka mĳa się jednak z prawdą: np. 

mamy lepszą pozycję na świecie w zakresie publikacji 

i cytowań niż wynikałoby to z pozycji 

w finansowaniu nauki; ale na takie argumenty 

przedstawiciele firm doradczych odpowiadają 

(prywatnie), że przyjęcie tych argumentów nie 

leżałoby w interesie firm przez nich reprezentowanych; 

mamy więc tu do czynienia z typowym 

konfliktem interesów. 

Ale ta siła zaniknie za lat dziesięć czy dwadzieścia, 

jeśli polska klasa polityczna nie uzna 

priorytetu rozwoju cywilizacyjnego: pozorne 

oszczędności na edukacji i nauce doprowadzą 

do strat w dalszej perspektywie. 


123 



Część IV

Część IV 



A (działania). Działania wynikające z takiej 

analizy są różnorodne, na pewno obejmującej 

wielorakie kroki mające na celu podniesienie jakości 

kształcenia i kształtowania kreatywności. 

Najbardziej istotne z takich działań wymienię 

jako wnioski. 

4. Wnioski 

• Niezbędny jest wzmocniony nacisk nauki 

i szkolnictwa polskiego na polską klasę polityczną 

w celu uzyskania priorytetu dla rozwoju 

cywilizacyjnego; 

• Niezbędne jest wprowadzenie do programów 

kształcenia wszystkich kierunków 

studiów co najmniej trzech przedmiotów 

technicznych, wyjaśniających megatrendy 

przyszłości (informatyki, robotyki, inżynierii 

biomedycznej); 

• Niezbędne jest wprowadzenie sporej liczby 

przedmiotów wykładanych w języku 

angielskim i przyciąganie znacznej liczby 

studentów zagranicznych; 

• Niezbędny jest udział studentów starszych 

lat w badaniach (finansowany czy to z projektów 

badawczych, czy przez przedsiębiorstwa 

zatrudniające absolwentów); 

• Niezbędne jest utworzenie instytucji centralnej 

(np. przy Radzie Głównej Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego), której obowiązkiem byłby 

monitoring i bilansowanie popytu i podaży 

specjalistów w różnych dziedzinach i kohort 

studentów na studiach w tych dziedzinach, 

aby prognozować nadwyżki podaży nad popytem 

i publikować takie prognozy; 

• W działaniach, mających na celu kształtowanie 

kreatywności absolwentów, niezbędne 

jest podkreślanie znaczenia kreatywności 

grupowej, zespołowej (bo nadmierny indywidualizm 

jest wadą polską, przenoszącą się 

na szkolnictwo); 

• W działaniach, mających na celu ograniczenia 

groźby konfliktu prekariatu, warto przeanalizować 

rozwiązania innych krajów, np. 

związane ze specyficzną kulturą japońską. 

124 

To tylko przykładowe wnioski. Zachęcam do 

lektury Raportu Polska 2050. Cytuję tu przesłanie 

ogólne: „Świat i Polska w 2050 r. będą bardziej 

odmienne od dzisiejszych, niż obecne od tych 

w 1970 r.” Występują jednak zjawiska i procesy 

długiego trwania, o powolnej dynamice zmian; 

należy do nich poziom nauki czy wykształcenia 

społeczeństwa. Zatem inwestycje w te dziedziny 

dają najbardziej trwałe wyniki, a zaniedbanie 

tych dziedzin przez ostatnie dwadzieścia lat będzie 

negatywnie ocenione przez historię. 

Bibliografia 

Galwas B. (2009), Edukacja w przyszłości i przyszłość 

edukacji, w: Wyzwania przyszłości – szanse 

i zagrożenia, red. J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, 

L. Kuźnicki, Komitet Prognoz „Polska 2000 

Plus”, PAN, Warszawa. 

Kleer J. (2008), Konsekwencje ekonomiczne 

i społeczne starzenia się społeczeństwa, Komitet Prognoz 

„Polska 2000 Plus”, PAN, Warszawa. 

Kleiber M., Kleer J., Wierzbicki A.P., Galwas 

B., Kuźnicki L., Sadowski Z., Strzelecki Z. (2011), 

Raport Polska 2050, Komitet Prognoz „Polska 

2000 Plus”, PAN, Warszawa. 

Kukliński A. (2011), Wizje i strategie rozwoju 

szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie roku 

2050, w: Polska myśl strategiczna na spotkanie z enigmą 

XXI w., „Biuletyn PTE” 2011, nr 2, s. 137–152. 

Kukliński A. (2011a), Od gospodarki opartej na 


z enigmą XXI w., w: Polska myśl strategiczna …, 

op.cit., s. 65–68. 

Wierzbicki A.P. (2011), Wyzwania przed polskim 

szkolnictwem wyższym, w: Polska myśl strategiczna 

…, op.cit., s. 160–163. 

Wierzbicki A.P. (2011a), Innowacje przełomowe 

i powszednie, w: Polska myśl strategiczna…, op.cit., 

s. 50–55. 

Wierzbicki A.P. (2012), Techne n 

: Elementy niedawnej 

historii technik informacyjnych i wnioski naukoznawcze, 

Instytut Łączności (PIB) i Komitet 

Prognoz „Polska 2000 Plus”, PAN, Warszawa.

Ewaluacja programów 

i instrumentów 

(polityki naukowej) 

Jan Kozłowski 

Wielkie wieloletnie strategie rządów, 

unii gospodarczych i politycznych 

(jak Unia Europejska) oraz organizacji 

międzynarodowych (jak OECD) znajdują odbicie 

w strategiach krajowych resortów, a te z kolei 

w resortowych politykach, programach i instrumentach. 

Ewaluacje to jeden z koniecznych elementów 

cyklu polityk – obok tworzenia agendy, 

określania celów i priorytetów, wdrażania i monitoringu. 

Nowoczesna polityka (także polityka naukowa) 

traktuje instrumenty i programy polityczne 

jako rodzaj inwestycji, która ma dać 

oczekiwany zwrot ekonomiczny, społeczny czy 

kulturowy. Obok zasady legalizmu drugą podstawową 

zasadą obowiązującą w polityce jest 

zasada efektywności. 

Przez dekady w krajach zachodnich wzrostowi 

wydatków na B+R towarzyszył rozwój 

koncepcji i procedur polityki naukowej, służących 

lepszej alokacji środków publicznych. Pojęcia 

„cyklu polityki”, „celów strategicznych”, 

„priorytetów”, „instrumentów polityki”, „analizy” 

i „ewaluacji polityk” weszły do języka 

i praktyk zarządzania nauką. Jeśli polityka jest 

korektą stanu zastanego podejmowaną dla 

osiągnięcia celów społecznych, gospodarczych 

i politycznych w odpowiedzi na wcześniej zdiagnozowane 

problemy i wyzwania, źródłem 

wiedzy dla decyzji są techniki diagnostyczne 

i prognostyczne oraz ustalenia wcześniejszych 

ewaluacji. Na określenie tak prowadzonej polityki 

używa się określenia „polityka oparta na 

dowodach” (evidence-based policy). 

W krajach zachodnich ewaluacja działalności 

B+R finansowanej ze źródeł publicznych to 

dziś nieodzowna część zarządzania nauką na 

każdym jego szczeblu. Ewaluacji poddaje się 

niemal każde działanie finansowane z pieniędzy 

podatnika, na wszystkich jego szczeblach. 

Mówiąc ogólnie, ewaluacja próbuje określić, 

w sposób możliwie systematyczny i obiektywny, 

ocenę wartości interwencji publicznej w odniesieniu 

do pewnych ustalonych wcześniej 

kryteriów. Ewaluacja adresowana jest do społeczeństwa 

w ogóle (accountability), polityków 

i urzędników, menedżerów, naukowców, użytkowników 

badań (inżynierów przemysłu, służby 

zdrowia, pracowników socjalnych itd.). Wydaje 

się na nią aż 1–3% wydatków publicznych 

na B+R. 

Z biegiem lat obok ewaluacji na szczeblu zarządczym 

(instytucji naukowych, zespołów badawczych, 

poszczególnych badaczy) rozwinęły 

się typy, metody i techniki ewaluacji na szczeblu 

politycznym. Zazwyczaj ewaluacje dzieli się wg 

kryterium czasu (ex ante, interim, ex post), typu 

pytań (np. wkład, cel, produkt, proces, wpływ), 


125 



Część IV

Część IV 



12 marca 2012 r., od lewej: dr Jan Kozłowski, Ministerstwo Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego; dr Olaf Gajl, Ośrodek Przetwarzania 

Informacji; dr Dominik Batorski, Interdyscyplinarne Centrum 

Modelowania Matematycznego i Komputerowego na Uniwersytecie 

Warszawskim podczas dyskusji pt. „Jak budować system 

informacji i analiz wspierający strategiczne decyzje o nauce” 

126 

obiektu, faktu, czy wyniki ewaluacji są wykorzystywane 

do określenia wielkości finansowania 

itd. 

Ewaluacje polityki naukowej – w Polsce 

stosunkowo od niedawna – są uzupełnieniem 

ewaluacji badań naukowych (finansowanie 

statutowe, KEJN, finansowanie projektów badawczych 

oraz finansowanie blokowe na zasadach 

konkursu, KNOW). Ewaluacje polityki 

naukowej obejmują m.in. ewaluację systemu 

B+R i innowacji, programów i instrumentów, 

tzw. mieszanki różnych rodzajów polityki (policy 

mix), udziału Polski w programach unĳnych, 

aparatury badawczej, agencji wykonawczych. 

Jak świadczą serwisy informacyjne (Erawatch), 

ewaluacje polityki naukowej stały się standardem 

w krajach UE i OECD. Przykładowo, 

w Austrii zaczęto je przeprowadzać od 1991 r.; 

w 1996 r. założono Research and Technology 

Policy Evaluation Platform, skupiające ministerstwa, 

agencje, instytucje naukowe i think tanki 

zainteresowane zagadnieniami ewaluacji; dotychczas 

przeprowadzono ok. 180 ewaluacji. 

Opóźnienie Polski w stosunku do państw 

zachodnich przejawiało się w zwłoce w budowaniu 

nowoczesnego instrumentarium 

polityki naukowej. Luka 

w tworzeniu polityki stopniowo 

zmniejsza się, szczególnie od 

chwili wstąpienia Polski do Unii 

Europejskiej. Inicjatorami zmian 

jest zarówno Kancelaria Premiera 

(m.in. program realizowany 

przez Ernst & Young), jak i (obecnie) 

Ministerstwo Administracji 

i Cyfryzacji oraz poszczególne 

resorty, szczególnie Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego oraz 

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego. 

Ewaluacja nabiera w Polsce 

coraz większego znaczenia, stając 

się nieodłącznym elementem 

działań administracji publicznej. 

Obowiązek ewaluacji wynika 

zarówno z aktów prawa krajowego, 

jak i międzynarodowego. 

W Polsce od kilku lat ewaluację przedsięwzięć 

finansowanych ze środków unĳnych zarówno 

na poziomie strategicznym, jak i operacyjnym 

rozszerza się na inicjatywy finansowane ze 

środków krajowych. W celu przeprowadzania 

ewaluacji powołuje się odrębne jednostki w ramach 

ministerstw i agencji (np. Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, PARP). Specjaliści ds. 

ewaluacji pracują dziś w agencjach zajmujących 

się programami polityki naukowej (NCBiR, 

NCN, PARP, FNP, OPI) oraz w Ministerstwie 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 

Ulepszenie systemu ewaluacji polityk 

to obecnie jedno z priorytetowych zadań 

MNiSW. Zadanie to jest ważne z powodu postępującej 

decentralizacji zarządzania nauką, 

wzrostu liczby instrumentów polityki naukowej 

i innowacyjnej oraz wzrostu nacisku UE na stosowanie 

standardów administracyjnych. Obecnie 

w Polsce funkcjonuje ok. 110 instrumentów 

polityki naukowej i innowacyjnej administrowanych 

przez 9 organizacji (MNiSW, NCN, 

NCBiR, FNP, PARP, OPI, NOT, BGK, Agencja 

Rozwoju Przemysłu SA). Tak wielka liczba in-

strumentów i ich administratorów nie pozwala 

dłużej na nieskoordynowane projektowanie nowych 

instrumentów bez zbadania skuteczności 

oraz wzajemnego wpływu już istniejących. 

Rozwĳanie ewaluacji polityki, a zwłaszcza 

ewaluacji programów i instrumentów, nie jest 

łatwe, gdyż wymaga wielu trudnych rozstrzygnięć 

i nie może polegać na prostym „zakupie 

technologii (ewaluacji) pod klucz”. 

Wprowadzanie zasad efektywności w stosunku 

do badań naukowych finansowanych 

ze środków publicznych budzi do dziś w środowiskach 

naukowych sprzeciw, gdyż normy 

i wartości, którymi kierują się badacze, są z reguły 

przeciwne polityce i zarządzaniu. Istnieje 

realny dylemat, przed jakim stoją politycy i naukowcy, 

w jaki sposób zwiększyć efektywność 

badań naukowych i ukierunkować je silniej na 

potrzeby społeczne nie tracąc przy tym korzyści 

płynących z pozostawienia badaczom znacznej 

swobody w wyborze celów i metod badań. 

Obok ewaluacji będących podstawą decyzji 

finansowych (np. Komitet Ewaluacji Jednostek 

Naukowych) powinno się rozwinąć ewaluacje 

służące poprawie kryteriów lub mechanizmów 

stosowania programów i instrumentów oraz (ogólnie) 

ulepszeniu polityki oraz dostosowaniu ich do 

zmieniającego się otoczenia – zmieniającego się 

także pod wpływem ocenianych instrumentów. 

W ewaluacji programów i instrumentów, 

tak jak i w innych ewaluacjach, chodzi zarówno 

o formalną legitymizację, jak i o rozumienie. Jest 

ważne, żeby formalna legitymizacja (instrument 

został użyty odpowiednio, pieniądze nie zostały 

zmarnotrawione) nie zastąpiła rozumienia. Czasem 

uważa się, że legitymizację można oprzeć 

nawet na łatwo dostępnych wskaźnikach, zebranych 

w urzędzie, bez analizy ich znaczenia (co 

naprawdę mierzą, w jaki sposób korelują z innymi 

wskaźnikami, jakie czynniki mają na nie 

wpływ itd.) oraz uzyskanych wartości (w jaki 

sposób efekty programu wpłynęły na wskaźnik, 

czy istniała grupa kontrolna itd.). Wskaźniki 

łudzą obiektywizmem. Wydaje się, że wystarczy 

przyjąć pewną wartość bazową, różną od 

aktualnej, i założyć, że dzięki realizacji polityki 

(programu, instrumentu) wartość ta będzie się 

zmieniać – będzie rosnąć (np. udział polskich 

publikacji w puli światowych) lub spadać (np. 

śmiertelność niemowląt). Jednak związek pomiędzy 

interwencją a jej efektami bywa znacznie 

bardziej złożony. Nie zawsze pamięta się, że 

wskaźniki są wynikiem subiektywnych wyborów 

(np. jak liczyć publikacje autorów pochodzących 

z różnych krajów), a oprócz interwencji na 

efekty wpływa bardzo wiele innych nie zawsze 

łatwo uchwytnych i mierzalnych czynników. 

Dla zrozumienia, czy instrument był potrzebny, 

czy słusznie ustalono jego cele, czy sformułowano 

odpowiednie zadania, czy administrowanie 

było właściwe, jakie rezultaty i efekty 

osiągnięto – potrzeba jednak czegoś więcej. 

Nie tylko dobrego użycia statystyk, ale także 

badawczości ewaluatorów, ich dociekliwości, 

wnikliwości, kreatywności, a nawet pewnej 

umiejętności eksperymentowania z metodami. 

Sięgnięcia, jeśli trzeba, nie tylko po metody ilościowe, 

ale i jakościowe – wywiady indywidualne 

i fokusowe, ankiety on-line, itd. 

Podczas ewaluacji instrumentu ewaluatorzy 

powinni patrzeć szerzej niż na sam tylko instrument. 

Powinni także brać pod uwagę jego 

współgranie z innymi inicjatywami (tzw. policy 

mix) oraz kwestię, w jaki sposób stosowanie instrumentu 

tworzy nową sytuację potrzebną dla 

osiągnięcia długofalowych celów polityki rządowej 

(np. poprawia kompetencje transferowe 

badaczy, potrzebne w perspektywie dościgania 

czołówki gospodarczej i technologicznej kraju). 

Ocena skupiona na samym tylko instrumencie 

może zaowocować opinią, że był skuteczny 

gdyż osiągnął założone cele, a zatem powinien 

być kontynuowany, podczas gdy w rzeczywistości 

spowodował on niekorzystną zmianę 

zachowań beneficjentów – np. instrument premiujący 

osiągnięcia badawcze uczelni osłabił 

prowadzoną przez nie dydaktykę. 

Metody ewaluacji nie powinny być przepisane 

z góry raz na zawsze, tylko dostosowane 

do przedmiotu i celu ewaluacji. Ewaluatorzy powinni 

mieć wpływ na dobór metod. W ten sposób 

ewaluacja wniesie wkład do cyklu polityki. 


127 



Część IV

Otwarty dostęp 

— nowe sposoby tworzenia 

i korzystania z wiedzy 

Dominika Czerniawska 

Część IV 



128 

Otwarty dostęp do treści naukowych ma 

prowadzić do realizacji różnorodnych 

celów. Z punktu widzenia polityki naukowej, 

uczonych i miejsca nauki w społeczeństwie 

opartym na wiedzy otwarty dostęp ma 

przede wszystkim służyć poprawie cyrkulacji 

i wykorzystaniu wiedzy na różnych poziomach 

(zarówno przez innych naukowców, jak i przedsiębiorców, 

pracowników służby cywilnej, profesjonalistów, 

lekarzy). 

Otwarty dostęp powstał w określonym 

kontekście: pojawienia się nowych technologii 

komunikacyjnych (głównie internetu) oraz 

zwiększającej się i przybierającej nowe formy 

produkcji wiedzy. Internet jest obecnie najpowszechniejszym, 

najszybszym i najtańszym 

sposobem dzielenia się wiedzą. Równolegle 

z rozwojem technologii udostępniania i dzielenia 

się wiedza pojawiają się bariery ekonomiczne 

związane z dostępem oraz związane 

z tym procesy prywatyzacji wiedzy. Dostęp do 

jak największego korpusu wiedzy jest istotny 

z punktu widzenia zarządzania i rozwoju. Drugim 

ważnym kontekstem rozwoju otwartego 

dostępu do wiedzy jest zmiana w prowadzeniu 

polityki naukowej. Przykłady wykorzystania 

otwartego dostępu jako sposobu zarządzania 

wiedzą są widoczne w National Institute of Health 

i National Science Fundation, Uniwersytecie 

Harvarda. Instytucje te udostępniają różne 

zasoby bez pośrednictwa osób trzecich. Podstawą 

takiego działania jest budowanie wiedzy na 

strategii opartej na stymulacji i cyrkulacji, a nie 

na stawianiu barier. 

Wiedza naukowa przyjmuje charakter dobra 

publicznego, niewyłącznego i niekonkurencyjnego. 

Pochodną tej charakterystyki jest 

inny sposób jej użytkowania: wartość wiedzy 

nie zmniejsza się wraz z rozpowszechnianiem. 

Pojawiające się coraz wyraźniejsze tendencje 

do prywatyzacji wiedzy (patrz: Bayh-Dole Act 

zezwalający na patentowanie wyników badań 

finansowanych ze środków publicznych) 

prowadzą do jej „zamykania”.Odziaływanie 

Bayh-Dole Act jest jednym z najbardziej spektakularnych 

przykładów konsekwencji traktowania 

wiedzy jako towaru. Po wprowadzeniu 

regulacji umożliwiającej opatentowanie wiedzy, 

liczba patentów wzrosła. Później nastąpił 

regres, a środowisko naukowe otwarcie zaczęło 

krytykować powszechne patentowanie, zwracając 

uwagę na hamowanie przepływu wiedzy 

i spowalnianie jej rozwoju (istotnym wskaźnikiem 

jest tu liczba nigdy niewykorzystanych patentów). 

U podłoża takiego pojmowania wiedzy 

stoi zaprzeczenie jej najważniejszym własnościom 

(niewyłączności i niekonkurencyjności) 

oraz ukryte założenie o możliwości przewi-

dzenie wszystkich potencjalnych sposobów jej 

wykorzystania (również na poziomie komercyjnym). 

Idea otwartego dostępu , przeciwdziała 

z jednej strony traktowaniu wiedzy jako zwykłego 

towaru, z drugiej – koncentruje się na 

wykorzystaniu szansy, którą oferują nowe technologie 

komunikacyjne. Internet jest coraz powszechniejszym 

sposobem komunikacji treści, 

w tym szczególnie treści naukowych. Potencjał 

sieci, w pierwszej kolejności, został dostrzeżony 

właśnie przez naukowców, którym brakowało 

sprawnego narzędzia do szybkiego przekazywanie 

wiedzy. 

Obecnie w internecie dostępna jest duża 

część międzynarodowej literatury naukowej. 

Dzięki temu medium udostępnienie i dotarcie 

do określonego artykułu/raportu jest niezwykle 

tanie. Umieszczenie w internecie wartości 

intelektualnej eliminuje kosztotwórcze i czasochłonne 

przygotowanie jej do druku, a także 

koszt tradycyjnej dystrybucji. Wiele instytucji 

docenia te możliwości i zachęca, bądź obliguje 

naukowców z nimi związanych do pełnego 

wykorzystania szansy, jaką daje internet. 

Otwarty dostęp odnosi się bezpośrednio do 

komunikowania wyników prac. Jak wskazują 

analizy, umieszczenie prac w otwartym dostępie 

zwiększa widoczność naukowca i instytucji. 

Zwiększa także zainteresowanie treściami oraz 

i sprzyja wzrostowi cytowań (zob., W.C. Bailey 

Jr., Open Access Bibliography, „Liberating Scholarly 

Literature with E-Prints and Open Access 

Journals”, http://www.digital-scholarship.org/). 

Wprowadzenie otwartego dostępu może stanowić 

narzędzie promocji i powszechniejszego 

włączenia wyników badań do obiegu międzynarodowego. 

Otwarty dostęp, który w Polsce ma dodatkowy 

wymiar digitalizacji, wykorzystywany 

jest jako sposób na lepsze zarządzenia wytwarzaną 

wiedzą. Podejście takie przydatne jest 

zwłaszcza w dużych instytucjach finansujących 

badania (por. polityka National Institute of Health). 

Szybsza i skuteczniejsza wymiana wiedzy 

pomiędzy naukowcami realizującymi badania 

w ramach instytucji, jak również bezproblemowa 

komunikacja pomiędzy naukowcami a finansującą 

badania instytucją, może prowadzić 

do lepszego wykorzystania istniejącej wiedzy, 

projektowania aktualniejszych prac badawczych 

oraz efektywniejszego zarządzenia środkami 

finansowymi poprzez prowadzenie polityki 

opartej o rzetelną informację. Z perspektywy 

nauki polskiej zalety te są szczególnie istotne 

w kontekście Narodowego Centrum Nauki oraz 

Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. 

Instytucja prowadząca badania naukowe 

może wykorzystać otwarty dostęp do treści naukowych 

jako narzędzie zarządzania jakością 

treści. Otwarty dostęp zmusza do transparentności. 

Poprzez udostępnianie wyników daje 

szansę na szybszą reakcję środowiska. Wykorzystanie 

otwartego dostępu lepiej realizuję ideę 

prowadzenia badań naukowych bazujących 

na przestrzeni przepływu otwartej na krytykę 

i zmiany. Proces dzielenia się wiedzą za pośrednictwem 

niewłaściwej komunikacji nazywany 

jej „bałkanizacją”. Taki proces stanowi bezpośrednie 

zagrożenie dla rozwoju wiedzy, wykorzystania 

jej w przemyśle i wpływu na innowacyjność. 

Instytucje naukowe powinny korzystać 

z szansy jaką stwarza otarty dostęp do wiedzy 

i poprzez taką formę współpracy (komunikacji) 

stymulować rozwój swoich pracowników, poziom 

„produkowanej” wiedzy oraz na poziomie 

systemu zapewnić koherentność umożliwiającą 

dalszy rozwój nauki, gospodarki i innowacji. 

Współcześnie produkcja wiedzy została częściowo 

oderwana od klasycznych ośrodków jej 

powstawania, takich jak uniwersytety i ośrodki 

badawcze. Wiedza i innowacja powstaje również 

w małych firmach, jest wytwarzana przez 

specjalistów, pasjonatów, osoby niezajmujące się 

zawodowo nauką. Jakość takiej pracy jest bezpośrednio 

związana z wiedzą, do której producenci 

mają dostęp oraz z systemami dystrybucji, za 

pośrednictwem których mogą rozpowszechniać 

swoje wyniki. Procesy decentralizacji produkcji 

wiedzy, nazywane demokratyzacją innowacji 

bądź otwartą innowacją, są jednym z elementów 

gospodarki opartej na wiedzy. Ich rozwój 


129 



Część IV

powinien być wspierany z uwagi na to, że stanowią 

one doskonały pomost pomiędzy światem 

nauki a gospodarką. Tradycyjne przepływy informacji 

nie spełniają takiej roli jaką spełniały 

kilkanaście czy kilkadziesiąt tak temu. Schematyczny 

proces transmisji wiedzy od naukowca 

do przemysłu a następnie w postaci produktu 

do konsumenta jest już w dużym stopniu nieaktualny. 

Transmisja wiedzy może nastąpić z pominięciem 

niektórych ogniw bądź ich innym 

wykorzystaniem. Kluczowe jest dostrzeżenie 

niezbędnych zmian i ich odpowiednie wykorzystanie 

– otwarty dostęp do treści naukowych 

jest optymalnym rozwiązaniem. 

Obok nowych form tworzenia i wykorzystywania 

wiedzy otwarty dostęp sprzyja również 

transmisji wiedzy tradycyjnymi kanałami. 

Komunikacja pomiędzy nauką a przemysłem 

nie odbywa się jedynie na poziomie transferu 

zamkniętej i wycenionej za pomocą systemu patentowego 

wiedzy. Istotnym elementem tej interakcji 

jest dostarczenie wiedzy otwartej, która 

stanowi podstawę płaszczyzny komunikacji, 

pomaga rozwiązywać problemy czy bezpośrednio 

wspiera innowacyjność. Jest to szczególnie 

istotne w przypadku małych i średnich innowacyjnych 

przedsiębiorstw. Jak pokazują badania, 

przeprowadzone m.in. w Danii, dostęp do wiedzy 

produkowanej w sektorze publicznym jest 

strategiczny (Haughton i Swan, 2011). 

W zmiany sposobu produkcji wiedzy wpisuje 

się również ewolucja metod pracy naukowców. 

Większa mobilność, współpraca w międzynarodowych 

grupach badawczych, ponadregionalne 

i ponadnarodowe ośrodki badawcze zmuszają 

do modyfikacji sposobu myślenie o udostępnianiu 

wiedzy. Szybkość uczenie się i elastyczność 

wymagają łatwego i taniego dostępu do nowych 

treści. Płynność granic, zarówno narodowych, 

jak i pomiędzy dziedzinami nauki czy instytucjami 

wymaga nowych form wsparcia producentów 

wiedzy również w zakresie dostępu do 

różnorodnych treści. W tym zakresie otwarty 

dostęp proponuje najlepsze rozwiązania. 

Przedstawiony został tu podstawowy kontekst 

funkcjonowania idei otwartego dostępu 

do treści naukowych: rozpowszechniania nowych 

technologii komunikacyjnych, nowych 

form produkcji wiedzy oraz pojawiających się 

tendencji do jej prywatyzacji. Korzyści płynące 

z otwartego dostępu można określić z uwagi na: 

środowisko naukowe (transparentność myśli naukowej, 

większa liczba cytowań, lepsza cyrkulacji 

wiedzy, wpływ na jakość przekazywanych 

do publicznej wiadomości prac, wspieranie zdecentralizowanych 

ośrodków rozwoju wiedzy), 

instytucje naukowe (m.in. wspieranie rozwoju 

naukowców i nauki, lepsze monitorowanie pracowników 

i ewaluacji efektów, promocja instytucji), 

instytucje rządowe finansujące badania 

(m.in. poszerzenie możliwości wykorzystania 

wiedzy, skuteczniejsze włączenie wyników do 

obiegu krajowego i międzynarodowego, lepsze 

narzędzia do zarządzania i budowania polityki 

finansowej oraz realizacji misji związanej z promocją 

wiedzy w społeczeństwie), gospodarkę 

(skuteczne włączenie dużego korpusu wiedzy 

jako podstawy rozwoju przedsiębiorczości 

i innowacyjności, wsparcie przedsiębiorstw 

innowacyjnych, poprawa komunikacji pomiędzy 

nauką a przedsiębiorcami). Jak najszybsze 

wprowadzenie otwartego dostępu do wiedzy 

zwiększa szanse na pełne jego wykorzystanie. 

Część IV 



130

Otwarta nauka 

Bożena Bednarek-Michalska 

Otwarta nauka, otwarta wiedza, otwarte 

badania (open science, open knowledge, 

open research) to stosunkowo nowe terminy, 

które pojawiły się niedawno w naukoznawstwie, 

bibliotekoznawstwie i innych dziedzinach 

nauki, a – jak można sądzić – wyrosły 

one na gruncie społecznych działań ruchów free 

software oraz open access, które od wielu lat się 

rozwĳają wprowadzając w obszar nauki nowe 

pojęcia i metody pracy związane z komunikacją 

naukową, gromadzeniem i przepływem zasobów, 

stosowaniem technologii, prowadzeniem 

laboratoriów czy projektów globalnych. 

Ponieważ, do tej pory, nie mamy precyzyjnej 

definicji otwartej nauki, termin ten przyjmuje 

trochę inne znaczenie w różnych okolicznościach 

i społecznościach naukowych. 

W niektórych przypadkach oznacza bunt przeciwko 

zbyt skomercjalizowanej nauce, w innych 

dążenie do uwolnienia informacji naukowej, 

gdzie indziej to jedynie nowy sposób organizacji 

pracy naukowców. Przyjmuje się zatem, że 

termin obejmuje wszystkie próby stosowania 

otwartych modeli produkcji i dystrybucji treści 

w sferze nauki, czyli otwarty dostęp do publikacji 

naukowych, otwarte dane, otwarte modele 

współpracy naukowej, otwarte oprogramowanie, 

otwarte metody pracy a także otwarte recenzowanie 

i opiniowanie osiągnięć naukowych. 

W 2008 r. w ramach projektu organizacji 

Creative Commons zatytułowanego Science 

Commons http://sciencecommons.org/resources/readingroom/principles-for-open-science/ 

zostały opracowane cztery podstawowe zasady 

odnoszące się do otwartej nauki, są to: 

1) zapewnienie otwartego dostępu do treści 

(publikacje, rękopisy, raporty) finansowanych 

z publicznych pieniędzy; 

2) zapewnienie otwartego dostępu do narzędzi 

(oprogramowanie) finansowanych z publicznych 

pieniędzy; 

3) przenoszenie danych badawczych finansowanych 

z publicznych pieniędzy do domeny 

publicznej (metadane, dane surowe); 

4) inwestowanie w otwartą cyber-infrastrukturę 

(sieci, sprzęt, e-laboratoria). 

Dziś można do tego dodać także wspieranie 

otwartych modeli społecznościowych włączających 

do procesów badawczych wolontariuszy 

i pasjonatów danej dziedziny oraz wdrażanie 

otwartego recenzowania. 

Myś lenie o otwartej nauce jako modelu całokształtu 

pracy naukowej widać w koncepcji 

„biologii opartej na otwartym ź ródle” Open 

Source Biology opracowanej przez niezależne 

laboratorium The Molecular Sciences Institute 

http://molsci.org/about/openSourceBio.htm – 

zajmujące się genetyką i modelowaniem komputerowym. 

Elementami istotnymi w tej koncepcji 

są: 

• publikowanie wyników badań w otwartych 

publikacjach naukowych; 

• udostępnianie członkom środowiska naukowego 

metod badawczych oraz odczynników; 


131 



Część IV

Część IV 



• udostępnianie w internecie nieopublikowanych 

danych, także partnerom komercyjnym; 

• udostępnianie tworzonego oprogramowania 

na otwartych zasadach. 

Dzięki tej koncepcji powstała otwarta platforma 

wymiany wiedzy dla biologów OpenWetWare 

http://www.openwetware.org/, na której 

znajdują się nie tylko najnowsze informacje 

z zakresu biologii, ale i laboratoria, kursy, grupy 

badawcze, protokoły, zbiory danych, blogi 

i inne. 

Poniżej postaram się scharakteryzować 

niektóre z aspektów otwartości w nauce, nie 

wszystkie jednak, choćby z tego powodu, że 

aspekt otwartych publikacji i dostępu do nich 

(open access) oraz otwartego oprogramowania 

(open source) są już dość dobrze opisane w polskiej 

literaturze, nie ma więc sensu ich powielać. 

Otwarte dane 

Na świecie produkuje się miliony danych nie 

tylko naukowych, ale i rządowych, organizacji 

non-profit oraz komercyjnych. Wszystkie one 

mają ogromny wpływ na wzrost innowacyjności 

i kreatywność społeczeństw, dlatego tak 

ważnym jest, by były szeroko dostępne, przynajmniej 

te, które są finansowane z pieniędzy 

publicznych. 

Dane, obok publikacji relacjonujących wyniki 

badań , są bowiem kluczowym rezultatem 

procesu badawczego. Znaczenie dostępnoś ci 

danych wzrosło wraz z gwałtownym wzrostem 

technologicznym oraz z zaistnieniem 

możliwoś ci ich efektywnego gromadzenia i udostępnienia. 

Ponadto niektóre dyscypliny naukowe 

– takie jak bioinformatyka – w całoś ci opierają 

się na wykorzystaniu danych badawczych. 

Zdaniem Rufusa Pollocka, założyciela Open 

Knowledge Foundation „dostępność danych to 

papierek lakmusowy, test na prawdziwą otwartość 

projektu badawczego”[8]. Dostępnoś ć danych 

badawczych zapewnia pełną przejrzystoś ć 

procesu naukowego. Jednocześ nie uprzednio 

132 

zebrane dane stanowią podwaliny dalszej pracy 

naukowej. 

W internecie można znaleźć bardzo wiele 

instytucji publikujących otwarte dane, nie tylko 

naukowych, np. Bank Światowy udostępnia 

w sposób otwarty swoje dane na stronach 

http://data.worldbank.org/. Są tam katalogi 

surowych danych, tabel, wykresów, raportów 

i innych. Międzynarodowa organizacja naukowa 

International Council for Science stworzyła 

w 2010 r. portal do danych surowych World 

Data System http://www.icsu-wds.org/services/ 

data-portal, w którym można znaleźć dane biologiczne, 

fizyczne, ekonomiczne, geograficzne 

i inne, np.: 

Wolff, Katrin (2011): Sub-annual dust concentration 

and size distribution data from ice core 

NGRIP sections corresponding to the early Holocene, 

Allerod IS, LGM, late glacial and DO-7. 

Alfred Wegener Institute for Polar and Marine Research, 

Bremerhaven, Unpublished dataset #770167. 

Anonymous (2004): Biological, chemical, and 

physical data from CTD/XCTD from five Japanese 

R/Vs in the North Pacific Ocean from January 

to December 2002 (NODC Accession 0001334). 

Data Center: NODC: National Oceanographic 

Data Center 

Summary: Biological, chemical, and physical 

data from CTD/XCTD from five 

Japanese R/Vs in the North Pacific 

Ocean from January to December 

2002 (NODC Accession 0001334) 

Parameters: NUTRIENTS; PRIMARY 

PRODUCTIVITY; SALINITY; 

TEMPERATURE; 

ZOOPLANKTON 

Do opisów bibliograficznych w takich bazach 

dołącza się wykresy, fotografie, schematy, 

pomiary itp. 

Nowy europejski projekt finansowany w ramach 

VII Programu Ramowego Nauki zatytułowany 

Data Without Boundaries http://www.

dwbproject.org/ pozwala naukowcom gromadzić 

i korzystać z mikrodanych statystycznych 

krajów europejskich do celów porównawczych. 

Bardzo interesujące jest rozwiązanie narodowe 

Holandii, która ma swój wielodziedzinowy portal 

naukowy DANS http://www.dans.knaw.nl/ 

en, udostępniający dane badawcze na różnych 

zasadach w zależności od ich rodzaju. Wiele 

z nich jest otwartych, ale nie wszystkie. 

Dostępnoś ć danych jest ograniczana przez 

różne czynniki. W pań stwach Unii Europejskiej 

zmiany w systemie prawa własnoś ci intelektualnej 

umożliwiają ochronę baz danych 

na zasadzie podobnej do ochrony twórczoś ci 

przez prawo autorskie. Fragmenty danych również 

mogą być chronione prawami autorskimi 

(w niektórych krajach chroni się np. opisy bibliograficzne). 

Częś ć wydawców traktuje naukowe 

bazy danych jako ź ródło prywatnego 

zysku, ograniczając dostęp do nich za pomocą 

kontraktów prawnych (np. nie wolno wysyłać 

danych przez wypożyczalnię międzybiblioteczną) 

oraz utrudnień technicznych. Brak odpowiednich 

standardów publikacji surowych 

danych powoduje, że ich zbieranie, przetwarzanie 

i agregowanie jest utrudnione. Wreszcie 

w niektórych przypadkach nie są jasne warunki 

prawne dostępu do danych – nawet wtedy, 

gdy w intencji twórców bazy ma to być dostęp 

otwarty. 

Zapewnienie pełnej dostępnoś ci danych 

wymaga więc zniesienia trzech rodzajów barier: 

ekonomicznych, prawnych i technicznych, ponieważ 

brak publicznej dostępnoś ci do danych 

pociąga za sobą szereg skutków ubocznych: 

• wyższe koszty prowadzenia badań ; 

• ograniczenie poziomu badań ze względu na 

uciążliwoś ć pozyskiwania danych; 

• ograniczenie opartej na dostępnoś ci danych 

naukowych innowacyjnoś ci w gospodarce; 

• ograniczenie współpracy naukowej, szkoleń 

i edukacji; 

• gorsza jakoś ć danych, które nie podlegają 

publicznej weryfikacji; 

• wzrost barier cywilizacyjnych między pań - 

stwami rozwiniętymi i rozwĳającymi się. 

Otwarte dane — Panton 

Principles 

W 2009 r. naukowcy Piotr Murray-Rust, Cameron 

Neylon, Rufus Pollock i Jan Wilbanks spisali 

w Cambridge (UK) kilka zasad odnoszących 

się do prawnej otwartości danych badawczych. 

Zasady te zostały potem dopracowane przez 

członków grupy roboczej Open Knowledge Foundation 

ds. Otwartych danych w Nauce i zostały 

oficjalnie zaanonsowane w lutym 2010 r. 

Są one dziś znane pod nazwą Panton Principles 

http://pantonprinciples.org/. 

Formalnie zaleca się, by wszystkie dane i publikacje 

wytworzone za publiczne pieniądze od 

razu przechodziły do domeny publicznej, były 

dobrem wspólnym. Można wykorzystać do tego 

licencje Public Domain Dedication lub licencje 

Creative Commons Zero. Jeśli nie uda się wypełnić 

takiego warunku, to wylicza się inne 

możliwości, które powinny być spełnione: 

1. Udostępnionym danym powinno towarzyszyć 

klarowne oświadczenie dotyczące woli 

i oczekiwań co do ponownego użycia zarówno 

pojedynczych rekordów, części, bądź 

całości danych. Takie oświadczenie powinno 

być precyzyjne, nieodwołalne i oparte 

o wybraną formułę licencji lub całkowitego 

zwolnienia z ochrony. Kiedy udostępnia się 

dane, powinno się formalnie określić zasady 

ich wykorzystania. 

2. Wiele powszechnie uznanych licencji nie 

jest odpowiednich dla publikowania otwartych, 

surowych danych lub zbiorów danych. 

Licencje, które są stworzone i dostosowane 

do stosowania w odniesieniu do zasobów 

sieci takie jak: Creative Commons, GFDL, 

GPL, BSD itp. nie są odpowiednie dla danych 

a ich użycie jest odradzane. Zaleca się 

używanie licencji odpowiednich dla danych, 

które nazywają się Conformant Data 

Licenses: http://opendefinition.org/licenses/#Data. 

3. Nie powinno się stosować licencji, które 

ograniczają ponowne handlowe wykorzy- 


133 



Część IV

stanie lub ograniczają produkcję dzieł pochodnych, 

wyłączających stosowanie ich do 

określonych celów, konkretnych osób czy 

organizacji – to jest zdecydowanie odradzane. 

Licencje takie uniemożliwiają skuteczne 

ich zintegrowanie i ponowne zastosowanie 

w działalności gospodarczej, gdzie mogłyby 

zostać wykorzystane z pożytkiem. 

Bariery ekonomiczne można znieść obwarowując 

finansowanie publiczne zasadą: „zwrotu 

podatnikom poniesionych nakładów” a technologiczne 

wykluczyć przez stosowanie otwartego 

oprogramowania, którego jest coraz więcej. 

Jak pisze Richard Poynder: „Czasopisma 

Open Access starają się poszukiwać doskonalszych 

sposobów oceniania artykułów, a nie 

unikać oceny prac w ogóle. Zjawisko to można 

przedstawić następująco: sposób recenzowania 

przyjęty przez tradycyjne czasopisma ustępuje 

miejsca licznym nowym modelom oceniania. 

Modele te lepiej przystają do środowiska on-line 

i oferują bardziej efektywne sposoby ewaluacji 

osiągnięć naukowych. Na szczególne podkreślenie 

zasługuje wymóg wolnego udostępnienia 

publikacji naukowych w internecie, co jest 

głównym założeniem ruchu OA”[7]. 

Część IV 



Otwarte recenzowanie 

Idea otwartego komentowania prac naukowych 

w środowisku cyfrowym pojawiła się dawno 

temu, jak tylko sieć pozwoliła na szeroką wymianę 

myśli i zastosowanie otwartych narzędzi 

do komentowania. Stevan Harnad już w 1996 r. 

w artykule zatytułowanym Implementing Peer 

Review on the Net opublikowanym w „Scientific 

Quality Control in Scholarly Electronic Journals” 

pisał, że tego typu krytyka daje lepsze 

efekty naukowe niż tradycyjne recenzowanie 

niejawne[9]. Z jawnym i otwartym recenzowaniem 

eksperymentowano w różnych czasopismach, 

np.: 

• „Journal of Medical Internet Research” 1999; 

• „British Medical Journal” 1999; 

• BMC series publikowana przez BioMed 

Central, 2000. 

a w 2006 r. próbę taką podjęła także redakcja 

Nature, ale nie była to próba udana. Jak wynikało 

z podsumowania eksperymentu, naukowcy 

nie byli chętni i otwarci na takie recenzowanie[10]. 

Do dziś zdania są podzielone, ale 

nie zaprzestano prób w tym zakresie, co więcej 

wypracowano nowe modele recenzowania: 

Neo-Classical, Certification-based, Open Peer 

Review, Commentary-based, Collaborately-filtered, 

Institution-based, Citation-based, Index-based, 

Metadata-based, Computer-assisted, 

NO Peer Review, Moderator-based, Tier-based. 

134 

Otwarty model społeczny 

— nauka obywatelska 

Jednym z przykładów widocznych zmian 

w procesie komunikacji naukowej jest zjawisko 

nauki obywatelskiej (ang. citizen science), czyli 

projektów naukowych, w których znaczny 

udział mają nieprofesjonaliści. Idea demokratyzacji 

nauki nie jest nowa, ale dopiero rozwój 

technologii ułatwiających grupową współpracę 

umożliwił zaangażowanie wolontariuszy 

w projekty naukowe na większą skalę. Chodzi 

przede wszystkim o pomoc nieprofesjonalistów 

przy takich działaniach jak obserwacja, pomiary 

czy obliczenia. Te czynności, stanowiące kluczowy 

element wielu projektów badawczych 

nie wymagają specjalistycznego wykształcenia. 

Mogą być wykonywane przez osoby o wysokim 

poziomie motywacji, które kierują się zazwyczaj 

jedynie pragnieniem niesienia pomocy 

i uczestnictwa w ważnym projekcie naukowym. 

Dzięki zaangażowaniu wolontariuszy naukowcy 

mogą często znacznie przyśpieszyć proces 

badawczy i przede wszystkim zredukować jego 

koszty[1]. 

Przykładami takich projektów są: SETI@ 

home dotyczący poszukiwania pozaziemskiej 

inteligencji, LHC@home symulujący działanie 

Wielkiego Zderzacza Hadronów z CERN czy GalaxyZoo 

związany z katalogowaniem milionów

zdjęć astronomicznych. 

Wszystkie te 

projekty pokazują, 

jak wielki potencjał 

naukowy spoczywa 

w społeczeństwie 

i jak jest niewykorzystany. 

W CERN 

myśląc o zagospodarowaniu 

tego potencjału 

powołano 

Citizen Cyberscience 

Centre, które ma 

za zadanie wspierać 

podobne działania 

i aktywności naukowe. 

26 stycznia 2012 r. — uczestnicy debaty „Otwarta nauka” i „otwarta 

edukacja” jako zjawisko społeczne i problem polityki naukowej” 

Nauka 2.0 — 

wykorzystanie nowoczesnych 

otwartych narzędzi 

komunikacyjnych 

Od kilku lat według filozofii Web 2.0 tworzone 

są popularne serwisy internetowe zakładającej 

większą interaktywnoś ć , możliwoś ć łączenia 

i wymiany treś ci między serwisami oraz aktywną 

rolę użytkowników. Według słów Tima 

O’Reilly’ego, jednego z twórców tej koncepcji, 

serwisy typu Web 2.0 „wykorzystują zbiorową 

inteligencję użytkowników”. Dobrym przykładem 

takiego serwisu jest sieciowa encyklopedia 

Wikipedia. 

Nauka 2.0 obejmuje bardzo różne projekty 

i praktyki, oparte na różnorodnych technologiach 

cyfrowych. Wspólną cechą projektów 

tego rodzaju jest założenie otwartoś ci (przynajmniej 

częś ciowej) tworzonych treś ci oraz 

zapewniania warunków współpracy naukowej 

z wykorzystaniem tych treś ci: wspólnego zbierania 

danych i informacji, zgłaszania uwag czy 

poprawiania wyników. 

Jedną z bardziej popularnych form uprawiania 

Nauki 2.0 jest pisanie blogów naukowych. 

Nawet jeś li naukowiec nie prowadzi otwartego 

notatnika badawczego, to jako platforma 

prezentowania i wymiany poglądów może mu 

służyć blog. Może on być także narzędziem 

popularyzowania nauki. Blogujący naukowcy 

zwracają uwagę, że ich blogi są często czytane 

przez dziennikarzy naukowych, kolegów po fachu, 

ale i amatorów, pasjonatów nauki, z czego 

wynika czasem wieloaspektowa interesująca 

dyskusja. Blogi naukowe mają różny charakter – 

od popularnonaukowych publikacji po niszowe 

serwisy poś więcone specyficznym dyscyplinom 

i zagadnieniom naukowym. Blogerów można 

znaleź ć także wś ród polskich naukowców 

– Polityka stworzyła na swoim portalu miejsce 

dla naukowych blogów dla Profesora Tomasza 

Szlendaka z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 

w Toruniu http://szlendak.blog.polityka.pl/, Jana 

Hartmana http://hartman.blog.polityka.pl/ czy 

Jarosława Makowskiego http://makowski.blog. 

polityka.pl/. Bardzo interesująca jest strona bioinformatyka 

Pawła Szczęsnego http://www.pawelszczesny.org/notebooks/, 

która jest blogiem, 


135 



Część IV

Część IV 



otwartym notatnikiem i laboratorium badawczym 

jednocześnie. 

O znaczeniu blogów naukowych może 

ś wiadczyć fakt, że platformy blogowe są dziś zakładane 

w ramach serwisów sieciowych czołowych 

czasopism naukowych. Przykładem mogą 

być blogi działające w ramach serwisu czasopisma 

„Nature” http://network.nature.com/blogs 

lub zrzeszający ponad sześ ć dziesięciu blogujących 

naukowców serwis ScienceBlogs http:// 

scienceblogs.com/ stworzony przez wydawców 

pisma „Seed”. 

Inną formą Nauki 2.0 są naukowe serwisy 

wiki – strony internetowe umożliwiają użytkownikom 

dzięki łatwości edycji budowanie 

struktur, haseł, wprowadzanie poprawek, odsyłaczy 

i przypisów. Ten mechanizm pozwala na 

bardzo wydajną, wspólną pracę nawet bardzo 

licznym grupom współpracowników. Otwarta 

platforma MediaWiki jest wykorzystywana 

w interesującym naukowym serwisie Proteopedia 

http://proteopedia.org/wiki/index.php/ 

Main_Page, gdzie zbiera się, organizuje i upowszechnia 

wiedzę o proteinach RNA, DNA i innych 

makromolekułach. Pracują nad nią zarówno 

naukowy, jak i studenci. 

Krytycy Nauki 2.0 twierdzą, że otwarta 

komunikacja naukowa oraz uczestnictwo 

w serwisach społecznoś ciowych są niezmiernie 

czasochłonne, a przez to mało atrakcyjne 

dla zapracowanych zazwyczaj naukowców. Barierą 

dla Nauki 2.0 pozostaje też na razie brak 

mechanizmów parametryzacji i ewaluacji, odpowiadających 

mechanizmom wypracowanym 

dla tradycyjnych form komunikacji naukowej. 

Jednak nowe, często eksperymentalne projekty 

mają wielu zwolenników i współpracowników, 

którzy twierdzą, że dużo zyskują dzięki sieciowej 

współpracy oraz możliwoś ci szerszego zaprezentowania 

swoich prac i ich wyników. Tak 

było w przypadku Polymath Project, kiedy na 

początku 2009 r. profesor Uniwersytetu Cambridge 

Timothy Gowers uruchomił na swoim 

blogu projekt, który miał usprawnić grupowe 

rozwiązywanie problemów matematycznych. 

Borykał się on z niemożnością samodzielnego 

136 

rozwiązania najbardziej złożonych zadań. Polymath 

Project http://michaelnielsen.org/polymath1/index.php?title=Main_Page 

miał stanowić 

eksperyment i sprawdzian, czy zazwyczaj 

ze sobą konkurujący matematycy są zdolni do 

współpracy. Już po miesiącu liczba uczestników 

wzrosła do ponad 40. a po sześciu tygodniach 

projekt świętował pierwszy sukces – współpracujący 

ze sobą on-line profesorowie odkryli dowód 

twierdzenia Halesa-Jewetta[1]. 

Przyszłość otwartej nauki 

Trudno jest wyrokować czy naukowcy będą 

zdążali w kierunki większego otwarcia i transparencji 

w swoich badaniach i ocenach, ale gołym 

okiem widoczne są trendy, które pokazują, 

jak duża część społeczności naukowej świata 

wywiera wpływ w tym kierunku, nie tylko na 

własne instytucje, ale także rządy, Komisję Europejską, 

międzynarodowe organizacje takie 

jak UNESCO, ONZ, OECD czy Bank Światowy. 

Wobec tych zjawisk muszą się także ustawić dotychczasowi 

komercyjni gracze rynkowi tacy 

jak: Emerald, Wolters Kluver, EBSCO, Elsevier 

czy The World Scientific, którzy przez lata zarządzali 

wiedzą i organizowali rynkowy obieg 

pracami naukowymi. Wielu z nich wprowadza 

modele otwarte do swojego biznesu, ale także 

kreuje narzędzia otwarte jak np. EBSCO, które 

niedawno otworzyło Open Science Directory 

dla krajów rozwĳających się: http://atoz.ebsco. 

com/Customization/Tab/8623?tabId=60 

W Polsce idea ta przebĳa się powoli do 

świadomości naukowców, jej promocja trwa co 

najmniej od 2001 r., powstają projekty otwarte, 

które rekomenduje i wspiera Koalicja Otwartej 

Edukacji http://koed.org.pl/ a MNiSW zamówiło 

ekspertyzę związaną z otwartą nauką[11]. 

Ekspertyza ta pokazuje ścieżki, jakimi mogą 

podążać instytucje nauki, gdyby zdecydowały 

się na politykę otwarcia. Niewiedza i opór naukowców 

są dość znaczące, tradycyjne formy 

pracy i publikowania, niedostosowany system 

ocen zarówno pracowników, jak i instytucji

czy wreszcie system finansowania nauki nie 

ułatwiają dzielenia się wynikami badań naukowych. 

Z większych instytucji naukowych 

w Polsce tylko ICM UW, UMK, UAM, PAN, 

AGH występują z różnymi inicjatywami otwartościowymi, 

od promowania idei począwszy, 

do wprowadzania projektów otwartych czy 

organizowani spotkań, konferencji, apeli, angażowania 

się w europejskie projekty, monitorowania 

zmian związanych z reformą nauki 

oraz prawa autorskiego. Ostatnie lata pokazują 

jednak wzrost zainteresowania takim modelem 

uprawiania nauki, jest więc szansa na nowe inicjatywy 

i być może także budowanie polskiej 

polityki otwartej. 

Bibliografia 

1. Hofmokl J., Tarkowski A., Bednarek-Michalska 

B. i inni, Przewodnik po otwartej nauce, 

ICM, Warszawa 2009, http://otwartanauka.pl/przewodnik-po-otwartej-nauce/, 

24.02.2012. 

2. McKiernan G., Alternative Peer Review: Quality 

Management for 21st Century Scholarship, 

Iowa Iowa State University Library 2003, http:// 

www.public.iastate.edu/~gerrymck/APR-1. 

ppt 

3. Open Research, http://en.wikipedia.org/ 

wiki/Open_research, 24.02.2012. 

4. Open Science Summit, http://opensciencesummit.com/, 

24.02.2012. 

5. Murray-Rust P., Open Data in Science, http:// 

precedings.nature.com/documents/1526/ 

version/1, 24.02.2012. 

6. Open access, otwarta nauka. Kurs e-learningowy 

dla naukowców. Projekt finansowany 

przez międzynarodową organizację 

EIFL, tworzony pod redakcją Bożeny Bednarek-Michalskiej 

i Karoliny Grodeckiej na 

UMK oraz AGH w 2011 r., http://otwartanauka.cel.agh.edu.pl/course/view.php?id=2 

7. Poynder R., Open Access – pożegnanie recenzowania? 

„Biuletyn EBIB” 2008, nr 6 (97); 

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 

KWE, 2010, http://www.ebib.info/2010/97/a. 

php?poynder 

8. Johnson B., Open science: a future shaped by 

shared experience, „Guardian”, 11.05.2011, 

http://www.guardian.co.uk/education/2011/ 

may/22/open-science-shared-research-internet, 

24.02.2012. 

9. Harnad, Stevan Implementing Peer Review 

on the Net: Scientific Quality Control in 

Scholarly Electronic Journals. (1996) Implementing 

Peer Review on the Net: Scientific 

Quality Control in Scholarly Electronic 

Journals. [Book Chapter], http://cogprints. 

org/1692/, 24.02.2012. 

10. Overview: Nature’s peer review trial, Nature 

(2006) | doi:10.1038/nature05535, http:// 

www.nature.com/nature/peerreview/debate/nature05535.html, 

24.02.2012. Wdrożenie 

i promocja otwartego dostępu do treści naukowych 

i edukacyjnych, red. M. Niezgódka, ICM, 

Warszawa 2011, http://www.ebib.net.pl/ 

images/stories/wiadomosci_2/2012_styczen/ 

oa_icm.pdf, 24.02.2012. 

Treści tego artykułu są dostępne na licencji 

Creative Commons BY-SA 3.0 Polska http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl 


137 



Część IV

Otwieranie nauki 

— lekcja z globalizacji 

Paweł Szczęsny 

Część IV 



138 

Demokratyzacja dostępu do wiedzy spowodowana 

rozwojem cyfrowych mediów 

wywiera znaczący wpływ na komunikację 

naukową. Zmieniają się zarówno 

metody tej komunikacji jak i sama koncepcja 

wiedzy. Zdecydowanie większą rolę odgrywa 

nieformalna wymiana informacji poprzez 

internet, a wolny dostęp do wiedzy jest coraz 

mocniej akcentowany jako jedno z uniwersalnych 

praw człowieka. Ten powolny proces 

otwierania nauki, czyli umożliwienia swobodnego 

przepływu wiedzy nie tylko pomiędzy 

uczonymi, ale także pomiędzy uczonymi a społeczeństwem 

oraz przemysłem, trwa już ponad 

20 lat. Jego efektem są na przykład ruch Open 

Access, czyli wolnego dostępu do literatury naukowej, 

wzrost znaczenia Open Source w badaniach, 

czyli oprogramowania, którego kod 

źródłowy jest znany, bądź pojawienie się wielkich 

projektów naukowych, w których istotną 

rolę odgrywają pasjonaci nauki niezatrudnieni 

w instytucjach akademickich. 

Otwieranie nauki, czyli usuwanie barier, 

zwiększanie współpracy, integrowanie, to po 

prostu elementy globalizacji. Wydawałoby się, 

że proces globalizacji jest w dużo większym 

stopniu zawaansowany poza nauką, niż w niej. 

Nic bardziej mylnego – pod wieloma względami 

nauka jest dużo bardziej globalna, niż inne 

aspekty naszego życia. Jak podaje Pankaj Ghemawat 

1 , tylko 1% zwykłej poczty, 2% połączeń 

telefonicznych i 17–18% ruchu internetowego 

przekracza granice państw. Dla porównania, 

w latach 1996–2008 średnio 29% publikacji 

naukowych amerykańskich uczonych miało 

co najmniej jednego współautora spoza USA 2 

(można popatrzeć na to z innej strony: średnia 

sumaryczna odległość pomiędzy autorami 

tej samej pracy w 2009 r. wynosiła już ponad 

1500 km, podczas gdy w 1980 r. było to tylko 

334 km 3 ). Tak naprawdę, nauka już operuje na 

światową skalę, ale przy takim stopniu globalności 

natrafia się na zupełnie inne bariery niż 

prosty brak dostępu. Bieżąca dyskusja na temat 

otwartości, to dyskusja na temat działań, które 

nie tyle otworzą naukę w podstawowy sposób, 

ale umożliwią skonstruowanie prawdziwie globalnej 

infrastruktury badawczej. Jej powstanie 

stanie się punktem zwrotnym funkcjonowania 

światowej nauki w XXI w., ponieważ, poza 

oczywistymi korzyściami dla samej nauki, 

pozwoli na wykorzystanie potrzebnych do jej 

funkcjonowania rozwiązań w warstwie praw- 

1 P. Ghemawat, World 3.0: Global Prosperity and How 

to Achieve It, HBR Press, 2011. 

2 The Royal Society, Knowledge, networks and nations. 

Global scientific collaboration in the 21 st century, 

2011. 

3 L. Waltman, R.J.W. Tĳssen, Nees Jan van Eck, Globalisation 

of science in kilometers, arXiv:1103.3648, 2011.

nej, technicznej oraz społecznej w innych dziedzinach 

życia. 

Niuanse prawne 

W sytuacji, kiedy sam dostęp do czegoś przestaje 

być problemem, główną rolę zaczynają 

odgrywać warunki tego dostępu. Z punktu 

widzenia globalizacji nauki, prawna strona 

udostępniania powinna w możliwie najszerszy 

sposób ułatwiać wykorzystanie zasobu. Niestety, 

okazuje się, że zazwyczaj bywa dokładnie 

odwrotnie. Jednym z klasycznych przykładów 

ograniczeń w użyciu oprogramowania jest licencja 

Crockforda. W zasadzie jest to klasyczna 

licencja Open Source typu MIT, za wyjątkiem 

jednego zdania. Douglas Crockford, jej autor, 

umieścił w niej następujące zdanie 4 : „The Software 

shall be used for good, not evil”. [To Oprogramowanie 

powinno być używane do dobrych 

a nie złych celów.] To zdanie stoi w sprzeczności 

z punktem szóstym – definicji otwartego źródła 

(Open Source Definition), które zabrania 

dyskryminacji ze względu na przeznaczenie 

ponownego wykorzystania danego programu 

(w uzasadnieniu tego punktu napisano, że 

otwartość powinna dopuszczać dowolne użycie, 

w tym komercyjne). Licencja Crockforda 

to jeden z wielu przykładów zmian, które mają 

za zadanie polepszyć warunki udostępniania. 

W praktyce spora część z takich pomysłów jest 

niekompatybilna z prawem, niemożliwa do wyegzekwowania 

w danym prawodawstwie, lub 

po prostu niezgodna z duchem otwartości, jak 

chociażby wspomniane ograniczanie prawa 

do wykorzystania danego przedmiotu wyłącznie 

przez podmioty moralnie pozytywne albo 

do moralnie słusznych celów. Takie licencje 

z definicji nie uważane są za otwarte. Licencja 

Crockforda zmusiła firmę IBM do absurdalnego 

posunięcia – do wystąpienia do autora oprogra- 

4 Jeden z plików zawierający pełny tekst licencji 

Crockforda: http://www.crockford.com/javascript/ 

jsmin.c 

mowania o specjalne zezwolenie na wykorzystanie 

jego oprogramowania także i w niecnych 

celach (Crockford specjalnie dla prawników firmy 

IBM napisał „I give permission for IBM, its 

customers, partners, and minions, to use JSLint 

for evil”. [Pozwalam firmie IBM, jej klientom, 

partnerom i sługom używać JSLint do czynienia 

zła]). Prawnik firmy uzasadniał, że wprawdzie 

IBM nie ma zamiaru czynić zła, ale nie może odpowiadać 

za swoich klientów. 

Z powodu takich niuansów prawnych, wolne 

oprogramowanie okazuje się nie być aż tak 

wolne, jakby się z pozoru wydawało. Open Source 

Initiative (OSI) zaaprobowało około pięciuset 

licencji jako kompatybilne z definicją otwartego 

źródła i w efekcie programiści, którzy 

używają w swoich programach zewnętrznych 

bibliotek, muszą dokładnie sprawdzać ich wzajemną 

kompatybilność. I nie pomaga ślepe użycie 

jednej z najpopularniejszych, jak np. GPL, 

bądź Apache. Nawet poszczególne wersje licencji 

GPL nie są ze sobą kompatybilne (autorzy 

programów udostępnianych na licencji GPLv3 

nie mogą używać komponentów na licencji 

GPLv2 – powodem są dodatkowe wymagania 

w nowszej wersji licencji 5 ). Oczywiście problem 

jest znany i podejmowane są próby może nie 

tyle unifikacji, co uporządkowania i ograniczenia 

liczby licencji na oprogramowanie. W latach 

2006–2010 Google Code, system do dzielenia się 

kodem źródłowym firmy Google, akceptował 

wyłącznie te projekty, które były dostępne pod 

jedną z dziewięciu najpopularniejszych licencji 

(i usuwało te, które tych warunków nie spełniały, 

jak np. wspomniany wcześniej projekt Douglasa 

Crockforda). Natomiast organizacja OSI 

w ramach raportu dotyczącego rozprzestrzeniania 

licencji na oprogramowanie, podzieliła 

licencje na grupy wraz z prostym opisem ich 

typu. Jednak daleko tym próbom do unifikacji, 

którą uzyskała aktywność Creative Commons. 

Creative Commons – organizacja ta założona 

w 2001 r. przez Lawrence’a Lessiga, amerykań- 

5 Zob. http://www.gnu.org/licenses/gpl-faq.html#v2v3Compatibility 


139 



Część IV

Część IV 



skiego profesora prawa, postawiła sobie za cel 

wypracowanie zasad, które z jednej strony zapewnią 

ochronę pełni praw autorskich, a z drugiej 

strony umożliwią nieskrępowane i proste 

korzystanie z twórczości innych osób. Na licencjach 

Creative Commons, których hasłem 

przewodnim jest „pewne prawa zastrzeżone” 

(w przeciwieństwie do tradycyjnego „wszystkie 

prawa zastrzeżone”) udostępnione jest w tej 

chwili co najmniej 100 mln utworów. Same licencje 

zostały dostosowane do ponad 40 jurysdykcji 

lokalnych. Ponadto, oprócz tekstu licencji, 

dostępny jest przystępny opis, który w kilku 

zdaniach wyjaśnia, na jakich warunkach dany 

utwór jest udostępniony. Autor ma do wyboru 

kilka wariantów udostępnienia swojego dzieła 

wraz z najbardziej radykalnym krokiem, oddania 

dzieła do domeny publicznej (licencja Creative 

Commons Zero), aczkolwiek ta ostatnia opcja 

w wielu miejscach jest niedostępna. Wynika to 

faktu, że niektóre kraje (w tym Polska) w swym 

wewnętrznym prawodawstwie idą tak daleko 

w ochronie praw autorskich, że pozwalają autorowi 

na zrzeczenie się co najwyżej praw majątkowych 

do utworu, a nie autorstwa w ogóle. 

Mimo tego, że wśród licencji Creative Commons 

są takie, które blokują wykorzystanie 

komercyjne, tworzenie prac pochodnych albo 

nawet zmuszają wykorzystującego do zastosowania 

do swojego utworu/dzieła tej samej licencji, 

co twórca oryginału, sam projekt dokonał 

przełomu, jeśli chodzi o liczbę otwartych materiałów 

cyfrowych. Licencji Creatve Commons 

używa Wikipedia, a ponadto jako opcję udostępniły 

je jedne z największych serwisów pozwalających 

na dzielenie się materiałami cyfrowymi: 

Flickr i YouTube. Sukces tych licencji polega 

właśnie na pozbyciu się konieczności żmudnego 

negocjowania umowy na wykorzystanie nawet 

dowolnie małego cyfrowego obiektu – zachodzi 

swego rodzaju automatyzacja kontraktu. Jeśli 

umowa udostępnienia czegoś jest standardowa, 

to można skonstruować takie warunki, w których 

biorąc pewien obiekt domyślnie zgadzamy 

się postępować wg zasad określonych w umowie 

licencyjnej, której tak naprawdę nie musimy 

140 

czytać, bo brzmi ona identycznie jak wcześniej 

podpisywane analogiczne umowy w tej samej 

sprawie. 

W nauce dyskusje dotyczące prawnych warunków 

dostępu toczą się częściej wokół zasad 

dostępu do prac naukowych, niż oprogramowania. 

Publikacja może być po prostu dostępna 

do przeczytania za darmo (a wszystkie inne 

prawa są zastrzeżone), lub na licencji Creative 

Commons. Różnica nie jest błaha – w drugim 

przypadku uczeni dostają możliwość maszynowego 

dostępu do treści publikacji, co umożliwia 

legalną indeksację, adnotację oraz text-mining. 

W pierwszym przypadku takiej możliwości 

nie ma (zresztą nie ma takiej możliwości także 

w przypadku materiałów zamkniętych – 

w przypadku wykrycia masowego pobierania 

artykułów, komputer z którego wysyłane są te 

żądania zostanie odcięty od sieci wydawcy, nawet 

jeśli jest to komputer uczelni, która ma wykupioną 

subskrypcję). Konsensusu wśród uczonych 

co do wyboru drogi otwartego dostępu do 

publikacji nie ma, chociażby ze względu obawy 

o koszty infrastruktury, która zapewniłaby 

odpowiedni poziom dostępu dla algorytmów 

uczenia maszynowego analizujących tekst, oraz 

z powodu lobbingu wydawców, którym grozi 

poważna redukcja zysków przy przejściu uczonych 

na otwarty model publikowania. 

Paradoksalnie, otwartość danych naukowych 

rzadko jest dyskutowana jako problem 

prawny, mimo oczywistych różnic w podejściu 

po obu stronach Atlantyku (w Europie funkcjonuje 

ochrona praw autorskich twórców baz 

danych, podczas gdy zarówno dane jak i ich 

kompilacje nie są chronione prawem autorskim 

w USA). Udostępnianie danych naukowych stanowi 

problem techniczny, lub społeczny, a nie 

prawny. 

Infrastruktura techniczna 

Techniczna strona otwartości to, podobnie jak 

strona prawna, odpowiedź na pytanie – jak?. 

W tym przypadku konieczność wypracowania

standardów została dostrzeżona na tyle wcześnie, 

że nie mamy już fundamentalnych problemów 

takich jak raportowanie daty i czasu przez 

systemy komputerowe (mimo tego, że data zapisana 

w formacie 08/04/02 ma na świecie co najmniej 

sześć różnych interpretacji), zrozumienie 

kodów krajów (Polska ma dwuliterowy kod PL, 

podczas gdy Palau ma PW), czy też z odczytaniem 

płyty CD (pliki na płytach zapisywane są 

w standardowym formacie nazwanym Compact 

Disc File System określonym normą ISO 

9660). Istniejąca infrastruktura telekomunikacyjna 

wraz z wystandaryzowanymi protokołami 

komunikacji dały w efekcie nie tylko tak 

podstawowe elementy komunikacji jak poczta 

elektroniczna czy prosta wymiana plików poprzez 

FTP. Niezamierzonymi z początku efektami 

procesu unifikacji zostały takie usługi jak 

telefonia internetowa, sklepy on-line, bankowość 

elektroniczna, internetowe radio i telewizja, czy 

też portale społecznościowe. 

Nawiasem mówiąc, unifikacja infrastruktury 

pociąga za sobą także i inne konsekwencje. 

W 2010 r. zaobserwowano 93% wzrost liczby 

internetowych ataków w stosunku po poprzedniego 

roku 6 . Ponadto, byliśmy też świadkami 

wydarzenia bez precedensu – ataku robaka 

Stuxnet, którego głównym celem były instalacje 

przemysłowe oparte na określonym sterowniku 

firmy Siemens. Stuxnet zaprojektowany został, 

aby nieznacznie modyfikować parametry urządzenia, 

w celu powolnego zniszczenia maszyny. 

Podejrzewa się, że doprowadził do zniszczenia 

kilku wirówek irańskich instalacji wzbogacania 

uranu, poprzez zwiększenie ich maksymalnej 

prędkości obrotowej 7 . Stuxnet nie korzystał z internetu 

(zaprojektowany został do przenoszenia 

przez podręczne pamięci USB) – atak bazował 

na obecności zunifikowanej infrastruktury (wy- 

6 Na podstawie raportu firmy Symantec za 2010 r.: 

https://www4.symantec.com/mktginfo/downloads/ 

21182883_GA_REPORT_ISTR_Main-Report_04-11_ 

HI-RES.pdf 

7 Więcej na temat tej historii można znaleźć w Wired: 

http://www.wired.com/threatlevel/2010/11/stuxnetsabotage-centrifuges/ 

standaryzowane i dobrze udokumentowane 

podzespoły oraz popularny system operacyjny 

firmy Microsoft). 

Niestety, im mniejszy zasób oraz im mniej 

krytyczna rola jego otwartości, tym mniejsza 

zachodzi unifikacja infrastruktury, na której bazuje 

jego udostępnianie. Do tej pory dane udostępniane 

przez polskie ministerstwa potrafią 

być w formacie zeskanowanej tabeli, zamiast 

w czytelnej cyfrowej postaci. To samo dotyczy 

nauki – niektóre jej dziedziny nie doczekały się 

jeszcze standardów wymiany danych, ponieważ 

nie zakończył się proces digitalizacji ich 

zasobów. Inne, jak np. fizyka wysokich energii, 

nie tylko używają uwspólnionych formatów danych, 

otwartych systemów publikacji, ale także 

wspólnych technologicznych platform obsługujących 

uczonych z całego świata (na system gridowy 

do analizy danych z Wielkiego Zderzacza 

Hadronów składa się 140 ośrodków obliczeniowych 

z 35 krajów 8 ). W naukach biologicznych 

proces standaryzacji rozpoczął się stosunkowo 

niedawno i przyspieszył po pojawieniu się technologii 

umożliwiającej wykonywanie eksperymentów 

na dużą skalę (generujących dane także 

na dużą skalę). 

Otwartość w warstwie technicznej, to nie 

tylko udostępnianie danych czy treści poprzez 

znane formaty plików, lub poprzez interfejs 

programistyczny (API). Osobną rolę odgrywa 

obecność infrastruktury technicznej, która ten 

dostęp umożliwia na odpowiednio dużą skalę. 

W nauce obserwuje się w związku z tym kilka 

trendów. Pierwszy bazuje na modelu, który 

wypracowało środowisko fizyków – budowa 

rzeczywistej infrastruktury gridowej (za wyjątkiem 

bardzo dużych projektów, taka infrastruktura 

jest bardzo zlokalizowana, często obsługuje 

wyłącznie jeden kraj – w Polsce przykładem takiej 

inicjatywy był Krajowy Klaster Linuksowy, 

funkcjonujący jednak tylko rok). Drugi korzysta 

z wolnych mocy przerobowych komputerów 

ochotników z całego świata (system BOINC obsługujący 

kilkadziesiąt aktywnych projektów 

8 Zob. http://lcg.web.cern.ch/lcg/public/overview.htm 


141 



Część IV

Część IV 



naukowych korzysta z ponad 6 mln komputerów 

internautów z całego świata 9 ; jego sumaryczna 

moc obliczeniowa lokuje go w absolutnej 

czołówce światowych superkomputerów). Trzeci 

bazuje na idei „infrastruktura jako usługa” 

i korzysta z chmur obliczeniowych – dostęp do 

infrastruktury jest inicjowany tylko w miarę 

potrzeby. Ten ostatni przypadek wydaje się być 

najczęściej używany w genomice, w projektach, 

w których analiza danych stanowi istotny, aczkolwiek 

relatywnie jednorazowy element większego 

projektu badawczego. 

Paradoksalnie, rozwiązanie problemów 

unifikacji infrastruktury naukowej najprawdopodobniej 

będzie zasługą nie samych naukowców, 

a organizacji takich jak IETF (The Internet 

Engineering Task Force), które opracowują techniczne 

standardy protokołów wymiany danych 

przez internet. 

Społeczna rola otwartości 

Konsekwencją otwartości jest transparentność. 

Dostęp do danych czy informacji oznacza możliwość 

ich analizy i wyciągania wniosków na 

temat motywów i konsekwencji decyzji, które 

stoją za tymi informacjami. Nie bez powodu 

najsilniejszymi zwolennikami otwartości stają 

się aktywiści polityczni – nieufność wobec 

polityków sięgnęła tego stopnia, że ich pracę 

czy wypowiedzi systematycznie weryfikuje się 

przy użyciu publicznie dostępnych informacji. 

Ta weryfikacja, tudzież kontrola, przybiera formę 

wyspecjalizowanych serwisów – z polskich 

przykładów wystarczy wspomnieć Prawdomierz 

(już nieczynny) czy Sejmometr. 

Ofiarą (bo w tym przypadku tak to trzeba nazwać) 

tego trendu o mały włos nie padła nauka. 

Amerykańscy republikanie w 2010 r. założyli 

serwis YouCut, w którym wzywali wyborców 

do wskazywania obszarów i projektów, którym 

powinno zostać obcięte finansowanie. Na liście 

9 Więcej statystyk jest na stronach projektu BOINC: 

http://pl.boincstats.com/stats/project_graph.php?pr=bo 

142 

znalazły się też projekty naukowe, i jak można 

się domyślać, nie zyskały uznania w oczach podatników. 

Strona już nie funkcjonuje, ale pokazuje 

jasno problem, przed którym stoi środowisko 

naukowe w czasach powszechnego dostępu 

do wiedzy. Zbudowanie wydajnej platformy 

wymiany wiedzy pod prawnym i technicznym 

względem nie ochroni nauki przed błędami, 

które wynikają z kulturowych przyzwyczajeń, 

a nie z braku prawnych czy technicznych możliwości. 

Jeśli istotna część badań medycznych ma 

dwuletni poślizg pomiędzy wygenerowaniem 

i opracowaniem wyników badań a ich publikacją 

10 , to pytanie o naturę problemu nasuwa się 

samo. I odpowiedź „bo tak” nie jest satysfakcjonująca 

dla ludzi, którzy desperacko czekają na 

pojawienie się nowego skuteczniejszego lekarstwa 

na ich chorobę. 

Analogiczne frustracje coraz częściej nie 

znajdują ujścia także w środowisku naukowym. 

Coraz większa świadomość kosztów ponoszonych 

przez podatników związanych z systemem 

publikacji naukowych oraz niebotyczne 

zyski wydawców (które w większości przypadków 

też są do sprawdzenia) skutkuje w coraz 

częstszych i coraz bardziej zorganizowanych 

protestach. W 2010 r. system uniwersytetów 

kalifornĳskich zbojkotował Nature Publishing 

Group z powodu czterokrotnego podwyższania 

ceny subskrypcji do czasopism tego wydawcy. 

Uczeni z UC zapowiedzieli, że nie będą wysyłać 

manuskryptów do czasopism wydawanych 

przez NPG, nie będą recenzować dla nich prac 

oraz zrezygnują z funkcji edytorskich w tychże 

czasopismach. Bojkot zakończył się po cichu 

ugodą, której szczegóły nie są publicznie znane, 

lecz nie trzeba było długo czekać na kolejną odsłonę 

spektaklu. W styczniu br powstał portal 

The Cost of Knowledge 11 , w którym można podpisać 

zobowiązanie o zaprzestaniu współpracy 

(różnego rodzaju) z czasopismami wydawany- 

10 J. Sommer, The delay in sharing research data is costing 

lives, Nat Med., 2010 Jul.16(7):744. Paradoksalnie, artykuł 

nie jest publicznie dostępny. 

11 Zob. http://thecostofknowledge.com/

mi tym razem przez Elsevier. W momencie pisania 

tego tekstu portal zebrał ponad 7000 deklaracji 

uczonych z całego świata. Przyczynkiem 

do tej inicjatywy był nawet nie jakiś konkretny 

ruch wydawnictwa, co krytyczny wobec jego 

praktyk post Timothy’ego Gowersa 12 , znanego 

matematyka i laureata medalu Fieldsa. 

Czym kończy się ignorowanie społecznej 

roli otwartości pokazała historia tzw. Climate- 

Gate, czyli udostępnienia danych i korespondencji 

uczonych z Climatic Research Unit z Uniwersytetu 

Wschodniej Anglii. W konsekwencji 

na jednym z portali dotyczącym tzw. inteligentnego 

projektu (koncepcja utrzymująca, że zewnętrzna 

siła sprawcza wyjaśnia niektóre cechy 

wszechświata) jeden z autorów napisał 13 : „It may 

well be that the public will be forced to protect 

itself from organized science, as we now protect 

ourselves from organized crime”. [Być może 

społeczeństwo zostanie zmuszone do obrony 

przed zorganizowaną nauką w podobny sposób 

jak przez zorganizowaną przestępczością]. 

Punkt zwrotny 

Otwieranie nauki pokazuje zarówno skalę, jak 

i typy problemów, z którymi przyjdzie nam się 

mierzyć, jeśli koncepcja globalnej wioski ma się 

udać. Uwagę należy zwrócić na wszystkie trzy 

aspekty tego procesu, to jest na aspekt prawny, 

techniczny i społeczny, inaczej naprawianie 

konsekwencji niektórych zaniedbań zajmie 

więcej czasu i energii niż rozwiązanie pewnych 

kwestii już na samym początku. 

Otwieranie nauki jest punktem zwrotnym 

w historii cywilizacji a jego pełnych konsekwencji 

na razie nie potrafimy sobie wyobrazić. Pewną 

wskazówkę może dać nam budowa i funkcjonowanie 

Wielkiego Zderzacza Hadronów, to 

jest wielkiego akceleratora cząstek położonego 

na terenach Szwajcarii i Francji. Jest to jak do 

tej pory najdoskonalszy przykład skali problemu 

naukowego, którego rozwiązania możemy 

się podjąć, jeśli zaczniemy otwarcie współpracować. 

Problem jest na tyle skomplikowany, że 

żadna z osób pracujących przy projekcie nie pojmuje 

całości procesu, który umożliwia rozwiązanie 

postawionego problemu. Jednakże dzięki 

kulturze otwartej wymiany informacji jesteśmy 

coraz bliżej jego rozwiązania. Prawdopodobnie 

jesteśmy u progu ery, w której będziemy mogli 

rozwiązywać nie tylko bardzo trudne problemy 

naukowe, ale także te, które uważaliśmy do tej 

pory za nierozwiązywalne. 

Tekst udostępniony na licencji Creative Commons 

uznanie autorstwa 3.0 (CC BY 3.0). 

12 Zob. http://gowers.wordpress.com/2012/01/21/ 

elsevier-my-part-in-its-downfall/ 

13 Zob. http://www.evolutionnews.org/2009/11/climategate_a_word_of_advice_t028671.html 

– autor tego 

artykułu jest pracującym zawodowo neurochirurgiem. 


143 



Część IV

Urszula Płowiec (1933–2011) 

7 grudnia 2011 r. zmarła w Warszawie Profesor Urszula Płowiec (ur. 2 stycznia 

1933 r. w Chełmie) – wybitna ekonomistka, autorka wielu prac naukowych, nauczyciel 

i wychowawca, głęboko zaangażowana w życie społeczne środowiska ekonomicznego 

oraz w sprawy polityki gospodarczej, społecznej i naukowej kraju. 

Po ukończeniu studiów ekonomicznych Urszula Płowiec pracowała w Zakładzie 

Badań Statystycznych GUS (1956–1958) i Ministerstwie Handlu Zagranicznego 

(1952–1962). W roku 1968 w SGPiS uzyskała stopień naukowy doktora, a w 1976 r. 

– doktora habilitowanego nauk ekonomicznych; następnie – w latach 1982 i 1989 – tytuły 

naukowe profesora nadzwyczajnego i profesora zwyczajnego nauk ekonomicznych. 

Do podniesienia jej kompetencji naukowych w zakresie problemów współczesnej ekonomii 

międzynarodowej przyczyniły się dwa półroczne staże naukowe we Francji: w Institut 

des Sciences Economiques Appliquées (w 1964 r., stypendium rządu Francji) oraz 

w Université de Paris (w 1991 r., stypendium Wspólnot Europejskich), a także stypendium 

GATT w Szwajcarii (1969) oraz stypendium Fulbrighta, w George Washington 

University i Brookings Institution w Stanach Zjednoczonych (1982–1984). Od 1962 

144

do 1997 r. Urszula Płowiec była pracownikiem naukowym Instytutu Koniunktur i Cen 

Handlu Zagranicznego w Warszawie (początkowo Zakładu Koniunktur i Cen, a obecnie 

– Instytutu Badań Rynków, Konsumpcji i Koniunktur). W latach 1976–1982 kierowała 

Zakładem Metod Planowania i Organizacji IKCHZ, a w latach 1984–1997 była 

profesorem w tymże instytucie. Była koordynatorem rocznych raportów IKCHZ: Polska 

polityka handlu zagranicznego za lata 1993–1998 oraz redaktorem naukowym i współautorem 

wielu ekspertyz naukowych Instytutu na potrzeby polityki gospodarczej. Aż do lat 

ostatnich była członkiem Rady Naukowej Instytutu.Od 1999 r. do końca życia Urszula 

Płowiec pracowała też w Wyższej Szkole Bankowości i Ubezpieczeń (obecnie Akademia 

Finansów w Warszawie) jako profesor zwyczajny, a od 2008 r. także jako zastępca dyrektora 

Instytutu Zarządzania Ryzykiem w tej uczelni. W swej pracy naukowej i dydaktycznej 

koncentrowała się na zagadnieniach strategii rozwoju i podnoszenia innowacyjności 

polskiej gospodarki w warunkach globalizacji oraz na problemach integracji europejskiej 

i jej wpływu na politykę gospodarczą Polski. Zajmowała się także metodami sterowania 

wymianą zagraniczną i zwiększania zewnętrznej konkurencyjności gospodarki oraz konsekwencjami 

członkostwa Polski w Międzynarodowym Funduszu Walutowym, Banku 

Światowym, WTO (wcześniej GATT) i Unii Europejskiej. W swej ponad pięćdziesięcioletniej 

aktywności na polu nauk ekonomicznych Profesor Urszula Płowiec wiele uwagi 

poświęciła wysiłkom na rzecz zbudowania nowoczesnego, innowacyjnego, otwartego 

na świat społeczeństwa polskiego. Dawała temu wyraz w swych licznych publikacjach, 

wystąpieniach na różnych forach publicznych i aktywnej działalności w jednostkach naukowo-badawczych, 

stowarzyszeniach i komitetach polskich ekonomistów.Będąc specjalistką 

od ekonomiki handlu zagranicznego, od początku swej kariery zawodowej propagowała 

ideę oparcia wzrostu gospodarki narodowej na ekspansji eksportu. Proponowała 

konsekwentnie proeksportową politykę gospodarczą, przeciwstawiając się koncepcjom 

autarkicznego rozwoju i prowadzenia polityki makroekonomicznej w izolacji od tego, co 

dzieje się za granicą – w otoczeniu zewnętrznym, zarówno bliższym, jak i dalszym. W dążeniu 

do samowystarczalności ekonomicznej oraz rozwijania produkcji antyimportowej, 

zazwyczaj małoseryjnej, drogiej i mało nowoczesnej, dostrzegała niebezpieczeństwo niskiej 

efektywności gospodarowania tak na szczeblu przedsiębiorstw, jak i całego kraju, 

petryfikacji starych metod kierowania i obniżenia dynamiki rozwojowej. Jednocześnie 

opowiadała się za utrzymaniem w gestii państwa strategicznych branż, przedsiębiorstw 

i grup kapitałowych. Zdecydowanie opowiadała się za całościową reformą sytemu gospodarczego, 

widząc w niej skuteczny sposób na przyspieszenie wzrostu i zwiększenie dobrobytu 

społecznego. Zawsze uważnie śledziła zjawiska i procesy zachodzące w gospodarce 

światowej. W swych pracach szczególnie dużo miejsca poświęcała sprawom europejskiej 

integracji gospodarczej i to na długo przed tym, zanim powstały sprzyjające warunki, 

aby Polska mogła myśleć o dołączeniu się do jednoczącej się Europy. Przy generalnie pozytywnym 

nastawieniu do procesów integracji gospodarczej w ramach Unii Europejskiej 

nie stroniła od wyrażania krytycznych opinii na temat słabości i ograniczeń w funkcjonowaniu 

organów unijnych i czołowych państw członkowskich. Przestrzegała przed 

wtłaczaniem Polski do roli biednego krewnego „starej Europy” i marginalizacji naszego 


145

kraju jako europejskiej peryferii, uzależnionej nie tylko od importu kapitału, ale także od 

napływu obcych technologii i rozwiązań organizacyjnych. W ostatnich latach Profesor 

Płowiec skoncentrowała swe zainteresowania i badania naukowe na problematyce szeroko 

rozumianej innowacyjności i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, upatrując w nich 

źródeł zwiększenia dynamiki rozwojowej, konkurencyjności i dobrobytu polskiego społeczeństwa. 

Z troską odnosiła się do poziomu i struktury wydatków na badania i rozwój 

w Polsce, stanu wynalazczości i aktywności patentowej czy kwestii jakości kształcenia. 

Najpełniej wypowiedziała się na ten temat w swej ważkiej kontrybucji do zainicjowanej 

i redagowanej przez siebie pracy zbiorowej Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse 

i zagrożenia rozwoju (PWE, Warszawa 2010).Od 1990 r. Urszula Płowiec była członkinią 

Komitetu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, a w latach 1999–2006 – przewodniczącą 

tego Komitetu. Od 15 września 2009 r. była Honorową Przewodniczącą 

Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. W latach 1999–2006 współprzewodniczyła, ze 

strony polskiej, pracom stałej Komisji Ekonomistów PAN i Rosyjskiej Akademii Nauk 

(RAN). W 2004 r. została wyróżniona tytułem doktora h.c. Instytutu Ekonomiki Rosyjskiej 

Akademii Nauk. Od 1990 r. była członkinią Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” 

przy Prezydium PAN, a także Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim. 

W latach 1995–2005 uczestniczyła w pracach Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej 

przy URM. Urszula Płowiec była też aktywną działaczką Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. 

W latach 1985–1990 była wiceprezesem Zarządu Oddziału Warszawskiego 

PTE. W latach 1990–1997 pełniła funkcję Sekretarza Generalnego Zarządu Krajowego 

PTE. Była organizatorką dwóch konferencji międzynarodowych PTE i kilkunastu krajowych, 

a także (w 1993 r.) Kongresu Ekonomistów Polskich.W roku 2001 została odznaczona 

Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a wcześniej (w 1988 r.) 

Krzyżem Oficerskim OOP. Była też (w 1986 r.) odznaczona Złotą Odznaką Honorową 

„Za zasługi dla Warszawy”. 

* * * 

Juliusz Kotyński 

Ze szczególną serdecznością wspominam wieloletnią współpracę z prof. Urszulą 

Płowiec w Komitecie Nauk Ekonomicznych PAN i w Komisji Wspólnej Ekonomistów 

PAN i Rosyjskiej Akademii Nauk. 

Profesor U. Płowiec była członkiem KNE od 1990 r. Przez dwie kadencje w latach 

1999–2006 pełniła funkcję Przewodniczącej tego Komitetu, a w 2009 r. Prezes 

PAN nadał Jej tytuł Honorowego Przewodniczącego KNE.W całym okresie kierowania 

Komitetem z niezwykłą rzetelnością i starannością czuwała nad doborem szerokiego 

spektrum ważnych i trudnych tematów jego prac z zakresu zarówno teorii ekonomii, 

jak i polskiej polityki gospodarczej. Profesor U. Płowiec dążyła do wzmocnienia opiniotwórczej 

roli KNE; starała się, aby zabierał on głos ekspercki w sprawie kluczowych, 

146

najbardziej aktualnych zagadnień rozwoju polskiej gospodarki. Wśród 24 zainicjowanych 

i prowadzonych przez nią plenarnych sesji Komitetu szczególne miejsce zajęła problematyka 

członkostwa Polski w UE, w tym przygotowania do akcesji, związane z nią 

szanse i zagrożenia, bariery rozwoju integracji europejskiej. Cykl debat poświęcono także 

trzem wymiarom globalizacji, determinantom kryzysu polskich finansów publicznych, 

średniookresowym scenariuszom makroproporcji rozwoju polskiej gospodarki. Odrębnym 

ważnym tematem dyskusji stała się problematyka rolna. Omawiano wizje rozwoju 

polskiej wsi w kontekście europejskim i globalnym oraz determinanty rozwoju rolnictwa 

społecznie zrównoważonego. Inne inicjowane przez prof. U. Płowiec ważne debaty dotyczyły 

kierunków reformy finansów publicznych, szkolnictwa wyższego i społeczeństwa 

informacyjnego, polskiego rynku pracy, a także perspektyw i scenariuszy rozwoju gospodarki 

Chin.Kierując pracami KNE PAN, prof. U. Płowiec dbała o aplikacyjność ich 

wyników. Stąd w latach 2003–2004 wiele opinii KNE przekazano Radzie Strategii Społeczno-Gospodarczej 

przy Prezesie Rady Ministrów, a w 2005 r. przesłano wicepremierowi 

J. Hausnerowi ekspertyzę Komitetu dotyczącą założeń programu NPR 2007–2013. 

Warto dodać, że z inicjatywy prof. Płowiec KNE PAN nawiązał współpracę z Komitetem 

Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, z którym przeprowadził wspólne 

sympozja nt. rozwoju gospodarki Chin oraz warunków budowy GOW w Polsce.Poza 

kierowaniem pracami Komitetu prof. U. Płowiec do 2003 r. przewodniczyła działającej 

przy KNE Stałej Komisji Wspólnej Ekonomistów PAN i RAN. W pracach tej Komisji, 

zapoczątkowanych w 1990 r. i prowadzonych na dorocznych sesjach naukowych przemiennie 

w Warszawie i Moskwie, uczestniczą badacze obu krajów, praktycy gospodarczy 

i studenci. Sesje te cieszą się dużym zainteresowaniem. Ich tematyka początkowo koncentrowała 

się wokół transformacji systemowej Polski i Rosji, a następnie „newralgicznych” 

problemów ich bieżącej polityki gospodarczej w warunkach globalizacji, przełomu 

cywilizacyjnego, światowego kryzysu finansowego i recesji. Obecnie przedmiotem zainteresowań 

badawczych Komisji jest próba identyfi kacji kierunków zmian tradycyjnego 

(anglosaskiego) modelu gospodarki rynkowej. Wyniki prac Komisji są corocznie publikowane 

w formie książkowej w dwóch wersjach językowych.Prof. U. Płowiec do 2008 r. 

niezwykle aktywnie uczestniczyła w pracach Komisji Wspólnej, prowadząc sympozja, 

wygłaszając na nich interesujące referaty, będąc współautorem wspólnych polsko-rosyjskich 

monografii takich jak: Infrastruktura gospodarki rynkowej w Rosji i w Polsce (2004), 

Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski i Rosji (2005), Polska i Rosja na drodze do 

innowacyjnego rozwoju (2007), Państwo i gospodarka w Polsce i w Rosji. Lekcje XX wieku 

i perspektywy XXI wieku (2008). Należy podkreślić, iż wysoki poziom merytoryczny prac 

Komisji Wspólnej, jej znaczący dorobek wydawniczy i opiniotwórczy, lecz także niezwykle 

życzliwa, przyjacielska atmosfera towarzysząca naszym wspólnym badaniom, była 

w znacznej mierze zasługą prof. U. Płowiec.Za osiągnięcia we współpracy naukowej polskich 

i rosyjskich ekonomistów prof. U. Płowiec została wyróżniona w 2004 r. tytułem 

dr h.c. Instytutu Ekonomii Rosyjskiej Akademii Nauk. Żegnamy z wielkim smutkiem 

wybitnego pracownika nauki i serdecznego przyjaciela. 

Joanna Kotowicz-Jawor 


147

Autorzy 

Julian Auleytner, 

e-mail: j.auleytner@wsptwp.eu 

Bożena Bednarek-Michalska, 

e-mail: b.michalska@bu.uni.torun.pl 

Ksawery Burski, 

e-mail: kburski@o2.pl 

Dominika Czerniawska, 

e-mail: D.Czerniawska@icm.edu.pl 

Elżbieta Mączyńska, 

e-mail: zk@pte.pl 

Andrzej Kassenberg, 

e-mail: a.kassenberg@ine-isd.org.pl 

Jan Kozłowski, 

e-mail: Jan.Kozlowski@mnisw.gov.pl 

Antoni Kukliński, 

e-mail: zk@pte.pl 

Stanisław Owsiak, 

e-mail: s.owsiak@upcpoczta.pl 

Zdzisław Sadowski, 

e-mail: sadowski@pte.pl 

Zbigniew Strzelecki, 

e-mail: zstrze@sgh.waw.pl 

Paweł Szczęsny, 

e-mail: ps@pawelszczesny.org 

Andrzej P. Wierzbicki, 

a.wierzbicki@itl.waw.pl 

Jan Woroniecki, 

e-mail: woroniecj@wp.pl 

148

Noblici zekonomii 

Christopher A. Pissarides 

TEORIA BEZROBOCIA W STANIE RÓWNOWAGI 

Teoria bezrobocia 

w stanie równowagi 

Wkład Pissaridesa do najnowszych osiągnięć 

ekonomii pracy trudno przecenić. Jego teksty 

– szczególnie te dotyczące teorii poszukiwań – należą do 

pozycji wyznaczających kierunki rozwoju ekonomii. 

Książka Teoria bezrobocia w stanie równowagi nie tylko 

prezentuje dokonania ostatnich lat w ekonomii pracy, lecz 

jest ich twórczym uogólnieniem. Książkę powinni przeczytać 

wszyscy, którzy chcą, opierając się na dobrych podstawach, 

formułować opinie na temat rynku pracy. 

Christopher A. Pissarides 

ia w stanie równowagi_okładka.indd 1 

Noblici zekonomii 

Dale T. Mortensen 

Dyspersja płac 

DLACZEGO PODOBNI PRACOWNICY ZARABIAJĄ RÓŻNIE? 

Dale T. Mortensen 

DYSPERSJA PŁAC 

Badanie kształtowania się płac i analiza przyczyn 

ich zróżnicowania – szczególnie jego części 

niezwiązanej bezpośrednio z indywidualną 

charakterystyką pracowników, 

to wciąż wielkie otwarte wyzwanie ekonomii. 

Znakomita książka Dale’a Mortensena prezentuje 

wyniki głębokiej analizy tych zagadnień, pozwala lepiej 

zrozumieć funkcjonowanie współczesnego rynku pracy, 

poszerza horyzonty naszego myślenia o gospodarce. 

18/04/2012 16:03:54 

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni 

internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

www.ksiazkiekonomiczne.pl

SpoÅeczny wymiar kryzysu â lekcja dla przyszÅoÅci - Polskie ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

SpoÅeczny wymiar kryzysu â lekcja dla przyszÅoÅci - Polskie ...