Wady wymowy u osób z rozszczepem wargi i podniebienia*
Wady wymowy u osób z rozszczepem wargi i podniebienia*
Wady wymowy u osób z rozszczepem wargi i podniebienia*
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Czas. Stomatol., 2010, 63, 12, 756-761<br />
© 2010 Polish Dental Society<br />
http://www.czas.stomat.net<br />
<strong>Wady</strong> <strong>wymowy</strong> u <strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong> <strong>wargi</strong><br />
i <strong>podniebienia*</strong><br />
Articulation disorders in people with cleft lip and cleft palate<br />
Agnieszka Banaszkiewicz<br />
Z Katedry Logopedii Uniwersytetu Gdańskiego<br />
Kierownik: prof. dr hab. E. Łuczyński<br />
Summary<br />
Introduction: People with cleft lip and/or cleft palate<br />
frequently experience specific speech problems,<br />
mostly nasality and articulation disorders.<br />
Aim of the study: To discuss articulation disorders<br />
in people with cleft lip and/or cleft palate on the<br />
basis of literature and own observation.<br />
Material and methods: The speech of 102 people<br />
with lip and/or cleft palate was examined.<br />
Results: All the subjects with cleft lip and/or cleft<br />
palate had problems with correct articulation.<br />
Conclusion: Children with cleft lip and/or cleft<br />
palate should be prescribed speech therapy from the<br />
day of birth. Speech therapy can last for a long time,<br />
even over a dozen years.<br />
Streszczenie<br />
Wprowadzenie: osoby z <strong>rozszczepem</strong> <strong>wargi</strong> i podniebienia<br />
często mają specyficzne problemy z mową,<br />
najczęściej pod postacią nosowania i dyslalii.<br />
Cel pracy: na podstawie piśmiennictwa i własnych<br />
obserwacji scharakteryzowano wady <strong>wymowy</strong> u<br />
<strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong> <strong>wargi</strong> i podniebienia.<br />
Materiał i metody: zbadano mowę 102 <strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong><br />
<strong>wargi</strong> i podniebienia.<br />
Wyniki: wszystkie osoby z wadą rozszczepową <strong>wargi</strong><br />
i podniebienia miały problemy z opanowaniem<br />
prawidłowej <strong>wymowy</strong>.<br />
Podsumowanie: dzieci z wadą rozszczepową <strong>wargi</strong><br />
i podniebienia powinny korzystać z terapii logopedycznej<br />
od urodzenia. Terapia logopedyczna może<br />
trwać przez długi czas, nawet kilkanaście lat.<br />
KEYWORDS:<br />
cleft lip and palate, speech disorders, nasality, speech<br />
therapy<br />
HASŁA INDEKSOWE:<br />
rozszczep <strong>wargi</strong> i podniebienia, zaburzenia mowy,<br />
nosowanie, terapia logopedyczna<br />
Wstęp<br />
Mowa <strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong> podniebienia określana<br />
jest terminem palatolalia, mowa podniebienna<br />
lub mowa rozszczepowa (dyslalia palatina).<br />
Najważniejszym objawem palatolalii jest<br />
nosowanie oraz towarzyszące mu inne wady<br />
artykulacji polegające na zniekształcaniu kilku,<br />
kilkunastu a nawet wszystkich głosek (dyslalia).<br />
Zaburzenia <strong>wymowy</strong> występujące u <strong>osób</strong><br />
z <strong>rozszczepem</strong> podniebienia są spowodowane<br />
brakiem zwarcia podniebienno-gardłowego, np.<br />
na skutek zbyt krótkiego podniebienia miękkiego,<br />
obecności szpary rozszczepowej lub otworu<br />
resztkowego, zaniku mięśni oraz zniekształceń<br />
szczękowo-zgryzowych.<br />
* Praca wygłoszona na XXXI Sympozjum Ortopedii Szczękowej PTS, które odbyło się 21-22 maja 2010 r. w Gdańsku.<br />
756
2010, 63, 12 <strong>Wady</strong> <strong>wymowy</strong><br />
Rozszczep podniebienia jest często powodem<br />
zaburzeń ssania i połykania, oddychania,<br />
żucia, rozwoju układu kostnego i mięśniowego<br />
części twarzowej czaszki, zaburzeń<br />
słuchu (nawet w 50%), a także zaburzeń rozwoju<br />
emocjonalnego i społecznego. Każda z<br />
tych dysfunkcji utrudnia dziecku opanowanie<br />
prawidłowej artykulacji. Rozszczepowi podniebienia<br />
mogą towarzyszyć inne wady rozwojowe<br />
czy choroby: np. sekwencja Robina,<br />
upośledzenie umysłowe, wady serca, układu<br />
pokarmowego, niedorozwój nosa, które<br />
mogą negatywnie wpływać na przebieg rozwoju<br />
mowy. Inne cechy palatolalii to obniżenie<br />
zrozumienia mowy (aż do mowy określanej<br />
jako niezrozumiała) i zaburzenia mimiki,<br />
spowodowane ruchami kompensacyjnymi<br />
mięśni twarzy.<br />
Nosowanie<br />
Nosowanie (rynolalia, rynofonia, rynizm) o<br />
mniejszym natężeniu powoduje nieprzyjemne<br />
brzmienie i nieznaczne wady artykulacji.<br />
W cięższych postaciach są wymawianie tylko<br />
samogłoski nosowe i unosowione oraz spółgłoski<br />
nosowe, zaś pozostałe głoski są niewymawiane.<br />
Taka mowa jest nieprzyjemna w<br />
brzmieniu i mało zrozumiała lub niezrozumiała.<br />
Dołączają się do tego grymasy twarzy<br />
(zaburzenia mimiki), którymi pacjent stara się<br />
zmniejszyć przepływ powietrza przez nos, np.<br />
marszczy brwi, unosi skrzydełka nosa lub górną<br />
wargę. W zakresie nosowania (rhinolalia)<br />
rozróżnia się nosowanie otwarte (rhinolalia<br />
aperta) lub zamknięte (rhinolalia clausa), zdarza<br />
się też współwystępowanie obu tych rodzajów<br />
nosowania (rhinolalia mixta).<br />
Nosowanie otwarte<br />
Jeśli ciągłość podniebienia twardego lub<br />
miękkiego zostanie przerwana dochodzi wówczas<br />
do przedostawania się powietrza podczas<br />
wymawiania głosek ustnych (samogłosek – a,<br />
o, u, e, i; spółgłosek – p, b, ł, f, w, t, d, n, s, z,<br />
c, dz, j, ś, ź, ć, dź, l, r, sz, ż, cz, dż, k, g, h) przez<br />
jamę nosową. Samogłoski ustne wymawiane<br />
są jak nosowe. Największemu zniekształceniu<br />
ulega u, zaś najmniejszemu a. Z kolei wszystkie<br />
spółgłoski mogą ulegać unosowieniu.<br />
Nosowanie zamknięte<br />
Nosowanie zamknięte występuje, gdy strumień<br />
powietrza nie przedostaje się przez jamę<br />
nosową, co pociąga za sobą niemożność uzyskania<br />
rezonansu nosowego w przypadku głosek,<br />
które zwyczajowo wymawiane są nosowo<br />
(samogłoski – ą, ę; spółgłoski – m, n,<br />
ń). Nosowanie zamknięte przednie (rhinolalia<br />
clausa anterior) występuje przy niedrożności<br />
jamy nosowej (skrzywienie przegrody<br />
nosa, polipy nosa, obrzęk lub przerost błony<br />
śluzowej). Nosowanie zamknięte tylne (rhinolalia<br />
clausa posterior) występuje przy zmniejszeniu<br />
drożności części nosowej gardła (przerost<br />
migdałka gardłowego, zrost podniebienia<br />
miękkiego z tylną ścianą gardła). W przypadku<br />
nosowania zamkniętego głoski nosowe są<br />
wymawiane jak głoski ustne: głoska m jest zastępowana<br />
przez b, głoska n przez d, głoska ń<br />
przez dź, głoska ą przez o, zaś głoska ę przez<br />
e (np.: mama→baba, nowy→ dowy, nie→dzie,<br />
mąka→boka).<br />
Nosowanie mieszane<br />
Nosowanie mieszane cechuje brak lub osłabienie<br />
rezonansu nosowego (nosowości) głosek<br />
nosowych z jednoczesnym unosowieniem (nazalizacją)<br />
głosek ustnych. Nieprawidłowości<br />
te są spowodowane równoczesnym występowaniem<br />
przyczyn, wywołujących nosowanie<br />
zamknięte oraz tych, które wywołują nosowanie<br />
otwarte.<br />
Ze względu na pochodzenie wyróżnia się:<br />
– nosowanie strukturalne (anatomiczne)<br />
757
A. Banaszkiewicz Czas. Stomatol.,<br />
spowodowane nieprawidłową budową narządów<br />
mownych,<br />
– nosowanie czynnościowe (nawykowe),<br />
które może być nawykowym niewykonywaniem<br />
pewnych ruchów artykulacyjnych<br />
pomimo przywrócenia prawidłowej<br />
budowy narządów mownych lub brakiem<br />
kontroli słuchowej u <strong>osób</strong> źle słyszących.<br />
Warto zwrócić na to zjawisko uwagę w<br />
aspekcie <strong>osób</strong>, u których pomimo udanej<br />
korekcji chirurgicznej objawy nosowania<br />
utrzymują się.<br />
Dyslalia – zniekształcenia głosek<br />
W palatolalii wymowa wszystkich spółgłosek<br />
może być zniekształcona ze względu na<br />
miejsce, sp<strong>osób</strong> artykulacji i udział wiązadeł<br />
głosowych. Miejsce artykulacji często zostaje<br />
przesunięte do tyłu, w kierunku tylnej ściany<br />
gardła i krtani, w szczególności dotyczy to<br />
głosek dentalizowanych (s, z, sz, ż, ś, ź, c, dz,<br />
cz, dż, ć, dź). Głoski tylnojęzykowe k, g mogą<br />
być zastępowane zwarciem językowo – gardłowym<br />
lub głoską h. Głoski wargowo-zębowe<br />
f, v realizowane bywają dwuwargowo.<br />
Głoski t, d zastępowane są czasem nosową<br />
głoską n lub tylnojęzykowymi k, g. Poprawna<br />
realizacja głoski r zdarza się bardzo rzadko.<br />
Najczęściej jest ona omijana bądź zastępowana<br />
przez zwarcie krtaniowe lub zwarcie nasady<br />
języka i tylnej ściany gardła.<br />
Sp<strong>osób</strong> artykulacji głosek zwartych często<br />
ulega zmianie (do ich wypowiadania konieczne<br />
jest uzyskanie odpowiedniego ciśnienia w<br />
jamie ustnej, czyli szczelne jej zamknięcie).<br />
Niektóre głoski zwarto-wybuchowe (p, b, t,<br />
d, k, g) mogą być w ogóle niewymawiane, a<br />
głoski zwarto-szczelinowe (ć, dź, c, dz, cz, dż)<br />
są z reguły wymieniane na szczelinowe. Ze<br />
względu na udział więzadeł głosowych dzielimy<br />
głoski na dźwięczne i bezdźwięczne. W<br />
palatolalii często występuje problem z uzyskaniem<br />
pełnej bezdźwięczności głosek ch, k, ś,<br />
ć, sz, cz, s, c, t, f, p.<br />
Cel pracy<br />
Celem pracy było scharakteryzowanie na<br />
podstawie własnych badań i dostępnego piśmiennictwa<br />
wad <strong>wymowy</strong> <strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong><br />
<strong>wargi</strong> i podniebienia.<br />
Materiał i metody<br />
W roku akademickim 2009/2010 w Zakładzie<br />
Ortodoncji Gdańskiego Uniwersytetu<br />
Medycznego wykonano orientacyjne badanie<br />
mowy u 102 <strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong> <strong>wargi</strong> i podniebienia<br />
w wieku od 1 roku i 3 miesięcy do 30<br />
lat objętych leczeniem ortodontycznym w ramach<br />
„Programu ortodontycznej opieki nad<br />
dziećmi z wrodzonymi wadami części twarzowej<br />
czaszki”. Badanie mowy wykonywano<br />
zgodnie z obowiązującymi logopedów standardami,<br />
uwzględniając wiek badanego i jego<br />
kondycję psychofizyczną. Osoby niechętnie<br />
biorące udział w badaniu nie zostały włączone<br />
do grupy badań. Część badań zarejestrowano<br />
kamerą video.<br />
Wyniki<br />
Wśród badanych <strong>osób</strong> żadna nie mówiła w<br />
pełni poprawnie. Prawie poprawnie (z niewielkim<br />
nosowaniem bądź nieznacznymi deformacjami<br />
– r jedno– lub dwuuderzeniowym przedniojęzykowo-dziąsłowym<br />
lub przedniojęzykowo-zębowym,<br />
sporadycznie występującymi<br />
przyzębowymi, świszczącymi lub międzyzębowymi<br />
realizacjami – mówiło (16,7%) 17<br />
<strong>osób</strong>. U pozostałych 85 (83,3%) <strong>osób</strong> stwierdzono<br />
wadę <strong>wymowy</strong>, która wpływała na obniżenie<br />
zrozumienia mowy.<br />
758
2010, 63, 12 <strong>Wady</strong> <strong>wymowy</strong><br />
Omówienie wyników i dyskusja<br />
Na podstawie wykonanych badań mowy<br />
<strong>osób</strong> z <strong>rozszczepem</strong> podniebienia zauważa się<br />
przypadki samoistnego opanowania poprawnej<br />
mowy lub mowy w znacznym stopniu zbliżonej<br />
do poprawnej (z współwystępującym<br />
niewielkim nosowaniem). Uważa się, że im<br />
szybciej wykona się u dziecka zabiegi korygujące<br />
zaburzone warunki anatomiczne, tym<br />
większa jest szansa na opanowanie poprawnej<br />
<strong>wymowy</strong>. Stopień nosowania maleje wraz<br />
z upływem lat od zabiegu. Niestety takie przypadki<br />
określane są jako „stosunkowo rzadkie”<br />
[2] lub o „małym nasileniu” [1]. W badaniach<br />
własnych spośród zbadanych 102 <strong>osób</strong>, tylko<br />
12 (11,8%) bez korzystania z terapii logopedycznej<br />
osiągnęło stan <strong>wymowy</strong> prawie poprawnej.<br />
Skutki wad <strong>wymowy</strong><br />
Konsekwencje wad <strong>wymowy</strong> zależą od<br />
jej nasilenia oraz reakcji otoczenia. Nie u<br />
wszystkich <strong>osób</strong> są jednakowe. Często w<br />
wyniku wad <strong>wymowy</strong> pojawiają się problemy<br />
w nauce, np. kłopoty w nauce czytania<br />
i pisania (dzieci popełniają w piśmie<br />
podobne błędy, jak w mowie spontanicznej,<br />
nie potrafią poprawnie zapisać głosek, które<br />
niewłaściwie wymawiają). Dzieci miewają<br />
trudności z osiąganiem sukcesów w szkole,<br />
szczególnie w pracach pisemnych, czy<br />
odpowiedziach ustnych bardziej złożonych<br />
pod względem językowym, także ze względów<br />
emocjonalnych. Pojawiają się zaburzenia<br />
osobowości: nieśmiałość, poczucie niższej<br />
wartości, osamotnienia, stany lękowe, a<br />
nawet logofobia (lęk przed wypowiadaniem<br />
się), nerwowość, unikanie kontaktów z gośćmi,<br />
rówieśnikami. Wada <strong>wymowy</strong> bywa<br />
czynnikiem prowokującym złośliwość kolegów<br />
w klasie, na przerwie i poza szkołą.<br />
Dziecko może pozostawać w społecznej<br />
izolacji – odsuwane od udziału w imprezach<br />
szkolnych: recytacjach, inscenizacjach<br />
oraz zabawach z rówieśnikami. U dzieci z<br />
tzw. „twarzą rozszczepową”, czyli o specyficznych<br />
cechach wyglądu środkowej części<br />
twarzy, wynikających z wady rozszczepowej,<br />
często dochodzi do zaburzeń emocjonalno-społecznych,<br />
wynikających z niskiej<br />
oceny własnego wyglądu [2].<br />
Profilaktyka mowy<br />
Dziecko z <strong>rozszczepem</strong> podniebienia należy<br />
zaliczyć do grupy ryzyka opóźnienia<br />
w rozwoju mowy oraz grupy ryzyka zaburzeń<br />
emocjonalno-społecznych. Powikłania takie<br />
mogą, choć nie muszą wystąpić. Właśnie z<br />
tego powodu tak istotne jest podjęcie wczesnych<br />
działań profilaktycznych. Dziecko z<br />
wadą rozszczepową powinno znajdować się<br />
pod opieką medyczną i logopedyczną od<br />
urodzenia bądź od momentu stwierdzenia<br />
tej wady, także przed urodzeniem. W skład<br />
zespołu specjalistycznego zajmującego się<br />
dzieckiem wchodzą najczęściej ortodonta,<br />
chirurg, foniatra, laryngolog, logopeda i psycholog.<br />
Optymalna sytuacja byłaby, gdyby<br />
istniała możliwość przepływu informacji pomiędzy<br />
specjalistami, a rodzice mieli możliwość<br />
dostępu do jak największej liczby specjalistów<br />
w czasie jednej wizyty.<br />
Logopeda może podczas rozwoju mowy<br />
dziecka pewnymi działaniami wspierać przyswajanie<br />
nowych głosek i pomagać przyswajać<br />
je w sp<strong>osób</strong> poprawny. Ćwiczenia takie z<br />
najmłodszymi dziećmi wykonywane są w formie<br />
zabawy i nie są w żaden sp<strong>osób</strong> dla nich<br />
uciążliwe. Logopeda powinien pracować z<br />
pacjentem rozszczepowym i jego rodzicami<br />
od momentu urodzenia dziecka, aby poprzez<br />
stymulowanie, wzmacnianie cech i zachowań<br />
pożądanych a wyciszanie lub eliminowanie<br />
759
A. Banaszkiewicz Czas. Stomatol.,<br />
cech i zachowań niepożądanych, jak najszybciej<br />
uzyskać poprawną mowę. Przykładowo<br />
logopeda może wskazać rodzicom właściwy<br />
sp<strong>osób</strong> reagowania na dźwięki wydawane<br />
przez dziecko zgodne z systemem fonologicznym<br />
języka ojczystego i niereagowania na<br />
dźwięki z nim niezgodne. Należy pamiętać,<br />
że nauczenie na nowo prawidłowych głosek,<br />
które dziecko przyswoiło w sp<strong>osób</strong> nieprawidłowy<br />
jest zawsze czasochłonne, nieraz bardzo<br />
trudne dla dziecka i nie zawsze możliwe.<br />
Celem terapii logopedycznej jest w pierwszej<br />
kolejności umożliwienie dziecku komunikacji<br />
językowej, następnie usprawnianie artykulacji,<br />
aż do poprawnej realizacji wszystkich<br />
głosek (o ile jest to możliwe ze względu na<br />
warunki anatomiczne).<br />
Do zadań logopedy należy:<br />
• w okresie prenatalnym – przygotowanie<br />
rodziców na urodzenie dziecka z wadą<br />
rozszczepową, informowanie i wsparcie<br />
emocjonalne (wraz z lekarzem i psychologiem),<br />
• w pierwszym roku życia dziecka – masaż<br />
logopedyczny, nauka karmienia, instruktaż<br />
rodziców dotyczący stymulacji rozwoju<br />
mowy dziecka, udzielanie wsparcia<br />
psychologicznego, wykorzystywanie metod<br />
pedagogicznych w zakresie rozwoju<br />
mowy i myślenia,<br />
• w wieku poniemowlęcym, przedszkolnym<br />
i szkolnym – wspomaganie i korygowanie<br />
rozwoju językowych umiejętności<br />
komunikacyjnych, w tym rozbudowywanie<br />
słownictwa; usprawnianie narządów<br />
mownych, w tym podniebienia miękkiego,<br />
warg i języka, uczenie prawidłowego<br />
toru oddechowego i dorosłego sposobu<br />
połykania, wywoływanie i korygowanie<br />
realizacji głosek dostosowane do warunków<br />
anatomicznych, czuwanie nad prawidłowym<br />
rozwojem psychomotorycznym i<br />
przygotowanie do nauki czytania i pisania<br />
(wraz z pedagogami), czuwanie nad rozwojem<br />
emocjonalnym, w szczególności<br />
w zakresie komunikacji językowej (wraz<br />
z psychologiem), informowanie rodziców<br />
o trudnościach dziecka występujących<br />
w zakresie komunikacji i sposobach<br />
wspierania go, współpraca z nauczycielami<br />
[3].<br />
Podsumowanie<br />
Z własnych obserwacji wynika, że nie powinno<br />
się pozbawiać dzieci z <strong>rozszczepem</strong> możliwości<br />
kontynuowania terapii logopedycznej<br />
wraz z ukończeniem wieku wczesnoszkolnego<br />
bądź z momentem ukończenia szkoły podstawowej.<br />
Mowa osoby z <strong>rozszczepem</strong> podniebienia<br />
i/lub <strong>wargi</strong> bardzo często rozwija się<br />
z opóźnieniem w stosunku do norm rozwojowych.<br />
<strong>Wady</strong> zgryzu często współtowarzyszące<br />
wadzie rozszczepowej są leczone jeszcze<br />
w wieku młodzieńczym, a nawet we wczesnym<br />
okresie dorosłego życia. Ponieważ jedną<br />
z przyczyn wad <strong>wymowy</strong> może być wada<br />
zgryzu, nieraz znaczna poprawa artykulacji<br />
może nastąpić dopiero po poprawieniu warunków<br />
zgryzowych pacjenta. Niektóre zabiegi<br />
chirurgiczne, np. faryngofiksacja, plastyka<br />
<strong>wargi</strong>, plastyka nosa, przegrody nosowej, zamknięcie<br />
przetoki, wykonywane są nieraz u<br />
nastolatków bądź później. Mogą one zmienić<br />
warunki anatomiczne w taki sp<strong>osób</strong>, że dzięki<br />
współpracy z logopedą i ćwiczeniom, jest<br />
możliwe uzyskanie poprawy artykulacji.<br />
Podziękowanie<br />
Autorka artykułu składa podziękowanie dr n. med.<br />
Annie Wojtaszek-Słomińskiej p.o. Kierownika Zakładu<br />
Ortodoncji Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego za<br />
umożliwienie wykonania powyższych badań.<br />
760
2010, 63, 12 <strong>Wady</strong> <strong>wymowy</strong><br />
Piśmiennictwo<br />
1. Komorowska A, Dobrowolska-Pietroń B:<br />
Samoistna poprawa mowy po chirurgicznym<br />
zamknięciu rozszczepu podniebienia. Czas<br />
Stomat 1987, 40: 476-480.<br />
2. Pluta-Wojciechowska D: Zaburzenia mowy<br />
u dzieci <strong>rozszczepem</strong> podniebienia. Badania<br />
– teoria – praktyka. Wyd Ergo-sum, Bytom<br />
2008.<br />
3. Pluta-Wojciechowska D: Standard postępowania<br />
logopedycznego w przypadku <strong>osób</strong> z<br />
<strong>rozszczepem</strong> <strong>wargi</strong> i podniebienia. Logopedia<br />
2008, 37: 175-205.<br />
Adress: 80-952 Gdańsk, ul. Wita Stwosza 58<br />
Tel.: 58 5232373<br />
Fax: 58 5232364<br />
e-mail: logab@ug.edu.pl<br />
Paper received 19 October 2010<br />
Accepted 11 January 2011<br />
K O M U N I K A T<br />
Autorów, Czytelników i Sympatyków „Czasopisma Stomatologicznego” uprzejmie<br />
informujemy, że decyzją Prezydium Zarządu Głównego PTS, od stycznia 2011 r., prace w<br />
„Journal of Stomatology” będą publikowane w języku angielskim i polskim. Chcemy powtórnie<br />
ubiegać się o indeksację w „PubMed”, którą mieliśmy do 1992 r. oraz uzyskać dla naszego<br />
periodyku punkty Impact Factor.<br />
Redakcja przygotowując artykuł do druku stosuje ujednolicone zasady obowiązujące<br />
dla czasopism biomedycznych, opracowane przez Międzynarodowy Komitet Redaktorów<br />
Czasopisma Medycznych (http://www.icmje.org/). Stąd uprzejmie prosimy Autorów, aby<br />
prace do druku były ściśle przygotowywane według „nowego regulaminu”, opublikowanego<br />
w jedenastym zeszycie „Czasopisma Stomatologicznego” 2010 r. oraz dostępnego na stronie<br />
internetowej naszego periodyku (www.czas.stomat.net).<br />
Redaktor Naczelny<br />
Prof. zw. dr hab. med. Hubert Wanyura<br />
761