Polskie judaika jako magnes turystyczny - Turystyka Kulturowa

Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org Nr 4/2009 (Kwiecień 2009)
rodzajową na ulicznym targu. Jednak prawdziwą sławę przyniosły mu grafiki, szczególnie z
cyklu „Dybuk” (1924), powstałe pod wpływem sztuki kręgu Jung Jidysz. W muzeum
przyciągają także wzrok humorystyczne prace związane z wizytą u dentysty.
Jego m.in. autorstwa były także malowidła w będzińskiej synagodze. Samemu Cyglerowi nie
udało się przetrwać okupacji, zmarł w 1945 roku w Mauthausen. Synagoga także została
zniszczona przez nazistów, ale w muzeum będzińskim możemy zobaczyć pochodząca z niej
sukienkę na Torę, zwaną po hebrajsku meil 5 . Meile ozdabiano zazwyczaj motywem korony,
podtrzymywanej przez dwa lwy. Tak właśnie wygląda aksamitna sukienka na Torę z Będzina.
Stara synagoga, wzniesiona u podnóża zamku została spalona wraz z modlącymi się w niej
ludźmi we wrześniu 1939 roku. Wojnę przetrwały 2 domy modlitwy – Mizrachi przy ul.
Potockiego 3 i Cukermana w al. H. Kołłątaja 24 .
Sztetl na Mazowszu
Bieżuń to typowy mazowiecki sztetl z przeważającą dawniej drewnianą zabudową. Pierwsza
synagoga takze była drewniana, na jej miejscu wzniesiono później murowaną, tradycyjnie w
pobliżu rynku i rzeki. Zdewastowany podczas II wojny budynek zamieniono na kino. Obok
znajduje się dawny dom rabina. Pamiątki po żydowskich mieszkańcach Bieżunia eksponuje
Muzeum Małego Miasta, przy Starym Rynku 19. Są tam synagogalia, ale też dwa obrazy
żydowskich malarzy – Samuela Seidemana „Żydzi grający w szachy” i Malesa Hanemana
„Żyd niosący wiadra”. W tym urokliwym miasteczku na północnym Mazowszu przyszedł na
świat syn talmudysty Mojżesza Aarona Cylkowa - Izaak, rabin postępowej synagogi
warszawskiej na Tłomackiem, tłumacz Biblii Hebrajskiej na język polski, z którego
tłumaczenia korzystał Czesław Miłosz przy przekładzie „Psalmów”.
Na etapie organizacji znajduje się także Muzeum Żydów Mazowieckich w dawnej synagodze
płockiej. Z Mazowsza wywodziło się wielu znanych Żydów. W Iłowie urodził się Aleksander
Sochaczewski – zesłaniec syberyjski, którego obrazy o tułaczce polskich powstańców i
katordze syberyjskiej wiszą w warszawskiej Cytadeli; w Płońsku – Ben Gurion, pierwszy
premier Izraela, w Leoncinie, na obrzeżach puszczy Kampinoskiej – Icchak Bashevis Singer,
pisarz jidysz, laureat nagrody Nobla
Sztetl na ziemiach dawnego Księstwa Litewskiego i Podlasia
Najbardziej wzorcowym sztetlem dla tych okolic był Tykocin. Gdy powstawała synagoga w
1642 r., była ona unikatową budowlą architektury europejskiej. Tykocin na mocy Unii
Lubelskiej został wcielony do Korony, ale na początku XVI stulecia w momencie osiedlania
się w nim Żydów, był jeszcze litewski i nowi jego mieszkańcy przybywali głównie z terenów
Wielkiego Księstwa.
Tykocińska synagoga wyróżnia się wspaniałym mansardowym dachem, który otrzymała
dopiero w XVIII wieku. Zwarty korpus bożnicy otaczają z trzech stron parterowe
przybudówki, mieszczące babińce oraz przedsionek. Mieścił się w nim cheder. Odbywały się
tam również posiedzenia sądu i kahału. Charakterystyczna wieża, nadająca gmachowi
charakter obronny była więzieniem rabinackim. Główna sala modlitw znajduje się kilka
stopni poniżej poziomu przedsionka. Na ścianach wciąż widoczne są inskrypcje z dekoracją
malarską. Twórcę dekoracji wyraźnie inspirowała okoliczna przyroda. Wśród symbolicznych
motywów widnieją m.in. wiewiórki, bociany, osty. Interesująco prezentuje się konstrukcja
oprawy bimy. Stanowią ją filary, schodzące się u góry w jedną podporę, na której zostało
wsparte sklepienie. Na wschodniej ścianie zachowała się kamienna rzeźbiona oprawa aron hakodesz.
W XVIII w. od frontu synagogi wybudowano kramice, z przeznaczeniem
handlowym. Obecnie pozostały po nich tylko fundamenty. W synagodze, przy obecnej ul.
Koziej 2 mieści się Muzeum Kultury Żydowskiej, na którego ekspozycję składają się liczne
5 Prawdopodobnie do zwyczaju nakładania meil przyczyniła się żydowska tradycja mistyczna, nakazująca
traktować Torę jak żywy organizm.
42