Агуулга - Оюу Толгой ХХК

“Шивээ толгой ордын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд баригдах барилга 

байгууламжууд“ БОНБНҮ-ний нэмэлт тодотголын тайлан 

Агуулга 

Нэг. Төслийн Товч Тодорхойлолт ...................................................................................... 5 

1.1. Төслийн талаархи мэдээлэл ......................................................................................... 5 

1.2. Төслийн барилга байгууламж ..................................................................................... 9 

1.3. Талбайн дэд бүтэц ...................................................................................................... 14 

1.3.1. Цахилгаан хангамж ............................................................................................. 14 

1.3.2. Усан хангамж ....................................................................................................... 14 

1.3.3. Барилгын материал ба хог хаягдал .................................................................... 14 

Хоёр. Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдал, Үнэлгээ ....................................................... 15 

2.1. Уур амьсгал, цаг агаар ............................................................................................... 15 

2.1.1. Төсөл хэрэгжих орчны уур амьсгалын нөхцөл ................................................. 15 

2.1.2. Уур амьсгалын нөхцлөөс төслийн үйл ажиллагаанд учруулж болзошгүй 

сөрөг нөлөөлөл ............................................................................................................... 19 

2.1.3. Болзошгүй сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах арга 

хэмжээ зөвлөмж ............................................................................................................. 19 

2.2. Агаарын чанар ............................................................................................................. 19 

2.2.1. Төсөл хэрэгжих орчны агаарын чанарын ерөнхий төлөв ................................ 19 

2.2.2. Төслөөс агаарын чанарт нөлөөлөх байдал ........................................................ 21 

2.2.3. Агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах нь ......................................... 21 

2.3. Газрын гадарга, хэвлийд нөлөөлөх байдал, үнэлгээ .............................................. 22 

2.3.1. Төсөл хэрэгжих орчны газрын гадарга, хэвлийн тогтоц, онцлог ................... 22 

2.3.3. Төслөөс газрын гадарга хэвлийд нөлөөлөх байдал ....................................... 24 

2.4. Гадаргын болон газрын доорхи усны нөлөөлөх байдал, үнэлгээ .......................... 24 

2.4.1. Төслийн талбайн газрын доорхи усны нөхцөл ................................................. 24 

2.4.2. Гадаргын ус .......................................................................................................... 26 

2.5. Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал, үнэлгээ .......................................................... 32 

2.5.1. Хөрсөн бүрхэвчийн онцлог, шинж чанар .......................................................... 32 

2.5.2. Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал .................................................................. 39 

2.5.3. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх, арилгах арга хэмжээ .. 40 

2.6. Ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ .......................................................... 41 

2.6.1. Ургамлан нөмрөгийн онцлог, тархалт ............................................................... 41 

2.6.2. Ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ ................................................... 48 

2.6.3. Ургамлан нөмрөгт үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах ............ 48 

2.7. Амьтны аймагт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ ............................................................... 48 

2.7.1. Төсөл хэрэгжих орчны бүс дэх амьтны судалгаа ............................................. 49 

2.7.2. Төслөөс амьтны аймагт нөлөөлөх байдал ......................................................... 52 

2.7.3. Амьтны аймагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг буруулах, арилгах ....................... 53 

2.8. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг, түүх соёлын дурсгалт зүйлс ........................... 53 

2.8.1. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг ...................................................................... 53 

2.8.2. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг, түүх соёлын дурсгалт газрыг хамгаалах 

зөвлөмж .......................................................................................................................... 56 

2.8.3. Түүх соёлын дурсгалт газар ................................................................................ 57 

2.9. Нийгэм эдийн засагт нөлөөлөх байдал, түүний үнэлгээ ......................................... 57 

Тайлан боловсруулсан: 

“Натур Фрейндли” ХХК 

1



2.9.1. Нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал ................................................................ 57 

2.9.2. Нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл ........................................................... 60 

Гурав. Төслийн болзошгүй ба гол сөрөг нөлөөлөл ....................................................... 62 

3.1. Болзошгүй сөрөг нөлөөллийн үнэлгээ ...................................................................... 62 

3.2. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зөвлөмж ........................................ 65 

Дөрөв. Төслийн эрсдлийн үнэлгээ, менежмент .............................................................. 67 

4.1. Болзошгүй аюул, эрсдлийн үнэлгээ .......................................................................... 67 

4.2. Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, ажиллагсадын эрүүл ахуй ............................. 70 

4.3. Шатах, тослох материалын үнэлгээ .......................................................................... 70 

Тав. Төслийн хаалт ба экологи эдийн засгийн үнэлгээ ................................................ 74 

5.1. Төслийн хаалт ............................................................................................................. 74 

5.2. Экологи эдийн засгийн үнэлгээ ................................................................................ 75 

Зургаа. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө ............................................................ 80 

Долоо. Орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр ........................................................... 88 

Дүгнэлт .................................................................................................................................. 90 

Ашигласан хэвлэлийн жагсаалт ....................................................................................... 91 

Хавсралт 1. Үлдвэр болон ховор ургамал ....................................................................... 92 


“Натур Фрейндли” ХХК 2



Хүснэгтийн жагсаалт 

Хүснэгт 1. Төслийн барилга байгууламжууд баригдах талбайн координат ..................... 8 

Хүснэгт 2. Сайрын дүрсзүйн үндсэн үзүүлэлтүүд ............................................................ 29 

Хүснэгт 3. Сайрын дүрс зүйн үзүүлэлт болон 1 хувийн 

хангамшилтай хур борооны их үер ...................................................................................... 31 

Хүснэгт 4. Заримдаг цөлийн ердийн хөнгөн шавранцар цайвар бор хөрсний химийн 

шинж чанарын үзүүлэлт ....................................................................................................... 34 

Хүснэгт 5. Заримдаг цөлийн элсэнцэр бор хөрсний химийн шинж чанарын үзүүлэлт . 36 

Хүснэгт 6. Заримдаг цөлийн сайр чулуурхаг бор хөрсний химийн шинж чанарын 

үзүүлэлт .................................................................................................................................. 38 

Хүснэгт 7. Хөрсөн дэхь хүнд металын агууламж .............................................................. 39 

Хүснэгт 8. Барилга байгууламжийн талбайн ургамлын зүйлийн бүрдэл ...................... 46 

Хүснэгт 9. Мөлхөгч .............................................................................................................. 50 

Хүснэгт 10. Судалгаагаар тохиолдсон шувууд .................................................................. 50 

Хүснэгт 11. Хээрийн судалгаагаар тэмдэглэгдсэн шавж .................................................. 52 

Хүснэгт 12. Ханбогд сумын орон нутгийн тусгай хамгалалттай газар нутаг ................ 55 

Хүснэгт 13. Барилга байгууламж барих төслийн нийгэм эдийн засагт учруулж 

болзошгүй нөлөөлөл, сөрөг нөлөөллийг арилгах бууруулах арга хэмжэ ........................ 60 

Хүснэгт 14. Барилгын ажил болон төслийн цаашдын үйл ажиллагааны үед үүсэх 

нөлөөллийн үнэлгээ ............................................................................................................... 62 

Хүснэгт 15. Төслийн эрсдлийн үнэлгээ .............................................................................. 68 

Хүснэгт 16. Шатах тослох бодисын жагсаалт, түүний эрсдэл ......................................... 71 

Хүснэгт 17. Хөрсний шинж чанар ...................................................................................... 76 

Хүснэгт 18. Эвдрэлд орох цайвар бор хөрсний ялзмагийн нөөц ..................................... 76 

Хүснэгт 19. Газарзүйн хүчин зүйлүүдийн засварын коэффициент ................................. 76 

Хүснэгт 20. Xөрсний шинж чанарын засварын коэффициент ......................................... 77 

Хүснэгт 21. Тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд барилга байгууламж байгуулахад эвдэрсэн 

хөрсний экологи-эдийн засгийн үнэлгээ ............................................................................. 77 

Хүснэгт 22. Агаар дахь хийн бохирдуулагч бодис ........................................................... 79 

Хүснэгт 23. Байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр .......................................... 88 



3



Зургийн жагсаалт 

Зураг 1. Шивээ Толгой ордын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд баригдах барилга 

байгууламжуудын байршил ................................................................................................... 6 

Зураг 2. Төсөл хэрэгжих орчны төлөв байдал ..................................................................... 8 

Зураг 3. Босоо ам 4-ын талбайн төлөвлөлт ........................................................................ 10 

Зураг 4. Ачаа тээвэр, гаалийн хяналтын талбайн төлөвлөлт ............................................ 12 

Зураг 5. Үйлдвэрийн ажилчдын суурингийн өргөтгөл ..................................................... 13 

Зураг 6. Агаарын температурын жилийн явц, 1979-2010 он ............................................ 16 

Зураг 7. Агаарын температурын олон жилийн өөрчлөлт, 1979-2010 он ......................... 16 

Зураг 8. Хур тунадасны жилийн хувиарлалт, 1979-2010 .................................................. 17 

Зураг 9. Хур тунадасны олон жилийн өөрчлөлт ................................................................ 18 

Зураг 10. Салхины жилийн явц ........................................................................................... 18 

Зураг 11. Хүхэрийн хийн шинжилгээний үр дүн, 2009-2010 он ...................................... 20 

Зураг 12. Азотын давхар ислийн шинжилгээний дүн, 2009-2010 он .............................. 20 

Зураг 13. Херуга, Өмнөт Оюу болон Хюго Дамметтын бүлэг ордуудын хөндлөн зүсэлт 

................................................................................................................................................. 24 

Зураг 14. Cайр А1-н ерөнхий байдал .................................................................................. 27 

Зураг 15. Сайр Ө-н ерөнхий байдал ................................................................................... 28 

Зураг 16. Сайр Б-н ерөнхийбайдал .................................................................................... 28 

Зураг 17. Сайруудын ус хурах талбай ................................................................................ 29 

Зураг 18. Барилга байгууламж баригдах талбайн хөрсөн бүрхэвчийн зураглал ............ 32 

Зураг 19. Заримдаг цөлийн ердийн хөнгөн шавранцар цайвар бор хөрс ........................ 33 

Зураг 20. Заримдаг цөлийн элсэнцэр бор хөрс .................................................................. 36 

Зураг 21. Заримдаг цөлийн сайр чулуурхаг бор хөрс ....................................................... 38 

Зураг 22. Ажилчдын кемпийн өргөтгөлийн талбайн ургамалжилт ................................. 44 

Зураг 23. Босоо ам 4-ийн талбайн ургамалжилт ................................................................ 44 

Зураг 24. Ачаа тээврийн талбайн ургамалжилт ................................................................. 45 

Зураг 25. Талбайн гадаргын байдал .................................................................................... 45 

Зураг 26. Төслийн талбай ..................................................................................................... 49 

Зураг 27. Цоохор хонин гүрвэл ........................................................................................... 50 

Зураг 28. Төслийн талбайд тохиолдох шувууд .................................................................. 51 

Зураг 29. Судалгааны явцад тэмдэглэгдсэн шавжийн фото зураг ................................... 52 

Зураг 30. Өмнөговь аймгийн улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар 

нутаг ........................................................................................................................................ 54 

Зураг 31. Өмнөговь аймгийн сумдын түүх соёлын дурсгалт газрууд ............................. 57 

Зураг 32. Ханбогд сумын хүн ам, 2004-2010 он ................................................................ 58 

Зураг 33. Нийт хүн амын насны ангилал, 2010 он ............................................................ 58 

Зураг 34. Айл өрхийн тоо ..................................................................................................... 59 

Зураг 35. Малтай өрх, малчин өрхийн тоо ......................................................................... 59 

Зураг 36. Малын тоо ............................................................................................................. 60 





Нэг. Төслийн Товч Тодорхойлолт 

1.1. Төслийн талаархи мэдээлэл 

Төслийн нэр: 

Шивээ Толгойн ордын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд 

баригдах барилга байгууламжууд 

Төслийн дугаар: 2012/В464 

Төслийн зорилго: 

Шивээ толгой хайгуулын тусгай зөвшөөрөлт талбай нь 6709А тоот ашиглалтын тусгай 

зөвшөөрөлтэй талбайн хойд талд шууд хиллэн оршдог. Ашиглалтын 6709А тусгай 

зөвшөөрлийн талбайд тогтоогдсон Хойд Хюго ордын хүдэржилт нь хойшоо үргэлжлэн 

Шивээ толгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талбай руу орж байгаа бөгөөд АММИ 

ХХК нь ОНТРЭ ХХК-тай хамтран эзэмших ба харилцан тэнцүү о ролцох тухай гэрээ 

байгуулснаар Шивээ Толгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талбайг эзэмших буюу 

үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй болсон. Шивээ толгой ордоос алт, зэс олборлох төслийн 

байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайланг Байгаль орчны 

үнэлгээний “Эко трейд” ХХК боловсруулж, 2009 онд батлуулсан. Тус төслийн талбайд 

дэд бүтцийн барилга байгууламжууд баригдахаар шинээр төлөвлөгдсөний дагуу 

энэхүү Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нэмэлт тодотголын тайланг боловсруулав. 

Төсөл хэрэгжүүлэгч: 

Оюу Толгойн зэс, алтны ордын төслийг хэрэгжүүлэгч нь Оюу Толгой ХХК (ОТ ХХК) 

юм. Монгол Улсын Засгийн Газар, АММИ болон Рио Тинто 2009 оны 10 дугаар сарын 

6-ны өдөр Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурж, 2010 оны 3 

дугаар сарын 31-нд хүчин төгөлдөр болсноор Монголын уул уурхайн Оюу Толгой 

ХХК байгуулагдсан. ОТ ХХК-ийн эзэмшлийн хэмжээг үзүүлбэл: 

o Айвенхоу Майнз Лимитэд – 66%; 

o Монгол Улсын Засгийн Газар – 34%. 

АММИ нь Канад, АНУ-д бүртгэлтэй, уул уурхайн хайгуул, ашиглалт явуулдаг 

компани юм. 2012 оны 1 дүгээр сарын 24-өөс Рио Тинто компани нь АММИ-ийн 51 %- 

ийг эзэмшигч болсноор ОТ төслийг удирдан зохион байгуулах эрхийг аваад байна. 

Төслийн байршил 

Оюу толгой төсөл нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Жавхлант багийн нутагт 

Улаанбаатар хотоос урагш 640 км, Даланзадгад хотоос зүүн тийш 210 км, Ханбогд 

сумаас баруун тийш 45 км зайд байрладаг Оюу то лгой гэдэг газарт явагдаж байна. 

Төслийн байршлыг Зураг 1-д үзүүлэв. 



5



ЗУРАГ 1. ШИВЭЭ ТОЛГОЙ ОРДЫН ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛТЭЙ ТАЛБАЙД БАРИГДАХ БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖУУДЫН БАЙРШИЛ 


“Натур Фрейндли” ХХК







Шивээ толгойн 3148Х тоот тусгай зөвшөөрөл бүхий хайгуул, судалгааны талбай нь 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын баруун хойд, Баян-Овоо сумын зүүн хойд хэсгийн 

хил залгаа нутагт 54760 га эзлэн оршдог ба үүнээс 50.82 га талбайд барилга 

байгууламж баригдахаар төлөвлөгдсөн байна. Талбайн координатуудыг Хүснэгт 1-д 

үзүүлэв. 

ХҮСНЭГТ 1. ТӨСЛИЙН БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖУУД БАРИГДАХ ТАЛБАЙН КООРДИНАТ 

III.Ажилчдын кемпийн өргөтгөл 

талбайн цэгүүдийн координат 

1 106° 48' 44.8" 43° 03' 4.48" 

IY.Ачаа тээврийн талбайн 

цэгүүдийн координат 

2 106° 49' 4.6" 43° 03' 4.48" 

3 106° 49' 4.6" 43° 03' 1.45" 

4 106° 48' 44.8" 43° 03' 1.45" 

Жич: Тус газрын хэмжээ нь 4.2 га байна. 

IY.Босоо ам 4 талбайн 

цэгүүдийн координат 

1 106° 50' 47.53" 43° 03' 12.92" 

2 106° 51' 3.65" 43° 03' 12.66" 

3 106° 51' 3.31" 43° 03' 1.47" 

4 106° 50' 47.19" 43° 03' 1.48" 


1 106° 49' 26.3" 43° 03' 22.83" 

2 106° 49' 47" 43° 03' 31" 

3 106° 49' 57.6" 43° 03' 28.4" 

4 106° 49' 59.17" 43° 03' 29" 

5 106° 50' 4.34" 43° 03' 27.7" 

6 106° 50' 2.81" 43° 03' 27" 

7 106° 50' 9.51" 43° 03' 20.55" 

8 106° 50' 6.7" 43° 03' 19.62" 

9 106° 50' 4.21" 43° 03' 22.13" 

10 106° 49' 52.22" 43° 03' 17.43" 

11 106° 49' 43" 43° 03' 14.6" 

12 106° 49' 28.6" 43° 03' 8.36" 


Төсөл хэрэгжих талбайн орчны төлөв байдлыг дараах Зураг 2-д үзүүлэв. 

ЗУРАГ 2. ТӨСӨЛ ХЭРЭГЖИХ ОРЧНЫ ТӨЛӨВ БАЙДАЛ 





1.2. Төслийн барилга байгууламж 

Төслийн талбайд дараах 3 үндсэн барилга байгууламж баригдана. Үүнд: 

1. Дөрөвдүгээр Босоо ам 

Дөрөвдүгээр босоо ам (N4768181.853, E650610.894) нь агааржуулалтын зориулалтаар 

ашиглагдана. Тиймээс цахилгаан хангамж, усан хангамж, агааржуулалтын сэнснээс өөр 

томоохон гадаргын дэд бүтэц Босоо ам № 4-ийн ойролцоо байхгүй. Уурхайн гүнээс 

2000 м3/сек агаарыг соруулж гаргах ба үүнийг 60 буюу түүнээс дээш жил ашиглахаар 

төлөвлөсөн. Босоо амны диаметр нь 11 метр, 1350 метр гүнтэй байх ба уг босоо аманд 

нэвтрэхийн тулд дор дурдсан барилга байгууламжийг барихаар төлөвлөж байна. Үүнд: 

1. Цамхаг 

2. Өргүүрийн барилга №1 

3. Өргүүрийн барилга №2 

4. Агааржуулалтын төхөөрөмж 

5. 10.5 кВ-ын дэд станцууд 

6. Ажилчдын түр ахуйн барилга 

7. Засварын түр цех 

8. Бохир ус боловсруулах хэсэг 

9. Зогсоол 

10. Оффисын түр барилга 

11. Компрессорын түр барилга 

12. Хэрэглээний ус 

13. Трансформатор 

14. Түр агуулах 

15. Хүзүүвчийн барилга 

16. Материал хураах болон бэлтгэлийн талбай 

17. Ариун цэврийн өрөө 

18. Нэвтрэлтийн дэд станц 

19. Машины өрөө 

20. Аваарын генератор 

21. Тос ялгагч 

Босоо амны нэвтрэлт дууссаны дараа түр барилга байгууламжийг буулган талбайг 

чөлөөлөхөөр төлөвлөж байгаа юм. Босоо амны барилга байгууламжууд нийт 12.72 га 

талбай эзэлнэ (Зураг 3). Нийтдээ секундэд 1250 шоо метр агаар шахах-сорох схемээр 

далд уурхайн агааржуулалтыг гүйцэтгэнэ. Агааржуулалтанд шаардлагатай агаарын 

нийт хэмжээг уурхайн газрын доор ашиглагдах машин тоног төхөөрөмжийн тоо 

хэмжээнд үндэслэн тодорхойлсон ба уурхайн ерөнхий схемд т усгагдсан босоо ам, 

квершлаг, босоо малталтуудаар хуваарилагдах агаарын урсгалын тоо, хэмжээг тухайн 

төрлийн малталтуудад зөвшөөрөгдөх агаарын урсгалын хурдыг үндэслэн 

тодорхойлсон. 



9



ЗУРАГ 3. БОСОО АМ 4-ЫН ТАЛБАЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ 





2. Ачаа тээвэр, ялгалтын талбай, гаалийн хяналтын бүс 

Энэхүү сонгож авсан газрын байршил нь баяжуулах үйлдвэрийн хүдрийн баяжмал 

савлах цех болон Гаалийн ерөнхий газраас батлагдсан уурхайн хашаан доторх Гаалийн 

хяналт, шалгалтын бүс (ГХШБ)-ийн талбайн байрлалтай салшгүй уялдаатайгаар 

сонгогдсон болно. Энэхүү талбай нь ачаа тээврийн талбай, савласан баяжмалын 

агуулах ба гаалийн хяналтын хэсгүүдээс бүрдэх ба нийт 34,0 га талбай эзэлнэ. 

Тодруулбал: 

1. Баяжмал тээвэрлэх хүнд даацын тэрэгнүүдийг нэгдсэн дараалалд байрлуулж, 

гаалийн хяналтаар орох болон баяжмал савлах цех рүү явахад бэлэн болгож, 

байрлуулах талбай юм. Талбайд ачаа ачсан 180 тэрэг, ачаа ачаагүй 90 тэрэг 

хүлээлгэнд зогсоно. Ачаагаа ачаагүй байгаа 90 тэрэг нь баяжмал савлах цех 

үрүү дарааллын дагуу очих ба, ачаагаа ачсан 180 тэрэг нь гаалийн хяналтаар 

ороод, цаашаа БНХАУ-ын Хуа Фан дахь гаалийн талбай руу явна. 

2. Ачигдаагүй баяжмалын илүүдэл хэсгийг хурааж, ачилтанд бэлтгэх талбай юм. 

Тус бүрдээ 288 уу т бүхий 50 багц баяжмалын бүтээгдэхүүнийг хурааж 

хадгална. Баяжмал үйлдвэрлэх үйлдвэрлэлийн процесс шуурхай явагдсан 

тохиолдолд баяжмалын бүтээгдэхүүнийг гаалийн хяналт, шалгалтаар оруулах 

болон тээвэрлэлтэнд бэлэн болгох ажил нь дээрх үйлдвэрлэлийн хурдыг 

гүйцэхгүй, улмаар савласан бүтээгдэхүүн ихээр гарсан тохиолдолд тэрхүү 

илүү гарсан бүтээгдэхүүнийг хураах талбай юм. 

3. ГХШБ-ийн талбай - энэ нь хүнд даацын тэрэгнүүд баяжмал уутлах үйлдвэрээс 

уутлагдсан баяжмалыг ачаалаад шууд ГХШБ рүү ирж, гаалийн хяналтаар 

ороод, цааш тээвэрлэхэд бэлтгэхэд зориулагдах талбай. Мөн тэрхүү талбайд 

Гаалийн Хяналт, Шалгалтын албаны хүмүүсийн оффис, хүнд даацын 

тэрэгнүүдийг шалгах болон ачаагаа ачаад гаалийн хилээр гарахад яг бэлэн 

болсон 60 машины талбай зэрэг байгууламжууд багтана (Зураг 4). 

3. Үйлдвэрийн ажилчдын суурингийн өргөтгөл 

Энэхүү өргөтгөлд 2 давхар 7 сэндвичэн барилга хамрагдах ба нийт 12,0 га талбай 

эзлэнэ. Энд үйлдвэрийн ажилчдын зөвхөн нэг хэсэг байрлах бөгөөд олон жил 

ашиглагдана. Одоо ашиглаж буй нийтийн байранд 2 дугаар шатны барилгын 

ажилчид байрлах бөгөөд барилгын ажил дуусмагц татан буулгана (Зураг 5). 



11



ЗУРАГ 4. АЧАА ТЭЭВЭР, ГААЛИЙН ХЯНАЛТЫН ТАЛБАЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ 





ЗУРАГ 5. ҮЙЛДВЭРИЙН АЖИЛЧДЫН СУУРИНГИЙН ӨРГӨТГӨЛ 





1.3. Талбайн дэд бүтэц 

1.3.1. Цахилгаан хангамж 

Ачаа тээврийн талбайн барилга байгууламжуудын цахилгаан хангамжийг уурхайгаас 

Гүний хоолой руу татсан 35 кВт-ын цахилгаан дамжуулах шугамнаас дэд станцаар 

дамжуулан хангана. 

1.3.2. Усан хангамж 

Төслийн талбайд баригдах барилга байгууламжуудын усан хангамжийн ОТ төслийн 

усан хангамжийн эх үүсвэрээс хангана. Ажилчдын кемпийн өргөтгөлийн барилгууд нь 

төслийн талбай дахь усан хангамжийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон байна. 

Ачаа тээврийн талбай дээр гаалийн оффист 21 ажилтан, ОТ-н 11 ажилтан, тээврийн 

жолооч зэрэг 62 ажилтан байрлан ажиллах тул эдгээрийн усны хэрэглээг 15.3 м3 

эзлэхүүнтэй нөөцлүүрээс хангана. Энэ нөөцлүүр нь 3 өдрийн хэрэглээний усыг 

хадгалах багтаамжтай байна. 

1.3.3. Барилгын материал ба хог хаягдал 

Барилгын ажилд байгалийн хөрс, шороо , элс, хайрга шавар зэргийг ашиглах бөгөөд 

байгаль орчинд хор нөлөөтэй эсвэл удаан шингэж, задардаг барилгын материалыг 

ашиглагдахгүй. Барилгын ажлын үед үүсэх барилгын хог хаягдлыг Оюу Толгойн 

уурхайн талбайн хог хаягдлын талаар баримтлах бодлого журмын дагуу орон нутгаас 

зөвшөөрөгдсөн тусгай цэгт зайлуулна. 

Ачаа тээврийн талбай нь 100 – 200 мм хайрган хучаастай байх ба тухайн талбайг 

тэгшилж бэлдэхэд үү сэх хайрга, чулууг ашиглана. Ачаа тээврийн талбайд шатах 

тослох материал асгарч гоожсон тохиолдолд хөрсөнд нэвчиж, бохирдуулахаас 

сэргийлэхийн тулд зузаан шавар давхаргаар суурь бэлтгэж, дээгүүр нь хайрган 

хучаасыг дэвсэж өгнө. 



14



Хоёр. Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдал, Үнэлгээ 

Энэ бүлэгт төсөл хэрэгжих орчны байгаль орчны физик болоод биологийн нөхцөл, 

улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг, нийгэм эдийн засгийн 

суурь нөхцөлд байдлыг тодорхойлон, төслийн байгууламжуудыг барих ү йл 

ажиллагааны барилгын ажлын үе шат болон цаашдын үйл ажиллагаанаас байгаль 

орчин, нийгэм эдийн засагт үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг тодорхойлон оруулав. 

Байгаль орчин, нийгэм эдийн засгийн суурь нөхцлийг тодорхойлоход өмнө нь 

судлагдсан материал, олон жилийн статитистик мэдээлэл, байгаль орчны хээрийн 

судалгаа, хээрийн судалгааны үед авсан дээжний лабораторын шинжилгээний дүн 

зэргийг боловруулан оруулсан болно. 

2.1. Уур амьсгал, цаг агаар 

2.1.1. Төсөл хэрэгжих орчны уур амьсгалын нөхцөл 

Барилга байгууламж баригдахаар төлөвлөж буй орчны уур амьсгалын нөхцөл түүний 

өөрчлөлтийг Өмнөговь аймгийн УЦУОШТ-ийн мэдээлэл болон Ханбогд сумын хөдөө 

аж ахуйн цаг уурын харуул (хоногт 3 удаа)-ын мэдээлэл, мөн уур амьсгалын 

өөрчлөлтийн хандлагыг тодорхойлохын ту лд олон жилийн ажиглалтын цуваатай 

температур, хур тунадасны 1979-2010 оны мэдээг ашиглан боловсруулалт хийж, үр 

дүнгээр график, диаграмм байгуулж, бичиглэл хийв. 

Ханбогд сумын уур амьсгал 

Нарны цацраг 

Нарны цацрагын балансыг дэлхийн хойд өргөргийн бүсийн 43–аас 45 хоорондыг 

тооцон үзэхэд н арны цацрагийн сарын дундаж өвлийн улиралд 224-240 цаг ба зуны 

улиралд 320-330 цаг байна. Жилийн дундаж нь 3200-3400 цаг байна. Өдрийн дундаж нь 

7.2-8.2 цаг өвлийн улиралд харин зуны улиралд 9.8-10.1 цаг байна. Хамгийн их 

цацрагтай сар нь 5 дугаар сар бөгөөд нарны ерөнхий тусгал хэвтээ чиглэлээр жилдээ 

5000-5500 мДж/м 2 ба нарны шууд тусгал нь 3500-3600 мДж/м 2 . Өдрийн авах цацраг 

12 сард 190 мДж/м 2 харин 5 сараас 6 сар орчимд 650-690 мДж/м 2 байна. 

Агаарын температур 

Өвөл зуны, өдөр шөнийн температурын хэлбэлзэл ихтэй бөгөөд тэр нь тодорхой 

илэрсэн жилийн болон хоногийн явцтай байдаг. 1979-2010 оны дунджаар Ханбогд 

суманд агаарын дундаж температур 7.5 градус байна. Агаарын температурын жилийн 

явцыг доорхи з урагт үзүүлэв. Агаарын температурын хамгийн их утга 7 дугаар сард 

(24.9 градус) ажиглагддаг бол хамгийн бага утга нь 1 дүгээр сард (-11.5 радус) 

ажиглагддаг байна. 



15



ЗУРАГ 6. АГААРЫН ТЕМПЕРАТУРЫН ЖИЛИЙН ЯВЦ, 1979-2010 ОН 

Агаарын дундаж температур, 

Градус 

30.0 

25.0 

20.0 

15.0 

10.0 

5.0 

0.0 

-5.0 

-10.0 

-15.0 

22.3 

24.9 

22.5 

16.7 

16.6 

8.9 

8.1 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

-0.3 

-7.3 

-2.1 

-11.5 

Сар 

-9.3 

Агаарын температурын олон жилийн өөрчлөлтийг Зураг 7-д үзүүлэв. 

ЗУРАГ 7. АГААРЫН ТЕМПЕРАТУРЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ, 1979-2010 ОН 

Агаарчн температур, гардус 

10.0 

9.0 

8.0 

7.0 

6.0 

5.0 

4.0 

3.0 

2.0 

1.0 

0.0 

5.9 

1979 

1980 

1981 

1982 

1983 

1984 

1985 

1986 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2009 

2010 

9.2 

1979-2010 оны агаарын температурын чиг хандлагыг харахад өссөн чиг хандлагатай 

байгаа бөгөөд 1984 онд хамгийн хүйтэн буюу 5.9градус байсан бол 2007 онд 9.2 градус 

байсан байна. Зураг 7-д хамгийн бага утга ажиглагдаж байсан оны температурыг хар 

ногоон өнгөөр, хамгийн их утга ажиглагдаж байсан утгыг улаан өнгөөр тэмдэглэж 


Хөрсний температур 

Хөрсний өнгөн давхаргын жилийн дундаж температур +8.8 0 С байдаг ба зөвхөн өвлийн 

саруудад тэг градусаас доошилдог байна. 11 дүгээр сараас 2 дугаар сар хүртэл хөрсний 

дундаж температур –3.6 0 С-аас–13.2 0 С хүртэл буурдаг ба 3 дугаар сараас 10 дугаар сар 



16



хүртэлх хугацаанд +0.3 0 С-аас + 29 0 С хүрдэг (Г.Намхайжанцан, 2002 он). Зуны их 

халуун саруудад хөрсний гадаргуугийн температур +65 0 С хүрдэг. Өвлийн цасан 

бүрхүүлтэй, хүйтэн өдрүүдэд хөрсөн дээр хамгийн бага температур –37 0 С хүрдэг. 

Хөрсний хөлдөлт ихэвчлэн арван нэгдүгээр сараас гуравдугаар сарын хооронд болдог 

байна. Хөрсний улирлын хөлдөлтийн дундаж гүн, хугацаа нь хахир хатуу өвлийн 

улирлуудад янз бүр байдаг. Улирлын хөлдөлтийн явцын дундаж гүн 

§ Шаварлаг хөрсөнд 1.5 м, 

§ Элсэрхэг хөрсөнд 1.9 м, 

§ Хайргархаг хөрсөнд 2.2 м хүрдэг байна. 

Хөлдөлтийн гүн нь хөрсний төрөл, чийгийн агууламжаас хамааран янз бүр байх боловч 

ерөнхийдөө 2 метрээс хэтэрдэггүй. 

Агаарын чийгшил, хур тунадас 

Чийг багатай хуурай дулаавтар мужид багтдаг бөгөөд агаарын харьцангуй чийгшлийн 

жилийн дундаж 40%-иас бага байдаг. Агаарын харьцангуй чийгшил 30%-иас бага байх 

өдрийн тоо өвлийн улиралд 10 орчим, зуны улиралд 10-аас дээш байдаг. 1979-2010 оны 

дунджаар Ханбогд суманд 94.1 мм хур тунадас унадаг байна. Хур тунадасны хамгийн 

их утга (27.1 мм) 8 д угаар сард ажиглагддаг бол хамгийн бага утга нь (0,9 мм) 12 

дугаар сард тус тус ажиглагддаг байна. Хур тунадасны жилийн хувиарлалтыг Зураг 8-д 


Хур тунадас, мм 

30.0 

25.0 

20.0 

15.0 

10.0 

5.0 

0.0 

ЗУРАГ 8. ХУР ТУНАДАСНЫ ЖИЛИЙН ХУВИАРЛАЛТ, 1979-2010 

27.1 

25.1 

13.0 

8.6 

8.9 

3.5 4.2 

3.9 

1.4 1.5 

2.1 

0.9 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

Сар 

1979-өөс 2010 оны хооронд жилийн нийлбэр хур тунадасны явцыг харахад ерөнхийдөө 

өсөх хандлагатай байгаа бөгөөд 1982 онд хамгийн бага хур тунадас (38.1 мм) унасан 

бол 2003 онд 194.3 мм хур тунадас унаж хамгийн их үзүүүлэлт болсон байна. Зураг 9-д 

хамгийн их үзүүлэлтийг улаан өнгөөр тэмдэглэсэн бол хамгийн баг үзүүлэлтийг хар 

ногоон өнгөөр тэмдэглэсэн болно. 



17



ЗУРАГ 9. ХУР ТУНАДАСНЫ ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ 

Хур тунадас, мм 

250.0 

200.0 

150.0 

100.0 

50.0 

38.1 

Жилийн нийлбэр хур 

тунадас 

1979-2010 оны дундаж 

194.0 

0.0 

1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 

Он 

Салхины горим 

Монгол орны бусад нутгийн нэгэн адил жилийн аль ч улиралд баруун, баруун хойд 

зүгийн салхи зонхилно. Салхины жилийн дундаж хурд 4.2 м/сек. Салхины жилийн 

дундаж хурднаас 3-5 дугаар сар б олон 11-12 дугаар саруудад давж салхилдаг байна. 

Салхины жилийн явцыг Зураг 10-д үзүүлэв. 

ЗУРАГ 10. САЛХИНЫ ЖИЛИЙН ЯВЦ 

6 

5.3 5.2 

Салхины хурд, м/сек 

5 

4 

3 

2 

1 

3.9 4 

4.5 

4.1 

3.5 

3 

3.5 

3.9 

4.5 4.4 

0 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

Сар бүрийн салхины дундаж хурд 

Жилийн салхины дундаж хурд 

Нэг жилийн дотор хүчтэй буюу 15 м/сек-ээс дээш салхитай байх өдрийн тоо 30-40, 

шороон шуурга 70-90, цасан шуурга 5-аас цөөн байдаг. Салхины хамгийн их хурд энд 

40 м/сек хүрсэн тохиолдол бий. Манай орны бусад нутгийн нэгэн адил хаврын 

саруудад салхины хамгийн их хурд ажиглагддаг байна. 



18



2.1.2. Уур амьсгалын нөхцлөөс төслийн үйл ажиллагаанд учруулж болзошгүй 

сөрөг нөлөөлөл 

§ 

§ 

§ 

§ 

Барилга байгууламж барих явцад агаарын температурын хэлбэлзэл, цаг уурын 

аюулт үзэгдлээс шалтгаалан барилгын ажил саатал учирч төлөвлөсөн хугацааны 

дагуу ажиллагаа явагдахгүй байж болзошгүй. 

Хаврын улиралд газар шорооны ажлын үед тоос дэгдэж, тухайн ажлын байранд 

ажиллаж буй хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөж болзошгүй. 

Уур амьсгалын хүчин зүйл гэнэтийн аюулт үзэгдлээс шалтгаалан тухайн 

байгууламжийн эдэлгээний чанарын хувьд төлөвлөсөн хугацаанаас эрт муудаж, 

хэвийн үйл ажиллагаа нь алдагдаж, элэгдэл эвдрэлд орж болзошгүй 

Цаг агаарын аюулт үзэгдлийн нөлөөгөөр тоног төхөөрөмж эвдрэх, хэвийн үйл 

ажиллагаанд нь доголдол үүсэж болзошгүй. 

2.1.3. Болзошгүй сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах арга 

хэмжээ зөвлөмж 

§ 

§ 

§ 

§ 

§ 

§ 

§ 

§ 

Цаг уур , уур амьсгалын улирлын судалгаа хийж, цаг уурын өөрчлөлтийн 

нөлөөлөл, эрсдэл, дасан зохицох асуудлыг тусгасан үйл ажиллагааны 

төлөвлөгөө боловсруулах. 

Уур амьсгалын хүчин зүйлийг инженерийн байгууламжинд тусгах. 

Цаг уурын үзүүлэлтүүдийг тогтмол хянаж, урьлдчилан сэргийлэх, аймаг сумын 

цаг уурын станц болон харуулын олон жилийн мэдээг тогтмол ашиглан, 

харилцан холбоотой ажиллах. 

Цаг агаараас шалтгаалан үүсэж болзошгүй ажлын сул зогсолт, саатлыг ажлын 

төлөвлөгөөнд тусгах. 

Тоос шороо ихтэй хаврын улиралд газар шорооны ажил хийхээс аль болох 

татгалзах. 

Ажилчдын эрүүл аюулгүй байдлыг хангах хувцас, хөдөлмөрийн хэрэгслээр 

хангаж ажиллуулах. 

Тухайн барилга байгууламжийн амьдрах насыг уур амьсгалын хүчин зүйл болон 

бусад гадны нөлөөг тооцож гаргах. 

Цаг агаарын аюулт үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг авч 

хэрэгжүүлэх. 

2.2. Агаарын чанар 

2.2.1. Төсөл хэрэгжих орчны агаарын чанарын ерөнхий төлөв 

Өмнөговь аймаг нь өвөл, зуны температурын хэлбэлзэл ихтэй, хур тунадас багатай 

хуурай уур амьсгалтай нутаг бөгөөд сүүлийн жилүүдэд тус аймагт уул уурхайн салбар 

эрчимтэй хөгжихийн хирээр тоосжилт ихээр бий болж байна. Энэ нь уул уурхайн үйл 

ажиллагаа, тэдгээрийн тээвэрлэлтийн замуудтай шууд холбоотой юм. М өн сүүлийн 



19



жилүүдэд аймгийн нийт нутгаар хур бороо хомс, өвс ургамлын гарц муу байсан нь 

хөрс ихээр хуурайшиж тоос босох нэг нөхцөл болж байна. Даланзадгадын агаарын 

чанарын SO 2 , NO 2 -ийн 2009, 2010 оны хэмжилтийн мэдээг авч, сар бүрийн дундаж 

үзүүлэлийг Зураг 11-д үзүүлэв. 

Хүхэрлэг хий , мг/м3 

0.035 

0.03 

0.025 

0.02 

0.015 

0.01 

0.005 

0.029 

0.011 

ЗУРАГ 11. ХҮХЭРИЙН ХИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ҮР ДҮН, 2009-2010 ОН 

2009 он SO2 

0.02 

0.019 

0.013 

0.012 

0.013 

0.012 

0.007 

0.008 

0.003 

0.003 

2010 он SO2 

0.003 

0.003 

0.003 

0.004 

0.006 

0.008 

0.011 

0.011 

0.012 

0.018 

0 

0 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

0 

Сар 

Даланзадгадын 2009-2010 оны агаарын чанарын SO 2 -ын шинжилгээний дүн MNS 

4585:2007 стандартын хүхэрлэг хийн (0.45мг/м 3 ) зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэд дахин 

бага үзүүлэлттэй гарсан байна. 

Азотын давхар исэл, мг/м3 

0.045 

0.04 

0.035 

0.03 

0.025 

0.02 

0.015 

0.01 

0.005 

0 

ЗУРАГ 12. АЗОТЫН ДАВХАР ИСЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ДҮН, 2009-2010 ОН 

0.033 

0.025 

0.039 

0.025 

0.029 

0.024 

0.034 

0.024 

0.032 

0.027 

0.018 

0.02 

2010 он NO2 2009 он NO2 

0.031 

0.024 

0.032 

0.026 

0.031 

0.025 

0.032 

0.03 

0.023 

0.032 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 

Сар 



20



Дээрх зургаас үзэхэд Даланзадгадын 2009-2010 оны агаарын чанарын азотын давхар 

ислийн шинжилгээний дүн MNS 4585:2007 стандартын азотын давхар ислийн 

(0.085мг/м 3 ) зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байна. 2010 оны 6-7 дугаар сард азотын давхар 

ислийн дээж аваагүй байгаа учир 0 гэсэн утгатай гарсан. 

2.2.2. Төслөөс агаарын чанарт нөлөөлөх байдал 

Төсөл хэрэгжих орчин нь нам дор, уул толгод баг талархаг шинж чанартай, салхитай 

өдрийн тоо олон болон салхины хурд их учир агаар бохирдсон ч тухайн бохирдол нь 

замхарч агаар өөрөө нөхөн сэлбэгдэнэ. Харин төслийн барилгын үед буюу ялангуяа 

агааржуулалтын зориулалтаар ашиглагдах дөрөвдүгээр босоо амын ухалт болон 

овоолгийн үед тоос шороо ихээр босох ба бульдозер, экскаватор зэрэг хүнд машин 

механизмын түлш шаталтаас хорт хий ялгарах нь тухайн барилгын ажилчид, жолооч 

болон Оюу толгойн кемпийн ажилчдын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. 

Мөн Босоо ам 4 нь агааржуулалтын зориулалтаар ашиглагдах тул уурхайн гүнээс далд 

уурхайд ажиллах машин мехинизмын түлшний шаталтаас үүсэх агаар бохирдуулагч 

CO, NO2, SO2, CH хий агуулсан агаар тухайн амаар гадагшлах юм. Босоо ам 4 нь агаар 

бохирдуулагч цэгэн эх үүсвэрт тооцогдох, агаарт тархан богино хугацаанд арилах 

боловч агаарын чанарын стандарт шаардлагад тусгагдсан зөвшөөрөгдөх дээд 

хэмжээнээс хэтэрсэн хийн агууламж нь агаарын бохирдлыг үүсгэн улмаар салхиар 

дамжин хүрээгээ тэлэх бүрэн боломжтой байна. 

Ачаа тээврийн талбайн зүүн урд талд Босоо ам 4 байрлах тул зүүн болон зүүн хойноос, 

баруун, баруун хойноос салхи шуургатай тохиолдолд энэ 2 байгууламжаас үүсэх 

тоосжилт, Босоо ам 4-өөс гадагшлах агаар бохирдуулагч хорт хийн агууламж бүхий 

агаар нь уурха йн талбай, ажиллагсадын кемп рүү тархан тухайн орчинд ажиллаж 

байгаа олон кемпэд амьдарч байгаа ажиллагсадын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл 

үзүүлж болзошгүй юм. 

2.2.3. Агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах нь 

Төслийн үйл ажиллагааны улмаас үүдэн гарах тоосжилт, агаар бохирдуулагч эх 

үүсвэрээс гарах хорт хийн агууламжийг бууруулахын тулд дараах арга хэмжээг авч 

хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд: 

• Тоосжилт бий болгох гол эх үүсвэрүүдээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг 

инженерийн төлөвлөлтөнд оруулж өгөх, 

• Талбай дээр явагдаж байгаа бүхий л үйл ажиллагааны явцад тоосжилтыг хянах 

бууруулах үр ашигтай бөгөөд практик ач холбогдолтой үйл ажиллагааны 

журмыг тодорхойлох, мөрдүүлж ажиллах, 

• Шивээ Толгойн үйл ажиллагаатай холбогдон үүссэн болон бусад тухайн орон 

нутгийн эх үүсвэрүүдээс бий болох тоосжилтыг тогтоох, хяналтын зорилтуудын 



21



үр дүнг дүгнэж байх, тоосжилтын хяналтын иж бүрэн хөтөлбөрийг 

боловсруулах, 

• Тоосжилттой тэмцэх зорилтын хүрээнд Шивээ Толгой төслийн талбай болон 

түүний ойр орчмын нутаг дэвсгэр дэх байгалийн ургамлыг хамгаалах, энэ талаар 

тухайн нутаг дэвсгэрт оршин сууж байгаа хүмүүстэй хамтарч ажиллах, 

• Босоо ам 4 болон ачаа тээврийн талбай дээр дээр агаарын чанарын хяналтын 

цэгүүдийг сонгон хяналт шинжилгээг тогтмол хийх, стандарт шаардлагаас 

давсан агаар бохирдуулагч хийн агууламж тодорхой давтамжтай илэрсэн 

тохиолдолд агаарын бохирдлоос хамгаалах, сэргийлэх арга хэмжээг 

хэрэгжүүлэх (жнь: шаардлагатай тохиолдолд босоо амын тодорхой түвшинд 

тоос, хуурай хийг шүүгч төхөөрөмжийг суурилуулах) 

• Далд уурхайн гүнд ажиллаж байгаа тоног төхөөрөмжүүдийн техникийн үзлэг 

шалгалтыг тогтмол хийж, тэдгээрийн утааны яндангаас сайн шүүгдсэн хий 

ялгарч байгаад хяналт тавих нь агаар бохирдуулагч хийн агууламжийг хянах 

үндсэн үзүүлэлт болно. 

• Хийн байдлаар хаягддаг бохирдуулагчдыг багасгахдаа хүн амын эрүүл мэнд, 

ажиллагсдын болон тухайн орчинд оршин суугчдын аятай нөхцлийг хангах 

зорилт дээр үндэслэн холбогдох төлөвлөлтийг хийсэн байх шаардлагатай. 

2.3. Газрын гадарга, хэвлийд нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

2.3.1. Төсөл хэрэгжих орчны газрын гадарга, хэвлийн тогтоц, онцлог 

Газрын гадаргын хэв шинж 

Төсөл хэрэгжих талбайн ихэнх хэсэгт 1100-1200 д.т.д метр өндөр бүхий нам уулс, 

толгод, тэдгээрийн хоорондох тэгш тал, хөндийнүүд, түр урсацын хуурай сайрууд 

гэсэн хэв шинжүүд зонхилж байна. Мөн бэсрэг уулс бүхий хэв шинж судалгааны 

талбайн баруун хэсэгт орших Хармагтай уул 1361.6 м, хойд хэсэгт орших Өлзийтийн 

хяр 1274 м өндөр бүхий тухайн өндөрлөг хэсгүүд хамаарч байна. Уулсын орой 

бөмбөгөр, хажуу нь төлөв элэгдэж мөлийсөн, үндсэн чулуулаг гарсан шинжтэй. 

Нам уулс, толгодын хэв шинжид судалгааны талбайн ихэнхи хэсэг хамаарах үндсэн 

төрхийг бүрдүүлэх бөгөөд харьцангуй өндөр нь 10-30 м, орой бөмбөгөр, нам газар руу 

аажим шилжинэ. Гадаргын хэрчигдлийн хувьд судалгааны талбайн баруун болон 

баруун хойд хэсгээр түр урсацын хуурай сайрын сүлжээ талбайн бусад хэсгээс илүү их 

байна. Эдгээрээс түр урсацын томоохон гольдрол үүсгэж байгаа нь Ун дай гол юм. 

Ундай гол нь тухайн бүс нутгийн томоохон түр урсацын голдирол бөгөөд хэлбэрийн 

хувьд талбайн баруун хойд хэсэгт орших Луультын тойрмоос эхлэн баруун хойноос 

талбайн төв хэсгийг ч иглэсэн байрлалтай. Шивээ толгой орчимд Бор Овоо, Дугатын 

хэц мэтийн говийн намхан толгодын ландшафт байх ба эдгээр нь хорондоо 15-50 м-ын 

харьцангуй өндөртэй байдаг. Эдгээр намхан толгод нь бага зэрэг ургамалжилттай. 

Харин төслийн талбайн харьцангуй тэгш, хайргархаг нам дор газрын ландшафтыг 



22



бүрдүүлэгч өргөн хөндий, тэгш цөлийн ландшафт нь ургамалжилтаараа толгодын 

ландшафтаас харьцангуй их байна. 

Төслийн талбайн орчимд говийн булаг шанд бүхий нугын болон хуурай голдирол 

сайрын ландшафт нилээд их хувийг эзлэх ба эдгээр ландшафт их хэмжээний бороо 

орсны дараа түгээмэл тохиолдоно. Эдгээр ландшафт ургамлын зүйлийн баялгийн хувьд 

харьцангуй баялаг бөгөөд энэ нутагт тохиолдох хамгийн том модлог ургамал болох 

хайлаас мод ургана. 

Геологийн тогтоц, газрын хэвлийн онцлог 

Төсөл хэрэгжих талбайд бүс нутгийн хэмжээний үл нийцлэгээр тусгаарлагдсан девон 

ба карбоны настай давхарга зүйн гол хоёр нэгж тогтоогдсон. Үүнд: 

1. Арлан нумын нөхцөлд үүссэн байх боломжтой ба базальтын найрлагатай 

чулуулаг, түф болон тунамал чулуулгаас тогтсон дээд девоны Алагбаян формац. 

2. Конгломерат, тэнгисийн гаралтай ургамлын үлдэгдэл агуулсан алевролит, 

элсжин, усан доор үүссэн түф, базальт ба андезитын лав, вулканмикт чулуулгаас 

тогтсон доод карбоны Сайншанд худаг формац. 

Давхаргазүйн эдгээр нэгжүүдийг хагарлаар хянагдсан жижиг хотгорууд болон эртний 

хөндийнүүдийг дүүргэсэн, шавар, шавраар чигжигдсэн хайрганцраас тогтох дээд 

цэрдийн хурдсын нимгэн үе хучдаг. 

Газар хөдлөлийн нөхцөл 

Төслийн талбай орчимд газар хөдлөлийг бүртгэх сүлжээний станц нь Даланзадгад 

бөгөөд олон улсын код нь DZD юм. Шивээ толгойн талбай нь MSK-64 (Медведев – 

Шпонхоер – Карникийн шатлал) шаталбараар 6 баллын идэвхижилттэй бүс нутагт 

хамаарна. Энэ нь тухайн орд орчмын талбай газар хөдлөлийн эрсдэлтэй бүсэд байна 

гэсэн үг юм. Энэ нь Оросын барилгын норм, дүрэм буюу СНИП II-7-821-ээр ердийн 

байгууламж барихад боломжтой юм. Газар хөдлөлтийн сүүлийн 100 жилийн 

мэдээллээс үзэхэд судалгааны талбайн ойр орчмын бүс нутагт газар хөдлөлтийн 2 

тохиолдол бүртгэгдсэн байна. 1 

1 Эх сурвалж: Шивээ толгой хайгуулын лицензийн талбай орчмын нутаг дэвсгэрийн байгаль орчин, 

нийгэм эдийн засгийн суурь судалгааны тайлан 



23



ЗУРАГ 13. ХЕРУГА, ӨМНӨТ ОЮУ БОЛОН ХЮГО ДАММЕТТЫН БҮЛЭГ ОРДУУДЫН ХӨНДЛӨН 

ЗҮСЭЛТ 

2.3.3. Төслөөс газрын гадарга хэвлийд нөлөөлөх байдал 

“Шивээ толгойн ордын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд баригдах барилга 

байгууламжууд” төслийг хэрэгжүүлснээр газрын гадарга болон хэвлийд дараах сөрөг 

нөлөөллүүдийг учруулж болзошгүй байна. Үүнд: 

§ Барилга байгууламж баригдаж, хөл хөдөлгөөн ихэссэнээс газрын гадаргын 

харагдах байдалд нөлөөлж, тухайн бүс нутаг байгалийн унаган төрхөө алдан, 

гоо үзэмж алдагдах, 

§ Босоо ам 4-ийн барилга байгууламжуудыг барьж байгуулахад тухайн газрын 

хэвлий эвдэгдэх, 

§ Агааржуулалтын зориулалттай амны үед газрын хэвлийг гүн рүү өрөмдөж 

хонгил үүсгэх маягаар амыг ашиглах ба амны хэмжээ талбайгаас шалтгаалан 

газрын хэвлий ухагдаж, нөхөн сэргэхээргүй эвдрэлд орж, үүнээс үүдэн хөрсний 

суулт үүсч болзошгүй 

§ Төслийн үйл ажиллагаанаас шалтгаалан бусад бэлчээр, эдийн засгийн 

зориулалтаар газар ашиглалт үгүй болно. 

2.4. Гадаргын болон газрын доорхи усны нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

2.4.1. Төслийн талбайн газрын доорхи усны нөхцөл 

Төслийн талбайн бага гүний уст үеүд түр урсацын гольдрол, сайрын дагуу мөн суурь 

чулуулгийн өгөршлийн бүсэд бага зэрэг хуримтлал үүсгэх ба энэ нь хур тунадасны 

усаар тэжээгддэг. Хур тунадасаар буусан ус нь аллювийн гаралтай сэвсгэр хурдсын уст 

үе болон суурь чулуулгийн өгөршлийн бүс болон дэл судлаар зүссэн хагарал ан цаваар 

дамжин нэвчинэ. 



24



Тухайн талбайн гидрогеологийн талбайд жалга судаг, хуурай сайруудад тогтсон 

пролюви-аллювийн гаралтай сэвсгэр хурдаc дахь бага гүний уст давхарга, Цэрдийн 

настай сэвсгэр хурдасны уст давхарга, суурь чулуулгийн өгөршлийн бүсийн ус 

агуулсан бүс, нилээд гүний өгөршөөгүй суурь чулуулаг болон интрузив, дэл судлын 

чулуулгийн хагарал ан цав зэрэг давхрагууд байна. Пролюв-аллювийн гаралтай ус 

агуулагч сэвсгэр хурдас нь аллювийн гаралтай лаг шавар, нарийн ширхэгтэй элс, элс, 

хайргаас тогтоно. Хуурай сайруудыг дагаж нимгэн уст давхарга үүсдэг бөгөөд хур 

тунадасны дараах түр урсацаар тэжээгддэг. Хуурай сайруудын дагуу бий болох урсац 

нь ховор тохиолдох бөгөөд зөвхөн дулааны улиралд унах хур тунадасны хэмжээнээс 

шалтгаалан тодорхой хоногуудад бий болно. Хур тунадасны усаар тэжээгдсэн 

гадаргын урсац ихэвчлэн 0.5 -2.0 м доош нэвчиж бага гүний уст давхаргыг тэжээдэг 

буюу ууршилтын процесс мөн явагдана. Аллювийн хурдсанд агуулагдаж буй бага 

гүний уст давхаргын хөдөлгөөн тун хязгаарлагдмал юм. 2005 онд Умдайн хуурай 

сайрын бага гүний уст давхрагад хийсэн урсац тодорхойлох ажлын дүнд газар доорхи 

усны урсац ~2.3 м 3 /цаг болохыг тогтоожээ (Knight Piesold, 2005 geotechnical survey 

report). Цэрдийн настай ус агуулагч сэвсгэр хурдас нь шавар, шаварлаг элс, хайрганы 

үеүдээс тогтох бөгөөд талбайн хэмжээнд янз бүрийн зузаантайгаар хуримтлагдсан 

байна. Энэ нь хур тунадас унасны дараа тэжээгддэг. Аллювийн гаралтай ус агуулагч 

хурдастай харьцуулахад Цэрдийн настай хурдас нь үелсэн, шаварлаг хурдас тул ус 

дамжуулах чадвараар бага байдаг. 

Суурь чулуулгийн өгөршлийн бүс нь болох галт уулын тунамал вулканоген, дацитын 

найрлагатай пирокласт материалууд болох дацитын блоклог, үнсэрхэг туф зэргээс 

тогтоно. Тус суурь чулуулгийн өгөршлийн бүсийн ус дамжуулах чадвар нь талбай дахь 

суурь чулуулгийн литологийн найрлага болон өгөршлийн зэргээс хамааран харилцан 

адилгүй байна. Өгөршлийн бүс нь газрын гадаргад гарш хэлбэрээр ил гарсан эсвэл 

аллюви пролювийн гаралтай ус агуулагч хурдастай нийлэх тохиолдолд хур тунадасаар 

шууд тэжээгддэг. Газрын гадаргад ил болон ойр орших суурь чулуулгийн хүчтэй 

өгөршлийн бүсийг даган газрын доорхи усны жижиг хуримтлал ү үсч болдог. Суурь 

чулуулаг нь галт уулын тунамал вулканоген, дацитын найрлагатай пирокласт 

материалуудаас тогтсон дацитын блоклог, үнсэрхэг туф зэрэг өгөршилд өртөөгүй 

хэсгээс тогтоно. Суурь чулуулаг нь ус дамжуулах чадвараар маш сул, ан цавшилт 

багатай. Гэвч төслийн талбайд олон тооны хагарал дайрц түүнийг хэрчсэн бөгөөд 

геологийн тогтоцын энэ онцлогоос хамаарч энэ нь тодорхой хэсэгт бага хэмжээний ус 

агуулах магадлалтай бөгөөд үүнийг далд аргаар уурхайлалт хийх үед анхаарах нь 

зүйтэй. 

Интрузив болон дэл судлын чулуулаг нь кварц-монцодиорит, гранит болон риолитоос 

тогтох бөгөөд үүнд бага хэмжээний ус агуулагдана. Хэдийгээр талбайн хэмжээнд 

тархсан суурь чулуулаг нь ус үл нэвтрүүлэх чанартай боловч далд уурхайн аргаар 

ордыг олборлох үед үед бага хэмжээний гүний ус хагарал ан цаваар орж ирэх 



25



магадлалтай юм. Гэвч газрын доорхи усны хэсэгчилсэн бага хуримтлалуудын 

хөдөлгөөн маш бага бөгөөд энэ нь уурхайд шүүрэх шүүрэлт тун бага болохыг илтгэнэ 2 . 

2.4.2. Гадаргын ус 

2.4.2.1. Төсөл хэрэгжих орчны гадаргын усны нөөц, онцлог 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт байрлах Оюу Толгой орд газрын гадаргын 

болон гүний усны Төв Азийн гадагш урсацгүй мужид багтана. Өмнөговь аймгийн 

хэмжээгээр, гадаргын усны жилийн дундаж нөөц 0.25 км 3 байдаг нь нэн бага хэмжээ 

юм. Усны гадаргаас уурших ууршил 200 см/жил хүртэл байдаг бол ууршилт 80 см/жилээс 

их байна. Энэ нь тус бүс нутаг гадаргын усны болон хөрсний чийг багатай байдгаас 

уурших усны хэмжээ бага, харин уурших боломжит хэмжээ манай орны хувьд хамгийн 

их байдаг нутаг юм. Жилийн дундаж хур т унадасны хэмжээ 100 мм-ээс бага , үүнээс 

дулааны улиралд 100 мм буюу түүнээс бага, зөвхөн зарим хэсэгт 100-150 мм, өвлийн 

улиралд 10 мм-ээс бага хур тунадас тус тус унана. 

Гол мөрний олон жилийн дундаж урсацын модуль нэн бага буюу 1/скм 2 -аас бага (түр 

урсгал бүхий гол горхины мужид багтдаг), олон жилийн дундаж урсацын давхраа 25 м- 

ээс бага, 1 хувийн хангамж бүхий шар ус, хур борооны үерийн хамгийн их урсацын 

модуль тус тус 0.1 м 3 /скм-ээс бага (түр урсгал бүхий гол горхины муж) байна. Сумын 

нутагт тогтмол урсацтай томоохон гол мөрөн байхгүй, гадаргын усны ажиглалт 

хэмжилтийн сүлжээ, судалгаа шинжилгээний материал харьцангуй хомс харин багахан 

хэмжээний тогтмол урсацтай горхи төдийлөн их байдаггүй. 2007 онд хийсэн улсын 

усны тоо бүртгэлээр тус суманд нийт 35 булаг, шанд, тоологдсоноос 28 нь устай 

байжээ. 

Ажиглалт, судалгаа хийсэн цэгүүдийн бичиглэл 

БОНБНҮ-ний ажлын хүрээнд “Nature Friendly” ХХК-ний 2012 оны 6 дугаар сарын 14- 

17-ны өдрүүдэд хийсэн богино хугацааны хээрийн судалгаагаар тус орд газрын “Ачаа 

тээврийн талбай”, “Ажилчдын кемпийн өргөтгөл”, “Босоо ам 4” баригдах талбайд 

гадаргын усны хүрээнд дараах байдлаар судалгаа хийв. Төслийн талбайд байнгын 

урсгалтай гол горхи булаг байхгүй бөгөөд хур борооны усаар тэтгэгддэг жижиг хуурай 

сайр байна. Хээрийн судалгааны явцад талбайогтлон гарсан сайрын урсацын тооцоо 

хийх цэгийг сонгон солбицол, газар орны өндрийг GPS-ээр тодорхойлж, тооцоот 

хөндлүүрийн хөндлөн зүсэлт, голдиролын хэвгийн хэмжилт хийв. Дээрхи гурван 

талбайн хувьд талбай руу усаа өгөх тод илэрсэн сайр байхгүй харьцангуй өндөрлөг 

газар байна. 

1. Ачаа тээврийн талбай 

Тус талбайд байруун хойноос зүүн урагш чиглэсэн сайр (Зураг 14-Cайр А) усаа өгөх 

бөгөөд Овоотой толгойн зүүн урдаас байруун урагш чиглэнэ. Сайрын 43 0 03 / 18 // 106 0 49/ 

2 Эх сурвалж: Aquaterra Ltd., Oyu Tolgoi mine site hydrogeological assessment, UB, 2010 



26



24 // солбилцол бүхий цэгт сайрын өргөн 8-12 м, голдиролын элсэрхэг хайрга бүхий 

татам дотор урсгал үүсч байсан онцлогтой. 

ЗУРАГ 14. CАЙР А1-Н ЕРӨНХИЙ БАЙДАЛ 



27



2. Ажилчдын кемпийн өргөтгөл 

Тус талбайн баруун хойноос жижиг сайр (Сайр Ө) орж ирнэ. Сайрын өргөн 1.0-4.0 м 

голдиролын элсэрхэг хайрга бүхий татамтай. 

ЗУРАГ 15. САЙР Ө-Н ЕРӨНХИЙ БАЙДАЛ 

3. Босоо ам 4 

Босоо амны талбайн баруунаас сайр (Сайр Б) орж ирнэ. Сайрын өргөн 0.5-2.0 м эргийн 

өндөр, голдирол нь элсэрхэг хайрга. 

ЗУРАГ 16. САЙР Б-Н ЕРӨНХИЙБАЙДАЛ 

Сайрын хур борооны их урсац 

Манай орны цаг уур , уур амьсгалын өөрчлөлт, аж ахуйн үйл ажиллагаа ихээхэн 

нэмэгдэж байгаа зэргээс хамаарч сүүлийн жилүүдэд гол мөрний урсац багасах, хатаж 

ширгэх нь ихсэж байна. Үүний зэрэгцээ эрчимшил ихтэй аадар бороо орж гол горхи, 

түр урсгалтай хуурай сайруудаар уруйн үерийн ус бууж ирэх магадлал дэлхийн 

хэмжээнд ихсэж байна. 

Тунадасны горим 

Агаарын олон жилийн (1940-2004) дундаж температур 4,6 0 С, дулааны улирлын 

хоногийн хамгийн их температур 38-40 0 С, өвлийн улирлын хамгийн бага температур– 



28



36,5 0 С хүрнэ. Жилд дунджаар 129,5 мм тунадас унана. Олон жилийн ажиглалтын 

хугацааны хоногийн хамгийн их тунадасны дундаж 25,3 мм, хамгийн бага 7,2 мм 

(1992 он), хамгийн их 137,8 мм (1956 он) байжээ. Хоногийн хамгийн их тунадасны 

тунадсны хэмжээг 55.2 мм гэж тодорхойлж тооцоонд ашиглав. 

Хөндлүүрээс дээших хэсэгт сайруудын ус хурах талбай, үндсэн сайрын урт, сайрын 

нийт урт, сайр жалга, ус хурах сав газрын хажуу бэлийн дундаж налуу, нягтшил, ижил 

өндрийн шугамын нийт урт зэргийг байр зүйн 1:100000 хураангуйлалтай зургаар 

тодорхойлж Хүснэгт 2-т үзүүлэв. 

ЗУРАГ 17. САЙРУУДЫН УС ХУРАХ ТАЛБАЙ 

ХҮСНЭГТ 2. САЙРЫН ДҮРСЗҮЙН ҮНДСЭН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД 

Д/д Сайрын нэр 

Ус хурах 

Сайрын 

талбай, м 2 Сайрын урт, м 

хэвгий, % 0 

1 Сайр А 0.8 0.5 20 

2 Сайр Б 0.4 0.3 0.3 

3 Сайр Ө 20 17 16 

Арга зүй 

Үерийн их урсацыг тооцох аргууд нь өгөгдөл, мэдээ, материал тооцоолсон хэмжээ, 

чанараас ихээхэн шалтгаалах бөгөөд үерийн их өнгөрөлтийг тооцох олон арга загвар, 

эмпирик томъёонууд байдаг. Энэхүү судалгааны ажлын хүрээнд ажиглалт хэмжилт 



29



дутагдалтай үед гол, сайраар өнгөрөх үерийн их урсацыг тооцох хур борооны 

хязгаарын эрчимшлийн аргыг хэрэглэв. 

Энэ аргыг манай орны физик газар зүй, уур амьсгалын нөхцөлд тохируулан жижиг 

болон хуурай сайраар (200 км 2 бага) өнгөрөх хур борооны үерийн хамгийн их урсацыг 

тооцохоор гаргаж авсан бөгөөд тооцооны тэгшитгэлийг доор тайлбарлав. 

Q 1% = q`1% * ϕ * H`1% * σ * λ 1% * F (1) 

Үүнд: Q 1% - 1% -ийн хангамшилтай өнгөрөлт 

q`1% - 1% - ийн хангамшилтай их урсацын модуль, л/сек км 2 

ϕ - урсацын итгэлцүүр 

H`1% - 1%-ийн хангамшилтай хоногийн хамгийн их тунадас,мм 

σ - нууршил, ойжилт, намагшлын итгэлцүүр 

λ 1% - 1%-ийн хангамшлаас бусад хангамшилд шилжүүлэх итгэлцүүр 

F - ус хурах талбай, км 2 

Урсацын хамгийн их модулийг /q`1%/ тодорхойлоход шаардагдах голдиролын хэлбэр 

зүйн итгэлцүүр /Ф г / болон ай савын хажуу бэлээр ус урсах хугацааг /t хб / дараах 

томъёогоор тодорхойлсон болно. 

Ф гол = 1000 L/K г * J к гол * F 1/4 * (ϕ*H 1% ) 1/4 (2) 

Үүнд: L - тухайн чиглэл хүртэлх үндсэн гол, сайрын урт , км 

К г - голын голдирол, татмын адраашлын итгэлцүүр 

J гол – гол ба сайрын дундаж хэвгий , %о 

Ус хурах талбайн хажуу бэлээр ус урсах хугацааг /t бэл / тодорхойлоход 

шаардагдах хажуу бэлийн хэлбэр зүйн тодорхойлолтыг /Ф бэл / доорх томъёогоор 

тодорхойлов. 

Ф бэл = (1000* l ) 1/2 / n хб *J 1/4 бэл *(ϕ*H 1% )) 1/2 (3) 

l = F/1.8 (∑l + L) (4) 

Үүнд : l – ус хурах талбайн хажуу бэлийн дундаж урт , км 

n бэл – хажуу бэлийн адраашлын итгэлцүүр 

J бэл - сав газрын дундаж хэвгий , км 

∑l - сайрын уртын нийлбэр, км 

Үерийн урсацын итгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлов. 

ϕ = С 2 * ϕ о /(F+1) n6 * (J б /50) n5 (5) 

Үүнд: С 2 – хөрсний бүтцээс хамаарах итгэлцүүр 



30



ϕ о – F=10 км 2 , J б = 50 байх үеийн урсацын итгэлцүүр 

n 6 - хөрсний бүтцээс хамаарах итгэлцүүр 

n 5 - уур амьсгалаас хамаарсан итгэлцүүр 

Хоногийн янз бүрийн хангамшилтай хамгийн их тунадасыг ус, цаг уурын Даланзадгад 

өртөөний олон жилийн ажиглалтын материалаар тодорхойлов (55.2 мм/хоног). 

Дээрхи томъёогоор их урсацын хэмжээг тооцоход шаардагдах гидрографын 

үзүүлэлтүүдийг 1:100000 хураангуйлалтай байр зүйн зураг ашиглан тодорхойлж, уур 

амьсгал, хөрс ургамал, голын голдирол ба татмын байдал зэргээс хамаарах 

коэффициентүүдийн хэмжээ болон сайруудын хур борооны үерийн их урсацын 

хэмжээг тооцож Хүснэгт 3-д харуулсан болно. 

ХҮСНЭГТ 3. САЙРЫН ДҮРС ЗҮЙН ҮЗҮҮЛЭЛТ БОЛОН 1 ХУВИЙН 

ХАНГАМШИЛТАЙ ХУР БОРООНЫ ИХ ҮЕР 

Д/д Үзүүлэлтүүд Сайр А Сайр Б Сайр Ө 

1 F ,км 2 0.8 0.4 0.3 

2 L,км 0.5 0.3 0.3 

3 H 1% ,мм 55.2 55.2 55.2 

4 n хб 0,4 0,4 0.4 

5 J,% 0 20 17 16 

6 К 0.33 0.33 0.33 

7 ϕ 0.06 0.05 0.05 

8 Ф хб 14.9 15.3 13.2 

9 Ф г 13.2 10.4 11.4 

10 T хб,мин 28 27 27 

11 q 1% , л/скм 2 0.04 0.02 0.02 

12 Q 1% м 3 /сек 0.11 0.02 0.02 

Тус орд газрын “Ачаа тээврийн талбай”, “Ажилчдын кемпийн өргөтгөл”, “Босоо ам 4” 

баригдах талбайг огтлон гарах Сайр А, Сайр Ө, Сайр Б нь ус хураах талбай багатай, 

богино урттай тул болзошгүй үерийн аюул бага байна. 

Ганзагатын Сайр 3 нь Хар овоо уул (2050 м)-ын баруун өвөрт байрлах ба үндсэн 

сайрын ус хурах талбай 62.5 км 2 , урт 15 км, хэвгий 21% . Ганзагатын Сайр 4 нь Хар 

овоо уул (2050 м)-ын өвөрт байрлах ба үндсэн сайрын урт 10 км, ус хурах талбай 15 

км 2 , хэвгий 18%. Ганзагатын Сайр 5, Ганзагатын сайр 6, Ганзагатын сайр 7, Ганзагатын 

сайр 8, Ганзагатын сайр 9, Ганзагатын сайр 10 нь Хар овоо уул (2050 м)-ын баруун 

өвөрт байрлах ба сайр 5-н урт 8 км, ус хурах талбай 18 км 2 , хэвгий 43%, сайр 6-н урт 

7.5 км, ус хурах талбай 20 км 2 , хэвгий 32%, сайр 7-н урт 7 км, ус хурах талбай 15.3 

км 2 , хэвгий 7.4%, сайр 8-н урт 19 км, ус хурах талбай 54 км 2 , хэвгий 22%, сайр 9-н урт 

16 км, ус хурах талбай 14.5 км 2 , хэвгий 3.7%, сайр 10-н урт 9 км, ус хурах талбай 37.5 

км 2 , хэвгий 9% байна (Хүснэгт 3). Дээрх уул, хяруудаар эрчимшил ихтэй аадар бороо 



31



орох үеээр дээрх түр урсгалтай хуурай сайраар уруй хэлбэрийн үер ихэвчлэн 

ажиглагдана. Үерийн усаар зөөгдөх хайрга чулуу, 1350-1800 м өндөр бүхий уналт 

багатай уулын бэл орчмоор тунаж үлдэх бөгөөд 1500 м-с доош их өндрүүдэд сайрын 

голдирол сарниж задгайрна. Тогтоцоос үзэхэд усны түвшин ихсэх тусам сайруудаар 

урссан ус харилцан шилжих, үерийн урсац задгайрах улмаар голдирол өөрчлөгддөг 

байна. 

2.5. Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

2.5.1. Хөрсөн бүрхэвчийн онцлог, шинж чанар 

Оюу толгойн орд ын хойд хэсэгт байрлах хийт 50.82 га талбайг эзлэх ажилчдын 

кемпийн өргөтгөл, Босоо ам 4, ачаа тээврийн зориулалтаар ашиглах гэж буй газар 

зонхилон тархсан Заримдаг цөлийн цайвар бор хөрс нь тогтворжсон гадаргуугийн 

нөхцөл, хөрс үүсгэх чулуулгийн төрөл, тэдгээрийн илрэх гүн, элсээр хучигдсан байдал, 

ургамлан нөмрөгийн эвшил, хөрсний ширхэгийн бүрэлдэхүүнээс хамаарч ердийн, 

элсэн хучаастай, сийрэг элсэн хөрс зэрэг төрлөөр илэрдэг. Төслийн талбайн хөрсөн 

бүрхэвчийн зураглалыг дараах Зураг 18-д үзүүлэв. 

ЗУРАГ 18. БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖ БАРИГДАХ ТАЛБАЙН ХӨРСӨН БҮРХЭВЧИЙН ЗУРАГЛАЛ 



32



Заримдаг цөлийн бор хөрс. Энэ хэвшинжийн хөрс заримдаг цөлийн бор хөрс, хээржүү 

цөлийн цайвар бор хөрс гэсэн хоёр дэд хэвшинжээр илэрч хамгийн их талбайг нь эзлэн 

хотгор гүдгэрийн янз бүрийн нөхцөлд тархдагаас ердийн, сайр чулуурхаг, мараалаг, 

хужирлаг зэрэг төрлөөр илэрдэг. Хөрсний эдгээр төрлүүдийн тархалтын байдал, 

морфологийн тогтоцын онцлог, физик - химийн голлох задлан шинжилгээний дүнг 

үндэслэн тодорхойлолт өгөв. 

ЗУРАГ 19. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН ЕРДИЙН ХӨНГӨН ШАВРАНЦАР ЦАЙВАР БОР ХӨРС 

Заримдаг цөлийн ердийн цайвар бор хөрс Ачаа тээврийн талбайн төв хэсэг болох 

орчим болон Босоо ам 4 орчмын (Зүсэлт-1. N43˚03΄24.4˝ E106˚49΄34.2˝, Зүсэлт-2. 

N43˚03΄22.3˝ E106˚49΄37.6˝, Зүсэлт-5. N43˚03΄25.8˝ E106˚49΄37.6˝) орчноосоо 

харьцангуй тэгшивтэр газраар тархах бөгөөд их төлөв хөнгөн шавранцар, хөнгөн 

шавранцарт ойролцоо элсэнцэр ширхгийн бүрэлдэхүүнтэй байна. Энэ хөрс нь 

хармагийн довцогтой өргөн хотгорын элсэн бор хөрсний эргэн тойронд тогтворждог 

болохоор зарим газарт элсэн хучаастай хөрстэй хоршил үүсгэж тогтворждог. Заримдаг 

цөлийн ердийн хөнгөн шавранцар цайвар бор хөрсний морфологийн тогтоцын бичлэг, 

физик -химийн задлан шинжилгээний дүнг дараах Хүснэгт 4-д үзүүлэв. 



33



ХҮСНЭГТ 4. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН ЕРДИЙН ХӨНГӨН ШАВРАНЦАР ЦАЙВАР БОР ХӨРСНИЙ 

ХИМИЙН ШИНЖ ЧАНАРЫН ҮЗҮҮЛЭЛТ 

Д/д 

Дээж 

Солилцох 

Шим тэжээлийн 

Дээж 

Давс 

Ялзма 

авсан 

ЦДЧ, CO 

авсан 

рН , 

2 , суурь, мгэкв/100гр 

NO 

гүн, 

ds/m % 

г, 

3 элементүүд 

мг/10 мг/100гр 

газар 

% 

% 

см 

Ca Mg 0г P 2 O 5 K 2 O 

1 

0-16 8.98 0.02 0.070 1.32 12.5 5.0 0.57 - 1.8 20 

2 Зүсэлт-1 16-37 8.05 0.11 0.316 2.03 15 5.6 0.44 8.23 1.5 24 

3 37-90 8.86 0.08 0.249 2.88 13 4.8 0.35 3.57 2.6 68 

4 

0-12 9.12 0.04 0.142 1.15 13.1 6.9 0.49 0.08 2.5 32 

5 Зүсэлт-2 12-29 9.39 0.11 0.354 1.32 19.5 3.9 0.39 7.27 2.6 50 

6 29-47 9.42 0.05 0.162 0.66 18.9 5.1 0.22 0.82 2.7 22 

7 

0-19 8.91 1.03 3.247 2.03 17.0 6.0 0.58 106.5 1.1 82 

8 19-40 8.22 1.55 4.463 2.03 12.1 6.9 0.32 162.1 2.6 74 

Зүсэлт-5 

40-с 

9 

9.05 1.13 3.540 1.32 16.3 7.2 0.31 117.0 2.9 70 

доош 

Д/д Зүсэлт 

Гүн, 

Механик ширхэгүүд, % ширхэгийн хэмжээ, мм 

см 1-0.25 0.25-0.05 0.05-0.01 0.01-0.005 0.005-0.001



С29-47 см Цайвар шаргал өнгөтэй, чулуу багатай, элсэнцэр, шилжилт өнгөөр тод 

Зүсэлт 5. Хөнгөн шавранцар цайвар бор хөрс . Үнэмлэхүй өндөр 1181 м. Хөрс 

үүсгэсэн чулуулаг нь гуравдагч галавын улаан хурдас Хөрсөнд давсны хүчил дусааж 

сорилт хийхэд бүх үе давхаргад бургиж буцлалтын шинж илэрнэ. 

A0-19 см Бүдэг цайвар бор өнгөтэй, хуурай, ургамлын үндэс бага, нягтавтар 

нийцтэй, тоосорхог хөнгөн шавранцар, шилжилт өнгөөр тод, 

шилжилтийн хил зааг жигд биш 

В Са 19-40 см Цайвар өнгийн карбонатын толбон хуримтлалуудтай бүдэг цайвар бор 

өнгөтэй, нягт нийцтэй, хөнгөн шавранцар, шилжилт өнгөөр эрс, хил зааг 

нь долгиорхог 

С 1 40-90 см Цайвар шаргал өнгөтэй, сайр чулуу бүхий янз бүрийн ширхэгтэй элстэй 

хөнгөн шавранцар, шилжилт өнгөөр тод. 

Хөрсний морфологийн тогтоцын бичлэг, ширхгийн бүрэлдэхүүний лабораторийн 

шинжилгээний дүнгээс үзэхэд үржил шимт давхаргад нь янз бүрийн ширхэгтэй элсэн 

фракц (1- 0.05 мм) ихэнх хэсгийг нь 51-72 % эзлэж байгаагаас физик шаврын (< 0.01 

мм) тоон үзүүлэлт нь хөнгөн шавранцарт ойролцоо элсэнцэр ба хөнгөн шавранцар хөрс 

болох нь 19.4- 27,4 % харагдаж байна. Энэ хөрс химийн шинж чанарын хувьд бүс 

нутгийн хөрсний онцлогийг илтгэн, шимт давхарга нь ялзмаг багатай (0.22-0.58 %), 

ургамалд ашиглагдах хөдөлгөөнт шим тэжээлийн бодисоор P 2 O 5, багавтар, K 2 O дундаас 

дээгүүр дэвсгэр хурдаснаас дээших үе давхаргууд нь жигд бага карбонаттай, урвалын 

орчин нь хөрсний нийт үе давхаргад жигд шүлтлэгээс хэт шүлтлэг (рН 8.05-9.42) 

шинжтэй байна. 

Заримдаг цөлийн элсэнцэр бор хөрс. Жижиг толгодын дундах жалга, (Зүсэлт-3. 

N43˚03΄28.1˝ E106˚49΄45.8˝) Үнэмлэхүй өндөр 1191 м. (Зүсэлт-4. хажуу бэл 

N43˚03΄27.4˝ E106˚49΄32.9˝ - Үнэмлэхүй өндөр 1187 м. Хөрс үүсгэсэн чулуулаг нь 

пролювийн үелсэн тогтоцтой сайргархаг элс, элсэнцэр. Хөрсний бүх үе давхарга 

давсны хүчлийн үйлчлэлд жигд бургин буцлалтын шинж илэрнэ. 



35



ЗУРАГ 20. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН ЭЛСЭНЦЭР БОР ХӨРС 

Зүсэлт 3. 

А0-21 см Бүдэг бор өнгөтэй, хуурай, хармагийн бут дагасан үндэстэй, жижиг 

чулуутай элсэнцэр, шилжилт өнгөөр тод 

В к 21-59 (38) см Дээд давхаргаас арай цайвар бор өнгөтэй, хуурай, жигд биш тархсан 

нарийн үндэстэй, сайр чулуутай, нягтавтар нийцтэй элсэнцэр, шилжилт 

өнгөөр тод, шилжилтийн хил зааг тэгш биш 

Зүсэлт 4. 

А 0-11 см 

Цайвар бор өнгөтэй, хуурай, бага зэрэг үндэстэй, жижиг чулуутай 

сийрэг, элсэнцэр, шилжилт өнгөөр аажим 

В к 11-30 см Дээд давхаргаас арай цайвар бор өнгөтэй, хуурай, жигд биш тархсан 

нарийн үндэстэй, сайр чулуутай, нягтавтар нийцтэй элсэнцэр, шилжилт 

өнгөөр тод, шилжилтийн хил зааг тэгш биш 

Д/д 

ХҮСНЭГТ 5. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН ЭЛСЭНЦЭР БОР ХӨРСНИЙ ХИМИЙН ШИНЖ ЧАНАРЫН 

ҮЗҮҮЛЭЛТ 

Гүн, 

см 

рН 

Давс, 

% 

ЦДЧ, 

ds/m 

CO 2 , 

% 

Шим 


Ялзмаг 

тэжээлийн 

суурь, мгэкв/100гр 

, 

3 NO 

элементүүд 

мг/10 

% 

мг/100гр 

0г 

Ca Mg P 2 O 5 K 2 O 

1 

0-21 9.0 0.05 0.169 0.33 11.4 3.8 0.47 0.96 2.5 18 


2 21-59 9.2 0.03 0.122 1.48 7.3 6.7 0.50 - 1.9 60 

3 

0-11 9.1 0.19 0.596 0.33 9.4 4.6 0.37 15.63 2.7 32 


4 11-30 8.9 0.03 0.098 0.33 8.1 5.9 0.22 - 2.5 70 



36




Гүн, 


см 1-0.25 0.25-0.05 0.05-0.01 0.01-0.005 0.005-0.001



ЗУРАГ 21. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН САЙР ЧУЛУУРХАГ БОР ХӨРС 

Cайр чулуурхаг бор хөрсний дээд үе давхарга хөнгөн шавранцар ширхгийн 

бүрэлдэхүүнтэй (”физик” шаврын агууламж 27%), нимгэн А давхарга нь ялзмаг 

багатай (0.65-1.02%), урвалын орчин нь бүх үе давхаргад шүлтлэг, хэт шүлтлэг 

шинжтэй байна. 

ХҮСНЭГТ 6. ЗАРИМДАГ ЦӨЛИЙН САЙР ЧУЛУУРХАГ БОР ХӨРСНИЙ ХИМИЙН ШИНЖ ЧАНАРЫН 

ҮЗҮҮЛЭЛТ 

Д/д 

Зүсэлт 

гүн, 

см 

рН 

Давс 

, 

% 

ЦДЧ, 

ds/m 

CO 2 

, % 

Шим 


Ялзма 

тэжээлийн 

суурь, мгэкв/100гр 

NO 

г, 

3 

элементүүд 

мг/100 

% 

мг/100гр 

Ca Mg г P 2 O 5 K 2 O 

1 Зүсэлт 0-13 8.90 0.05 0.162 0.16 10.9 6.0 0.65 0.73 2.4 24 

2 6 13-26 9.41 0.24 0.779 1.65 17.8 6.2 1.02 22.31 3.1 28 


гүн, см 


1-0.25 0.25-0.05 0.05-0.01 0.01-0.005 0.005-0.001



тогтвортой хадгалах уугуул шинж чанараа хадгалсаар ирсэн байна. Нэн ялангуяа 

цайвар бор хөрсний гадаргыг бүрхсэн сайр чулуун хучаас нь бэлчээрийн хэт талхагдал, 

техникийн нөлөө, ялангуяа хүнд даацын машин техникийн нөлөөгөөр тарж 

халцардгаас хөрсний өнгөн давхарга сулран тоос шороо хийсч, усаар зөөгдөн судаг 

жалга шинээр үүсгэн экологийн нөхцөлийг доройтолд оруулахгүй байхад анхаарч 

эвдрэлд хялбар өртөгдөх эмзэг хөрстэй энэ газарт зам барилгын ажил хийх үед олон 

салаа зам гаргахгүй байх, газрын зохион байгуулалтыг сайн төлөвлөж хийх, хяналт 

тавих мониторингийн тулгуур цэгүүдийг оновчтой сонгох зэрэг байгаль хамгааллын 

цогц арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. 

2.5.2. Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал 

Нийт 50.82 га талбайн хөрсөн бүрхэвч хуулагдах, ухагдах, дарагдах хэлбэрээр дундаас 

бага эрчимтэй нөлөөлөлд өртөнө. Уурхайн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас гадна 

барилга байгууламж баригдах талбай болон ойр орчмын хөрсний гадаргад хатуу хог 

хаягдал, ундааны сав, чихрийн уут, архины шил, гялгар уут) гэх мэт ахуйн хэрэглээний 

байгальд устдаггүй хөрсөнд шингэдэгүй полимер нэгдлүүдээс бүтсэн хог хаягдал 

багагүй байсан. Энэ нь уурхайн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн гадна ажиллаж байгаа 

гэрээт байгууллагууд болон дамжин өнгөрч байгаа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнөөс 

үүдэлтэй байж болзошгүй тул байгальд шингэдэггүй хог хаягдлыг ил задгай хаяхгүй 

байх талаар сануулах самбар зэргийг зам дагуу шаардлагатай газарт нь байрлуулж 

болох юм. 

Барилга байгууламж баригдах талбай болон талбайн захаар дайран өнгөрч байгаа зам 

дагуух хөрсөн хүнд металлын хувьд дээрх дугтуйн аргаар хөрсний өнгөн хэсгээс 

хөрсний дээжлэлт авч дээрх хром, хар тугалга, кадми, никель, цайр гэсэн 5 элемент 

үзсэн ба бүгд стандартын хүлэцэх агууламжаас даруй хэд дахин бага байна (Хүснэгт 7). 

Зүсэлтийн дугаар, 

координат 

ХҮСНЭГТ 7. ХӨРСӨН ДЭХЬ ХҮНД МЕТАЛЫН АГУУЛАМЖ 

Хүнд металлын агууламж, мг/кг 

Cr Pb Cd Ni Zn 

Гүн, 

см 

Зам дагуу 9.25 5.50 0.28 7.90 160.0 

Зам дагуу 5.50 2.50 0.03 4.70 134.0 

Зам дагуу 8.25 4.00 0.40 8.75 176.8 

Зүсэлт 1 0-16 5.25 11.25 0.08 6.85 185.0 

Зүсэлт 2 0-12 10.25 7.25 0.05 6.05 261.3 

Зүсэлт 3 0-21 6.25 7.00 0.10 2.48 121.0 

Зүсэлт 4 0-11 3.50 1.00 0.20 4.40 82.5 

Зүсэлт 5 0-19 1.50 3.75 0.15 2.58 144.8 

Зүсэлт 6 0-13 12.00 9.50 0.08 7.30 211.8 

Стандарт 

(MNS 5850 : 2008) 

150 100 3 150 300 



39



Эерэг нөлөөллүүд 

Мониторингийн үйл ажиллагааны явцад цуглуулсан бүх мэдээлэл говийн хөрсний 

талаарх эрдэм шинжилгээний ажилд тус дэмтэй дүн бөгөөд хахир хатуу уур амьсгалтай 

нөхцөл дэх эдгээр хөрсний онцлог шинжийг улам сайн ойлгоход нэмэр болно. 

Сөрөг нөлөөллүүд 

Шивээ Толгойн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд барилга байгууламж баригдах үйл 

ажиллагааны явцад дараах сөрөг нөлөөллүүд хөрсөн бүрхэвчид гарч болзошгүй. Үүнд: 

Хөрсний элэгдэл, эвдрэл 

Ашиглалтын талбайд хөрс хуулалтаар механик эвдрэл бий болох буюу барилгын 

ажлын явцад хөрсний хими, физикийн шинж чанар, геоморфологийн үзүүлэлтэд 

чанарын өөрчлөлт гарч, хөрсний эвдрэл үүсэх орчны гоо үзэмж өөрчлөгдөх болно. 

Тоосжилт үүсэх 

Газар доорхи уурхайн ухалт хүдрийн тээвэрлэлтээс хөрсний элэгдэл эвдрэл үүсч, 

үржил шим нь буурч, орчинд тоосжилт бий болно. Уурхайн орчим авто хөсөг, өөрөө 

явагч хэрэгслийн зам гарах үүнд хөрс ургамал өртөж гэмтэх, хөрсний эвдрэл үүсэх, 

орчинд тоосжилт үүсэх, эрчимших болно. Салхинд үлээгдэн дэгдсэн тоос ойр орчмын 

хөрсөн дээр бууж ихээхэн бохирдолт үүсгэж болзошгүй. 

Хөрсний бохирдол 

Авто хөсөг, өөрөө явагч хэрэгслээс шатах тослох материал хаягдаж алдагдсанаас 

хөрсөнд бохирдол үүсэх мөн ажиллагсдын хаясан ахуйн хатуу болон шингэн хог 

хаягдлаас хөрс бохирдож болзошгүй. 

2.5.3. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх, арилгах арга хэмжээ 

Хөрсөн бүрхэвчинд сөргөөр нөлөөлөх, дээр дурьдсан сөрөг нөлөөллүүдийг бууруулах, 

түүнээс урьдчилан сэргийлэх, арилгах дараах арга хэмжээг санал болгож байна. 

Хөрсний элэгдэл эвдрэлийн эсрэг авах арга хэмжээ 

§ Барилгын ажлын явцад нөлөөлөлд өртсөн талбайн нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг 

хийж гүйцэтгэх, 

§ Газрын гадаргын эвдрэл доройтлын төлөв байдлын судалгаа, хөрсний чанарын 

хяналт баталгааг жил тутамд хийлгэж байх, 

§ Барилга байгууламж баригдах талбайгаас хуулсан шимт хөрсийг ангилан хуулж 

нөхөн сэргээлтэнд ашиглах, 

§ Барилга байгууламжийн талбайг бороо, үерийн уснаас хамгаалах, ус орж ирэх 

боломжтой бүх талаас нь шуудуу татаж хамгаалах (энэ талбай нь арай өндөрлөг 

гадаргатай тул хур борооны эрчимтэй урсац ОТ төслийн талбай руу урсах 

нөхцөл үүсэх боломжтой), 



40



§ 

§ 

Байгаль орчныг хамгаалах асуудлаар байгууллагын ажилтан, ажилчин бүрийн 

хариуцах ажил, хүлээх үүргийг тогтоон өгч, ажил үүргийн хуваарь, 

хөдөлмөрийн гэрээнд тусгаж хэрэгжүүлэх, 

Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд тусгагдсан арга хэмжээнүүдийг 

хэрэгжүүлэхэд ша ардлагатай хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэрийг жил бүрийн 

төсөв төлөвлөгөөнд тусгаж, техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлтийн 

төлөвлөгөөг тусгайлан гаргах 

Тоосжилтыг багасгах, арилгах арга хэмжээ 

§ Олон салаа зам гаргахаас сэргийлэхийн тулд тээврийн хэрэгслийн зогсоол ба 

тээврийн замын маршрут зэргийн бүрэн бүтэн байдалд анхаарч засвар 

арчилгааны ажил хийж байх, байгаа замыг тэмдэгжүүлэх, 

§ Замыг тэмдэгжүүлэх, салаа зам гаргахаас сэргийлэн ухуулах самбар хийж 

байрлуулах, ухуулга сурталчилгаа хийх, 

§ Замыг услаж, тоосжилт үүсэхээс сэргийлэх, 

§ Дагтаршаагүй замаар явах үедээ машин техникийн хурдыг хязгаарлах, 

§ Төслийн хэрэгжих үйл ажиллагаа, амьдралтай холбогдох бүс нутгийн хэмжээнд 

учирч болзошгүй тоосжилын хандлагыг тодорхойлохын тулд олборлолт явагдах 

талбайн ойр орчмын нилээд өргөн хэмжээний нутагт тоосны хэмжээ ямар 

байгааг үе үе хянаж мониторинг хийж байх. 

Хөрсний бохирдлын эсрэг арга хэмжээ 

§ Шатахуун, тослох материалаар хөрс бохирдуулахаас сэргийлэхийн тулд 

тээврийн хэрэгслийн зогсоол ба тээвэрлэлтийн замын маршрут зэргийн бүрэн 

бүтэн байдалд анхаарч, шинэчилж, засвар арчилгааны ажил хийж байх 

§ Барилга байгууламжийн талбайд болон ойр орчимд нь хатуу ба шингэн хог 

хаягдал, нефтийн бүтээгдэхүүн хаяхгүй байх 

§ Хөрсний сорьц авч, мэргэжлийн байгууллагаар шинжилгээ хийлгэх 

2.6. Ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

2.6.1. Ургамлан нөмрөгийн онцлог, тархалт 

Физик газарзүй: 

Тухайн талбай нь халуун зунтай хуурай уур амьсгалын мужид хамаарагдана. Энд зуны 

идэвхтэй температурын нийлбэр 3000 о -аас их, чийг, дулааны коэффициент 0.1-0.3 

байна. Агаарын дундаж температур тус бүс нутагт жилийн дундаж агаарын температур 

8.0 о С ба түүнээс дээш байна. Жилийн хамгийн дулаан 7 дугаар сарын агаарын 

температур 23.1 о С-26.6 о С, жилийн хамгийн хүйтэн 1 дүгээр сарын а гаарын 

температур -11.1 о С байна. Хур тунадасны жилд унах хэмжээ 50 мм ба түүнээс бага 

тунадас унадаг байна. Бороо нь түр зуурынх байдаг бөгөөд хүчтэй салхи шуургатай цуг 



41



тохиолддог. Иймээс салхи шуурганы идэвхжлийн улмаас түр зуурын бага хэмжээний 

бороо тухайн нутаг дэвсгэрийн аль ч хэсэгт орж болно. 

Ургамалжилт: 

Ургамлын аймаг, ургамалжилтын судалгааг явуулах болсон шалтгаан нь тухайн бүс 

нутаг цөлийн болон цөлөрхөг хээрийн онцлогийг бүрэн илтгэсэн нилээд онцлогтой. 

Энд Монгол орны болон төв Азийн унаган, үлдвэр, ховор нэн ховор, эмийн гоц ашигт 

ургамлууд нилээдгүй ургадаг. Ийм учраас ургамлын аймгийн нарийвчилсан судалгаа 

зайлшгүй шаардлагатай тул тухайн талбайд энэхүү хээрийн хайгуул судалгааг 

явуулсан болно. 

Судалгааны зорилго: 

Барилга байгууламж баригдах талбайн ургамлын аймгийн судалгааг хийснээр зүйлийн 

бүрдэл, тархацыг тогтоох, ургамлжилтын ерөнхий төлөв байдлыг гаргахад оршино. 

Судалгаандаа дараах үндсэн зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллав. Үүнд: 

§ Тухайн талбайн эдэлбэр газарт орох газрын ургамлын аймгийн судалгааг 

явуулж, зүйлийн бүрдлийг тогтоох 

§ Ургамалжилтын ерөнхий төлөв байдлыг тогтоох 

§ Тухайн газар ургадаг унаган, үлдвэр, нэн ховор, ховор, эмийн гоц ашигт 

ургамлыг тодруулах 

Харъяалагдах ургамал газарзүйн тойргийн онцлог: 

Дорноговийн цөлөрхөг хээрийн тойрог нь далайн түвшинээс дээш 850-1400 метрт 

оршино. Дорноговийн тойрог нийт нутаг дэвсгэрийн 9,35 %-ийг эзэлнэ. Энэхүү 

бүсийн ургамалжилт нь цөлөрхөг хээрийн ба хөрсний хувьд цөлийн хэв шинжид 

хамаарна. Энэ тойрог нийт нутаг дэвсгэрийн 9.35 % -ийг эзэлнэ. Ургамалжилтын 

хувьд тачирхан сийрэг ургамалтай, өдлөг хялганат, өдлөг хялгана-хазаарганат, өдлөг 

хялгана-таанат, өдлөг хялгана-боролзойт цөлөрхөг хээр зонхилно. Шавранцархайргархаг 

хотос, толгодын хажуу, бэлээр баглуурт, бор бударганат цөл, хайргархагэлсэрхэг 

хөрстэй газраар нь хойрго (Potaninia mongolica)-т тост (Brachanthemum 

gobicum)-т модлиг бударгана (Salsola arbuscula)-т Тэсэгт (Ceratoides papposa)-т цөл 

зонхилно. Элсэрхэг хөрстэй газраараа сийрэгхэн загийн шугуйтай, эсвэл харганатшаваг–(Caragana 

Bungei, Artemisia hanthochroa, A.xerophytica)-т эвшил тааралдана. 

Шаварлаг мараалаг хотгоруудад гоолиг шарбударгана, зүүнгарын улаанбударгана 

юмуу зарим зүйлийн нэг наст ургамлууд оролцсон эвшлүүд тохиолдоно. Дорноговийн 

цөлөрхөг хээрийн тойрог 327 зүйл бүртгэгдснээс 68 зүйл модлог, сөөглөг, 259 зүйл 

өвслөг ургамалтай гэсэн мэдээ байдаг. Харин экологийн бүлгээр авч үзвэл, хуурайсаг 

ургамал 53 зүйл, хуурайсаг-чулуусаг 70 зүйл, давссаг 64 зүйл, элссэг 35 зүйл, чийгсэг 

24 зүйл, хуурайсаг-чийгсэг 35 зүйл, чийгсэг 24 зүйл, хуурайсаг-намагсаг 6 зүйл тус тус 

байна. 



42



Барилга байгууламж баригдах талбайн ургамлын аймаг: 

Тухайн талбайгаас цуглуулсан ургамлын хатаадсыг Ботаникийн хүрээлэнгийн 

ургамлын ангилалзүйн салбарт лабораторийн бүрэн боловсруулалт хийж гүйцэтгэсний 

үр дүнд 14 овгийн 36 төрөлд хамаарагдах 36 зүйл ургамлыг бүртгээд байна. Хэрвээ 

амьдралын хэлбэрээр авч үзвэл 10 зүйл сөөг ба сөөгөнцөр, 23 зүйл олон наст өвслөг 

ургамал, 3 зүйл нэг ба хоёр наст ургамал ургамалтай. Тус талбайд 3 зүйл ховор 

(Amygdalus mongolica Maxim. Oxytropis aciphylla Ledeb. Convolvulus gortschakovii 

Schren), 4 зүйл нэн ховор (Potaninia mongolica Maxim. Arnebia guttata Bunge 

Tugarinovia mongolica Iljin. Olgaea leucophylla (Turcz.) Iljin.) ургамал, унаган ургамал 

байхгүй ба Stipa gobica Roshev. Potaninia mongolica Maxim. Dontostemon senilis Maxim. 

Amygdalus mongolica Maxim. Tugarinovia mongolica Iljin. Olgaea leucophylla (Turcz.) 

Iljin Scorzonera divaricata Turcz. гэсэн завсрын унаган ургамалтай (Хавсралт 1). Харин 

Iris laсtea Pall. Peganum nigellastrum Bunge Nitraria sibirica Pall. Amygdalus mongolica 

Maxim. зэрэг 10 орчим зүйл эмийн болон хүнсний ургамал тус тус багтана. Тус нутаг 

нь ботаник газарзүйн мужлалаар Африк-Азийн цөлийн их мужийн төв Азийн дэд их 

мужийн зүүнгарын мужид хамаарагдах ба байгалийн бүс бүслүүрийн хувьд цөл, 

цөлийн хээрийн бүсэд багтана. Энд Сайрын Хялгана (Stipa glareosa P.Smirn.), 

Зүүнгарын Хазаар өвс (Cleistogenes songorica (Roshev.) Ohwi.) зонхилон ургахаас гадна 

Таана (Allium polyrrhizum Turcz. ex Rgl.), Төлөгчдүү Боролзой (Ajania achilleoides 

(Turcz.) Poljak.), Горчаковын Сэдэргэнэ (Convolvulus gortschakovii Schren.), Өргөст 

Ортууз (Oxytropis aciphylla Ledeb.), зэрэг зүйлүүд нилээдгүй тохиолдож байлаа 

(Хүснэгт 8) 

Ургамалжилт: 

Бид ургамалжилтыг судлахдаа төслийн талбайд зонхилох бүлгэмдэл бүрт 25 х 25 м. 

талбайд бичиглэл үйлдэж ургамалжилтын ерөнхий төрхийг тогтоосон болно. Ингэхэд 

Бор Бударгана - Түжгэр Баглуур - Говь Хялганат (Salsola passerina – Anabasis brevifolia 

– Stipa gobica)., Регель Шармод - Түжгэр Баглуур - Говь Хялганат (Sympegma regelii- 

Anabasis brevifolia – Stipa gobica)., Зүүнгарын Улаанбударгана - Бор Бударгана – Таанат 

(Reaumuria soongorica - Salsola passerina – Carex stenophylloides)., Цагаалин Цахилдаг - 

Нарийн Навчит Улалж - Сибирь Хармагт (Iris lactae - Carex stenophylloides – Nitraria 

sibirica) бүлгэмдлүүд зонхилж байлаа. (Зураг 22-24) 

Барилга байгууламж баригдах талбайн ургамалжилтын зураглалыг доор үзүүлэв. 



43



ЗУРАГ 22. АЖИЛЧДЫН КЕМПИЙН ӨРГӨТГӨЛИЙН ТАЛБАЙН УРГАМАЛЖИЛТ 

ЗУРАГ 23. БОСОО АМ 4-ИЙН ТАЛБАЙН УРГАМАЛЖИЛТ 



44



ЗУРАГ 24. АЧАА ТЭЭВРИЙН ТАЛБАЙН УРГАМАЛЖИЛТ 

ЗУРАГ 25. ТАЛБАЙН ГАДАРГЫН БАЙДАЛ 



45



д/д 

ХҮСНЭГТ 8. БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН ТАЛБАЙН УРГАМЛЫН ЗҮЙЛИЙН БҮРДЭЛ 

Латин нэр 

Зүйлийн нэр 

Монгол нэр 

Улаан 

номонд 

Үлдвэр 

Унаган 

Завсрын 

унаган 

Нэн 

ховор 

Ховор 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 

I POACEAE BARNHART. ҮЕТЭН 

1. Achnatherum splendens (Trin.) Гялгар Дэрс 

Nevski. 

2 Ptilagrostis Pellotii (Danguy) Пеллитын Шивэлз 

Grub. 

3 Stipa gobica Roshev. Говийн Хялгана + 

4. Cleistogenes songorica Зүүнгарын Хазаар-өвс 

(Roshev.) Ohwi. 

CYPERACEAE JUSS. 

УЛАЛЖТАН 

5. Carex stenophylloides V. Krecz. Утсаннавчит Улалж 

LILIACEAE JUSS. 

САРААНТАН 

II 6. Allium pollyrrhizum Turcz. ex Таана, Багалгар Сонгино 

Regel 

7. Asparagus gobicus Ivanova. ex Говийн хэрээннүд 

Grub. 

III. IRIDACEAE JUSS. ЦАХИЛДАГТАН 

8. Iris laсtea Pall. Цагаалин Цахилдаг 

POLYGONACEAE JUSS. 

ТАРНАТАН 

IV. 9. Rheum nanum Sievers. Намхан Гишүүнэ 

CHENOPODIACEAE VENT. ЛУУЛЬТАН 

V. 10 Bassia dasyphylla (Fisch. et Үслиг Манан-хамхаг 

Mey.) Ktze. 

11 Kalidium gracile Fenzl Гоолиг Бадаргана 

12. Salsola passerina Bunge Бор Бударгана 

VI. 13 Anabasis brevifolia C. A. Mey. Ахарнавчит Баглуур 

14. Sympegma regelii Bunge Регелийн Шармод 

CRUCIFERAE JUSS. 

ТООНОЛЖИН ЦЭЦЭГТЭН 

15 Dontostemon senilis Maxim. Өтлүүн Багдай + 

ROSACEAE JUSS 

САРНАЙТАН 

16. Potaninia mongolica Maxim. Хулан Хойрго + + + + 

17. Amygdalus mongolica Maxim. Монгол Бүйлээс + + + 

FABACEAE 

БУУРЦАГТАН 

18. Caragana brachypoda Pojark. Хойрог Харгана + 

19. Gueldenstaedtia monophylla Ганцнавчит Сальжир + 

Fisch. 

VII. 20 Astragalus monophyllus Bge. Ганцнавчит Хунчир 

21 Oxytropis aciphylla Ledeb. Өргөст Ортууз + 

VIII. GERANIACEAE JUSS. ШИМТЭГЛЭЙТЭН 

22. Erodium Stephanianum Willd. Стефаны Заантаваг 

ZYGOPHYLACEAE R.BR. 

ХОТИРТОН 

IX. 23. Peganum nigellastrum Bunge Харлаг Үмхий-өвс 

24 Nitraria sibirica Pall. Сибирь Хармаг 

TAMARICACEAE LINK. 

СУХАЙТАН 

X. 25. Reaumuria soongorica (Pall.) Зүүнгарын Бутаргана 

Maxim. 

PLUMBAGINACEAE JUSS. ХОРГОЛЖИНТОН 

26. Limonium tenellum (Turcz.) Нарийн Бэрэмэг 

Ktze. 

CONVOLVULUS JUSS. 

27 Convolvulus gortschakovii + 



46



д/д 

Латин нэр 

Зүйлийн нэр 

Монгол нэр 

Улаан 

номонд 

Үлдвэр 

Унаган 

Завсрын 

унаган 

Нэн 

ховор 

Ховор 

Schren. 

BORAGINACEAE JUSS. 

НОЦОРГОНТОН 

XI. 28. Arnebia guttata Bunge Толбот Бэрээмэг, Шар 

+ 

Бэрээмэг 

29 Lappula intermedia (Ledeb.) Завсрын Бэрээмэг 

M.Pop. 

LAMIATAE JUSS. 

УРУУЛ ЦЭЦЭГТЭН 

XII. 30. Panzerina lanata (L.) Bunge Үсхий Нохойнхэл 

31 Lagochilus ilicifolius Bunge Ямаан Ангалзуур 

ASTERACEAE DUMORT. 

ГОЛГЭСЭРТЭН 

32. Heteropappus altaicus (Willd) Алтайн Согсоот 

Novopokr. 

XIII. 33 Tugarinovia mongolica Iljin. Монгол Шардалан + + + 

34 Ajania achilleoides (Turcz.) Гурвалсан Боролзой 

Poljak.) 

XIV 35 Olgaea leucophylla (Turcz.) Цагааннавчит Хасзул + + + 

Iljin. 

36 Scorzonera divaricata Turcz. Дэрэвгэр Хависгана + 

5 1 7 5 3 

Хээрийн судалгааны ажлын үр дүнгээр төслийн талбайн ургамалжилт, ургамлын 

зүйлийн бүрдлийг тодорхойлов. Үүнд; 

1. Судалгааны үр дүнд тухайн талбайд 14 овгийн 36 төрөлд хамаарагдах 36 зүйл 

ургамлыг бүртгэв. Үүнээс 10 зүйл сөөг, сөөгөнцөр ургамал ба 23 зүйл нь олон 

наст өвслөг ургамал, 3 зүйл нэг ба хоёр наст ургамалтай. 

2. Тус талбайд 3 зүйл ховор (Amygdalus mongolica Maxim. Oxytropis aciphylla 

Ledeb. Convolvulus gortschakovii Schren), 4 зүйл нэн ховор (Potaninia mongolica 

Maxim. Arnebia guttata Bunge Tugarinovia mongolica Iljin. Olgaea leucophylla 

(Turcz.) Iljin.) ургамал, унаган ургамал байхгүй ба Stipa gobica Roshev. Potaninia 

mongolica Maxim. Dontostemon senilis Maxim. Amygdalus mongolica Maxim. 

Tugarinovia mongolica Iljin. Olgaea leucophylla (Turcz.) Iljin Scorzonera divaricata 

Turcz. гэсэн. завсрын унаган ургамалтай. Харин Iris laсtea Pall. Peganum 

nigellastrum Bunge Nitraria sibirica Pall. Amygdalus mongolica Maxim. зэрэг 10 

орчим зүйл эмийн болон хүнсний ургамал тус тус багтана. 

3. Төслийн талбайд Бор Бударгана - Түжгэр Баглуур - Говь Хялгана (Salsola 

passerina – Anabasis brevifolia – Stipa gobica)., Регель Шармод - Түжгэр Баглуур - 

Говь Хялгана (Sympegma regelii- Anabasis brevifolia – Stipa gobica)., Зүүнгарын 

Улаанбударгана - Бор Бударгана-Таанат (Reaumuria soongorica - Salsola 

passerina – Carex stenophylloides)., Цагаалин Цахилдаг - Нарийн Навчит Улалж - 

Сибирь Хармагт (Iris lactae - Carex stenophylloides-Nitraria sibirica ) 

бүлгэмдлүүд зонхилж байлаа. 



47



2.6.2. Ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

Уурхайн амны байгууламж, ачаа тээврийн талбай, кемпийн өргөтгөлийг барих явцад 

тухайн орчны ургамал сүйтгэгдэнэ. Дээрх үйл ажиллагаа явуулахаас бусад төслийн 

нутаг дэвсгэр дэх ургамлан нөмрөг хадгалагдан үл дэнэ. Шивээ Толгойн ургамлан 

нөмрөгийн доройтлыг бууруулах арга зам нь доорхи байдлаар хэрэгжинэ: 

§ 

§ 

§ 

Ургамлын доройтол үүсэх болон үүсэхгүй газруудад хил хязгаар бий болгох. 

Ургамлан нөмрөг доройтоогүй хэсгээр харъяаллын бус машин техник 

нэвтрэхгүй байх. 

Талбайг тороор хаших нь байгалийн ургамал болон нөхөн сэргээсэн ургамлыг 

хамгаалах ач холбогдолтой. Уурхай болон холбогдох үйл ажиллагааны талбайг 

бас хашиж хамгаална. 

2.6.3. Ургамлан нөмрөгт үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах 

Төслийн үйл ажиллагаанаас ургамлан нөмрөгт үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах дараах 

арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд: 

§ Барилга байгууламж баригдсан газарт, тухайн орчинд ургамлан бүрхэвчийг 

нөхөн сэргээх, тохижилт, цэцэрлэгжүүлэлтийн ажлыг хийх 

§ Нөхөн сэргээлтэд тухайн бүс нутгийн унаган ургамал, мод бутыг ашиглах, ургах 

чадвар сайтай, нөхөн сэргээлтэнд ашиглах боломжтой нутгийн у ргамлуудыг 

сонгон шалгаруулах, үрийн нөөц бэлтгэх 

§ Авто тээврийн хөдөлгөөн, барилга байгууламж байгуулах талбайгаас гадна 

орших ургамлыг талхагдалд оруулахгүй байх бүхий л арга хэмжээг авах, 

шаардлагатай объектуудад хашаа барих, ургамлан нөмрөг доройтоогүй газраар 

машин техник нэвтрүүлэхгүй байх 

§ Ургамлын нөхөн сэргээхэд ашиглагдах шимт хөрсний овоолго нь орчны 

талбайн газрын гадаргын хэлбэрийг хадгалсан байх 

2.7. Амьтны аймагт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ 

Судалгааны зорилго, арга зүй 

Төсөл хэрэгжих талбайн амьтдын үндсэн зүйлийн бүрдэл, оршин амьдрах хэлбэрийг 

тогтоох, амьтны аймагт үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг илрүүлэх, хамгаалах 

төлөвлөгөөг боловсруулахад шаардлагатай мэдээ баримтыг цуглуулах нь судалгааны 

гол зорилго байв. 2012 оны 6 дугаар сарын 14-16-нд хээрийн судалгааг хийж 

гүйцэтгэсэн. Судалгааны талбай нь харьцангуй ойр байрлах тул талбайг жигд 

нарийвчлан судлах боломжтой байсан. Судалгаанд хамрагдсан талбайн хүрээнд 

явганаар дурангийн тусламжтай шууд ажиглалтын аргаар бүртгэв. 



48



Судалгааны талбайн онцлог: 

Төслийн талбай нь цөлөрхөг хээрийн бүсэд байх бөгөөд Монгол орны амьтны аймгийн 

газар зүйн мужлалаар Дорнод говийн тойрогт хамаарагддаг. Оюу Толгой төслийн 

талбайтай зэргэлдээ хойд талд оршдог ба амьтдын зүйлийн баялаг муутай. Талбайн 

дийлэнх хэсгийг ургамалжилт багатай тэгш гадаргуу эзлэх ба хойд хэсгээрээ аараг 

толгодтой. 

ЗУРАГ 26. ТӨСЛИЙН ТАЛБАЙ 

2.7.1. Төсөл хэрэгжих орчны бүс дэх амьтны судалгаа 

Оюу Толгой төслийн амьтны аймгийн судалгаа 2002 оноос хойш тогтмол хийгдэж 

байгаа бөгөөд сээр нуруугүйтнээс 183 зүйлийн шавж, сээр нуруутнаас 180 зүйл шувуу, 

45 зүйл хөхтөн, 1 зүйл хоёр нутагтан, 11 зүйл мөлхөгч бүртгэгдээд байгаа ба 

хамгааллын төлөвлөгөөг боловсруулан ажиллаж байна. 

Хоёр нутагтан ба мөлхөгчид 

Төслийн талбайд уст цэг байхгүй учир хоёр нутагтан ажиглагдаагүй ба мөлхөгчдөөс 

цоохор хонин гүрвэл (Phrynocephalus versicolor) бүртгэгдсэн. 



49



ХҮСНЭГТ 9. МӨЛХӨГЧ 

№ Латин Монгол Англи 

Бүс нутгийн үнэлгээ 

(IUCN) 

Монгол орны 

Улаан ном 

1. 

Phrynocephalus 

versicolor 

Цоохор 

хонин гүрвэл 

Tuva toadheaded 

agama 

Анхааралд 

өртөхөөргүй 

ороогүй 

ЗУРАГ 27. ЦООХОР ХОНИН ГҮРВЭЛ 

Шувууд 

Оюу Толгойн төслийн орчны бүсэд 2002 оноос хойших судалгаагаар 180 гаран зүйлийн 

шувууд бүртгэгдсэн ба хээрийн судалгааны үр дүнд нийт 6 зүйлийн шувууд 

бүртгэгдсэн. 


1. Corvus corax Хон хэрээ 

2. Passer montanus 

3. 

Eremophila 

alpestris 

Хээрийн 

боршувуу 

Шоорон 

эвэртболжмор 

ХҮСНЭГТ 10. СУДАЛГААГААР ТОХИОЛДСОН ШУВУУД 

Northern 

Raven 

Eurasain Tree 

Sparrow 

Horned Lark 

Бүс нутгийн 

үнэлгээ 

(IUCN) 







s 

s 

s 

Орших 

хэлбэр 

Тохиолдоц 

ердийн 

ердийн 

ердийн 



50




Бүс нутгийн 


(IUCN) 

Орших 

хэлбэр 

Тохиолдоц 

4. 

Syrrhaptes 

paradoxus 

Монгол ногтруу 

Pallas's 

Sandgrouse 



s 

ховор 

5. Oenanthe deserti Цөлийн чогчиго 

Desert 

Wheatear 

6. Milvus migrans Сохор элээ Black Kite 

Тайлбар: m- нүүдлийн (migrant), s- суурин (settled) 





m 

m 

ердийн 

ховор 

Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбоо (ДБХХ-IUCN)-ны улаан дансны ангиллаар эдгээр 

шувууд нь Монгол улсын хэмжээнд анхааралд өртөхөөргүй ангилалд хамаарагдаж 

байна. 

ЗУРАГ 28. ТӨСЛИЙН ТАЛБАЙД ТОХИОЛДОХ ШУВУУД 

Цөлийн чогчиго 

Шоорон эвэртболжмор 

Хөхтөн амьтад 

Хээрийн судалгааны явцад хөхтөн амьтад тэмдэглэгдээгүй болно. Том хөхтөн амьтад 

дайрч өнгөрөх боломжтой ба жижиг мэрэгчдийн үүр нүх ажиглагдаагүй. 

Шавж 

Хээрийн судалгааны үр дүнд нийт 8 зүйлийн шавж бүртгэгдсэн. 



51



ХҮСНЭГТ 11. ХЭЭРИЙН СУДАЛГААГААР ТЭМДЭГЛЭГДСЭН ШАВЖ 

1. Nymphalida,Vanessa cardui Linnaeus, 1758 

2. Lymantriidae, Orgyia antiqua Linnaeus, 1758 

3. Noctuidae(larvae), Xestia xanthographa Denis & Schiffermьller, 1775 

4. Acrididae, Zichya baranovi Bei-Bienko, 1933 

5. Acrididae, Sphingonotus rubescens Walker, 1870 

6. Tenebrionidae, Monatrum prescotti Faldermann, 1835 

7. Cerambycidae, Polyzonus fasciatus Fabricius, 1781 

8. Formicidae, Messor aciculatus Smith, 1874 

ЗУРАГ 29. СУДАЛГААНЫ ЯВЦАД ТЭМДЭГЛЭГДСЭН ШАВЖИЙН ФОТО ЗУРАГ 

Zichya baranovi 

Monatrum prescotti 

Xestia xanthographa 

Orgyia antiqua 

2.7.2. Төслөөс амьтны аймагт нөлөөлөх байдал 

Судалгааны явцад харьцангуй цөөн зүйлийн амьтад бүртгэгдсэн бөгөөд цаашид 

барилга байгууламж барьснаар автомашины дуу чимээнээс амьтад дайжих болно. 



52



Төслийн талбай нь амьтны аймгийн хувьд ядмаг, зүйлийн бүрдэл цөөн. Суурин 

амьдрах зүйлүүд дотор бүс нутгийн хэмжээнд ховордсон амьтан байхгүй тул төслийн 

төлөвлөлтийг хийхэд байгаль хамгааллын асуудал бага тулгарна. 

2.7.3. Амьтны аймагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг буруулах, арилгах 

Төслийн үйл ажиллагаанаас амьтны аймагт нөлөөлөх сөрөг нөлөөллийг тогтоох 

хяналтын ажлыг улирал тус бүрт зохион байгуулах, хяналтын явцад илэрсэн сөрөг 

нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээг төлөвлөж, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. 

2.8. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг, түүх соёлын дурсгалт зүйлс 

2.8.1. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг 

Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт байгаа тусгай хамгаалалттай газар нутгийг улсын 

болон орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг гэж ангилан авч үзэв. 

Өмнөговь аймгийн улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг 

Говь гурван сайхан байгалийн цогцолбор газар, Загийн ус байгалийн нөөц газар, 

Говийн бага дархан газрын А хэсэг, Говийн бага дархан газрын Б гэсэн улсын 

хэмжээнд хамгаалагдсан 4 тусгай хамгаалалтай газар нутаг байна. Өмнөговь аймагт 

байрлах дээрх 4 улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хэмжээ нь 1319157 га буюу 

аймгийн нийт газар нутгийн 29.1 хувийг эзэлдэг байна. 

Өмнөговь аймгийн орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг 

Аймгийн нийт талбай 16586879.3 га бөгөөд 2149804.7 га талбай бүхий 23 газрыг орон 

нутгийн хамгаалалтад авч, түүний талбайн хэмжээ аймгийн нийт газар нутгийн 2.5 %- 

ийг эзэлж байна. Үүний 1109070.8 га талбай бүхий 8 газрыг аймгийн ИТХ-ын, 9061.6 

га талбай бүхий 11 газрыг сумын ИТХ-ын тогтоолоор орон нутгийн хамгаалалтанд 

авчээ. Харин аймаг, сумын тогтоол нь олдоогүй болон мэдээлэл дутуу 1031672.3 га 

талбай бүхий 4 газрыг тэмдэглэн бүртгэсэн ба тогтоол олдоогүй 8 газар байна. 

Хамгаалалтад авсан газрын хуулийн үндэслэл нь түүх соёлын дурсгалт газар, отрын 

бүс нутаг, ашигт малтмалын нөөц газар, аялал жуулчлал хөгжүүлэх болон 

палентлогийн олдворт газрыг хамгаалах зорилгоор хамгаалалтад авсан бөгөөд 

мэдээллийн зарим хэсэг бүрэн бус ирсэн байна. 



53



ЗУРАГ 30. ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН УЛСЫН БОЛОН ОРОН НУТГИЙН ТУСГАЙ ХАМГААЛАЛТТАЙ ГАЗАР НУТАГ 





Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт байгаа тусгай хамгаалалттай газар нутгийг 

улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг, орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар 

нутаг гэж ангилан авч үзэв. 

Ханбогд сумын улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг 

Ханбогд сумын зүүн урд хэсгийн, сумын нутаг дэвсгэрийн 40 орчим хувьд Говийн 

бага дархан Б хэсэг хамаарах бөгөөд нь төслийн талбайгаас 150 м-ийн зайд оршиж 

байна. 

Ханбогд сумын орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг 

Тус суманд, сумын ИХТ-ийн захирамжаар батлагдсан нийт 30 орчим газар бүртгэгдсэн 

бөгөөд газрын хэмжээ нь 5730 га байна. 

ХҮСНЭГТ 12. ХАНБОГД СУМЫН ОРОН НУТГИЙН ТУСГАЙ ХАМГАЛАЛТТАЙ ГАЗАР НУТАГ 

Тусгай 

Сумын тусгай 

Талбай 

Он хамгаалалтанд авсан хамгаалалтанд 

, га 

газрын зориулалт авсан шийдвэр 

№ Газрын нэр 

1 

Алаг баянгийн 

хийд 

64 2005 

2 Баг модны хийд 100 2005 

3 

4 

5 

Жавхлант 

хайрханы хадны 

зураг 

Цагаан толгойн 

хадны зураг 

Саран хөхөө жүжиг 

тоглож байсан 

газар 

225 2005 

25 2005 

15 2005 

6 Динозаврын мөр 100 2005 

7 

8 

9 

Дорж шүгийн 

рашаан 

Гурван зээрдийн 

агуй 

Жавхлант хайрхан 

уул 

Түүх соёлын дурсгалт 

газар 


газар 


газар 


газар 


газар 

Эртний амьтан, 

ургамлын олдвор 

бүхий газар 

03/5 дугаар тогтоол 






0,25 2005 Рашаан хамгаалах 03/5 дугаар тогтоол 

100 2005 

400 2005 

10 Ханбогд уул 900 2005 

11 


булаг 

20 2005 

12 Бага булгийн бүрд 64 2005 

13 Хэмгийн заг 200 2005 

14 

Дэмчигийн 

хийдийн чулуу авч 

байсан газар 

100 2003 

Байгалийн өвөрмөц 

тогтоц бүхий газар 











Түүх соёлын өвөрмөц 











55



№ Газрын нэр 

15 

Чингисийн уурганы 

газар 

Талбай 

, га 

Он 

1 2003 

16 Зуун модны ам 9 2003 

17 Чавгийн агуй 1 2003 

18 

19 

Алтангэрэлийн 

дугуй 

Улаан тойрмын 

чулуужсан мод 

100 2003 

2500 2003 

20 Ходоодны чулуу 25 2003 

Тусгай 

хамгаалалтанд авсан 

газрын зориулалт 











Байгалийн эрдэс 

баялаг 

Сумын тусгай 

хамгаалалтанд 

авсан шийдвэр 







21 Нүдний рашаан 1 2003 

Байгалийн эрдэс 

баялаг 


22 Морьтой хужир 100 2003 Байгалийн эрдэс 6/2 дугаар тогтоол 

23 Гиваантай хужир 600 2003 Байгалийн эрдэс 6/2 дугаар тогтоол 

24 Цогзолын хийд 100 2001 


газар 


25 Дэмчигийн хийд 100 2001 


газар 


26 


хийд 

100 2001 

27 Эрээтийн хийд 100 2001 

28 Хөдөлдөг цохио 100 2001 

29 Мэлхий цохио 100 2001 

30 Байшин цав 300 2001 


газар 


газар 





Эртний амьтан, 

ургамлын олдвор 

бүхий газар 






2.8.2. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг, түүх соёлын дурсгалт газрыг хамгаалах 

зөвлөмж 

§ 

§ 

§ 

Тусгай хамгаалалттай газар нутаг, түүх соёлын дурсгалт газруудын тухай, 

түүнийг хөндөхгүй байх талаарх хууль эрх зүйн орчин, хамгаалах арга 

хэмжээний тухай өөрийн болон гэрээт компаний ажилчдыг сургалтанд 

хамруулах, зааварчилгаа өгөх. 

Говийн бага дархан цаазат газар руу орох чиглэлийн дагуу тэмдэгжүүлж, 

байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөлөлд мониторинг хийж байх. 

Зам барилгын явцад түүхт дурсгалт зүйлс болон соёлын олдвор олдсон 

тохиолдолд ажлаа зогсоож энэ тухай сум, дүүргийн удирдлага, цагдаагийн 



56



болон уг асуудлыг эрхэлсэн эрдэм шинжилгээний байгууллагад нэн даруй 

мэдэгдэж зохих арга хэмжээг авах. 

2.8.3. Түүх соёлын дурсгалт газар 

Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэр нь үлэг гүрвэлийн өлгий нутаг ба төсөл хэрэгжих 

Ханбогд сумын музейд 800 ширхэг үзмэр байна. 

ЗУРАГ 31. ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН СУМДЫН ТҮҮХ СОЁЛЫН ДУРСГАЛТ ГАЗРУУД 

2.9. Нийгэм эдийн засагт нөлөөлөх байдал, түүний үнэлгээ 

2.9.1. Нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал 

Өмнөговь аймаг нь Монгол Улсын 21 аймгийн хамгийн том газар нутагтай аймаг ба 

засаг захиргааны нэгжийн хувьд 15 сум, 53 багтай. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум нь 

газар нутгийн хэмжээгээрээ 15 сумаас гуравт (15.2 мян.кв.км)ордог бол 2010 онд 

хийсэн хүн амын тооллогоор 3522 хүн тоологдож аймгийн хэмжээнд хүн амын 

тоогоороо мөн адил гуравт орсон байна. Төсөл хэрэгжих нутаг болох Ханбогд сумын 

2004-2010 оны хүн амын тоог доорхи зурагт үзүүлэв. 

Хүн ам 

Хөдөө орон нутагт амьдралын түвшин доогуур, ажил олддоггүйгээс хөдөөнөөс хот руу 

шилжих хөдөлгөөн сүүлийн хэдэн жилүүдэд ихсэх нийтлэг хандлагатай байгаа бол 

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын хувьд эсэргээрээ 2004 оноос 2010 оны хооронд хүн 



57



амын тоо өссөн байна (Зураг 32). Ханбогд сумын хэмжээнд уул уурхайн салбар 

эрчимтэй хөгжиж байгаа нь зарим айл өрхийн амьжиргаанд эерэгээр нөлөөлж байгаа 

бөгөөд энэ нь тус сумын хүн амын өсөлтийн шалтгаан болж байна. 

ЗУРАГ 32. ХАНБОГД СУМЫН ХҮН АМ, 2004-2010 ОН 

Хүн амын тоо 

4000 

3500 

3000 

2500 

2000 

1500 

1000 


2577 2659 

2004-2010 оны дундаж 

2901 2974 3022 

3154 

3522 

500 

0 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 

Он 

Ханбогд сумын хүн ам 2004 онд 2577 гэж тоологдож байсан бөгөөд тус оноос хойш 

2010 он хүртэл тасралтгүй өссөөр 2010 оны эцэст тус суманд 3522 хүн бүртгэгдэж 6 

жилийн хугацаанд 945 хүнээр нэмэгдсэн байна. 

Хүн амын насны ангилал 

2010 онд тоологдсон нийт хү н амыг насны ангилалаар авч үзвэл 24 ба 21 насны хүн 

хамгийн их байгаа бөгөөд тус бүр 105 хүн тоологдсон байна. Дөрөв дөрвөн насаар 

ангилсан ангилалыг Зураг 33-д үзүүлэв. 

ЗУРАГ 33. НИЙТ ХҮН АМЫН НАСНЫ АНГИЛАЛ, 2010 ОН 


500 

450 

400 

350 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

390 

350 

341 

361 

451 

393 

311 

243 

184 

154 

131 

63 

30 

47 

25 

25 

8 

9 

4 

0 

2 

Насны ангилал 

Насны ангилалаас харахад ерөнхийдөө 15-29 насныхан хамгийн их байгаа бөгөөд 

үүний дотроос 20-24 насныхан хамгийн их нийт хүн амын 13 хувь эзэлж байна. 



58



Хүн амын байршил, хүйсийн харьцаа 

2010 онд сумын хэмжээнд 3522 хүн бүртгэгдсэнээс хүйсээр нь ангилж үзвэл эрэгтэй нь 

эмэгтэйгээсээ 4-өөр илүү байна. 2010 онд 3522 хүн ам бүртгэгдсэнээс хөдөө 2067 хүн 

буюу 59 хувь нь амьдарч байгаа бол үлдсэн 41 хувь болох 1455 хүн сумын төвд оршин 

сууж байна. 

Айл өрх, байршил 

2004-2010 оны хооронд сумын хүн амын тоо өссөн б өгөөд үүнийг дагаад мөн айл 

өрхийн тоо өссөн байна. 

ЗУРАГ 34. АЙЛ ӨРХИЙН ТОО 

1200 

1112 

Айл өрхийн тоо 

967 

1000 

918 

839 

800 

720 

627 

664 

600 

400 

200 

0 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 

Он 

Зургаас үзэхэд 2004 онд 627 айл өрх 

тоологдож байсан бол тус оноос 

эхлэн айл өрхийн тоо тасралтгүй 

өссөөр 2010 онд нийт 1112 айл өрх 

тоологдсон үзүүлэлт гарсан байна. 

Айл өрхийн байршил 

2010 оны эцэст 1112 айл өрх 

тоологдож байсанаас 473 айл өрх 

буюу нийт айл өрхийн 43 хувь нь 

хөдөөд амьдарч байгаа бол үлдсэн 57 

хувь болох 639 айл өрх сумын төвд 

оршин сууж байна. 

Малчин, малтай өрх, малчин өрхийн тоо 

Ханбогд сумын малтай өрх , малчин өрхийн тооны 2008-2010 оны статистик 

мэдээллийг доорхи зурагт үзүүлэв. 

ЗУРАГ 35. МАЛТАЙ ӨРХ, МАЛЧИН ӨРХИЙН ТОО 

800 

700 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

669 683 667 

496 494 480 

2008 2009 2010 

Малтай өрхийн тоо 

Зургаас үзэхэд 2008-2010 оны 

хооронд малтай өрхийн тоо 669-667- 

ын хооронд хэлбэлзэж байсан ба 

малчин өрхийн тоо 2008 онд 496 

байсан бол тус оноос буурсаар 2010 

онд 480 айл өрх тоологдсон байна. 16- 

аас дээш настай малчдын тоо 2009 

онд 865 байсан бол 2010 онд өмнөх 

оноос 17-оор их буюу 882 малчин 

бүртгэгдсэн байна. 2010 онд 

бүртгэгдсэн 882 малчны 407 нь 

эмэгтэй байна. 



59



Мал аж ахуй 

ЗУРАГ 36. МАЛЫН ТОО 

Малын тоо 

140000 

120000 

100000 

80000 

60000 

40000 

20000 

0 

86031 

62256 69098 71285 

116283 

102456 

96084 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 

Он 

2010 оны жилийн эцсийн мал 

тооллогын дүнгээр Сумын 

хэмжээнд 96084 толгой мал 

тоолуулж 2009 оныхоос 20199 

толгой малаар буурсан байна. 

2004 оны эцэст нийт 62256 тоо 

толгой мал тоологдож байсан бол 

тус оноос эхлэн малын тоо өссөөр 

2009 оны эцэст 116283 мал 

тоологдсон байна. Харин 2010 онд 

2009 оноос 20199-өөр бага буюу 

96084 тоо толгой мал тоологдсон 

байна. 

2.9.2. Нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл 

Барилга байгууламжийг барих буюу ашиглах явцад үүсэж болзошгүй эерэг болон сөрөг 

нөлөөллийг тодорхойлж, сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах 

арга хэмжээг доорх хүснэгтэд үзүүлэв. 

ХҮСНЭГТ 13. БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖ БАРИХ ТӨСЛИЙН НИЙГЭМ ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛЖ 

БОЛЗОШГҮЙ НӨЛӨӨЛӨЛ, СӨРӨГ НӨЛӨӨЛЛИЙГ АРИЛГАХ БУУРУУЛАХ АРГА ХЭМЖЭ 

Болзошгүй нөлөөлөл 

Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга 

хэмжээ 

Эерэг тал 

Оюу толгойн төсөл нь улсын хэмжээнд эдийн засгийн болоод ажлын байрыг нэмэгдүүлж, 

олон айл өрхийн амьжиргааг дээшлүүлж байгаа төсөл бөгөөд энэ ч утгаараа уг төслийн 

хүрээнд барьж буй барилга байгууламж нь дам байдлаар эдийн засгийн болоод, ажлын 

байр, амжиргааны түвшинд эерэг нөлөөлөл үзүүлж байна гэж үзэж болно 

Сөрөг нөлөөлөл 

Барилга байгууламж барихад 

ашиглах тээврийн хэрэгсэл, хүний 

хөдөлгөөн и хсэж, тоос шороо дуу 

чимээ үүсэх. 

- Хөрсний элэгдэл эвдрэлийг хамгийн бага 

хэмжээнд барихаар урьдчилсан тооцолсон 

замын маршрутын дагуу тээврийн хэрэгслийн 

хөдөлгөөнийг явуулах. 

- Ард иргэдээс гарсан санал гомдлыг хүлээж 

авч аль болох богино хугацаанд асуудлыг нь 

шийдвэрлэх, хэрэв боломжгүй байвал 

Барилгын ажил болоод түүнийг боломжгүй байгаа тухайн учир шалтгааныг 

ашиглах үед ард иргэдийн гомдол, сайн тайлбарлах. 

эсэргүүцэлтэй тулгарч болзошгүй. - Орон нутгийн удирдлага болон ард иргэдийн 

дунд төсөлтэй холбоотой хийж гүйцэтгэсэн 

ажил болон ирээдүйн ажлын төлөвлөгөөгөө 

илт тод нээлттэй хийх. 

Төсөл хэрэгжих газар нутаг нь Барилгын ажлын явцад элэгдэл, эвдрэл, 



60



Болзошгүй нөлөөлөл 

тухайн орон нутгийн ард иргэдийн 

малын бэлчээрийн талбай учир мал 

бэлчээрлэх боломж хомсдож 

болзошгүй. 

Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга 

хэмжээ 

бохирдолд орсон газрыг нэн даруй нөхөн 

сэргээх. 



61



Гурав. Төслийн болзошгүй ба гол сөрөг нөлөөлөл 

3.1. Болзошгүй сөрөг нөлөөллийн үнэлгээ 

Барилга байгууламжийн бүтээн байгуулалт, цаашдын үйл ажиллагаанаас байгаль 

орчны төлөв байдалд үзүүлж болох болзошгүй болон гол сөрөг нөлөөллийг 

нарийвчлан тогтоох зорилгоор “Натур Фрейндли” ХХК-ийн шинжээчид 2012 оны 6 

дугаар сард газар дээр нь очиж, орчны төлөв байдалд ажиглалт, тандалтын судалгаа 

хийсэн. Төслийг хэрэгжүүлэхэд байгаль орчин болон хүнд нөлөөлж болзошгүй гол 

зүйл нь орчны тоосжилт, газрын гадаргын эвдрэл, элэгдэл, хөрсөн бүрхэвчийн 

доройтолын асуудлууд байна. Үүнтэй холбогдуулан сөрөг нөлөөллийн түвшин их, 

дунд, бага, нөлөөлөлгүй гэсэн ү зүүлэлтээр нөлөөллийн үнэлгээг нарийвчлан хийж, 

сөрөг нөлөөллийг бууруулах зөвлөмжийг гаргав. Төслийн төлөвлөгдсөн технологийн 

шийдэл, арга хэмжээг бүрэн хэрэгжүүлж, сөрөг нөлөөлөл, эрсдлийг бууруулах 

талаарх мэргэжлийн байгууллагын зүгээс өгсөн санал, зөв лөмжийг мөрдөн 

ажилласан тохиолдолд сөрөг нөлөөллийн түвшин буурах боломжтой. Төслийн 

барилгын ажил болон цаашдын үйл ажиллаганаас байгаль орчинд үзүүлэх 

нөлөөллийг байгаль орчны бүрэлдэхүүн тус бүрээр нь ангилан тодорхойлов. 

ХҮСНЭГТ 14. БАРИЛГЫН АЖИЛ БОЛОН ТӨСЛИЙН ЦААШДЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮЕД 

ҮҮСЭХ НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ 

БО-ны Нөлөөллийн үнэлгээ 

№ бүрэлдэхүүн байх 

Тайлбар 

бага дунд их 

хэсгүүд гүй 

А. Байгаль орчны төрх байдал, чанар 

50.82 га орчим талбайд барилга баригдах тул тухайн 

талбай нь барилгын суурь баригдах, овоолсон 

1 Газрын гадарга + шороонд дарагдах зэргээр эвдрэл, элэгдэлд өртөхөөс 

гадна босоо ам 4-ыг байгуулсанаар 1350 м хүртэл 

гүнтэй газрын хэвлий хөндөгдөн, ухагдана. 

Барилга байгууламж баригдах 50.82 га талбайн хөрс 

хуулагдах, ухагдах, дарагдах хэлбэрээр элэгдэл 

2 

Хөрсний 

эвдрэлд орно. 

+ 

эвдрэл, элэгдэл 

Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнөөс орчны хөрс 

элэгдэл, эвдрэлд өртөх, дагтарших, улмаар хөрсний 

бүтэц алдагдана. 

3 

4 

Газрын доорхи 

ус 

Гадаргын усны 

горим 

+ 

+ 

Барилга байгууламж барих үйл ажиллагаанаас азрын 

доорхи усанд үзүүлэх нөлөөлөл байхгүй. ОТ төслийн 

усан хангамжийг Гүний хоолойн газрын доорхи усны 

ордоос хангаж байгаа энэхүү газрын доорхи усны 

ашиглалтын байгаль орчны үнэлгээг хийлгэн 

холбогдох байгууллагаар батлуулан үйл ажиллагааг 

нь хэвийн явуулж байна. 

Барилга байгууламж баригдах талбайд гадаргын ус 

байхгүй. ОТ төслийн Төслийн талбайн зүүн талаар 

хур борооны усаар тэжээгддэг, гадаргын түр урсацтай 



62



5 

№ 

БО-ны 

бүрэлдэхүүн 

хэсгүүд 

Бэлчээр 

ургамал 

6 Уур амьсгал + 

7 Ан амьтан + 

Б. Орчинд үзүүлэх нөлөөлөл 

8 

9 

Агаарын 

бохирдол 



10 Усны бохирдол + 

Нөлөөллийн үнэлгээ 

байх 


гүй 

В. Нийгэм, эдийн засгийн нөлөөлөл 

12 

13 

Ажлын байрны 

эрүүл ахуйн 

нөхцөл 

Орчны барилга 

байгууламж, 

айл өрх 

+ 

+ 

+ 

+ 

+ 


Ундай гол дайран өнгөрдөг. 

Барилга байгууламж баригдах талбай ОТ төслийн 

тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн хойд талд байрлах ба 

энэхүү хойд талд сум орон нутаг, төслийн талбайн 

гадна байрлах дэд бүтцийн барилга байгууламж руу 

хүрэх тээврийн гол зам байрладаг тул энэ талбайн 

тодорхой хэсэг зам, тээврийн хэрэгсэлийн нөлөөлөлд 

өртсөн. 

Төслийн үйл ажиллагаанаас уур амьсгалын нөлөөлөл 

учруулахгүй. 

ОТ төслийн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд бүтээн 

байгуулалт ид явагдаж байгаагаас дуу чимээ, дор гио 

чичиргээ зэргээс шалтгаалан ойр орчимд томоохон 

хөхтөн амьтад амьдардаггүй, төслийн талбайгаас 

дайжсан байгаа тул тэдгээрт үзүүлэх нөлөөлөл 

байхгүй. 

Төслийн барилгын ажлын болон цаашдын үйл 

ажиллагааны явцад автомашины хөдөлгөөн, ачаа 

тээврийн үйл ажиллагаанаас тоосжилт, дуу шуугиан 

үүснэ. Мөн Босоо ам 4-өөс уурхайн гүнээс сорон 

гадагшлуулах агаар нь агаар бохирдуулагч хорт хийн 

агууламжтай байна. 

Тоосжилт үүсэх тээвэрлэлт, ачилт, буулгалтын 

тоосжилт, агаар бохирдуулагч хийг хяналт 

шинжилгээний хөтөлбөрийн хүрээнд хянах 

боломжтой. 

Тээврийн хэрэгсэлийн түлш шатахууны шүүрэл, 

асгаралтаас хөрс бохирдож болзошгүй. 

Барилга байгууламжийн талбайн орчинд ахуйн хог 

хаягдал цугларах, далд сүлжээний хонгил зэрэгт 

шавьж үржих, бусад бохирдол үүсэх орчинг бий 

болгож болзошгүй. 

Шатах тослох, материал асгарах зэргээс хөрсөөр 

дамжин газрын доорхи усанд бохирдол үүсэж 


Тоосжилт, химийн бодисын асгаралт, ууршилт үүсч 

хүний эрүүл мэнд, амь насанд хохирол учрах 

магадлалтай. 

Нэг бүрийн, тусгай ажлын, химийн хорт бодисоос 

хамгаалах хэрэгсэл ба онцгой байдлын техник 

төхөөрөмжөөр хангах, аюулгүй ажилагааны журам, 

стандартыг чанд сахих, байнгын хяналттай байх 

шаардлагатай. 

Төсөл хэрэгжих талбайд байнга оршин суудаг айл өрх 

байхгүй. Ажилчдын эрүүл мэндэд дуу шуугиан, тоос, 

химийн бохирдол нөлөөлөх магадлал бага. 

14 Газар зохион + Төслийн барилга байгууламжийн талбай нь сул 



63



№ 

15 

16 

БО-ны 


хэсгүүд 

байгуулалт, 

нүүлгэн 

шилжүүлэлт 

Эдийн засгийн 

нөлөөлөл 

Түүх соёлын 

дурсгалт газар 

Нөлөөллийн үнэлгээ 

байх 


гүй 

17 Хог хаягдал + 

18 

+ 

Гамшиг ослын 

эрсдэл 

+ 

Нийт дүн 5 6 4 2 

+ 


чөлөөтэй байгаа газарт баригдах тул аливаа нүүлгэн 

шилжүүлэлт хийгдэхгүй. 

ОТ төслийн эдийн засгийн үр ашиг сум орон нутгаар 

хязгаарлагдахгүй, улс орны хөгжилд томоохон хувь 

нэмэр оруулах төсөл юм. 

Барилга байгууламж баригдах талбайд түүх соёлын 

дурсгалт зүйлс байхгүй. 

Үйлдвэрийн ажиллагсадын ахуйн хатуу, шингэн хог 

хаягдал нэмэгдэнэ. 

Гамшиг осол болбол хүн, амьтан, ургамал хордох, 

эрсдэх, байгаль орчин бохирдох өндөр эрсдэлтэй. 

Дээрх хүснэгтээс нэгтгэн дүгнэхэд төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчин нийгэм 

эдийн засагт үзүүлж болзошгүй нийт 17 нөлөөлөл байгаагаас барилгын үйл 

ажиллагаанаас газрын гадарга хамгийн ихээр нөлөөлөлд өртөх бол хөрсний элэгдэл 

эвдрэл, тоосжилт агаарын бохирдлоос үүсэх нөлөөлөл дунд зэ рэг байхаар байна. 

Барилгын ажил хийгдсэний дараа орчны тохижилт хийгдсэнээр хөрсний элэгдэл, 

эвдрэлийг бууруулах, хамрах талбайг нь багасгах бүрэн боломжтой юм. 

Байгаль орчны төрх байдал, чанар 

§ Барилга байгууламжид 50.82 га талбай өртөн, газрын хэвлий ухагдан элэгдэл, 

эвдрэлд орно. 

§ Үйлдвэрийн байгууламжийн суурь, зам талбай бүхий 50.82 га талбайн хөрсөн 

бүрхэвч хуулагдах, ухагдах, дарагдах хэлбэрээр элэгдэл, эвдрэлд орно. 

§ Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнөөс орчны хөрс элэгдэл, эвдрэлд өртөх, 

дагтарших, улмаар хөрсний бүтэц алдагдана. 

§ Харин энэ газрын байгалийн ургамал, ургамлан нөмрөг төслийн барилга 

байгууламж баригдах талбайд хөрсөн бүрхэвчтэй хамт хуулагдан устана. 

§ Төслийн үйл ажиллагаанаас уур амьсгалын нөлөөлөл учруулахгүй. 

§ Төслийн талбайн ойр орчимд томоохон хөхтөн амьтад амьдардаггүй, төслийн 

талбайгаас дайжсан байгаа тул тэдгээрт үзүүлэх нөлөөлөл байхгүй. 

Орчны нөлөөлөл 

§ Төслийн барилгын ажлын болон цаашдын үйл ажиллагааны явцад түүхий эд 

материалын тээвэрлэлт, ачилт, буулгалт зэрэг үйл ажиллагаанаас орчны 

тоосжилт, дуу шуугиан үүснэ. 

§ Тээврийн хэрэгслийн түлш шатахууны шүүрэл, асгаралтаас хөрс бохирдож 




64



§ 

§ 

§ 

Барилга байгууламжийн талбайн орчинд ахуйн хог хаягдал цугларах, далд 

сүлжээний шугам хоолойд шавьж үржих, бусад бохирдол үүсэх орчинг бий 

болгож болзошгүй. 

Шатах тослох, материал асгарснаар хөрсөөр дамжин газрын доорхи усанд 

бохирдол үүсэж болзошгүй. 

Төслийн барилга байгууламжуудын суурь нь аливаа бохирдлыг үл нэвтрүүлэх 

бетон гадаргуутай байна. 

Нийгэм, эдийн засгийн нөлөөлөл 

§ Нэг бүрийн, тусгай ажлын хамгаалах хэрэгсэл ба онцгой байдлын техник 

төхөөрөмжөөр хангах, аюулгүй ажиллагааны журам, стандартыг чанд сахих, 

байнгын хяналттай байх шаардлагатай. 

§ Төсөл хэрэгжих талбайд байнга оршин суудаг айл өрх байхгүй байгалийн 

төрхөөрөө байгаа сул чөлөөтэй байгаа газарт баригдах тул аливаа нүүлгэн 

шилжүүлэлт хийгдэхгүй. 

§ Төсөл хэрэгжүүлэх газарт түүх соёлын дурсгалт зүйлс байхгүй. 

§ Гамшиг осол болбол хүн, амьтан, ургамал хордох, эрсдэх, байгаль орчин 

бохирдох эрсдэл дунд зэрэг. 

Барилгын ажил болон төслийн цаашдын үйл ажиллагаанаас үзүүлэх нөлөөллийн 

үнэлгээнээс харахад агаарын чанар, газрын гадарга, хөрсөн бүрхэвч нөлөөлөлд өртөх 

ба төслийн барилга байгууламжуудыг барьсны дараа барилгын ажилд өртсөн 

цаашид төслийн үйл ажиллагаанд өртөхгүй талбайнуудад цаг алдалгүй нөхөн 

сэргээлт хийж, ургамалжуулснаар хөрсөн бүрхэвч элэгдэх, эвдрэх нөлөөллийг 

хязгаарлах бүрэн боломжтой байна. Төслийн үйл ажиллагааны туршид хөдөлмөрийн 

аюулгүй ажиллагаа, ажлын байрны эрүүл ахуйн шаардлагыг чанд мөрдөн ажилласан 

тохиолдолд байгалийн гамшигт үзэгдлээс бусад аливаа болзошгүй осол эрсдэлээс 

урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой. 

3.2. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зөвлөмж 

Барилга байгууламжийг барьж байгуулах, цаашдын үйл ажиллагааны явцад гарч 

болзошгүй сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах, 

үйлдвэрлэлийн түүхий эд, материалыг байгаль орчин, экологид хор хөнөөлгүйгээр 

ашиглах болон тэдгээрийг хамгийн бага сөрөг нөлөөлөлтэйгээр ашиглах, зарцуулах, 

устгах, зайлуулах, нөхөн сэргээх замаар тухайн орон нутгийн байгалийн өнгө төрх, 

хэлбэр, хор аюулгүй нөхцөлд орон нутгийн хүн ам, амьтан ургамал, үржин төлжих 

нөхцлийг бүрдүүлэхэд үйл ажиллагааны гол зорилго оршино. Иймд төслийн 

болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах талаар дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх 



65



шаардлагатай юм. Болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний 

зөвлөмжийг тайлангийн Бүлэг 2-т дэлгэрэнгүй тусгасан ба энэхүү бүлэгт нөлөөлөлд 

өртөж болзошгүй бүрэлдэхүүн тус бүрээр нь ангилан тодорхойлов. 

Агаарын чанар: 

Тоос болон бусад агаарын бохирдлын үзүүлэлтүүдийн түвшинг тодорхой 

давтамжтайгаар, сонгосон цэгүүд дээр хэмжин хянах ба хэрэв тухайн үзүүлэлт нь 

зөвшөөрөгдөх агууламжаасаа хэтэрсэн тохиолдолд бууруулах арга хэмжээг цаг 

алдалгүй хэрэгжүүлнэ. Төслийн барилгын ажлын болон цаашдын үйл ажиллагааны 

явцад агаарын чанарт нөлөөлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах, багасгах арга 

хэмжээг төслийн байгаль хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний 

хөтөлбөрт тусгаж өгсөн. 

Усны нөөц: 

Газрын доорхи усанд үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах шалгуур 

үзүүлэлтүүд нь барилга байгууламжуудын усны шугам хоолой зэргийн оновчтой 

зохион байгуулалт, үр ашигтай, хэмнэлттэй үйл ажиллагаа, хяналт шинжилгээний 

арга хэмжээ болно. Төслийн үйл ажиллагаанаас газрын доорхи болон гадаргын усны 

чанарт шууд ба шууд бусаар нөлөөлөх ямар нэгэн нөлөөлөл байхгүй боловч, төсөл 

хэрэгжих талбайн элэгдэл, тунадасжилтийг хянах менежмент, хяналт шинжилгээ, 

хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүдийг хянах засварын хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх 

шаардлагатай. 

Газар, хөрсний элэгдэл, эвдрэл: 

Хөрсний нөөцийг хамгаалах нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээ нь ургамал, амьтан, 

усны нөөцийг хамгаалах үйл ажиллагаатай нягт уялдаатай юм. Хөрсний нөөцөд 

нөлөөлөх нөлөөллийг бууруулахын тулд байгалийн төрхөөрөө байгаа хөрсөн 

бүрхэвчийг талбайгаас зөөж, нөлөөлөлд өртөхөөргүй ойролцоох газруудад нь 

байршуулна. Хөрсний бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх нөлөөллийг бууруулах арга 

хэмжээ нь гадаргын усны нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээтэй уялдана. 

Асгаралтаас урьдчилан сэргийлэх төлөвлөгөө нь хөрсний бохирдол, болзошгүй 

асгаралтын үед авах урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг багтаасан байна. 

Ургамал, амьтан: 

Ургамал амьтанд нөлөөлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах, багасгах арга хэмжээг 

төслийн байгаль хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт 

тусгаж өгсөн. 



66



Дөрөв. Төслийн эрсдлийн үнэлгээ, менежмент 

4.1. Болзошгүй аюул, эрсдлийн үнэлгээ 

Үйлдвэр барих төслийг хэрэгжүүлэх явцад байгалийн болон бусад хүчин зүйлүүдийн 

нөлөөгөөр тухайн төслийн үйл ажиллагаа, төсөл хэрэгжиж буй орчинд ямар нэгэн 

байдлаар осол, эрсдэл үүсэж болзошгүй юм. Энэ нь төсөл хэрэгжүүлэгчийн хувьд 

санхүүгийн алдагдалд орохоос гадна олон хүн ажлын байргүй болох, орон нутгийн 

төсөвт төлөгдөж буй татвар зогсох, хамгийн гол нь хүний амь эрсдэх болон 

хөдөлмөрийн чадвараа алдах зэрэг хүчтэй сөрөг нөлөөллүүдийг агуулдаг байна. 

Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, хүмүүсийн амьдралыг гэнэтийн ос ол, эрсдэлд 

хүргэдэг байгалийн гамшгууд болох усны үер, хүчтэй салхи, шуурга, газар хөдлөлт, 

ган, зуд, аянга цахилгаан гал түймэр зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдлүүдийн ослын 

шинж чанар, эрч хүч өөр өөр байхаас гадна нөлөөллийн хор уршиг нь харилцан 

адилгүй байна. Эдгээрийг тус тусад нь авч үзвэл: 



67



ХҮСНЭГТ 15. ТӨСЛИЙН ЭРСДЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ 

№ Ослын хэлбэр Үр дагавар Үнэлгээ Давтамж Эрсдлийг бууруулах талаар зөвлөмж 

Байгалийн гамшиг ба аюул осол 

1 Газар хөдлөлт 

2 Аадар бороо 

3 

Дуу 

цахилгаантай 

ширүүн бороо 

4 Шороон шуурга 

5 Үер 

6 

Халдварт өвчин 

(шувууны 

ханиад, бусад 

халдвар) 

Хүний амь эрсдэх, дэд бүтцийн 

байгууламж эвдэрч сүйдэх 

Газрын хөрс барилга байгууламж 

нурж сүйдэх, дэд бүтцийн 

байгууламж эвдэрч сүйдэх 

Ажлын байрны аюулгүй байдал, 

дэд бүтцийн байгууламж эвдэрч 

сүйдэх, цахилгаан тасрах 

Үйл ажиллагаа зогсох, эрүүл мэнд, 

аюулгүй байдал алдагдах, агаар 

муудах 

Үйл ажиллагаа зогсох, хүний амь 

эрсдэх, бэртэж гэмтэх, дэд бүтэц 

эвдэрч сүйдэх, овоолго нурах 

Ажилчдын эрүүл мэндэд сөргөөр 

нөлөөлж, улмаар төслийн хэвийн 

үйл ажиллагаа саатах, зогсох 

Төслийн болон хүний үйл ажиллагаатай холбоотой осол, эрсдэл 

Зам, ачааны машины засварын 

Аюултай бодис 

7 

газар, агуулахын хэвийн үйл 

асгарах 

ажиллагаа саатах 

8 Гал түймэр 

ШТМ-ын агуулах, ажилчдын байр 

сууц, шатахуун түгээх станц, 

цахилгаан үүсгүүрийн байранд гал 

гарах 

Бага 

Дунд 

зэрэг 

Өндөр 

Өндөр 

Өндөр 

Өндөр 

Дунд 

зэрэг 

Өндөр 

Газар хөдлөлийн 6 

баллын бүсэд 

хамаарагдана 

50 жил тутам 1 

удаа 

5 жил тутам 1 

удаа 

Жилд 1 удаа 

тохиож газрын 

гадарга дээр 70- 

100 кг/м2 даралт 

учруулна. 

Жилд 1 удаа 

2004, 2005 

онуудад шувууны 

ханиад гарч 

байсан 

Тодорхойгүй 


Харьцангуй, аюул багатай, зохих зураг төслийн 

стандартыг ашиглах 

Зураг төсөлд цаг агаарын нөхцлүүдийг тусгах 

Зураг төслийн шаардлагад аянга цахилгааны 

хамгаалалтыг зайлшгүй шаардлага болгон оруулж өгөх 

Зураг төслүүдийг нэгтгэх, тоос шороо хянах талаар арга 

хэмжээ санаачлах 

Зураг төслийн шаардлагыг хангахын тулд гадаргын усны 

урсацыг өөрчлөх, шинэчилсэн мэдээлэлд үндэслэн 

үерийн зургийн стандартыг хянах, хүмүүст үерийн 

анхааруулга өгч хүний амь нас, дэд бүтцийг хамгаалах 

Өндөр эрсдэлтэй амьтадтай (шувууд) харьцахгүй байх 

хангалттай хэмжээний хамгаалалтын хэрэгсэлтэй 

байх(амны хаалт гэх мэт) Үндэсний болон бүсийн 

халдварт өвчинтэй тэмцэх төлөвлөгөөтэй холбоо тогтоох 

Ашиглалт, тээвэрлэлт, хадгалалт өндөр буюу дунд 

зэргийн арга хэмжээ авах шаардлагатай. 

Бүх ажлын талбайд галын дохиолол, аюулын гарцын 

(хэрэв тодорхой биш бол, жишээ нь ганц хаалгатай бол) 

байрлалыг заасан самбар байрлуулах, галын дохиолол, 

гал унтраагуур, гал унтраах хоолойд зөвшөөрөгдсөн 

тэмдэг тавьсан байх хэрэгтэй. 





№ Ослын хэлбэр Үр дагавар Үнэлгээ Давтамж Эрсдлийг бууруулах талаар зөвлөмж 

9 

10 

11 

Хаягдал ус 

хадгалах түр 

байгууламж 

Хүний эрүүл 

мэнд муудах 

Автомашины 

осол 

Ус халих, овоолгын суурийн хэсэгт 

сувгаар ус шүүрэх, газар 

хөдлөлтөөс үүдэн газрын эвдрэл 

үүсэх 

Осол аваар, өвчин эмгэгээс хүний 

эрүүл мэнд доройтож болзошгүй 

Замын хөдөлгөөний аюулгүйн 

дүрмийг мөрдөөгүй тохиолдолд 

авах арга хэмжээний тухай 

бодлогыг боловсруулж, мөрдөж 

байна. 

Бага 

Дунд 

зэрэг 

Дунд 

зэрэг 



- 

Хаягдал усны байгууламжийг 70 % дүүргэлттэй болсон 

тохиолдолд зайлуулах арга хэмжээг тогтмол авч байх, 

аливаа алдагдал байгаа эсэхэд хяналт тавих. 

Хүний эрүүл мэнд муудахад нөхцөл байдалд дүгнэлт 

хийж, тухайн нөхцөлд хамгийн тохиромжтой арга 

хэмжээг авч шаардлагатай бол нүүлгэн шилжүүлэх, 

хорио цээр тогтоох, урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион 

байгуулна. 

Ослын улмаас хүн бэртэж гэмтэх буюу нас барсан 

тохиолдолд эмнэлгийн түргэн тусламжийг үзүүлэх, гал 

түймэр гарвал галын аюулгүйн журмыг мөрдөх, ослын 

хохирлыг даатгалын журмаар зохицуулна 





4.2. Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, ажиллагсадын эрүүл ахуй 

Үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд зайлшгүй мөрдөн ажиллах хөдөлмөрийн аюулгүй 

ажиллагаа, ажиллагсадын эрүүл мэндийг хамгаалах арга хэмжээнүүдийг орд 

ашиглалтын техник эдийн засгийн үндэслэлд дэлгэрэнгүй тусгаж өгсөн байна. 

Аюулгүй ажиллагааны арга хэмжээнүүд нь уурхайн ажиллагсдын аюулгүй, үр 

бүтээлтэй ажиллахад чиглэсэн байна. Ажлын нөхцөл тохь тухтай, аюулгүй байвал 

ажиллагсад төдий чинээ эрүүл байж, хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэн, үйлдвэрлэлийн 

даалгаварыг амжилттай биелүүлэх болно. Энэхүү барилга байгууламжууд нь ОТ 

төслийн талбайн гадна байрлах боловч төслийн хүрээнд мөрдөн ажилладаг аюулгүй 

ажиллагааны дүрэм, зааварчилгааг чанд мөрдөн ажиллах ба аюулгүйн ажиллагааны 

дараах журмуудыг боловсруулан хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Үүнд: 

1. Нийт ажилчдын мөрдөх аюулгүй ажиллагааны заавар 

2. Химийн хорт бодисуудтай харьцах аюулгүй ажиллагааны заавар 

3. Онц аюултай ажил гүйцэтгэх аюулгүй ажиллагааны заавар 

4. Авто ачигчаар ажиллахад ажил мөрдөх аюулгүй ажиллагааны заавар 

5. Хийн болон цахилгаан гагнуурын ажил гүйцэтгэх үед мөрдөх аюулгүй 

ажиллагааны заавар 

6. Ачаа тээврийн хэрэгсэлийн аюулгүй ажиллагааны заавар 

7. Галын аюулаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ 

Сургалт: 

o Төслийн хэвийн үйл ажиллагааг хангахын тулд технологийн менежмент 

(сургалт, сурталчилгаа, орчны хяналт)-ийг хөгжүүлэх, удирдлагын байгаль 

орчин, эрүүл ахуйн талаарх мэдээллийг сайжруулах 

o Байгаль орчин ба төслийн үйл ажиллагааны талаарх сургалтын хөтөлбөр 

боловсруулж, мэргэжлийн байгууллагатай хамтран нийт ажиллагсдыг 

сургалтанд хамруулах 

o Тоног төхөөрөмжийг хэвийн ажиллуулах, болзошгүй аюул ослоос урьдчилан 

сэргийлэх аргын үндэс болсон хөдөлмөр хамгааллын зааварчилгааг тогтмол өгч 

мөрдөлтөнд байнга хяналт тавих 

o Хаягдал, бохирдолтод тавих байгаль орчны салбарын олон улсын нормативыг 

ажлын байр, түүний орчинд мөрдөж ажиллах, орчны хяналт шинжилгээг жилд 

1-ээс доошгүй удаа хийлгэх. 

4.3. Шатах, тослох материалын үнэлгээ 

Шатах тослох материалыг хүлээж авах, хадгалах, түгээх үйл ажиллагааны үед гарч 

болох хамгийн аюултай осол гамшиг нь бензин асгаруулж алдах, гал түймэр гарах, 

дэлбэрэлт болох г.м болно. Эдгээр аюул гамшгийн эх сурвалж нь хүлээн авах шугамын 

арматур, шахуурга фланцан холбоос болон галын дохиоллын системийн эвдрэл гэмтэл, 

ажиллагааны доголдол юм. Шатах, тослох төрлийн нийтлэг байдлаар ашиглагддаг 

бодисуудаас хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, байгаль орчинд хор нөлөө учруулах 





магадлалаараа авто бензин, дизель түлш болон бусад шатах тослох материал хадгалах, 

цэнэглэх ажиллагаа нь хамгийн их аюултайд тооцогддог. Дээрхи бодисуудыг 

засварлаж сайжруулаагүй замаар хол тээвэрлэх, автомашины засвар үйлчилгээ 

хангалтгүй хийгдэх зэргээр тэдгээр бодис алдагдах, асгарах эрсдэл үүснэ. 

ХҮСНЭГТ 16. ШАТАХ ТОСЛОХ БОДИСЫН ЖАГСААЛТ, ТҮҮНИЙ ЭРСДЭЛ 

Бодис 

Асгарах 

эрсдэл 


Дизель түлш Бага Түлш асгарч урсахаас сэргийлсэн хамгаалалттай 

түлшний агуулахад 

Гидравликийн тос Бага Үйлдвэрийн ажлын байранд эсвэл уурхай дахь 

ажлын байрны гадна 

Хөдөлгүүрийн тос Бага Үйлдвэрийн ажлын байранд 

Бензин Бага Түлш асгарч урсахаас сэргийлэн хамгаалалттай 

түлшний агуулахад 

Хөдөлгүүрийн уусгагч Бага Үйлдвэрийн ажлын байранд 

шингэн 

Товуд Байхгүй Үйлдвэрийн ажлын байранд буюу хөргүүртэй 

агуулахад 

Хүч дамжуулах ангийн тос Бага Үйлдвэрийн ажлын байранд 

Хүхрийн 

хүчил Бага Үйлдвэрийн ажлын байранд 

(аккумуляторын хүчил) 

Мөн ашиглалтын тоног төхөөрөмж, машин техникийн эд ангийн гэмтэл, засвар 

үйлчилгээ хангалтгүй хийгдэх, эд анги элэгдэх зэргээс үйл ажиллагааны доголдол үүсч 

улмаар шатах тослох материал алдагдах, шүүрэх, асгарах тохиолдол гарч болзошгүй. 

Мөн төслийн үйл ажиллагаанд шаардагдах шатах, тослох материалын ашиглалт, 

хадгалалт, тээвэрлэлт, саармагжуулах үйл ажиллагаанд Байгаль орчин, аялал 

жуулчлалын сайд, Эрүүл мэндийн сайд, Онцгой байдлын ерөнхий газрын даргын 2009 

оны 28/40/29 тоот тушаалаар баталсан “Химийн хортой болон аюултай бодис хадгалах, 

ашиглах, устгах журам”-ыг мөрдөн ажиллахаас гадна зайлшгүй анхаарах шаардлагатай 

дараах зөвлөмжүүдийг тусгав. Үүнд: 

• Компанийн байгаль орчин аюулгүй ажиллагаа, хөдөлмөр хамгааллын хэлтэс нь 

химийн бодис, материалтай харьцах үйл ажиллагаанд байнгын хяналт тавьж 

ажиллана. 

• Химийн хорт болон аюултай бодис хадгалах, тээвэрлэх, ашиглах, устгах үйл 

ажиллагаатай холбоотойгоор гарч болзошгүй ослын үед ажиллах төлөвлөгөө 

боловсруулж, аймаг, нийслэлийн Онцгой байдлын газар, хэлтсээр батлуулсан 

байна. 

• Төсөлд хэрэглэж буй химийн бодис тус бүрийн “Хор аюулын тухай лавлах 

мэдээлэл” (Material safety datasheet)-ийг гаргаж, бодис материалыг аюулгүй 

тээвэрлэх, хадгалах, ашиглах, устгах журам, зааварчилгааг боловсруулан, 

тэдгээрийг мөрдөж ажиллах талаарх сургалт зохион байгуулж, гүйцэтгэлд нь 

байнгын хяналт тавьж ажиллана. 



71



• Химийн бодис материалтай ажилладаг хүмүүст аюулгүй ажиллагааны 

заааварчилгаа өгөхөөс гадна тухайн бодис, материалын шинж чанар, үзүүлж 

болох хоруу чанар, хамгаалах арга зам, анхны тусламжийн талаар тодорхой 

давтамжтай сургалтуудыг явуулж байна. 

• Химийн бодис, материалын хадгалалтыг стандарт шаардлагын дагуу гүйцэтгэх, 

цаашид хаягдалгүйгээр ашиглах үүднээс тусгай агуулахад хадгалах ба агуулах 

нь дараах шаардлагауудыг хангасан байх ёстой. Үүнд: 

o Химийн бодис материалын агуулах нь хүн ам оршин суугаа газраас 300 

метрээс доошгүй метрийн зайд, үер усанд автахааргүй байрлалд 

байрлуулах ба агуулах нь галд тэсвэртэй материал хийцтэй байна. 

o Болзошгүй ослын үед хөрсөнд болон гадагш бодис алдагдахааргүй 

битүүмжлэл сайтай, салхивчийн системтэй, үерийн далан хамгаалалтын 

суваг, бетон суурьтай байна. 

o Химийн бодис, материалын агуулахад хоорондоо нийцэхгүй бодисуудыг 

хамт хадгалахгүй байх шаардлагатай. 

o Шатамхай шингэнийг халаалтын хэрэгсэл, цахилгааны эх үүсвэрээс хол, 

шууд нарны гэрэл тусахааргүй нөхцөлд хадгална. 

• Агуулахад осол, эрсдлийн үед ашиглах зориулалтын бүрэн ажиллагаатай гал 

унтраах хэрэгсэл болон бусад шаардлагатай хэрэгслийг гарын доор байлгана. 

• Агуулахыг хариуцан ажиллаж байгаа ажилтан нь химийн бодистой аюулгүй 

харьцах дадал, арга зүйг бүрэн эзэмшсэн, зохих сургалтанд хамрагдсан байхаас 

гадна, зохих ажилтнуудад заавар зөвлөгөө өгөх чадвар дадалтай байх ёстой. 

• Химийн бодис, шатах тослох материалын тээвэрлэлтийн явцад гарч болзошгүй 

эрсдэл, түүнээс урьдчилан сэргийлэх зааварчилгааг тээврийн хэрэгслийн 

жолооч болон дагалдан яваа хүн бүрт танилцуулж, аюулгүй байдлыг хангасан 

байна. 

• Химийн бодис, шатах тослох материалыг техникийн болон аюулгүй байдлын 

шаардлага хангасан тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэх бөгөөд уг тээврийн 

хэрэгсэлд анхааруулах тэмдэг, аюулын шинж чанарын тухай санамж 

байрлуулна. 

• Химийн бодис материалыг хүн, мал, амьтан болон бараа бүтээгдэхүүнтэй хамт 

тээвэрлэх нь хориотой. 

• Агуулахын байршлыг холбогдох мэргэжлийн байгууллагатай хамтран 

зөвшилцөж тогтооно. 

• Химийн бодис, материалыг ашиглахдаа аюулгүй ажиллагааны журмыг 

боловсруулан орон нутгийн байгаль орчны болон эрүүл ахуйн байцаагчаар 

хянуулж, чанд мөрдөж ажиллана. 

• Химийн бодис, материалын хаягдлыг тогтоосон цэгт хүний эрүүл мэнд, байгаль 

орчин, мал амьтанд хоргүй буюу аюулгүй аргаар устгана. Устгалыг хийсэн 

тухай бүрт акт үйлдэж, холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу мэдээллийг 

хүргүүлнэ. 





• Химийн бодис, материалын хоосорсон сав баглаа боодлыг ахуйн зориулалтаар 

ашиглуулахгүй байх шаардлагатай. Суларсан хаягдал, сав баглаа боодлыг 

хяналттайгаар буцаан хил гаргаж, тухайн үйлдвэрт нь эргүүлж өгч эргэлтэнд 

оруулах ажлыг зохион байгуулна. 

• Асгаралтыг шингээх бодис, материалыг асгарал гарах өндөр эрсдэлтэй ажлын 

байруудад хангалттай хэмжээгээр байршуулна. Хэрэв тусгай зориулалтын бус 

талбайд шатах тослох материалын асгаралт үүсвэл, шингээх бодис, материал 

ашиглах, шатах тослох материалаар бохирдсон хөрсийг хуулан авч, 

зориулалтын тусгай хаягдлын талбайд түр хадгалах, саармагжуулах арга 

хэмжээг авна. 

• Мөн техник, технологийн шинэчлэл хийгдэх, өргөтгөл, засвар үйлчилгээний 

улмаас шинээр химийн бодис, материал ашиглах шаардлагатай тохиолдолд 

байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний нэмэлт тодотголыг 

хийлгэх, шинээр нэмэгдсэн материалын хоруу чанар, устгалын арга ажиллагаа, 

саармагжуулах арга хэмжээг хийлгэж байх шаардлагатай. 



73



Тав. Төслийн хаалт ба экологи эдийн засгийн үнэлгээ 

5.1. Төслийн хаалт 

Шивээ толгой ордын талбайд баригдах барилга байгууламжуудын хаалтын төлөвлөлт 

нь Оюу толгой төслийн хаалтын төлөвлөгөөнд тусгагдах нь зүйтэй. 2005 оны Орд 

ашиглалтын цогцолбор төлөвлөгөөнд тусгаснаар Оюу толгой төслийн хаалтын 

төлөвлөгөөг боловсруулах ажил эхэлсэн байна. Энэхүү төлөвлөгөө нь байнга 

шинэчлэгдэн боловсруулагдаж байгаа ба уурхайн ашиглалтын явцад нөхөн сэргээх 

арга хэмжээг давхар авч хэрэгжүүлж байгаа юм байна. Тиймээс уурхайн хаалтын 

төлөвлөгөөнд энэхүү байгууламжуудын талаар тусгах нь зүйтэй. 

Уурхайн хаалтын урьдчилсан төлөвлөлтөөр уурхайн үйл ажиллагаа зогссоны дараах 10 

жилийн туршид байгаль орчны хяналт шинжилгээ буюу мониторингийн хөтөлбөрийг 

үргэлжлүүлнэ. Экологийн тогтвортой хөгжлийн зарчмын хүрээнд тухайн уурхай 

байгаль орчин, эдийн засаг, нийгмийн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэх боломжийг 

хангахын тулд нөхөн сэргээлтийн зорилтуудад болзошгүй байгаль орчны нөлөөллийн 

тухай оруулж, нөхөн сэргээлтийн шатлалын хамгийн дээд боломжтой түвшинг хангаж, 

олон нийт, орон нутгийн захиргаа болон хо лбогдох бусад хууль ёсны сонирхлын 

бүлгүүд хүлээн зөвшөөрөхүйц байхаар уурхайг хаасны дараах газар ашиглалтыг 

төлөвлөх хэрэгтэй. Уурхайн хаалт, нөхөн сэргээлтийг хийхдээ нөхөн сэргээлтэнд 

хэрэглэх гол нэр томъёо, уул уурхайн үйл ажиллагааны явцад эвдэрсэн газрыг ангилах, 

шимт хөрсийг хуулах, хадгалах, эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт хийх техникийн 

ерөнхий шаардлага, эвдэрсэн газрыг у ргамалжуулах дараах стандартуудыг мөрдөж 

ажиллах шаардлагатай. Үүнд: 

1. MNS 5914:2008 “Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт. Нэр томъёо, тодорхойлолт” 

2. MNS 5915:2008 “Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн 

газрын ангилал” 

3. MNS 5916:2008 “Газар шорооны ажлын үед шимт хөрс хуулалт, хадгалалт” 

4. MNS 5917:2008 “Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн 

газрын нөхөн сэргээлт. Техникийн ерөнхий шаардлага” 

5. MNS 5918:2008 “Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулах. Техникийн ерөнхий 

шаардлага” 

Шивээ Толгойн талбайд барилга байгууламжуудыг барих төслийн хүрээнд хөндөгдсөн 

газрыг нөхөн сэргээх ажлыг тухайн жилийн БХТ, ОХШХ-т тусган зардлыг төсөвлөнө. 





5.2. Экологи эдийн засгийн үнэлгээ 

Эдэлбэр газар 

“Шивээ толгойн ордын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд баригдах барилга 

байгууламжууд” төслийн хүрээнд байгуулах Дөрөвдүгээр босоо ам (N4768181.853, 

E650610.894) нь агааржуулалтын зориулалтаар ашиглагдана. Уурхайн гүнээс 2000 

м3/сек агаарыг соруулж гаргах ба үүнийг 60 буюу түүнээс д ээш жил ашиглахаар 

төлөвлөсөн. Ажилчдын кемпийн өргөтгөл 4.2 га, Ачаа тээврийн талбай 33.9 га, Босоо 

амны барилга байгууламжууд нийт 12.72 га тус тус байна. 

Нийт эвдрэлд оруулах талбай 50.82 га. 

Босоо амны диаметр нь 11 метр . 

Босоо амны талбай: S = π* R 2 = 3.14 * (11/2) 2 = 94.98 м 2 

Босоо амны эзэлхүүн: V = 94.98 м 2 * 1300 м = 123474 м 3 

Газрыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигласнаас үүсэх хохирлын хэмжээ нь: 

Ххомс= Sнө х (Zмал + Zтат) х t = 50.82 га х (642+71.4) х 60 жил = 2175299.28 төг 

= 2 175.3 мян.төг 

Энд: Ххомс – Газрыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигласнаас үүдэх бодит 

хохирлын өртөг, төг/жил 

Sнө - Үйлдвэрлэлийн обьектуудад шууд нөлөөлөлд өртөх газар, га 

Zтат – 1 га талбайн татвараас алдагдсан боломжийн өртөг (71.4 төг), төг/га 

Zмал – малчин өрхийн малаас хүртэх ашиг шимийн алдагдал (642 төг), төг/га 

t – ажилласан жил 

Газрын хэвлий 

Газрын хэвлийд учруулах экологи-эдийн засгийн хохирлын үнэлгээг тооцохдоо 

уурхайн үйл ажиллагааны явцад газрын эвдрэлийн нийт хэмжээ, овоолго, 

тунгаагуурын талбай зэрэг бүх газруудын хэмжээгээр тодорхойлно. Үүнд хэдий 

хэмжээний уулын ажил хийгдэхийг тооцож дүгнэх нь чухал. 

Газрын 1.0 м 3 үүссэн орон зайн боломжит хохирлыг тооцохдоо нөхөн сэргээлтийн 

ажлын зардлын үнэлгээг хэрэглэнэ. Энэ нь тусгайлан хөрсний овоолгоос хөрсийг 

эксковатороор ухаж ачин, автосамосвалаар тээвэрлэн авчирч ашиглагдсан орон зайд 

буулгах ба бульдозероор түрж тэгшлэх ажлын зардлыг агуулах юм. 1.0 м 3 уулын 

чулуулгыг ухаж ачих, тээвэрлэх зардлыг барагцаагаар 450 төг/м 3 гэж т ооцов. Энэ 

үнэлгээгээр газрын хэвлийд учрах хохирлыг нийт ухашийн 123474 м 3 (94.98 м 2 * 1350 

м) хэмжээгээр авч үзэв. 

Энэ нь Х гх = 128223 м 3 х 450 төг/м 3 = 57 700 350.0 төг = 57 700.3 мян.төг болно. 

Газрын нөөц хэвлийн нийт хохирлын хэмжээ Х н =Х хомс +Х гх = 2 175.3 + 57 700.3 = 59 

875.6 мян.төг. 

Хөрсөн бүрхэвч 

Шивээ толгойн талбайд баригдах ажилчдын кемпийн өргөтгөл 4.2, ачаа тээврийн 

талбай 33.9 га, босоо ам 12.72 г, нийт 50.82 га талбайн хөрсний экологи-эдийн засгийн 



75



үнэлгээг Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлалын дагуу 

(2010) гүйцэтгэв. Энэ үнэлгээг гаргахад тухайн талбайд зонхилон тархсан хөрсний үе 

давхаргуудын, ялангуяа шимт давхаргын зузаан, ширхгийн бүрэлдэхүүн, ялзмагийн 

хэмжээ, чулуу болон карбонатын агууламж, хөрсний нягтын тоон утгыг үндсэн 

үзүүлэлт болгож ашигладаг. Энэ аргачиллын дагуу Ачаа тээврийн 50.82 га газарт 

хөрсний судалгаа явуулж цуглуулсан материал, хөрсний дээжинд хийсэн лабораторийн 

задлан шинжилгээний дүнг үндэслэн хэсэг тус бүрийн хөрсний дээрх шинж чанарыг 

дараахь хүснэгтүүдэд үзүүлэв. 

Хөрс 

Сайр чулуурхаг 

цайвар бор 

Цайвар бор 

Цайвар бор 

ХҮСНЭГТ 17. ХӨРСНИЙ ШИНЖ ЧАНАР 

Хөрсний үе 

Ширхгийн 

Зузаан, см Чулуу, % 

давхарга 


СаСО 3, % 

А 11 25 

0.16 

Хөнгөн 

В к 13 35 1.65 

шавранцар 

С 16 80 2.0 

А 16 15 

1.8 

Хөнгөн 

В к 20 10 2.0 


С 20 20 2.5 

А 15 10 

0.33 

В к 20 15 Элсэнцэр 1.40 

С к 15 50 2.0 

Хөрс 

Эвдрэлийн 

зэрэг 

ХҮСНЭГТ 18. ЭВДРЭЛД ОРОХ ЦАЙВАР БОР ХӨРСНИЙ ЯЛЗМАГИЙН НӨӨЦ 

Хөрсний үе 

Ялзмаг, Эзлэхүүн 

Зузаан, см 

давхарга 

% жин, г/см 3 

Ялзмагийн 

нөөц, тн/га 

Сайр 

чулуурхаг 

Дунд зэрэг А 10 0.65 1.3 7.45 

Хөнгөн 


Дунд зэрэг А 10 0.58 1.4 8.12 

Элсэнцэр Дунд зэрэг А 10 0.47 1.3 6,11 

Хөрсний экологи- эдийн засгийн үнэлгээг гаргахын тулд ачаа тээврийн газар байгуулах 

50.82 га талбайн заримдаг цөлийн говийн цайвар бор хөнгөн шавранцар, сайр 

чулуурхаг хөнгөн шавранцар болон элсэнцэр хөрсний үржил шимт давхаргын зузаан, 

энэ давхаргын нягт, ялзмагийн хэмжээг үнэлгээний суурь үзүүлэлт болгон ялзмагийн 

нөөцийг тооцоолсон. Ялзмагийн нөөц эдгээр хөрсөнд харьцангуй ойролцоо байгаа нь 

тэдгээрийн ялзмагийн агуулга, нягт, ширхгийн бүрэлдэхүүний тоон үзүүлэлтээс 

хамаарч байгааг дурьдах хэрэгтэй. Хөрсний ялзмагийн нөөцийг тооцоолоход тухайн 

хөрс ангиллын ямар бүлэгт багтаж байгаагаас хамаарч нөөцийн тоог үржүүлэх 

засварын коэффициент нь өөр өөр байдаг бөгөөд энэ коэффициентыг бид хөрсний 

тогтворжилтын нөхцөл, шинж чанарын онцлогийг харгалзан заримдаг цөлийн ба 

цөлийн хөрсний говийн цайвар бор хөрсөнд 0.80-0.83 - аар авсан. Хөрсний экологиэдийн 

засгийн үнэлгээг бодитой боловсруулахад газарзүйн хүчин зүйлүүд, хөрсний 

шинж чанарын засварын коэффициентыг мөн ашигладаг бөгөөд эдгээр коэффициентыг 

хөрс тус бүрээр нь нэгтгэж гаргав. 

ХҮСНЭГТ 19. ГАЗАРЗҮЙН ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮДИЙН ЗАСВАРЫН КОЭФФИЦИЕНТ 





Хөрс Налуу Гуу жалгын Ургамал Бичил Элсэн Хөрсний 

нягтрал бүрхэвч гадарга бүрхэц чийг 

Дундаж 

Сайр 

чулуурхаг 0.9 1 0.7 1 1 0.3 0.82 


Хөнгөн 

1 1 0.7 


1 

1 0.3 0.83 


Элсэнцэр 


1 1 0.7 1 0.9 0.3 0.82 

Хөрс 

Сайр 

чулуурхаг 


Хөнгөн 



Элсэнцэр 



чулуу 

ХҮСНЭГТ 20. XӨРСНИЙ ШИНЖ ЧАНАРЫН ЗАСВАРЫН КОЭФФИЦИЕНТ 

Ширхгийн Давсж Карбонат Солилцоот Урвалын 

Дундаж 

бүрэлдэхүүн илт илрэх гүн натрий орчин 

0.7 0.9 1 0.5 1 0.8 0.82 

0.9 0.9 0.9 0.5 1 0.8 0.83 

0.9 0.7 0.9 

0.5 

1 0.8 0.80 

Хөрс тус бүрийн шимт давхаргын зузаанаар тооцоолсон ялзмагийн нөөцийг 

үнэлгээний аргачиллын дагуу хөрсний ангиллын, газарзүйн хүчин зүйлүүдийн болон 

хөрсний шинж чанарын засварын коэффициентоор үржүүлж бодит тоон үзүүлэлт 

болох техникийн нөлөөгөөр эвдэрсэн хөрсний экологи-эдийн засгийн үнэлгээг 

гаргахад 50.82 га талбайн шимт бодисын нөөц алдагдалд орсныг 1.0 кг ялзмагийн 

бодисын суурь үнээр (2010 оны байдлаар 276 төг) үржүүлж хөрс бүрээр нь 1 га талбайд 

тооцоход 1,35 – 1,86 сая.төг хооронд хэлбэлзэж байна. 

ХҮСНЭГТ 21. ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛТЭЙ ТАЛБАЙД БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖ БАЙГУУЛАХАД 

ЭВДЭРСЭН ХӨРСНИЙ ЭКОЛОГИ-ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНЭЛГЭЭ 

Хөрс 

Ялзмагийн 

1 га 

Эвдрэлд Ялзмагийн 

Үнэлгээ, 

Эвдрэлийн 

нөөцийн 

хөрсний 

орсон нөөцийн 

сая төг 

зэрэг 

алдрал (засв- 

үнэлгээ, 

талбай, га алдрал, тн 

арласан), тн 

сая төг 

Сайр чулуурхаг 


дунд зэрэг 8,40 62,58 51,32 14,16432 1,69 

Хөнгөн 

шавранцар дунд зэрэг 35,2 285,83 237,24 65,47824 1,86 


Элсэнцэр цайвар 

бор 

дунд зэрэг 7,22 44,11 35,29 9,74004 1,35 

Нийлбэр (дундаж) 50,82 - 359,85 89,3826 (1,64) 

Дээрх аргачлалын дагуу хуулийн заалтад хамрагдсан 50.82 га талбайн хөрсний 

ялзмагийн нөөцийг бодож хөрс бүрийн засварын коэффициентоор үржүүлж экологи- 



77



эдийн засгийн үнэлгээг гаргахад хөрсний төрлөөс хамаарч 1 га талбайд 1.35-1.86 сая 

төг байна. 

Агаар 

Барилгын үйл ажиллагааны үйл явцад хөрс хуулах, тээвэрлэлт хийх, цооног карьер 

үүсгэх, хөрс чулуулгийг бутлах зайлуулах, тээврийн хэрэгслээс үүсэх хорт утаа, 

тэсэлгээ баяжуулалт, угаалтын явцад үүсэх хорт бодис зэргээс болон бусад босоо амны 

агаарыг сорж зайлуулах үүрэгтэйгээс агаарын бохирдол үүсэх тул байгаль орчинд 

багагүй хохирол үүсгэнэ. Барилгын доторхи зам, талбай, хоосон чулуулаг болон шимт 

хөрсний овоолгын сул шороо нь хуурайшилт ихтэй хавар, намрын улиралд салхинд 

хийсч, орчны агаарыг бохирдуулна. 

Босоо амыг байгуулах явцад хүн бульдозер, экскавотор гэх мэт хүнд машин 

механизмын түлшний шаталтаас агаарыг бохирдуулахаас гадна босоо амыг 

байгуулсны дараа бусад босоо амуудын агаарыг босоо ам 4-өөр гадагшуулах тул далд 

уурхайд ажиллах машин мехинизмын түлшний шаталтаас үүсэх хорт нэгдлүүд тухайн 

амаар гадагшлах юм. Тиймээс далд уурхайд ажиллах машин механизмын хэрэглэх 

түлшний хэмжээг үндэслэн агаарын бохирдлыг тооцов. Оюу толгой уурха й жилд 52 

сая.л дизель түлш хэрэглэдэг бөгөөд үүний 40 хувийг далд уурхайд ашигладаг гэвэл 

20.8 сая.л болно. 

Агаарын бохирдлоос байгаль орчинд үзүүлэх хохирлыг дараах томъёогоор 

тодорхойлно. 

У ar = Т ar ∙ G ∙ f ∙ M a , төг 

Энд, 

T ar – жилд агаарт хаягдах бохирдуулагчийг үнэлэхэд “Агаарын бохирдлын 

төлбөрийн тухай хууль”-д зааснаар 1 кг бохирдуулагчийн үнэ 2.0 төг буюу 1 тн 

бохирдуулагчийн үнэ 2000.0 төг-өөр тооцлоо. 

G – орон нутгийн онцлогоос хамаарах агаарын бохирдлын харьцангуй аюулын 

үзүүлэлт нь ой болон бэлчээрийн талбай, хадлангийн талбай, ажиллагсдын 

тосгон, эсвэл хүн амын нягтаршлаар 20 хүн/га-аас бага байх суурин газар 0.2-0.4 

хооронд байдаг тул дундаж утгаар нь авч үзэв. 

f – агаар дахь холимогийн тархалтын шинж чанараас хамааран засварлах 

коэффициент f = 0.5 / тоос – 2.5 

М а – жилд агаарт цацагдаж байгаа хаягдлын шилжүүлсэн жин, 

Энд, 

! 

М а = !!! ! ! ∙ ! ! 

! ! -i-дэх хольцийн харьцангуй аюулын үзүүлэлт, ж.тн/т (хүснэгтэд өгөгдсөн) 

m i -i дэх төрлийн бохирдуулагчийн жилд агаарт цацагдах нийт жин, тн 

Энэ талбайгаас боссон тоосжилтын улмаас үүсэх агаарын бохирдлыг тооцвол: 





П = 508 200 м 2 x 1.0 x 10 -6 кг/м 2 сек x 0.1= 0.05082 кг/сек буюу 3.0492 кг/цаг 

тоос дэгдэнэ. Тус бүс нутгийн цаг уурын үзүүлэлтээс үзэхэд өдөрт дундажаар 7.5 цаг, 

жилийн 70 хоногт салхитай байна. Энэхүү үзүүлэлтээр агаарт дэгдэх тоосны хэмжээг 

тодорхойлвол 1.6 тн/жил тоос агаарт дэгдэнэ гэж тооцлоо. 

Эдгээрээс гарах бохирдуулагч бодисууд: 

CO – 0.1г x 20800 = 2080 г 

CH – 0.03 г x 20800 = 624 г 

NO 2 – 0.04г x 20800 = 832 г 

SO 2 – 0.02г x 20800 = 416 г 

Хөө - 15.5кг x 20800 = 322 400 кг 

Бензпирин – 0.32г x 20800 = 6656 г 

Нийт бохирдуулагч хорт хийнүүдийн агаарт эзлэх хувь бага байх тул органик бус тоос, 

хөө тортог, бензпирин зэргийн дүнг авч тооцоог гаргав. 

ХҮСНЭГТ 22. АГААР ДАХЬ ХИЙН БОХИРДУУЛАГЧ БОДИС 

Нэр Т тн/жил А тн/жил М тн/жил 

1 Органик бус тоос 1.6 15.1 24.16 

2 Хөө, тортог 322.4 41.5 13379.6 

3 Бензпирин 6.656 126000 838656 

Бүгд 852059.76 

Нийт тоосонцрын хувьд 2000 x 0.3 x 2.5 x 24.16 /1000 = 36.24 мян.төг, 

Хөө тортог, бензпирин : 2000 х 0.3 х 0.5 х 852035.6 / 1000 = 255 610.68 мян.төг 

Нийт 36.24 + 255 610.68 = 255 646.92 мян.төг 

60 жил ажиллах тул 255 646.92 x 60 жил = 15 338 815.2 мян.төг 



79



Зургаа. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө 

Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө (БОХТ) нь албан ёсны баримт бичиг бөгөөд 

байгалийн баялгийг зүй зохистой ашиглах болон байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг 

нөлөөллийг бууруулах, арилгах талаар авч хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөө юм. Байгаль 

орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд төслийн барилгын ажил болон бусад үйл 

ажиллагаанаас байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөллүүдийг бууруулах арга хэмжээ, 

шаардагдах хөрөнгө зардал, дагаж мөрдөх дүрэм журам, стандартуудыг нэгтгэн 

үзүүлсэн. БОХТ нь байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээнүүдийн товч тодорхойлолт 

бөгөөд жил бүр хянан үзэж, шинэчлэн сайжруулж байх шаардлагатай. Ингэхдээ 

байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрүүдээс гарч буй үр дагавар, бодит 

байдалтай уялдуулан улам баяжуулж, сайжруулан мөрдлөг болгох хэрэгтэй. БОХТ-ний 

тухайн жилийн хяналт, үзлэгээр төслийн болон түүний хүрээлэн буй нутаг дэвсгэр дэх 

бүх сөрөг өөрчлөлтүүдэд үнэлгээ хийх шаардлагатай. 

1. Агаарын чанарт үзүүлж болзошгүй нөлөөлөл 

Болзошгүй нөлөөллийн товч тодорхойлолт 

Барилгын ажлын үед болон үндсэн ба туслах тоног төхөөрөмжийн дуу 

чимээгээр агаарын физик бохирдолт, шатах тослох материалын ууршилт, шугам 

хоолойн гэмтэл согог, машин механизмын яндангаар хаягдах хорт хий, хатуу 

хог хаягдал зэргийн нөлөөгөөр агаар хими, физикийн бохирдолтод орох зэргээр 

давхардмал бохирдолтуудад орох магадлалтай (давхардмал нөлөөлөл гэдэг нь 

хорт хий болон тоосжилт давхар үүсэх) 

Болзошгүй нөлөөллийн эх үүсвэр 

Барилгын а жлын үеийн газар шорооны ажил, тээвэрлэх, ачих ажиллагаа, 

тээврийн зам, 

Стандарт нормоор зөвшөөрөгдөх хэмжээ 

- MNS4585:2007. Агаарын чанар. Техникийн ерөнхий шаардлага 

- MNS5885:2008. Агаарт байх бохирдуулах бодисын хүлцэх хэм хэмжээ. 

Техникийн ерөнхий шаардлага 

- MNS ISO4227-2002. Хүрээлэн буй орчны агаарын чанарын хяналтын 

төлөвлөгөө 

- MNS6063:2010. Агаарын чанар, хот суурин газрын гадаад орчны агаарт байх 

бохирдуулах бодисын хүлцэх хэм хэмжээ. 

- MNS4990:2000. ХААЭА. Ажлын байрны орчин. Эрүүл ахуйн шаардлага 

Хяналт шинжилгээ явуулах шаардлага 

БОХШХ-т тусгагдсан арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, сорьцын шинжилгээний төрөл 

хэлбэрийг орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт тусгагдсаны дагуу графикт 

хугацаанд нь хийлгэж дүгнэлт гаргуулж байх, шаардлагатай тохиолдолд 





холбогдох арга хэмжээг авч байх. Хийн бохирдлын менежмент нь хүний эрүүл 

мэндийг хамгаалах, ажилчид, нутгийн оршин суугчдын ажиллах, амьдрах 

таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн байх ёстой буюу төлөвлөлтийн 

холбогдох үндсэн шалгуурууд агаарт хаяж буй бохирдуулагчдад тавигдах ёстой. 

Агаарын чанарт үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зардал 

№ Хэрэгжүүлэх арга хэмжээ Хугацаа 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

Гадна болон дотор агаарын тоосжилт болон 

агаарын фоныг 5 хүртэлх цэгт хөндлөнийн 

байгууллагаар шинжилгээ хийлгэх (5 цэг х 4 уд х 

80 мян.төг) 

Тоосжилт, хийн хаягдлыг шүүх шүүлтүүрийг 

үйлдвэрийн бохирдуулагч эх үүсвэрүүдийн 

ойролцоо суурилуулах, байнгын ажиллагааг 

хангах 

Орчны тоосжилт болон салхины хурд, дуу чимээг 

бууруулах, зорилгоор мод бут тарих, орчныг 

ургамалжуулах (ногоон байгууламж байгуулах 

төсөл боловсруулах, хэрэгжүүлэх) 

Бохирдол ялгаруулж болзошгүй эх үүсвэрүүдээс 

үүсэх бохирдлоос сэргийлэх зорилго бүхий 

инженерийн төлөвлөлтийн шалгуурыг ашиглах, 

удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээг 

төлөвлөх 

Тээврийн хэрэгслийн тохиргоо үйлчилгээг байнга 

хийж, утааны яндангаас гарах хорт хийн хэмжээг 

стандарт хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх 

Төслийн 

хугацаанд 









Зардал, 

мян.төг 

Хариуцагч 

1 600 БОХ 

Үйлдвэрийн 

дотоод 

төлөвлөлт 

Нөхөн 

сэргээлт, 

тохижилтын 

ажлын зардалд 

тусгах 


дотоод 



дотоод 


Дүн 1 600 

БОХ, ИТА 

БОХ 



Хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэр 

Жил бүрийн санхүүгийн төлөвлөгөөний байгаль орчны болон ажиллагсдын 

эрүүл мэндийг хамгаалах арга хэмжээний зардалд тусган зарцуулж байх 

шаардлагатай. Төлөвлөсөн зардлын хэмжээ нь тухайн жил бүр харилцан 

адилгүй тогтоогдох боломжтой тул тухай бүрт нь тодруулга хийн шинэчлэн 

тооцно. 

2. Хөрс, газрын гадаргад үзүүлж болзошгүй нөлөөлөл 


Барилга байгууламжийн үйл ажиллагааны улмаас газрын хэлбэр, төрхөд 

өөрчлөлт орох , газрын хэвлий эвдрэх, ухагдана. Мөн түүний эргэн тойрны 

тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн ихсэлттэй холбоотойгоор хөрсөн бүрхэвч 

элэгдэн, доройтох, талхлагдах, ургамлан нөмрөг устах, бүрхэц нь багасахын 



81



зэрэгцээ тоос, ахуйн хатуу, шингэн хог хаягдал, нефтийн бүтээгдэхүүнээр 

бохирдох нөлөөллүүд үүснэ. 


Хүдэр, баяжмал ачих, тээвэрлэх, овоолго байгуулах, химийн болон шатах 

тослох материалын агуулах, автомашины хөдөлгөөн 


- MNS3297:1991. Байгаль хамгаалал. Хөрс. Хот суурин газрын хөрсний ариун 

цэврийн үнэлгээний үзүүлэлтийн норм 

- MNS5850:2008. Хөрсний чанар, хөрс бохирдуулагч бодис, элементүүдийн 

зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ 


Хөрсний бохирдлын түвшинг гадаад дотоодын итгэмжлэгдсэн лабораториор 

гүйцэтгүүлэх, үйлдвэрийн хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт тогтоосон сорьц 

авах цэгүүд дээр үргэлжлүүлэх, сорьцын шинжилгээний төрөл хэлбэрийг орчны 

хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт тусгагдсаны дагуу графикт хугацаанд нь 

хийлгэж дүгнэлт гаргуулж байх 

Хөрс газрын гадаргад үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний 

зардал 

№ Хэрэгжүүлэх арга хэмжээ Хугацаа Зардал, мян.төг Хариуцагч 

1. 

2. 

3. 

4. 

А. Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт, хөрс хамгаалал 

Үржил шимт өнгөн хөрсийг хуулан авч овоолго 

хийн нөхөн сэргээлтэд хэрэглэхээр хадгалах 

Тээврийн хэрэгслийн маршрутын бус замаар 

явахыг хориглосон таних тэмдэг бүхий 

самбаруудыг байрлуулх 

Талбайн зориулалтын цэгээс гадагш элдэв хог 

хаягдал хаяхгүй, газрын төрх, хөрсийг эвдэхгүй, 

хөндөхгүй байх арга хэмжээг хэвшүүлэх 

Гал түймрээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ 

авах /галын бүс татах/ 










дотоод 


Ашиглалтын 

зардлаас 


дотоод 



дотоод 


Б.Хөрсний бохирдолтын хяналт шинжилгээ 

БОХШХ-т заагдсан 4 хүртэлх цэгт жилд 2 удаа сорьц Төслийн 

авхуулан шинжилүүлэх (4 х 2 х 100 мян.төг) 


800 БОХ 

Дүн 800 




БОХ 

БОХ 

БОХ 

БОХ 






адилгүй тогтоогдох боломжтой тул тухай бүрт нь тодруулга хийн ши нэчлэн 

тооцно. 

3. Усны чанар, нөөцөд үзүүлж болзошгүй нөлөөлөл 


Газрын доорхи усан орчин бохирдсон тохиолдолд тэр нь хөрсөөр дамжин 

хүрээгээ тэлж хөрс, хүн, мал амьтан, ургамалд сөргөөр шууд нөлөөлнө. 


Үйлдвэрийн хаягдал болох ахуйн бохир усны шугам сүлжээний гэмтэл, 

гадаргын ус цуглуулах, зайлуулах байгууламжид гарах эвдрэл, гэмтэл 


- MNS0900:2010. ХБО. Эрүүл мэндийг хамгаалах. Аюулгүй байдал. Ундны ус. 

Эрүүл ахуйн шаардлага, чанар аюулгүй байдлын үнэлгээ” 

- MNS4943:2010. Усны чанар, хаягдал ус. Техникийн ерөнхий шаардлага 

- MNS4288-1995, “Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршил цэвэрлэгээний 

технологийн түвшинд тавих үндсэн шаардлага” 

- Ус ашигласны төлбөр (Засгийн газрын 2009 оны 11 дүгээр сарын 25-ны өдрийн 

351 дүгээр тогтоол) 

- Усны бохирдлоос хамгаалах журам (БО, ЭМ-ийн сайдын 1997 оны хамтарсан 

143/352 дугаар тушаалын 1 дүгээр хавсралт) 


Үйлдвэрийн эргэлтийн усан санд усны чанарын шинжилгээг төсөл хэрэгжих 

хугацаанд хийлгэх хяналт шинжилгээг графикт хугацаанд нь шинжилгээ 

хийлгэж, дүгнэлт гаргуулан бохирдол илэрсэн тохиолдолд мэргэжлийн 

байгууллагатай хамтран түүнийг арилгах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх 

шаардлагатай 

Усны чанар, нөөцөд үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний 

зардал 

Зардал, 



мян.төг 

1. 

2. 

3. 

Үйлдвэрийн болон ахуйн бохир ус 

дамжуулах шугам сүлжээний ашиглалтанд 

байнга хяналт тавьж, гэмтэж, эвдрэх, 

элэгдэх цоорохоос урьдчилан сэргийлэх 

Хур бороо, үерийн уснаас хамгаалах суваг, 

далан байгуулах замаар үйл ажиллагаанаас 

үүсэж болзошгүй бохирдуулах нөлөөллийг 

бууруулах 

Ус хангамжийн байгууламжууд дээр 

түвшний хэмжилтийг тогтмол хийх 








дотоод 


БОХ 

4 000 БОХ 

Ашиглалтын 

зардлаас 

БОХ 



83



4. 

4. 

5. 

Усан хангамжийн худгууд дээр усны 

түвшиний хэмжилт, усны чанарын 

шинжилгээг хийх, хаягдал усанд усны 

чанарын шинжилгээ хийлгэх 

Барилгын ажлын эхний ээлжинд талбайг 

үерээс хамгаалах суваг, далангууд байгуулах 

Түр ашиглах шингэн хаягдлын цооног дотор 

хучилт хийж байгуулах, хаягдлыг анхан 

шатны ариутгал хийн, графикийн дагуу орон 

нутгаас зөвшөөрсөн цэгт зөөж зайлуулах 








дотоод 



дотоод 


Дүн 1 000 

БОХ 

БОХ 

1 000 БОХ 






тооцно. 

4. Ургамлан нөмрөг хамгаалах арга хэмжээ 

Ургамлан нөмрөг, зэрлэг ан амьтдын менежментийн болон мониторингийн төлөвлөгөө 

боловсруулан хэрэгжүүлнэ. Тухайн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай зардлыг 

тухайн жил бүрийн БОХТ, БОХШХ-т тусган төсөвлөнө. 


Барилгын ажлын үед хөрс хуулалт, автомашины хөд өлгөөн зэргээс ургамлан 

нөмрөг талхлагдах, доройтохын зэрэгцээ тоос, ахуйн хатуу, шингэн хог хаягдал, 

нефтийн бүтээгдэхүүнээр бохирдох нөлөөлөл үүсэж болзошгүй. 

Ургамлан нөмрөгт үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зардал 

Зардал, 



мян.төг 

Ургамлын нөмрөг нь хуулагдах болон 



1. нөлөөлөлд өртөхгүй талбайнуудыг тодорхой 

дотоод БОХ 


болгох, зурагжуулах 


2. 

3. 

4. 

Үйл ажиллагааны нөлөөлөлд өртөөгүй 

газруудад зөвшөөрөлгүй автомашин, машин 

механизмуудын хөдөлгөөнийг хориглох 

Талбайн хил хязгаарыг тойруулан төслийн 

талбайд мал амьтан орохоос сэргийлэн суваг 

татах 

Барилга байгууламжийн нутаг дэвсгэр дэх 

нөлөөллийн талбайг нэмэгдүүлэхгүй байх, 

бусад нутаг дэвсгэрийг хамгаалах зорилгоор 

барилга байгууламжуудын ойролцоо 

боломжтой газруудад ногоон байгууламж 








дотоод 



дотоод 


БОХ 

БОХ 

3 000 БОХ 






байгуулах, үйл ажиллагааны туршид арчилж 

тордох 

Зардал, 

мян.төг 

Дүн 3 000 


5. Оршин суугчид, ажиллагсдын нийгмийн эрүүл ахуй, хөдөлмөр хамгаалал 


Ачаа тээврийн талбайд ажиллах ажилчид тоосжилт, дуу чимээ ихтэй 

ерөнхийдөө хүрээлэн буй орчны физик бохирдолттой хөдөлмөрийн хүндэвтэр 

нөхцөлд ажиллах тул мэргэжлээс шалтгаалах өвчлөлд хялбар өртөж болзошгүй 

юм. Иймд хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, хөдөлмөр хамгааллын хувийн 

хэрэгсэл, зориулалтын ажлын нормт хувцасны хангалт, ашиглалтад анхааралтай 

хандаж, аюулгүй ажиллагааны хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, аюулгүй 

ажиллагааны дүрэм, норм стандартыг хатуу мөрдөх шаардлагатай. 


• Орчны болон ажлын байрны тоосжилт 

• Машин механизм, тоног төхөөрөмжийн дуу чимээ, тэнд гарч болох осол, 

эвдрэл 

• Машин механизм, тоног төхөөрөмжид гарах гэнэтийн осол, ус, цахилгаан, 

дулааны болон хүнсний хамгамжийн тасалдал, саатал 


- MNS4968:2000. ХААЭА. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд тавих ерөнхий 

шаардлага 

- MNS4995:2000. ХААЭА. Доргио хэмжихэд тавигдах ерөнхий шаардлага 

- MNS5010:2001. ХААЭА. Ажлын байран дахь тоосны агуулгыг хэмжихэд 

тавигдах ерөнхий шаардлага” 

- MNS5078:2001. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал. Үйлдвэрлэлийн эрүүл ахуй. 

Үйлдвэрийн барилгын салхивч, агааржуулалтын системд тавих ерөнхий 


- MNS5105:2001. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал. Үйлдвэрлэлийн эрүүл ахуй. 

Эрүүл ахуйн хамгаалалтын бүсийн хэмжээ, тавигдах шаардлага 

- MNS ILO OSH1:2003. ХААЭА-н удирдлын тогтолцооны талаарх удирдамж 

- MNS ILO OSH0:2003. ХААЭА. Шуугиан хэмжихэд тавигдах ерөнхий 


- MNS5002:2000. ХААЭА. Шуугианы норм, аюулгүй ажиллагааны ерөнхий 


- MNS5390:2004. ХААЭА. Цахилгааны галын аюулгүй байдал. Ерөнхий 


- MNS ISO13688:2000. ХААЭА. Хамгаалалтын хувцас. Ерөнхий шаардлага 



85



Нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зардал 

Зардал, 


мян.төг 

Ажиллагсдын нийгмийн эрүүл ахуй, хөдөлмөр хамгаалал 

Ажиллагсдыг хөдөлмөр хамгааллын 



1. хувцас хэрэгслээр бүрэн ханган 

дотоод 


ажиллуулах 


2. 

3. 

Бүх ажиллагсдыг жилд 1 удаа нарийн 

мэргэжлийн эмч нарын үзлэгт хамруулж 

байх 

Хөдөлмөр хамгаалал болон болзошгүй 

осол, аюулаас урьдчилан сэргийлэх, осол 

аваарын үед авах арга хэмжээний 

төлөвлөгөө гарган цаг үеийн байдалтай 

уялдуулан тодотгол хийж, ажиллагсдад 

сургалт явуулж байх 

Дүн 






дотоод 



дотоод 



ХААХ 

ХААХ 

ХААХ 






тооцно. 

6. Удирдлага, зохион байгуулалтын талаар авах арга хэмжээ 

Байгаль орчны менежментийн хүрээнд хэрэгжүүлэх ажил 

Зардал, 

мян.төг 


1. 

2. 

3. 

Байгаль орчны удирдлага зохион 

байгуулалтын арга хэлбэрийг үйл 

ажиллагаандаа хэрэгжүүлэх чиглэлээр үүрэг 

хариуцлагын дотоод журам тогтоож мөрдөх 

Байгаль орчныг хамгаалах, үйлдвэрлэлийн 

осол, гал түймэр, усны аюул мэтийн гэнэтийн 

ослоос урьдчилан сэргийлэх, осол гарсан 

тохиолдолд шуурхай хэрэгжүүлэх арга 

хэмжээг зохион байгуулах талаар жилд 1 удаа 

сургалт, сурталчилгааны ажлыг мэргэжлийн 

байгууллага хүмүүстэй хамтран зохион 

байгуулах 

Байгаль хамгаалах талаар хийсэн ажлын жил 

бүрийн тайланг БОАЖЯ болон Дорноговь 

аймгийн ЗДТГ-т хүргэн өгч байх 





Жил 

бүрийн 12 

сард 


дотоод 



БОХ 

500 БОХ 


дотоод 


Дүн 500 

БОХ 





Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний нийт зардал 

Нийт зардал, 

№ Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээ 

мян.төг 

1 Агаарын чанарт үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах 

арга хэмжээ 

1 600 

2 Усны чанар, нөөцөд үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг 

бууруулах арга хэмжээ 

1 000 

3 Хөрс, газрын гадаргад үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах 


800 

4 Ургамлан нөмрөгт үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг бууруулах 


3 000 

5 Байгаль орчны менежментийн хүрээнд хэрэгжүүлэх арга хэмжээ 500 

Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний нийт зардал урьдчилсан 

байдлаар (эхний жилд) 

6 900 



87



Долоо. Орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр 

Шивээ толгойн талбайд барилга байгууламж барих төслийг хэрэгжүүлэх явцад 

БОНБНҮ-ний тайлан, Байгаль орчны хамгаалах төлөвлөгөөнд тусгасан болзошгүй 

болон гол сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээ, тухайн орчинд төслийн үйл 

ажиллагаанаас шалтгаалан гарсан өөрчлөлтүүдийг тодорхойлох, хянах зорилгоор 

зайлшгүй хянаж байх үзүүлэлтүүд, түүний тодорхойлолт, хуваарь, баримтлах стандарт, 

аргачлал, зардлыг тодорхойлон орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт тусгав. 

Байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр нь байгаль орчин, нийгэм э дийн 

засгийн үнэт зүйлсийг хамгаалах, түүнд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах үйл 

ажиллагаа нь ямар үр дүнтэй байгааг илтгэх үндсэн баримт бичиг болно. Цаашдаа 

байгаль орчны хамгаалах төлөвлөгөөг улам боловсронгуй болгох байгаль орчин, 

нийгэм эдийн засгийн болзошгүй нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах арга 

хэмжээг илүү нарийвчлан тогтоох боломжтой болно. Байгаль орчны хяналт 

шинжилгээний хөтөлбөрийг жил бүр шинэчлэн боловсруулж тухайн оныхоо эхэнд 

БОАЖЯ-аар батлуулж, оны эцэст тэдгээрийн биелэлтийг мөн БОАЖЯ-нд тайлагнана. 

ОТ төслийн хувьд төслийн нэгдсэн БОХТ, ОХШХ-т нэгдсэн байдлаар тусгагдана. 

Хяналт шинжилгээний дээж, сорьцыг МУ-ын итгэмжлэгдсэн лабораториудад 

батлагдсан аргазүй, стандартын дагуу шинжлүүлнэ. Хяналт шинжилгээний үр дүнг 

хянах үйл а жиллагааг хөндлөнгийн мэргэжлийн байгууллагуудаар, орон нутгийн 

иргэдийн хөндлөнгийн хяналтын доор гүйцэтгүүлэх зэргээр оролцогч талуудын 

хяналтыг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллах нь зүйтэй юм. 

Байгаль 

орчны 

объект 

Агаарын 

чанар 

Дээж авах 

цэг 

Ачаа 

тээврийн 

талбайд 

Ачаа 


талбайд 

Ажлын 

байранд 

Товч 

лол 

А1 

А2 

А3 

А4 

А5 

ХҮСНЭГТ 23. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХӨТӨЛБӨР 

Мониторинг хийх 

үзүүлэлтүүд 

-Тоосжилт (РМ 10 , PSM, 

PM 25 ) 

-Гадаад болон дотоод 

орчны дуу чимээ, доргио, 

чичиргээ 

-Ажлын байрны эрүүл 

ахуйн үзүүлэлтүүд (тоос, 

дуу чимээ, гэрэлтүүлэг, 

чийгшил болон физик 

бохирдлын түвшин) 

-Бохирдлын цэгэн эх 

үүсвэр (О 2 , SO 2 , NO 2 , CO) 

-Удаан задардаг органик 

бохирдуулагчид 

Диоксин ба фуран 

(PCDD/PCDF) 

Гексахлорбензол (НСВ) 

Полихлорт бифенилүүд 

Давта 

мж 

Улира 

л бүр 

Зардал, 

мян.төг 

БОХТ 

тусгасан 

Тайлан 

Тайланг 

Өмнөговь 

аймгийн 

ЗДТГ, 

БОАЖЯ-нд 

хүргүүлэх 

Баримтлах стандарт ба аргачлал 

- MNS3113:1981. Агаар мандлын 

бохирдлыг хэмжих аргачлалын 

ерөнхий шаардлага 

- MNS0017-2-3-16:1988. Агаар 

мандал-Хот, суурингийн агаарын 

бохирдлын шинжилгээ 

- MNS3384:1982. Агаар мандал- 

Агаарын дээжилт шинжилгээ 

- MNS3113:1981. Хорт утааны 

ялгаралтыг хэмжих арга 

- MNS5061:2001. Нүүрс хүчлийн 

хий-CO 2 тодорхойлох эзлэхүүний 

арга 

- MNS0012-014:1991. Ажлын 

байрны агаар-Бичил орчинг 

шинжлэх арга 

- MNS0012-1-015:1987. Чимээ 

шуугиан–Ажлын байрны чимээ 

шуугианыг хэмжих арга 

- MNS0017.2.5.12:8988. Хүхэрлэг 

хий-SO 2 шинжлэх ТХМ буюу 

аэрозалины арга 

- MNS0017.2.5.11-1998. Азотын 

давхар исэл 







Усны 

түвшин, 

усны 

чанар 

Эрүүл 

мэндийн 

хяналт 


Ахуйн 

хогийн цэг 

Ачаа 


талбайн 

хашаанд 

Үйлдвэрий 

н усан 

хангамжий 

н худгууд 

дээр, болон 

үйлдвэрий 

н хаягдал 

усанд 

S1 

S2 

S3 

S4 

BH1 

BH2 

BH3 

BH4 

WW1 

кадми Cd, кальци Ca, зэс 

Cu, хүнцэл As, мөнгөн ус 

Hg, кобальт Co, никель 

Ni, хар тугалга Pb, сод Na, 

магни Mg, төмөр Fe, цинк 

Zn, сульфат SO4, pH 

Усны рН 

-Хатуулаг(Ca 2+ , Mg 2+ , 

SO 2- 4 , CO 2- 3 , HCO - 3 ) 

-Цахилгаан дамжуулах 

чанар 

-Хортой металлын 

ионууд, тухайлбал: Cu 2+ , 

Fe 3+ , As 3+ , As 5+ , Pb 2+ г.м. 

-Нитрат(NO - 3 ), 

нитрит(NO - 2 ), 

аммоний(NH + 4 ) 

-Нийт ууссан бодис (TDS, 

мг/л) 

-Нийт суспензлэгдсэн 

хатуу бодис (TSS, мг/л) 

-Усны түвшин 

Нийт ажилчидыг эмчийн үзлэгт хамруулах 

Хагас 

жил 

тутам 

Улира 

л бүр 

Жил 

бүр 

БОХТ 


БОХТ 





ЗДТГ, 






ЗДТГ, 



Үйлдвэрийн дотоод 


- MNS3985-87 Хөрсний ариун 

цэврийн байдлын үзүүлэлтийн 

нэр, төрөл 

- MNS3310-91 Хөрсний агро 

химийн үзүүлэлтийг тодорхойлох 

- MNS2305-94 Дээж авах, савлах, 

тээвэрлэх, хадгалах журам 

- MNS(ISO)4814:1999. Атом 

Шингээлтийн Спектрометрээр 

шинжилгээ хийх 

- MNS0900:1992 Ундны ус-Ундны 

усны хяналт шинжилгээ 

- MNS3935:1986 Ундны ус-Усны 

шинжилгээнд тавигдах шаардлага 

- MNS3936:1986 Ундны ус болон 

үйлдвэрийн ус-Тухайн талбарт нь 

шинжилгээ хийх 

- MNS4432:1997 Ундны ус-Хуурай 

үлдэгдлийн хэмжээг тодорхойлох 

- MNS3934:1986 Ундны болон 

үйлдвэрийн 

ус-Химийн 

шинжилгээ хийх-дээж авах, 

хадгалах, зөөвөрлөх 

- MNS5667-10:2001 Усны чанар- 

Дээж авах. 2 дугаар бүлэг. Хаягдал 

уснаас дээж авах 

- MNS5667-2:2001 Усны чанар- 

Дээж авах. 2 дугаар бүлэг Дээж 

авах арга 

- MNS4867:1999 Усны чанар-Дээж 

авах. 3 дугаар бүлэг Авсан 

дээжийг зөөвөрлөх, хадгалах арга 

Ажлын байрны нөхцөл, эрүүл ахуй, 

хөдөлмөрийн нөхцөл болон аюулгүй 

ажиллагааны талаар баримталдаг 

Монгол улсын стандартууд 

Төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд нөлөөлөл үзүүлж байгаа эсэхийг 

тодорхойлохын тулд орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, байгаль 

орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд зохих шинжилгээг хийж, үр дүнг тайлагнаж байх нь 

зүйтэй. Төслийн үйл ажиллагааны явцад төлөвлөгдөөгүй судалгаа, хяналт 

шинжилгээний ажлууд гарч ирэхийг үгүйсгэх аргагүй юм. Төслийн байгаль орчны 

хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах нийт зардал, түүний 

хуваарилалтыг Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд тусгаж өгсөн ба жил бүр 

шинэчлэн тооцож байх шаардлагатай болно. 



89



Дүгнэлт 

Энэхүү тайланд ОТ төслийн үндсэн барилга байгууламжид тооцогдох уурхайн тусгай 

зөвшөөрөлтэй талбайн хойд талд залгаа баригдах ажилчдын кемпийн өргөтгөл, 

агааржуулалтын зориулалтаар ашиглагдах Босоо ам 4, ачаа тээврийн талбайг барьж 

байгуулах болон ашиглалтын цаашдын үйл ажиллагаанаас байгаль орчин, 

экосистемийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд болон орон нутгийн нийгэм-эдийн засаг, 

ажиллагсдын нийгмийн байдалд нөлөөлөх нөлөөллийг цогцоор нь авч үзэн төслийн 

голлох нөлөөллүүдийг судалсан. Төсөл хэрэгжих үед сөрөг нөлөөлөлд өртөх байгаль 

орчны бүрэлдэхүүн хэсэг нь хөрсний эвдрэл ба элэгдэл, агаар орчны бохирдол байна. 

Төслийн барилга байгууламжуудыг барьж байгуулах барилгын ажлын туршид болон 

төсөл хэрэгжиж эхэлснээс хойш Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт 

шинжилгээ (мониторинг)-г БОАЖЯ-аас батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу хэрэгжүүлэх, 

төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд нөлөөлж байгаа 

нөлөөлөл, ялангуяа агаарт үүсэх тоосжилт, хийн бохирдуулагчид нь тухайн бүс 

нутгийн амьтан, ургамал, хөрс зэрэг байгалийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд үүсэж 

болзошгүй нөлөөлөл зэргийг байгаль орчны мэргэжлийн байгууллагаар судалгаа 

шинжилгээ хийлгэн үр дүнг нь тодорхой хугацаанд тайлагнаж байх шаардлагатай. 

Байгалийн гэнэтийн гамшигт үзэгдэл, цахилгаан эрчим хүчний нөхцөлөөс хамаарах 

аюул осол тохиолдож болзошгүй болохыг төслийн барилгын үе шатанд болон 

ашиглалтын хугацааны туршид онцгой анхаарч, зохих ёсны урьдчилан сэргийлэх 

байгууламж, арга хэмжээний төлөвлөгөөг боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай. 





Ашигласан хэвлэлийн жагсаалт 

1. БНМАУ-ын ургамалжилтын 1:1500000-ын масштабтай зураг, 1974. 

2. Д.Доржготов, Д.Батбаяр БНМАУ-ын хөрсний ангилал зүй, Улаанбаатар-1986 

3. Монгол орны ландшафт-экологийн зарим асуудалд, Д.Даш, Улаанбаатар- 2000. 

4. МУ-ын Үндэсний атласын Уур амьсгалын зургууд, Г.Намхайжанцан, Улаанбаатар- 

2008. 

5. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний аргачилсан заавар, БОАЖЯ, 

Нидерландын ЗГ Итгэлийн сан, БОҮ эрхлэгчдийн холбоо, Улаанбаатар-2010. 

6. Эко Трейд ХХК, Шивээ Толгой ордоос зэс, алт олборлох төслийн байгаль орчинд 

нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, 2009 он 

7. Оюу Толгой төслийн 2011 оны Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний 

хэрэгжилтийн тайлан, Оюу Толгой ХХК-ийн Байгаль орчны хэлтэс, 2012 он 

8. Батсайхан Н., нар УБ 2010: Монгол орны хөхтөн амьтад таних гарын авлага 

9. БНМАУ-ын Шавьж тодорхойлох товч бичиг-2, УБ. 1989 

10. БНМАУ-ын Амьтны аймаг 1 боть. Шавьжийн анги 

11. Gombobaatar, S. A Dictionary of Vertebrate Animals of Mongolia. Ulaanbaatar 2009. 

12. Мark Brazil, London 2009: Birds of East Asia. Helm Field Guides. 

13. Clark, E. L., Munkhbat, J., Dulamtseren, S., Baillie, J. E. M., Batsaikhan, N.,Samiya, R. 

and Stubbe, M. (compilers and editors) (2006). Mongolian Red List of Mammals. 

Regional Red List Series Vol. 1. 

14. Terbish, Kh., Munkhbayar, Kh., Clark, E.L., Munkhbat, J., Monks, E.M., Munkhbaatar, 

M., Baillie, J.E.M., Borkin, L., Batsaikhan, N., Samiya, R. and Semenov, D.V. 

(compilers and editors) (2006). Mongolian Red List of Reptiles and Amphibians. 

Regional Red List Series Vol. 5. 

15. www.nso.mn 

16. www.naqo.mn www.geodata.mne-ngic.mn 

17. www.google-earth.com 



91



Хавсралт 1. Үлдвэр болон ховор ургамал 

Нэршил 

Монгол нэр: Хулан Хойрго 

Латин нэр: Potaninia mongolica 

Maxim. 

Овог: Сарнайтан (Rosaceae Juss.) 

Статус: Улаан номонд орсон, үлдвэр, 

субэндемик, нэн ховор 

Тархалт: Олон нуурын хөндий, 

Дорноговь, Говь-Алтай, Алашааны 

говь 

Ургах орчин: Нимгэн давхраат 

суурин элс, үйрмэг чулуут цөл, уулын 

хормойн сайр хоорондох гүвээ, 

цөлийн бүсийн сайрын элс-хайрган 

оёорт ургана. 

Ач холбогдол: Адуу 4 улирлын турш сайн, бог мал өвлөөс бусад улиралд дунд зэрэг 

иднэ. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн зөвлөмж: Тархац нөөцийг тогтоох, 

тарималжуулж ошруулах, нутгийн ард иргэдэд улаан номонд орсон, үлдвэр, 

субэндемик, нэн ховор ургамал болох тухай мэдээлэл өгч, сургалт явуулах 

Нэршил 

Монгол нэр: Монгол Бүйлээс 

Латин нэр: Amygdalus mongolica 

Maxim. 

Овог: Сарнайтан (Rosaceae Juss.) 

Статус: Улаан номонд орсон, унаган, 

ховор 

Тархалт: Дорноговь (Галбын говь), 

Говь-Алтай, Алашааны говь 

Ургах орчин: Цөлийн бүсийн хад асга, 

манхан элс, толгодын элсэрхэг-үйрмэг 

чулуут хажуу, чулуурхаг орой ирмэг, 

сайр, жалгын ёроолд ургана. 

Ач холбогдол: Үрэндээ өөхөн тос, уурагтай тул үржимсийг шар үсийг ургуулах, 

шатаасан үнсийг шарх анагаахад хэрэглэнэ. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн зөвлөмж: Нөөцийг тогтоох, тархац 

нутгийг хамгаалалтанд авах, Уг ургамлыг улаан номонд орсон, үлдвэр, нэн ховор 





ургамал гэдгийг нутгийн оршин суугчдад ойлгуулж сургалт зохион байгуулах, 

зориудаар тарималжуулж олшруулах. 

Нэршил 

Монгол нэр: Монгол Шардалан 

Латин нэр: Tugarinovia mongolica Iljin. 

Овог: Голгэсэртэн (Asteraceae Dumort.) 

Статус: Улаан номонд орсон, нэн ховор, 

унаган 

Тархалт: Олон нуурын хөндий, Дорноговь, 

Говь-Алтай, Алашааны говь 

Ургах орчин: Цөлийн үйрмэг чулуутай хажуу, 

хаданд ургана. 

Ач холбогдол: Хонь, ямаа, тэмээ ногоон үед нь 

дунд зэрэг иддэг. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн 

Зургийг: Улаан номноос 

зөвлөмж: Нөөц бага, нөөцийг шинэчлэн 

тогтоох, хүний зохисгүй үйл ажиллагаанаас 

нөөц нь эрс багасч байгаа учир тархац нутгийг 

хамгаалалтанд авах, уг ургамлыг улаан номонд 

орсон, унаган, нэн ховор ургамал гэдгийг 

нутгийн оршин суугчдад ойлгуулж сургалт 

зохион байгуулах, зориудаар тарималжуулж олшруулах ажлыг мэрэгжлийн 

байгууллагаар гүйцэтгүүлэх. 

Нэршил 

Монгол нэр: Цагааннавчит Хасзул 

Латин нэр: Olgaea leucophylla (Turcz.) 

Iljin. 

Овог: Голгэсэртэн (Asteraceae Dumort.) 

Статус: Улаан номонд орсон, нэн 

ховор, субэндемик 

Тархалт: Дорнод Монгол, Олон 

нуурын хөндий, Дорноговь, Говь- 

Алтай 

Ургах орчин: Цөлийн бүсэд уул 

гүвээний үйрмэг чулуутай ба 

чулуурхаг элсэрхэг хажууд ургана. 

Ач холбогдол: Газрын дээд хэсгийг цусыг тогтоох, хавдрыг хариулах, хорыг тайлах, 

цус гарах, булчирхай нурууны хавдар, яр хатиг, хорт хавдар зэргийг засахад хэрэглэнэ. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн зөвлөмж: Нөөц маш бага. Чийгийн 

хангамж хүрэлцээгүйгээс өсөлт хөгжилт нь хэвийн бус явагдаж хомсдож байгаа. 

Нөөцийг тогтоох, тархац нутгийг хамгаалалтанд авах, тухайн ургамлыг улаан номонд 



93



орсон, унаган, нэн ховор ургамал гэдгийг нутгийн оршин суугчдад ойлгуулж сургалт 

зохион байгуулах, зориудаар тарималжуулж олшруулах ажлыг мэрэгжлийн 

байгууллагаар гүйцэтгүүлэх. 

НЭН ХОВОР УРГАМАЛ 

Нэршил 

Монгол нэр: Толбот Бэрээмэг, Шар 

Бэрээмэг 

Латин нэр: Arnebia guttata Bunge 

Овог: Ноцоргонтон- (Boraginaceae 

Juss.) 

Статус: Нэн ховор 

Тархалт: Монгол Алтай (зүүн өмнөд), 

Их нууруудын хотгор, Олон нуурын 

хөндий, Дорноговь, Говь-Алтай, 

Алтайн өвөр говь, Алашаа говь 

Ургах орчин: Уулын хайрга чулуутай 

хормой, бэл, сайрын хайрга, элстэй ёроол хөвөө, голын эрэг, элсэнд ургана. 

Ач холбогдол: Эм, гоёл чимэглэлийн ургамал. Үндсийг төвд, монгол эмнэлэгт цусан 

халдвар, уушгины хигээд бөөрний өвчний улмаас халуурах гавдрүү, улаанууд хавдар, 

түлэгдэл, цусаар бөөлжих, өтгөн хатах зэргийг засахаар хэрэглэдэг. Тумуу болон бог 

мал сайн иднэ. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн зөвлөмж: Нөөцийг тогтоох, нэн ховор 

ургамал гэдгийг нутгийн оршин суугчдад ойлгуулж, зориудаар тарималжуулж 

үржүүлэх. 

Нэршил 

Монгол нэр: Ганцнавчит Сальжир 

Латин нэр: Gueldenstaedtia 

monophylla Fisch. 

Овог: Буурцагтан (Fabaceae) 

Статус: Унаган, нэн ховор 

Тархалт: Дорноговь, Говь-Алтай, 

Алтайн өвөр говь, Алашаа говь 

Ургах орчин: Уулын хуурай 

чулуурхаг, хайгархаг хажуу, хад 

чулуунд болон марцлаг эргийн 

хайрганд ургана. 

Ач холбогдол: Эм, гоёл чимэглэлийн ургамал. Үндсийг төвд, монгол эмнэлэгт цусан 

халдвар, уушгины хигээд бөөрний өвчний улмаас халуурах гавдрүү, улаанууд хавдар, 





түлэгдэл, цусаар бөөлжих, өтгөн хатах зэргийг засахаар хэрэглэдэг. Тумуу болон бог 

мал сайн иднэ. 

Хамгаалалт, ашиглалтын менежментийн зөвлөмж: Нөөцийг нарийвчлан тогтоох, 

унаган, нэн ховор ургамал гэдэг талаар нутгийн оршин суугчдад сургалт явуулах, 

тархац нутгийг хамгаалах, үрээр үржүүлэх. 



95

Агуулга - Оюу Толгой ХХК

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?