Kamera otworkowa jako narzędzie twórcze - Urbański, Robert

warsztat
Kamera otworkowa
jako narzędzie twórcze
O fotografii otworkowej, o stosunku do jej twórców i odbiorców
ze Zbigniewem Tomaszczukiem rozmawia Robert Urbański.
Paweł Kula, Świdwin (kierunek południowy), czerwiec/grudzień 2007.
22

Kamera otworkowa jako narzędzie twórcze
Na wstępie chcę zapytać, jakie są pańskie relacje z fotografią
otworkową, czy posługuje się Pan tym narzędziem w swojej
twórczości
Obecnie nie wykonuję zdjęć kamerą otworkową, ale w kiedyś
dość intensywnie zajmowałem się tą metodą, głównie w jej
teoretyczno-estetycznym aspekcie. Zaczęło się to w 1994 roku.
W Skokach koło Poznania odbywało się spotkanie europejskich
szkół o profilu fotograficznym organizowane przez poznańską
Akademię Sztuk Pięknych, a tematem praktycznym była fotografia
otworkowa. Jako uczestnik zrobiłem tam kilka zdjęć
otworkowych. Trochę później wykonałem dwa cykle zdjęć: TV
energetyczna i Pinhole-TV-polaroid, które wraz z tekstem Fotografia
w dobie ekspansji nowych mediów znalazły się w antologii
tekstów pt. Fotografia: realność medium, która została wydana
również przez wyżej wymienioną uczelnię. Ale to jest jedyny
moment, kiedy robiłem w ogóle „otworki”. Później już nie zajmowałem
się tą metodą fotografowania. Natomiast zebrałem
dosyć pokaźną kolekcję fotografii otworkowych, którą pokazuję
co pewien czas w różnych galeriach. Napisałem też książkę pt.
Odwzajemnione spojrzenie. O fotografii otworkowej oraz kilka
artykułów i wstępów do innych publikacji dotyczących fotografii
otworkowej m.in. Dotyk światła Ryszarda Karczmarskiego
i Niemcy w Polsce Georgii Krawiec.
Camera obscura stanowiła narzędzie pracy malarza pejzażysty,
pomagające w tworzeniu szkiców oraz odegrała ważną rolę
w początkach dziejów fotografii. Co według Pana wpłynęło na
to, że camera obscura ostatnio powtórnie awansowała do roli
jednego z kluczowych narzędzi, a fotografia otworkowa stała
się niemalże kultową dziedziną twórczości fotograficznej
Po pierwsze camera obscura to było urządzenie z soczewką
służące pierwotnie do obserwacji Słońca, a znacznie później
znalazła zastosowanie przez malarzy. Natomiast kamera otworkowa,
bo o niej tu mówimy, nie miała w początkach historii fotografii
istotnego znaczenia. Fotografia otworkowa zaistniała
w kontekście fotografii piktorialnej. Przykładem może być
słynne zdjęcie George’a Davisona The Onion Field z 1890 roku.
Impresjonistyczny, miękki obraz idealnie pasował do malarskiej
estetyki fotografii jako sztuki. W latach 90. XIX wieku masowo
sprzedawano w Europie, Japonii i USA fabrycznie produkowane
aparaty otworkowe. Ponowne zainteresowania fotografią otworkową
pojawiło się właściwie dopiero na przełomie lat 60 i 70.
XX wieku, a prawdziwy renesans tej fotografii nastąpił w latach
80. XX wieku. Do najciekawszych autorów należałoby zaliczyć:
Niemca Gottfrieda Jagera, Włocha Paolo Gioli, Amerykanów:
Davida Lebe, Erica Rennera. Właśnie w USA w latach 80. nastąpił
prawdziwy rozkwit fotografii otworkowej. Istotna stała się
działalność artystyczna i promocyjna wspomnianego Erica Rennera,
autora książki Pinhole Photography. Rediscovering a Historic
Technique, redaktora czasopisma Pinhole Journal i założyciela
w 1984 roku międzynarodowego centrum informacji i archiwum
fotografii otworkowej Pinhole Resource. Pierwszy numer Pinhole
Journal ukazał się już w grudniu 1975 roku. Co ciekawe, w ostatnich
numerach tego czasopisma zamieszczone były zdjęcia kilku
Sławomir Decyk, z cyklu Solarigrafia.
Widok z balkonu czerwiec-grudzień, 2001 Poznań.
autorów z Polski. U nas fotografia otworkowa zaistniała głównie
w obszarze szkolnictwa, a do pierwszych wykładowców wykorzystujących
tę metodę w działalności dydaktycznej należeli
zapewne profesorowie poznańskiej ASP: Krzysztof Baranowski
i Piotr Wołyński. Warto też wspomnieć, że już w 1978 roku indywidualną
wystawę otworkowej fotografii pt. Puszkowizja zrealizował
u nas Paweł Borkowski, a później swoją fotograficzną
twórczość oparł na tej metodzie Wiktor Nowotka.
Dzisiejsze upowszechnienie fotografii otworkowej wiąże się
również z pojawieniem się wielu realizacji w Internecie oraz
promowanie, również poprzez sieć, Światowego Dnia Fotografii
Otworkowej, który przypada na 29 kwietnia każdego roku.
Powracając do naszego „podwórka” promocyjną rolę pełni
również organizowany od 2005 roku Festiwal Fotografii Otworkowej
w Jastrzębiu Zdroju. To wszytko sprawia, że sama w sobie
nie jest już niczym unikalnym. Tak samo mało jest interesującej
fotografii otworkowej jak każdej innej. Bo kamera otworkowa,
jak każde inne, jest tylko narzędziem. Czyli tak naprawdę sam
fakt, że ktoś sięgnął po kamerę otworkową nie oznacza, że
stworzył jakąś intrygującą sytuację – po prostu użył określonej
metody.
23

warsztat
Rozmowa ze Zbigniewem Tomaszczukiem
Kamera otworkowa stała się dość popularna również ze
względu na prostotę użycia i może poza wszystkim stać się
ciekawym sposobem spędzenia wolnego czasu.
Czy nie jest to wynik znudzenia fotografią cyfrową Dziś każdy,
kto umie obsłużyć swój aparat, jest w stanie zrobić zdjęcie,
jeśli nie dobre pod względem artystycznym, to na pewno
w pełni poprawne pod względem technicznym. Cały proces
może być w pełni kontrolowany. Czy nie jest to przypadkiem
chęć sięgnięcia po coś nieprzewidywalnego, tajemniczego
W fotografii otworkowej zdajemy się przecież po części na
działanie przypadku.
Niewątpliwie jednym z powodów do sięgnięcia po tę metodę
może być spora doza niepewności, jaki obraz zarejestruje
kamera otworkowa. Można by tu przywołać interesującą książkę
Marianny Michałowskiej o fotografii otworkowej, której tytuł
brzmi Niepewność przedstawienia. Od kamery obskury do współczesnej
fotografii. Zachęcając Czytelników do zapoznania się z tą
lekturą zwracam uwagę, że już sam tytuł zawiera ważny element
estetyki fotografii otworkowej. Gdybyśmy sięgnęli również do
ważnego teoretyka fotografii Vilema Flussera i jego sztandarowej
pozycji Ku filozofii fotografii, to przywołany przez autora
akt twórczy stanowiący opór przeciwko narzędziu jakim może
być aparat fotograficzny, również skłaniałby użytkownika do
sięgnięcia do kamery otworkowej jako do narzędzia, którego
użycie stanowiłoby element efektu niespodziewanego. Szczególnie
wtedy, kiedy konstrukcja kamery otworkowej zakładałaby
inne niż w aparacie fotograficznym położenie materiału. Niekonwencjonalna
budowa kamery otworkowej jest niewątpliwie wyróżnikiem
tej metody fotografowania. Zaś dowodem na swego
rodzaju znużenie technicznie doskonałym obrazem uzyskanym
współczesnym aparatem cyfrowym jest nie tylko stosowanie
kamery otworkowej, ale również popularność lomografii czy
stosowania prostych aparatów typu Holga.
Przyznam, że ja traktuję kamerę otworkową jedynie jako środek
techniczny, środek wyrazu służący do realizacji jakiejś koncepcji.
Dla wielu osób jednak kamera obscura nie jest środkiem
do osiągnięcia celu lecz stanowi jakby cel sam w sobie. Robią
„otworki” dla samej idei. Czy nie jest to według Pana po prostu
poza i chęć przynależenia do pewnej fotograficznej „elitarnej”
grupy, bez względu na to czy ma się coś do przekazania
Stefan Wojnecki, Zdjęcie wykonane poprzez otworek o kształcie pionowej szczeliny. Tak wyglądałby świat, gdyby nasze oczy były kamerą obscurą ze źrenicą o kształcie szczeliny.
24

Kamera otworkowa jako narzędzie twórcze
Ryszard Karczmarski, z cyklu Miejsca światłem malowane.
Jak wspomniałem wcześniej, trudno dziś mówić o „elitarności”
użycia kamery otworkowej. Stała się dość popularną metodą
również ze względu na prostotę użycia i może poza wszystkim
stać się ciekawym sposobem spędzenia wolnego czasu. Warto
jednak zwrócić uwagę na oczywisty fakt, że za każdym narzędziem
stoi człowiek i on decyduje o końcowym efekcie swojej
pracy. Prostota użycia wcale nie musi iść w parze z trywialnością
końcowego efektu. Moje obserwacje dowodzą, że stosując
tak proste narzędzie, poprawny efekt końcowy zależy od dużej
świadomości autora. Bardzo rzadko znajdowałem ciekawe prace
fotografii otworkowej, jeżeli były one wykonane przez studentów
na I roku studiów, natomiast częstokroć znajdowałem ciekawe
wówczas, kiedy były realizowane dopiero na III – IV roku. Dlatego,
że ten kto dokładnie wie czego oczekiwać od fotografii, kto
przeszedł już wiele pracowni i ma dużą świadomość tworzenia
obrazu potrafi z dużą świadomością odnieść się do narzędzia. Dla
osób, które tej wiedzy i refleksji nie mają, „otworek” jest tylko
automatycznym przeniesieniem rejestrowanego widoku.
Motywacje stosowania kamery otworkowej mogą być różne.
Mógłbym na przykład przywołać istotną działalność Akademii
Pstryk w kontekście działań tak zwanych „ulicznych animatorów
kultury”. Zainicjowane przez Martę Kotlarską akcje wykorzystują
kamerę otworkową jako element działania społecznego na przykład
dla dzieci mieszkających na warszawskiej Pradze Północ.
Od wielu lat zajmuje się Pan teoretycznym rozpoznaniem fotograficznego
medium. Jaką rolę w fotografii, jako jednej ze
sztuk plastycznych odgrywają dziś wartości estetyczne Czy
jest to kolejna „wyzwalająca się” dziedzina sztuki, to znaczy
przedstawiająca swój przekaz w sposób wolny od estetyki,
a ograniczająca wartość artystyczną do syntezy przekazywanych
treści
Żyjemy w czasach, w których nie istnieje pojęcie estetyki
normatywnej. Nie ma zdjęcia pozbawionego estetyki. Jeżeli jest
ono realizowane w opozycji do określonej estetyki, to wytwarza
coś, co możemy nazwać anty-estetyką, która też przecież jest
estetyką. Jak rozumiem, Pana pytanie dotyczy fotografii związanej
ze sztukami plastycznymi. Pomijamy więc tutaj zasadniczą
część fotografii, która znalazła swoje umocowanie w obszarze
własnych cech autonomicznych. Trzymając się tematu fotografii
otworkowej warto wspomnieć, że jest używana również
przez artystów z innych dziedzin (jak zresztą każdy inny rodzaj
fotografii) i przynosi niekiedy bardzo ciekawe rozwiązania.
Przykładem mogą być realizacje Stevena Pippina pokazywane
w 1995 roku w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski
w Warszawie. Fotografowie muszą zrozumieć, że fotografia jako
środek wypowiedzi znalazła się od dawna w polu zainteresowań
twórców z różnych obszarów i że w wielu przypadkach to oni
tworzą ciekawsze prace. W interesującym Pana obszarze fotografii
związanej z plastyką, fotografia coraz bardziej zamienia się
w obrazowanie, szczególnie wtedy, gdy proces twórczy z samego
aktu fotografowania przesuwa się w kierunku postprodukcji
z użyciem programów komputerowych. W tym kontekście fotografia
otworkowa jawi się nam jako rodzaj techniki archaicznej.
Kiedy jednak zastosujemy myślenie nie archaiczne, może stanowić
ona bardzo współczesne medium, w którym tradycyjnie
pojmowana estetyka nie bardzo się uzasadnia.
Interesują Pana możliwości kreacyjne „pudełka z dziurką”. Czy
posługując się tą zdecydowanie historyczną techniką można
sprostać potrzebom estetycznym współczesnego odbiorcy
Czy nie jest to działanie na zasadzie postmodernistycznej
żonglerki cytatami, w tym wypadku aurą tajemniczości z repertuaru
dawnych mistrzów-piktorialistów
25

warsztat
Rozmowa ze Zbigniewem Tomaszczukiem
Wypełnia nas kicz lansowany przez wręcz prymitywną
scenografię większości telewizyjnych programów,
szczególnie telewizji komercyjnej.
Eugeniusz Józefowski, Odwrócony od kuli niejednej, kamera otworkowa 4x5”.
Piotr Wołyński, Poznanie, 1998.
Pojęcie piktorializmu w fotografii jest prawie tak samo stare
jak sam jej wynalazek. Przypomnijmy, że już w 1869 roku Henry
Peach Robinson wydał publikację Efekt piktorialny w fotografii,
w której wyłożył zasady malarskiego podejścia do tego medium.
Klasyczny piktorializm rozwinął się po roku 1900, kiedy to fotografowie
za pomocą technik szlachetnych i innych, upodabniali
swoje prace do dzieł artystycznych, aby w ten sposób zaistnieć
w obszarze sztuki. Nieostrość klasycznego obrazu piktorialnego
miała przesunąć fotografię z warstwy dokumentalnej w artystyczną.
Natomiast nieostrość kamery otworkowej jest przypisana
do tej metody obrazowania i sama w sobie nie stanowi
efektu piktorialnego. Tym bardziej, że nie ma powodu ścigać się
z ostrością obrazu w przypadku użycia tej metody, bo wystarczy
zamienić otwór na obiektyw aby ją uzyskać. Czyli efekt „miękkości”
nie jest równoważny z malarskością. Ale jak ktoś chce, to
oczywiście może dziś również być piktorialistą niezależnie od
użytej techniki a raczej ze względu na wyznawaną estetykę.
Co zaś się tyczy pojęcia postmodernizm w odniesieniu do
fotografii, nie uważam, że jest to rodzaj żonglerki. Jest to raczej
próba znalezienia własnego języka wypowiedzi z dużą świadomością
tego, co w historii obrazowania już się zdarzyło. Jest to
odwrócenie się od modernistycznej tendencji szukania nowości
i autonomicznych cech medium na rzecz wykorzystywania tego
co już zrobiono. To zacieranie granic między mediami i swobodne
ich łączenie.
Co zaś się tyczy wartości estetycznych w naszym życiu codziennym,
to wszyscy widzimy, że wraz z postępem technicznym
wcale nie idzie w parze postęp estetyczny. Gdyby tak było,
można by powiedzieć, że każde kolejne pokolenie jest coraz bardziej
wrażliwe na estetykę, na piękno jak gdyby kodując w sobie
poprzednie wizualne doświadczenia. A wystarczy przyjrzeć się
beznadziejnej architekturze domków jednorodzinnych, kiczowatemu
otoczeniu, codziennym przedmiotom aby zobaczyć, że
jest wprost przeciwnie. Dawniej nie miałem kłopotu w szkolnej
dyskusji na temat kiczu. Teraz w przeważającej części napotykam
na niezrozumienie tego słowa. Wypełnia nas kicz lansowany
przez wręcz prymitywną scenografię większości telewizyjnych
programów, szczególnie telewizji komercyjnej. Rezygnacja z lekcji
plastyki i muzyki w podstawowym szkolnictwie (podobno
wraca się dziś to tych lekcji, co obecny minister kultury uważa
za swoje wybitne – i słusznie – osiągnięcie) wpłynęła negatywnie
na poziom estetyzacji społeczeństwa. Jeżeli w mediach jest
natłok muzyki popularnej i banalnej, to nakłonienie kogoś do
słuchania innego rodzaju muzyki jest poważnym przewartościowaniem
jego przyzwyczajeń. Porównanie fotografii do muzyki
wydaje się być bardzo adekwatne. Powinniśmy też traktować ją
26

Kamera otworkowa jako narzędzie twórcze
Aparaty otworkowe do półrocznych ekspozycji drogi Słońca, fot.Sławomir Decyk.
w podobny, różnorodny sposób, rozumiejąc, że tak jak wiele jest
rodzajów muzyki, tak również istnieje wiele rodzajów fotografii.
W obecnym natłoku zdjęć banalnych, na ich obrzeżach mogą
pojawiać się fotografie wartościowe i to zarówno: dokumentalna
i reportażowa, jak też o aspektach estetycznych czy mieszczących
się w idei sztuki. Jasne jest natomiast, że ilość obrazów nie
przechodzi w jakość.
W jednym z wywiadów stwierdził Pan, iż fotografia otworkowa
jest techniką, która w zależności od koncepcji może pójść
w dowolną stronę, np. nawiązując do klasycznego pejzażu
w naturze lub architekturze. Czy poza nawiązywaniem do
przeszłości istnieją potencjalne możliwości stworzenia nowej
drogi, przy użyciu tego medium
W 2001 roku brałem udział w konferencji pod tytułem Why
pictures now uses of photography w krakowskim Bunkrze Sztuki.
Dotyczyła ona refleksji nad kondycją współczesnej fotografii.
Brało w niej udział między innymi kilku zachodnich teoretyków
i historyków fotografii i sztuki, między innymi: Douglas Crimp,
John Berger, Allan Sekula, Ian Jeffrey i Liz Wells. Tytuł mojego
wystąpienia brzmiał: Fotografia otworkowa – powrót do źródeł
czy budowanie własnej drogi twórczej. Na początku zauważyłem
wśród tych osób pewne zniechęcenie – co można powiedzieć
ciekawego o fotografii otworkowej. Pokazałem wtedy między
innymi prace Izy Królik, która budowała różne konstrukcje
„otworkowe”, do których „wchodziła do środka” a w efekcie
powstawały przestrzenne obiekty oparte o te zdjęcia. I nagle
zobaczyłem jak zniechęcenie tych osób zamienia się w zainteresowanie,
bo pokazywane prace były właśnie kompletnie poza
oczywistością zdjęć otworkowych. Innym przykładem na to, że
zastosowanie fotografii otworkowej może stanowić progresywny
nurt fotografii, jest działalność Stefana Wojneckiego, Piotra
Wołyńskiego czy Sławomira Decyka, których pewne realizacje
wpisują się w stworzoną przez Wojneckiego koncepcję fotografii
postmedialnej. Koncepcja ta jest autorską ideą fotografii
opartą o bardzo współczesne myślenie – czym może być dziś
fotografia. Inny sposób wykorzystywania fotografii otworkowej
może być oparty o swoiste działania – akcje, związane z między-
27

warsztat
Rozmowa ze Zbigniewem Tomaszczukiem
Jarosław Klupś, z cyklu Autotwory, 2003.
Fot. Marta Florkowska.
ludzką komunikacją, jak chociażby projekt Światłoczułe przesyłki
Marka Noniewicza czy fotografie oparte na dwuotworkowych
konstrukcjach przesyłanych sobie wzajemnie przez Marka Poźniaka
i Przemysława Zajferta. Swego rodzaju akcją połączoną
z wykorzystaniem Internetu był projekt Solaris, czyli półroczne
naświetlanie drogi Słońca, zainicjowany u nas przez Sławka Decyka,
Pawła Kulę i Konrada Smoleńskiego. Równie przekonywujące
może być użycie codziennych przedmiotów przerobionych
na otworkowe kamery lub jak w pracach Stefana Wojneckiego
eksperymentowanie z relacją kształt otworka -końcowy obraz.
Intrygujące są również prace wykorzystujące nieskończoną
głębię ostrości charakterystyczną dla tej metody, która może
wytwarzać iluzoryczne obrazy rzeczywistości, jak ma to miejsce
np. w realizacjach Tomasza Dobiszewskiego, Jesseki Ferguson
czy Ruth Thorn -Thomsen.
Zastanawiam się nad odpowiedzią na pierwszą część pytania:
czy fotografia otworkowa może nadać tradycyjnym tematom
jak na przykład: krajobraz, natura i tym podobne. nowe znaczenie
wizualne. Po części już na to odpowiedziałem przywołując
przykłady, jak konstrukcja kamery może wpływać na otrzymany
obraz. Można dodać również, że użycie klasycznej kamery
otworkowej może dać wizualnie ciekawy efekt. Przywołamw tym
miejscu prace Ryszarda Karczmarskiego ponieważ bez wątpienia
dekoracyjność jego zdjęć pejzażowych spotęgowana jest efektem
dyfrakcji promieni światła na krawędzi otworka.
Jakie predyspozycje poza umiejętnościami warsztatowymi powinna
posiadać według Pan osoba świadomie fotografująca
Czy najważniejsza jest tu wrażliwość, specyficzny odbiór
świata, umiejętność syntezy oraz przedstawiania zjawisk
w określonym kontekście (kulturowym)
Fotografowanie, tak jak kiedyś pisanie, stało się powszechną
czynnością. Dlatego pojęcie umiejętności warsztatowej jest
dziś na pewno czymś innym, niż w epoce fotografii srebrowej
i niezautomatyzowanych aparatów fotograficznych, kiedy to interpretacja
pomiaru światła, przełożenie parametrów przysłony
na czas ekspozycji czy zastosowanie filtrów konwersyjnych
w przypadku barwnych diapozytywów wiązało się z nabyciem
szeregu umiejętności. Pozostając więc w poza technicznym obszarze
dzisiejszej fotografii musimy jednoznacznie stwierdzić,
że tak jak w przypadku pisma, nie każdy tekst jest ciekawy, tak
i w przypadku fotografii niewiele prezentowanych zdjęć wartych
jest naszej uwagi. Pana pytanie dotyczy natomiast nie tyle
człowieka posiadającego aparat, co osoby świadomie fotografującej,
to znaczy jak ja to rozumiem, oczekującej od swojej
w tej dziedzinie aktywności określonych efektów. I właśnie od
tego, czego oczekujemy od fotografii, zależy nasz stosunek do
niej. Kiedy wiele lat temu zacząłem interesować się fotografią,
zacząłem od gromadzenia dostępnych mi wówczas czasopism
fotograficznych, aby mieć rozeznanie w tym, co w tej dziedzinie
zrobiono. Nie widziałem powodu wyważać otwartych już drzwi.
Dziś mam wrażenie, że wielu uczących się fotografii nie ogląda
nic poza własnymi zdjęciami. Skończyły się czasy siedzącego
w ukryciu własnej pracowni artysty, który nic nie oglądał, aby
nie inspirować się pracami innych. Wprost przeciwnie, drogą
do tego, aby nasze prace mogły stanowić choć niewielką część
współczesnej kultury wizualnej czy sztuki, jest głęboka wiedza
o świecie, również w wymiarze artystycznych dokonań z wielu
dziedzin.
Cóż dziś innego możemy zrobić, jak nie inspirować się
Fotografie z kolekcji Zbigniewa Tomaszczuka
28

Kamera otworkowa jako narzędzie twórcze
Dziś mam wrażenie, że wielu uczących się fotografii nie ogląda
nic poza własnymi zdjęciami. Skończyły się czasy siedzącego
w ukryciu własnej pracowni artysty, który nic nie oglądał, aby
nie inspirować się pracami innych.
Tomasz Dobiszewski, z cyklu Palingenesis.
29