Piotr Palm Karol Bernert âDomy przysÅupowe ... - Umgebindeland

Piotr Palm 

„Założenia co do budowlano-historycznego rozwoju górnołużyckiej 

zabudowy ludowej“ 

Karol Bernert 

„Domy przysłupowe“ (Jako streszczenie z dzieła głównego 

z roku 1988) 

Henryk Rentsch 

„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu budowli 

przysłupowo-zrębowej 

w trójkącie państw“ 

Elżbieta Rdzawska 

„Budownictwo przysłupowe jako wyznacznik wspólnoty kultury 

ludowej trzech narodów“ 

Saksońskie Towarzystwo Zabudowy Ludowej / Towarzystwo 

Miłośników Ziemi Bogatyńskiej / Towarzystwo Kultury w Hainewalde 

Wydanie 3 

Marzec 2010 r.

Redakcja i przekład na język polski: Piotr Palm 

Redakcja techniczna: Bożena Ziobro 

Rysunki artystyczne w artykułach: Horst Pinkau 

Druk: Drukarnia Witold Florczak, 59-920 Bogatynia, ul. Daszyńskiego 31 

tel.: +48 75 7732710, e-mail: drukarnia@drukflor.eu 

Copyright by Piotr Palm 2010 

2

Piotr Palm 

„Założenia co do budowlano-historycznego rozwoju 

górnołużyckiej zabudowy ludowej“ 

1. Germańscy i słowiańscy przodkowie niemieckich 

Górnołużyczan w wędrówce ludów 

Germanowie i Słowianie przed około 2000 lat wyłonili się z historycznej mgły: 

Germanowie najpierw, ponieważ rzymski władca Cezar przy swoim imperialnym 

dążeniu na wschód i północ musiał jakoś zadeklarować swoich przeciwników. 

Czy on im nadał nazwę w odniesieniu do ich głównej broni w postaci ciężkiego 

i krótkiego oszczepu „GER”, którego około dwumetrowy, w przekroju ponad 6 

centymetrowy trzon jesionowy na przedzie posiadał żelazne ostrze, prawie 

w formie miecza, nadające się do kłucia i bicia GER-Mann (Mann = mąż), który 

rzymskiego legionistę w ten sposób chciał zwalczyć w możliwie bezpiecznym 

odstępie, w razie niepowodzenia potrzebował tylko krótkiego miecza, tzw. 

„SAKSNOT”; od której to broni używającym jej szczepom została nadana nazwa 

i ta nazwa z północy przechodząc również do byłej „Misni” do dziś dnia od nas nie 

odeszła chociaż my, jako Saksończycy, jeżeli w ogóle, to jednak tak się już nie 

uzbrajamy. 

Odkrywany świat germański w następujących stuleciach poszedł w ruch, ponieważ 

ludy skandynawskie na skutek przeludnienia i pogorszenia klimatu opuściły swoje 

siedziby i zdążały do słonecznego południa. Przy czym zaczynająca się tzw. 

„Wędrówka ludów” zasadniczo nie była rychłym przemieszczeniem, lecz odbywała 

się w ruchach z pokolenia na pokolenie, pozostawiając zawsze około połowy 

ludności na starym miejscu. 

Od dzisiejszej wyspy Bornholm (niegdyś Burgundara-Holm) Burgundowie przeprawili 

się do Pomorza i pozostawili w późniejszych pokoleniach wędrujących na 

Czarnym Wzgórzu (Schwarzer Berg) na południu od Görlitz / Zgorzelec cmentarz. 

Wędrówka tego szczepu skończyła się przed Alpami założeniem królestwa, o którym 

dziś jeszcze świadczy hrabstwo Burgund we Francji. Z walk Burgundów 

z Hunami powstał główny niemiecki epos narodowy o Nibelungach. (Staroniemiecki 

Nibelung = Skandynawia). 

Również ze Skandynawii, lecz więcej z dzisiejszej południowej i środkowej 

Szwecji, doszli Goci na Pomorze i przypuszczalnie przez kilka pokoleń tam 

pozostali, ponieważ w późniejszej biblii ich biskupa Wulfila (V wiek) znajdą się 

słowa lenne z mowy bałtyckich Prusów. (Prusowie, Litwini i Łotysze nie są 

Słowianami, lecz Bałtami, którzy europejskiej mowie pierwotnej sanskryt pozostali 

najbliżej. Prusowie weszli do społeczeństwa niemieckiego. Nazwiska niemieckie 

3

z końcówką „...weit“ świadczą jeszcze o nich). 

W późniejszych pokoleniach słoneczny półwysep Krym był celem Gotów. Przy 

przejściu przez Dniestr powódź zabierała most budowany ze statków, kiedy 

właśnie około połowa szczepu osiągała wschodni brzeg, przez co ten naród na 

zawsze został podzielony na Gotów wschodnich (Ostrogoci) i zachodnich 

(Wizygoci). 

Czy Gotowie świadomie szli drogą powrotną, na której około 2000 lat temu jako 

indoeuropejscy Skytowie i Sarmatowie wychodząc ze stepów Kazachstanu powędrowali 

koczowniczo do Europy północnej Ich najwyższy Bóg im. „Wotan / Odyn 

/ Thiu” (porównaj Thiu; Zeus; Zebaoth) jeszcze dziś w wyobraźni z tego czasu 

siedzi na białym koniu (Sleipnir). Dawne ludy bardzo długo trzymały się wspomnień. 

Jeszcze w naszych czasach miejscowa ludność często dokładnie mogła 

opisać bogactwa, w które wyposażano kurhany, dokładnie tak, jak to archeolodzy 

odkryli. 

Ostrogoci na Krymie założyli królestwo istniejące bardzo krótko, bo przegrali 

walkę (375 r. n.e.) z ogromną armią koczowniczych Hunów, jeźdźców z niekończących 

się stepów azjatyckich i musieli jako przymusowi sprzymierzeńcy z nimi 

podążyć na zachód, gnając przed sobą Wizygotów w kierunku granicy rzymskiej. 

Dopiero w roku 451 Hunowie w dzisiejszej północnej Francji na polach katalońskich 

zostali doszczętnie pobici. 

Przez około 100 lat Ostrogoci sprawowali pokojową władzę nad Włochami, potem 

zostali wyniszczeni w walce z Rzymem Wschodnim. Ale jak już podano, część 

ludów zawsze pozostawała na pierwotnym miejscu i przez to aż do XVI wieku 

w mieście Odessa istniał gotycki biskup, a do XIX wieku w niektórych dolinach 

Półwyspu Krymskiego jeszcze mówiono po gotycku. 

Wizygoci stali się władcami Hiszpanii. W tym sensie nazwa istniejącej tam znanej 

prowincji Katalonia powinna być wymawiana jako „Gotalonia”; hiszpański region 

Andaluzja nad Morzem Śródziemnym powinno się wymawiać Wandaluzja, bo 

stamtąd Wandalowie przeprawili się do Afryki. Wandalowie pierwotnie wyruszyli 

ze Śląska (ich podplemie = Silesianie); a więc patrząc z Górnych Łużyc wyruszyli 

z sąsiedztwa. 

Z tego Germańskiego praczasu niemieccy Górnołużyczanie (jak i całe Niemcy) do 

dziś dnia posługują się dniami tygodnia według germańskich bogów: 

poniedziałek = Montag = od bogini księżyca. 

Wtorek = Dienstag od głównego boga Thiu. 

Środa = odpowiednio Mitwoch (lecz w Anglii „Wednesday” od głównego boga 

Wotan). 

Czwartek = Donnerstag od boga Donnar (u Słowian odpowiednio „Piorun”). 

Piątek = Freitag od żony głównego boga „Freya”. 

Aż do początku XX wieku prości ludzie bali się tzw. 12 nocy (24 grudnia do 6 

stycznia), w których to nocach Wotan jako dziki łowca ze swoją świtą goni po 

niebie i odpowiednio przed wejściem do domów i stajni kładziono odpierające 

4

półokręgi z darni. 

5

Słowiańscy przodkowie niemieckich Górnołużyczan zdefiniowali się między sobą 

jako władcy zrozumiałego „słowa” (porównaj Słowakia; Słowenia). Słowianie 

w kronikach rzymskich o wiele mniej zajmują miejsca niż bezpośrednio z nimi 

sąsiadujący Germanowie. Do państwa rzymskiego wtenczas należały dziś niemieckie 

miasta jak Kolonia (Köln); Trier; Augsburg; Wiedeń (Vienna).Ciąg wschodnich 

gór rzymscy legioniści nazywali górami dzików (świnia = Suda = Sudety). 

Słowianie przychodząc ze wschodu mogli wchodzić w regiony, z których się 

Germanowie podczas Wędrówki ludów w większości wycofali. Słowianie południowi 

po roku 375 n.e. przez parcie Hunów jako Sorbowie pouciekali z Bałkanów 

i do dziś dnia ze swoją mową żyją na Łużycach aż pod Berlin. Inna niemiecka 

nazwa Sorbów „Wendowie“ została przyjęta od rzymskich kronikarzy, którzy Słowian 

Południowych nazywali „Veneti”. 

Domostwa zbudowane podczas Wędrówki ludów w większości chyba możemy 

sobie przedstawić jako tak ubogie, jak to pokazuje następujący rysunek. 

Wiemy więc o wędrówce ludów, trwającej kilka stuleci i która nie miała końca 

jeszcze w VI w. n.e. Również wiemy z historii, że przed tym czasem i po nim nie 

było dużo inaczej. Dzisiejszy Europejczyk może być więc świadomy, że jego 

przodkowie byli zawsze i wszędzie i z tego powodu nie powinien się w pięknej 

Europie nigdzie czuć obcym, bo on zawsze w jakiś sposób natrafi i na swoją 

przeszłość. 

Koniec „wędrówki ludów” również zaznaczył się w mowie, już się nie chodzi, 

lecz się osiądzie. 

Po niemiecku powstanie: 

Po polsku powstanie: 

– „Nachbar” (= blisko budujący) – „Sąsiad” (= ten, który ze mną 

osiadł). 

– „Osiedlenie” (= osiadanie). 

– „Ansiedlung”, chyba jako słowo 

lenne ze słowiańskiego 

Za „Własność” istnieje u obydwu narodów: 

„Besitz” 

„Posiadłość” 

a więc majątek, na którym się siedzi. 

Obydwa narody słowo „sitzen” / „siedzieć” chyba kontynuowały ze wspólnej 

mowy pierwotnej – SANSKRYT (tak jak i wiele innych określeń). 

6

1. KROK: 

ZA POMOCĄ SIEKIERY / MIECZA / NOŻA 

ŚCINA SIĘ SILNE SZTANGI I ZESTAWIA SIĘ JE 

JAKO KROKWIE DACHU. 

DŁUGOŚĆ KROKWI OK. 6.- m 

WIERZBA, 

WIKLINA 

KARBY, 

NACIĘCIA 

DETAL 

W SKALI 

OK. 1:10 

2. KROK: 

ZA POMOCĄ SZUFLI I MOTYKI Z DREWNA WYKOPUJE SIĘ GRUNT 

I NARZUCA SIĘ WAŁY. 

KROKWIE PRZEZ TO U STÓP ZOSTANĄ UMOCNIONE PRZECIW 

DZIAŁANIU WIATRU. 

PRZEKRÓJ SKALA 

OK. 1:100 

3. KROK: 

NA RUSZTOWANIE DACHU NAKŁADA SIĘ 

SIANO, TRZCINĘ ALBO GAŁĘZIE 

STROMOŚĆ DACHU 

SPOWODUJE SZYBKI 

ODPŁYW WODY. 

7

2. Wiejskie zabudowania rolne przed i po wędrówce ludów 

Gdy germańskie i słowiańskie szczepy pod koniec wędrówki ludów osiedlały się, 

to budowanie w jedynie wtenczas istniejącej przestrzeni sielskiej, chyba przez 

dłuży czas było silnie uzależnione od umiejętności gospodarzy i od ich wyposażenia. 

Wyposażenie rodzin chłopskich w narzędzia ze stali wtenczas z reguły składało się 

z kilku noży, sierpów i siekiery / topora. 

Z tym ostatnim narzędziem w ręku chłop chyba nie patrzył z chęcią na duże proste 

drzewa w lesie, lecz raczej wybierał niższe drzewa na sztangi do budowy mniejszych 

budynków gospodarczych, jak pokazuje następujący szkic: 

PRZYKŁAD ŚREDNIEGO CHŁPSKIEGO BUDYNKU; 

PRZED I PO WĘDRÓWCE LUDÓW 

KONSTRUKCJA ZASADNICZA: 

- WPUSZCZENIE SLUPÓW DO ZIEMI USZTYWNIA 

BUDYNEK WE WSZYSTKICH KIERUNKACH. 

NARZĘDZIA: 

TOPÓR / SIEKIERA; NÓŻ; DŁUTO; SZPADEL. 

SZCZYT W DUŻEJ 

MIERZE OTWARTY 

DLA PRZYJMOWANIA 

ZBIORÓW 

GŁÓWNY 

KIERUNEK 

WIATRU 

PRZYKŁADANY 

MÓR Z DARNI 

OCIEPLA 

I STABILIZUJE 

PRZEKRÓJ A – B; 

SKALA OK. 1:100 

PRZEKRÓJ PODŁUŻNY 

C – D; SKALA OK. 1:100 

KRYCIE SŁOMĄ / 

TRZCINĄ / GAŁĘZIAMI 

KALENICA 

GWÓŹDŹ 

DREWNIANY 

GWÓŹDŹ 

DREWNIANY 

KROKIEW 

WCIĘCIA 

WIKLINA 

ALBO KORA 

LIPY 

BELKA 

A 

B 

SPLECIONE 

DRĄGI 

ZAUWAŻ 

RYSOWANE 

WPUSZCZENIA 

WE WRĘBY 

C 

RZUT PRZYZIEMIA 


DETALE 


8 

W ZIEMI 

STREFA OK. 1 cm 

GRUBOŚCIZWĘGLONA 

NAD OGNIEM, Z OK. 

POTRÓJNĄ TRWAŁOŚCIĄ

Ponieważ słupy wkopywane w ziemię przedtem na tym odcinku hartowano 

w ogniu (ten sposób stosowany jest do dziś), żeby zmniejszyć próchnienie drewna 

i zżeranie przez robaki, to archeolodzy jeszcze dziś i z tego powodu znajdą 

w ziemi ślady takich domów. 

Trzeba zaznaczyć, że ten wielowiekowy sposób budowy u wodzów plemion swego 

czasu już doprowadził do reprezentatywnych, długich halowych domów, krytych 

słomą albo trzciną. 

Gospodarstwa wiejskie składały się z reguły ze skupiska małych chatek; mieszkania, 

pomieszczenia dla zwierząt i spichrza. Ściany tych chatek zrobiono również ze 

splecionych giętkich gałęzi, dwustronnie obrzuconych gliną. 

9

Ogrodzenie gospodarstw składało się z płotów, jak pokazano na poniższym rysunku. 

Trzeba zaznaczyć, że we wszystkich epokach sytuacja prawna przed płotem 

zawsze była inna niż za płotem. 

SPLECIONY PŁOT 


PRZEKRÓJ A - B 

NARZĘDZIE: 

SIEKIERA / NÓŻ 

STREFA 

HARTO- 

WANA NAD 

OGNIEM 

WIĄZANIE 

Z GAŁĘZI 

ALBO 

WIKLINY 

WCIĄŻ AKTUALNY 

PŁOT SKANDYNAWSKI 


KAŻDY DRĄG LEŻY 

NA 3 WIĄZANIACH 

STREFA 

HARTO- 

WANA NAD 

OGNIEM 

10

3. Założenia co do zasięgu budowy zrębowej na Górnych 

Łużycach w średniowieczu 

Następnie rozpatrujemy czas wielkiego rozkwitu, który miał swój początek w 12 

w. przy rozbudowie założonych miast i również w ich otoczeniu sielskim, gdzie się 

spotkali miejscowi Słowianie z niemieckimi dochodzącymi osadnikami. 

Niemcy (= „Deutschen“ = zrozumiało = „deutlich“ między sobą mówiący obywatele 

germańskiego pochodzenia we wschodniej części rzeszy Karola Wielkiego) 

założyli w roku 843 pod rządami Ludwiga – wnuka Karola Wielkiego państwo; 

w umowach w Werdunie powstaje równocześnie pod rządami drugiego jego wnuka, 

Karola Łysego – Francja i pod wnukiem Lotharem między nimi Lotharingia, 

sięgająca pierwotnie od Morza Północnego do Adriatyku. 

Po trwających kilkadziesiąt lat ciężkich walkach przeciw najazdom wtenczas 

jeszcze koczowniczych i pogańskich wojowników-jeźdźców madziarskich („Gdzie 

postąpią kopyta naszych koni, tam przez 7 lat trawa nie rośnie”), udaje się niemieckiemu 

królowi Ottonowi I w roku 955 decydujące zwycięstwo na Lechowym 

Polu pod Augsburgiem nad Madziarami. W roku 962 koronowano go na Cesarza 

odnowionej Chrześcijańskiej Świętej Rzeszy Rzymskiej, która przetrwała aż do 

roku 1806. (porównaj Cezar = Cesarz = Car). 

Sąsiadujący słowiańscy Polanie (mieszkańcy pól) ze swoim księciem Mieszkiem I 

w roku 966 przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli uznane pierwsze polskie państwo. 

Czesi już w IX wieku przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli pod rodem Przemyślidów 

państwo, jednak również bardzo cierpieli przez najazdy Madziarów. Wszystkie trzy 

narody nowo utworzoną rzeszę rzymską w gruncie rzeczy uważają za chrześcijański 

związek obronny, do którego należą. Chrześcijaństwo było ówczesną wiodącą 

ideologią a chrześcijanin miał rozprawić się z pogańskimi sąsiadami. Polska 

do XIII wieku miała pogańskich Prusów za sąsiadów (aż do ich podboju przez 

chrześcijańskich rycerzy papieża = „krzyżaków”). Na wschodzie do Polski przylegający 

Litwini dopiero w XIV wieku przyjęli chrześcijaństwo. 

Niemieccy osadnicy w otoczeniu miast w XII w. znaleźli się w sytuacji nędznych 

nowoosiedleńców w lasach. Z tego czasu znane jest jeszcze powiedzenie „Ojcu 

śmierć, synowi nędza, wnukowi (dopiero) chleb”. 

(W roku 1241 wspólnie – Polacy i Niemcy pod Legnicą odparli najazd mongolski). 

Jednak można założyć, że drewna nie brakowało. 

Również można przyjąć, że cieśla w tym czasie już zaczął wychodzić z miast, 

ażeby swoje usługi (dla chłopów jeszcze bardzo drogie) zaproponować na wsi. Dla 

oceny sytuacji trzeba widzieć, że opisana relacja miała miejsce ok. pół tysiąca lat 

przed powstaniem pierwszych tartaków, tzn. że obróbka pni musiała być przeprowadzona 

ręcznie (cieśla = cios) i przez to była żmudna i droga. 

Przy takim stanie rzeczy rolnicy w większości chyba ponownie z siekierą w ręku 

zrezygnowali z wykorzystywania wysokich prostych drzew w lesie i te raczej 

11

sprzedawali do miast albo w ręce flisaków (którzy je dalej rozprowadzali), bo 

istniała dogodna możliwość zyskania drewna drugiej i trzeciej jakości i wzniesienia 

uproszczonych budowli zrębowych, albo samemu, albo przez pomocników 

przy użyciu tego materiału. 

Uproszczenie polegało na następujących krokach: 

− Wykorzystywano okrąglaki nie idealnie proste, z których tylko zdejmowano 

korę. 

− Na złączu rogowym na obłap z resztą, wzajemny wrąb dokonano tylko do tej 

miary, że ok. 1/3 grubości pozostała specjalnie jako szpara między okrąglakami. 

− W tej szparze mogła poruszać się nierówność liniowa użytych okrąglaków 

w kierunku pionowym i poziomym. 

− Szparę wypychano np. gałązkami albo słomą; (materiał cięto na pręty długości 

ok. 2/3 przekroju okrąglaków i mieszano z zaprawą glinianą, wbudowano 

prostokątnie do długości ściany, jako wykończenie nanoszono z obydwu stron 

zaprawę glinianą, którą często tynkowano wapnem na biało). Patrz szkic poniżej 

i na stronie następnej: 

PNIE ROZŁUPANE 

I WGŁĘBIONE / 

(= WKLĘŚLE); 

EWENTUALNIE 

Z NANIESIONĄ 

SMOŁĄ NA 

WIERZCHU 

WEWNĄTRZ 

JASTRYCH Z GLINY 

NARZĘDZIA: 

SIEKIERA / NÓŻ / DŁUTO 

12 

PERSPEKTYWICZNY OBRAZ 

1: 1: 1; 

SKALA OK. 1:50; 

BUDYNEK W UPROSZCZONEJ 

BUDOWIE ZRĘBOWEJ

WIDOK NA CZĘŚĆ SZCZYTU 


BUDYNEK W UPROSZCZONEJ 

BUDOWIE ZRĘBOWEJ; 

W PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU 

DREWNIANE 

GWOŹDZIE 

SZPARY DLA 

DYMU 

GAŁĄZKI KROJONE 

NA DŁUGOŚĆ 

I WYRÓWNANE DO 

WBUDOWY 

GAŁĄZKI 

PRZEMIESZANE 

Z GLINĄ 

KORA ZDJĘTA 

Z OKRĄGLAKÓW 

GLINA NANOSZONA 

NA WBUDOWANE 

GAŁĄZKI 

3-4 WARSTWY 

KORY 

BRZOZOWEJ 

W północnych Czechach taka uproszczona zabudowa zrębowa przetrwała od XVI 

wieku do dziś, ale to znaczy, z czasów po średniowieczu; na Śląsku zaś rozpatrujemy 

wcześniejsze lata średniowiecza i nie możemy liczyć na to, że opisany 

sposób tymczasowej budowy ludowej gdzieś przetrwał. 

Cieśle na wsi składali również inne oferty do polepszenia budowli: 

− Ciągłym takim punktem słabości budowli było szybkie zgnicie pali / słupów 

wkopanych do ziemi. Gospodarze często musieli te odcinki wymieniać i według 

kronik z braku doświadczenia zużywali więcej drewna niż to było potrzebne. 

Propozycją cieśli było zastosowanie tzw. rygla dolnego, w polskiej silnej mowie 

fachowej nazywany „podwaliną”. Podwalina leżała na kamieniach ażeby nie zgniła 

(początek późniejszego cokołu), często była z drewna twardego, słupy wchodziły 

do niej czopami. Tak samo wprowadzono górne końce słupów czopami do rygla 

górnego (trafnie nazwanego „oczepem”). Rygle na rogach połączono na wzajemny 

wrąb w tzw. „obłap” w wyrazistej mowie ciesielskiej. Pozostałe usztywnienie we 

wszystkich kierunkach dawały tzw. skośne „zastrzały”. 

13

WYPEŁNIENIE ŚCIANY 

WIKLINĄ + SŁOMOGLINĄ; 

ALBO KAMIENIAMI 

NATURALNYMI; ALBO 

CEGŁAMI 

RYGIEL 

PODOKIENNY 

GOTOWA WSÓWKA 

SŁOMOWO- 

GLINOWA (SŁOMA 

PRĘŻNIE NAWIJANA 

I NAPOJONA 

MLEKIEM GLINY 

CZOP SŁUPA 

NAROŻNEGO JEST 

TROCHĘ 

PRZESUNIĘTY DO 

TYŁU I PRZECHODZI 

AŻ DO COKOŁU 

GOTOWE 

NANOSZENIE 

SŁOMOGLINY + 

TYNKU 

WAPIENNEGO 

„PODWALINA” (MOŻLIWIE 

Z DREWNA TWARDEGO) 

ZŁĄCZE NA ROGU 

Z PODWÓJNIE SKOŚNYM 

OBŁAPEM; ZŁĄCZE 

Z GÓRNYM OCZEPEM 

WYGLĄDA TAK SAMO 

COKÓŁ + FUNDAMENT 

Z KAMIENI NATURALNYCH 

RÓG W KONSTRUKCJI 

RYGLOWEJ 


(TAK OSZCZĘDNIE I EKOLOGICZNIE 

BUDOWANO OD ŚREDNIOWIECZA 

DO XIX-XX WIEKU; OD WSCHODU 

DO ATLANTYKU NA ZACHODZIE) 

Być może, że opisane statyczno-konstrukcyjne ulepszenie cieśle pierwotnie wprowadzili 

przy ratowniczych remontach istniejących budynków, kładąc jednak tym 

na wsi grunt do przejścia do wyższego stopnia tzn. do wykonania większych 

i lepszych budynków przy mniejszym zużyciu materiałów. 

14

4. Wzmagająca się potrzeba oszczędzania drewna pod koniec 

średniowiecza 

Pod koniec średniowiecza na Górnych Łużycach grupy ludowe słowiańskie i niemieckie 

już się pomieszały i posługiwały w większości mową niemiecką. 

O słowiańskich korzeniach mówiły nazwy osiedli i dużo nazwisk rodzinnych. 

Po słowiańskich przodkach niemieckim Górnołużyczanom nadal jest zrozumiałe: 

− Używać starą „Nuże“ (nóż). 

− Nie wstąpić wejść do „Luży“ (do kałuży). 

− Usiąść na „Szemel“ (na stołeczek). 

Pojęcia jak „Grenze“ (= granica) przyjęto w całych Niemczech i zaniechano własnego 

słowa „Mark” („Markgraf” = margrabia = hrabia przygraniczny). 

Również w mowie (w gwarze) niemieckich Górnołużyczan znajdują się słowa, które 

poza regionem są nieznane i dopiero mają odpowiednik w mowach skandynawskich, 

to jako dziedzictwo starogermańskie. 

Z historii trzeba przytoczyć, że od połowy XIV w. muzułmańscy Turkowie przeprawili 

się na Bałkany. Serbowie w bitwie na Kosowym Polu w roku 1389 utracili 

swoją wolność. W 1526 r. w bitwie pod Mohacz poległ w obronie swego kraju 

i Świętej Rzeszy Rzymskiej młody król czeski. W roku 1683 Turkowie ogromną 

armią stali przed miastem stołecznym Wiedeń i niby wszystko było stracone. W tej 

beznadziejnej sytuacji jednak zjawił się na odsiecz w ostatniej chwili polski król 

Jan Sobieski z silna armią jako ratownik Chrześcijańskiej Rzeszy, chociaż Polacy 

od około roku 1300 już nie należeli do niej. 

Na Górnych Łużycach w tych wiekach grozy tureckiej do ciągłego upamiętniania 

i modlitwy, bito tzw. „Turkodzwon”. 

Do braku drewna doszło, ponieważ pod koniec średniowiecza ówczesna gospodarka 

opierała się na drewnie jako jedynym środku energetycznym, jak również 

ten materiał musiał służyć w wielu innych dziedzinach gospodarczych, co przedstawiają 

następujące szkice: 

15

DREWNO JAKO JEDYNE ŹRÓDŁO ENERGII W ŚREDNIOWIECZU 

OGRZEWANIE 

I GOTOWANIE 

PIECZENIE CHLEBA 

WYPALANIE WĘGLA DWNEGO JAKO 

PODSTAWOWY SUROWIEC CHEMICZNY 

I DO WYTAPIANIA I PRZERÓWBKI ŻELAZA 

WYPIEKANIE 

CEGIEŁ 

W OGROMNYCH 

ILOŚCIACH 

WYPALANIE 

WAPNA 

W OGROMNYCH 

ILOŚCIACH 

WYPALANIE 

CERAMIKI 

DO UŻYTKU 

DOMOWEGO 

WYTAPIANIE 

SZKŁA 

DREWNO JAKO UNIWERSALNY MATERIAŁ BUDOWLANY W ŚREDNIOWIECZU 

BUDOWANIE DOMÓW 

MIESZKALNYCH, STODÓŁ I STAJEN 

STEMPLOWANIE SZYBÓW 

W GÓRNICTWIE 

ŚRODKI TRANSPORTU 

BECZKI 

NARZĘDZIA 

MEBLE 

BUDOWA OKRĘTÓW BUDOWA MŁYNÓW ELEMENTY MASZYN 

16

5. Konstruktywna odpowiedź budowlanych w sielskiej 

zabudowie ludowej na Górnych Łużycach (i niegdyś 

również w innych regionach) na podrożenie wzrost cen 

drewna w postaci „domu przysłupowego“ 

Praca i dzieło tych zuch rzemieślników patrz Karol Bernert „Domy przysłupowe“. 

17

Karol Bernert 

„Domy przysłupowe“ 

Przedmowa 

Autor Karol Bernert, urodził się w roku 1927 wtenczas w polskiej Galicji, gdzie 

jego ojciec jako specjalista prowadził browar na majątku ziemskim polskiej 

szlachty. Krótko przed wybuchem II wojny światowej Bernertowie wrócili do 

rodzinnej północnej krainy Czechosłowacji, przylegającej do saksońskich Górnych 

Łużyc. 

Jako inżynier budowlany Karol Bernert z zamiłowania już wcześniej prowadził 

badania nad właściwością domów przysłupowych i zakresem ich występowania, 

tak że w roku 1988 mógł w czynie społecznym wydać obszerną książkę (ok. 200 

stron A4), która się szeroko rozpowszechniła i do dziś jest miarodajną. 

Z tej książki Towarzystwo Miłośników Ziemi Bogatyńskiej za jego zgodą przedstawia 

polskim właścicielom w Bogatyni i okolicy oraz zainteresowanej ludności 

poszczególne artykuły. 

(Redakcyjne dodatki pisane kursywą). 

1. Założenia co do powstania domów przysłupowych 

Można przyjmować, że już tysiąc lat temu, w rejonach na wschód od rzeki Saale 

i Łaby, słabo zasiedlonych przez Słowian, z powodu obfitości materiału budowlanego 

– drewna, panowała budowa zrębowa. Można też przyjąć, że osiedleńcy 

niemieccy, którzy w ciągu stuleci doszli z krainy o innej technice budowlanej, 

tzw. ryglowej, najpierw przyjmowali ten prosty i dogodny sposób budowania. 

Również jest logiczne, że wraz z zagęszczeniem zasiedlania, drewno stało się 

środkiem rzadkim, to nie tylko z powodu wyrębu lasów przez nowych osiedleńców, 

lecz drewno wówczas było też jedynym środkiem energetycznym do 

ogrzewania mieszkań, do gotowania pokarmu, w kuźni, do wypalania cegieł, do 

wypalania wapna, do topienia szkła i do wytwarzania smoły, do stemplowania 

szybów w górnictwie, do uzyskania węgla drzewnego, jako ówczesny gruntowny 

surowiec chemiczny; ponadto las intensywnie użytkowano do wypasania kóz 

i tuczenia świń. Dowodem nastania braku drewna są zarządzenia książąt z 16 

wieku, które ograniczały ilość zużycia drewna przy budowie domu na około 1/3 

potrzebnych materiałów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako 

zrębowa pozostała tylko izba. Jednak trzeba też widzieć, że zadania stawiane przez 

władców, były do pokonania przez budowniczych. Na parterze zjawiły się, przylegające 

do izby zrębowej, odpowiednio ściany murowane, na pierwszym piętrze 

drewna tylko użyto w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych 

ciężarów z dachu; wszystko przez „ciesielskie wiązania” usztywnione i związane 

we wszystkie kierunki. Wolne przestrzenie na górnym piętrze między konstrukcją 

17

yglowo-słupową zostały wypełnione patykami (wstawione do środka ścian) i ciętą 

słomą zmieszaną z gliną. 

Dach nadal pozostał słomiany. Pierwsza urzędowa wzmianka o takim nowym 

domu datuje się na rok 1580 we Frydlancie, na rok 1599 w Turyngii. 

Występowanie przysłupów stawianych przed izbą zrębową ma uzasadnienie 

w tym, że wszystko, co jest oparte o drewno nowo wybudowanej izby zrębowej, 

przy wysychaniu tej ściany z belek, obniżyłoby się o ok. 7-12 cm, przy zgniciu 

dolnej belki „podwalinowej” w późniejszym okresie to obniżenie postępowało by 

dalej, tak że dach oparty na takim obniżającym się odcinku dostałby garb. To 

wszystko jednak nie następuje przy domu przysłupowym, ponieważ dach opiera 

się przy izbie zrębowej na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie 

swoją długość i jeżeli kiedyś ich stopa zgnije, to na czas naprawy łatwo można je 

zastąpić podporą i spodnimi klinami do podnoszenia konstrukcji w celu odnowienia 

spróchniałej stopy. 

Przez zróżnicowanie elewacji w elementy na przedzie i takie, co występują 

bardziej w tyle, dom górnołużycki zyskuje również piękny i swoisty wygląd 

architektoniczny. 

2. Historyczne rozpowszechnianie domów przysłupowych 

Rozpowszechnianie kiedyś sięgało jako zagęszczona zabudowa w Niemczech, jak 

już na poprzedniej stronie wspomniano, aż do rzeki Saale w Turyngii, także pod 

Lipsk i pod Berlin. Budowa przysłupowa w rzadkim występowaniu była obecna 

również w Danii i na Litwie, w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Galicji, na 

Węgrzech, w Czechach i Słowacji oraz na Bałkanach. Domy przysłupowe blisko 

Łodzi zostały wzniesione krótko po roku 1800 przez tu osiedlonych tkaczy 

z Górnych Łużyc. Po polskiej stronie Pani prof. Rdzawska naliczyła aktualnie aż 

do Sudetów ok. 700 domów przysłupowych, przy tym jedyna zagęszczona zabudowa 

z ok. 100 domami w pierwotnym stanie znajduje się w Bogatyni i jej okolicach. 

Po niemieckiej i czeskiej stronie, taki stan zagęszczenia, który krajobrazowi 

nałoży swój znak, można określić patrząc z bogatyńskiej strony, z południa linią 

Ceska Lipa – Jablonec – Frydlant (to miasto już na wschodzie), na zachodzie 

miasto Bischofswerda i na północy linia Bautzen (Budziszyn) – Görlitz – 

Zgorzelec – Zawidów (po polskiej stronie). 

Ogólnie można powiedzieć, że bieg wieków silnie zredukował występowanie tego 

domu. Lecz sytuacja nie jest beznadziejna. Ludzie coraz bardziej uznają, że 

drewno i glina są materiałami budowlanymi najdogodniejszymi dla człowieka, 

stwarzające najlepszy klimat mieszkaniowy. 

W Skandynawii, całe zamożne narody, z własnej woli, żyją w domach drewnianych. 

Przy pojedynczo wybudowanych nowych domach przysłupowych okazało się (patrz 

rysunek poprzedniego artykułu), że cieślaaktualnie żąda za swoja pracę w odniesieniu 

na metr kwadratowy powierzchni mieszkalnej przy prostym wykonaniu domu 

ok. 50% kosztów budowy. Trzeba też wiedzieć, że górnołużycki dom w stanie po 

18

cieśli, świetnie się nadaje do samodzielnego wykonania przez gospodarza. 

Pod „Zadeskowaniem Łużyckim” górnego piętra i pod dachem można znakomicie 

kryć grubą warstwą zatrzymującą ciepło; przy ścianach drewnianych izby zrębowej 

liczyło się tradycyjnie, że przynoszą czterokrotnie większe zatrzymanie ciepła 

jak tradycyjny mur ceglany tej samej grubości, tzn. jeżeli belki izby są grubości 20 

cm, to odpowiadają murowi 80 cm grubości. 

Przy eksploatacji starannie wykonany dom zalicza się do tzw. domów niskoenergetycznych. 

3. Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych 

3.1. Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa 

Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób 

budowania zanikał już ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim 

w okręgu bogatyńskim. 

3.2. Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami 

U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania. 

19

4. Udział rzemiosła w budowie 

PO STARANNYM WYBORZE DRZEWA W LESIE ŚCINANO JE W OKREŚLONYCH PORACH ROKU 

I EWENTUALNIE UWZGLEDNIAJĄC FAZY KSIĘŻYCA 

... I TRANSPORTOWANO NA PLAC MOŻLIWEJ PIERWSZEJ OBRÓBKI LUB DO ODWOZU 

ZE ŚWIEŻEGO DREWNA Z NAJMNIEJSZYM 

WYSIŁKIEM MOŻNA ZYSKAĆ PÓŁPNIE 

KORĘ ZAWSZE TRZEBA ZDJĄĆ, ALE NA ŚWIEŻYM 

PNIU EWENTUALNIE TYLKO CZĘŚCIOWO ŻEBY 

POWOLI WYSECHŁ BEZ PĘKANIA 

20

PODŁUŻNE CIĘCIE PNI WYMAGA OGROMNEGO WYSIŁKU. RYSUNEK UWIDACZNIA, DLACZEGO 

CIEŚLE NOSZĄ DUŻE KAPELUSZE I ICH SPODNIE MAJĄ ROZSZERZONE NOGAWKI. 

NA WYROBIONEJ PŁASZCZYŹNIE PNIA ZA POMOCĄ OSMALONEGO SZNURKA NANOSI SIĘ LINIE 

DALSZEJ OBRÓBKI 

21

CIEŚLA W ODSTĘPIE OK. METROWYM DO ZAZNACZONYCH SZNURKIEM LINII NACINA KARBY 

POTEM OD KARBY DO KARBY Z GRUBSZA USUWA DREWNO 

22

OSTATECZNA OBRÓBKA BELKI DOKŁADNIE DO ZAZNACZONEJ LINII 

23

DALSZE PRZYGOTOWUJĄCE KROKI OBRÓBKI 

24

TAK CZERNIONO SZNUR W WĘGLU DRZEWNYM 

25

NA KAŻDEJ NOWEJ BUDOWIE 

JAKO PIERWSZĄ BUDOWANO Z DOSTARCZONYCH MATERIAŁÓW BUDOWLANYCH PLATFORMĘ ROBOCZĄ DO 

WYMIERZENIA I PRZYGOTOWANIA DREWNIANEJ KONSTRUKCJI ODWIĄZANEJ 

26

PRZED WPROWADZENIEM POZIOMICY I NIWELATORÓW (W XIX W.) 

PRZY POMOCY TEGO PROSTEGO GEOMETRYCZNEGO 

PRZYRZĄDU MOŻNA JUŻ BYŁO DOKŁADNIE PRACOWAĆ 

OPRÓCZ ZADAŃ PRZY BUDOWIE KOWALA CIĄGLE POTRZEBOWANO DO OSTRZENIA NARZĘDZI 

27

Ostateczny udział rzemiosł w budowie 

Murarzy 

Cieśli 

Dekarzy 

Stolarzy 

Kowalik 

(=gliniarz) 

Zdunów 

Kowali

5. Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych 

5.1. Poza różnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia 

domów, istnieje również szereg przypadków szczególnych: 

– Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy 

tym, że w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa 

piętra. 

– Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom 

Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, że przysłupy stoją w górnej 

kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą. 

„Dom Jeźdźca” (= niem. Reiterhaus) 

według obrazu Karola Voigta 

– Wyjątki również istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz 

skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki budowlanej, 

na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły; 

po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją, 

nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”). 

– Przy domach przysłupowych również spotyka się rzuty poziome w kształcie 

litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą 

również powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie 

krzyża „”. 

– Podłożem do dalszego zróżnicowania są domy z górnym półpiętrem. 

– Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie 

dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub też przez 

budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłużony do tyłu 

tylko do jednego piętra (Frak dach). 

29

Próba rysunkowego wyjaśnienia pojęć 

„Końska głowa” i „Frak dach” 

– Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów 

z gankiem z przodu (również nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzyżową”. 

Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą 

szczytową, lub też przed okapami domu, można też zobaczyć mniej lub 

bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy 

rynku w Sulikowie). 

5.2. Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy 

wariant budownictwa przysłupowego. Ponieważ wtenczas, ze względu na 

rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie należał żaden rolniczo 

uprawiany areał (więc i żadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron 

korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się 

również trafia w Bogatyni): 

– Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych Łużycach sposób budowania 

z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy 

czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach. 

Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską. 

– Przeważnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak że 

w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania 

siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, że w 19. i na początku 20. 

wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeże mleko 

tego pożytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło 

od obszernej katastrofy). 

– W przysłupowym domu małorolnego rolnika można odróżnić przednią 

strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej 

izby i nieraz do komórki dla starców („dożywocie”, „wymiar”) i rów 

30

nież z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była 

dobudowana stodoła. 

– Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały 

górne piętro i duży strych do przechowywania siana dla dobudowanej 

stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, że w celu hamowania 

rozwiniętego pożaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko 

z gęsto ułożonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą 

gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu). 

5.3. Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy 

kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamożni, 

co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie 

odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duże domy stoją przy 

ulicy 1 Maja). 

Ogólnie można powiedzieć, że prawie każdy dom przysłupowy zbudowany przed 

dwoma, trzema wiekami, służąc wielu pokoleniom różnego zawodu, według potrzeb 

każdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje 

dobrze to wytrzymały. 

Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi sklepieniami 

została przeobrażona w skład albo w sklep i w naszym czasie może tam być 

stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej 

ostatniej racji niech żyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!). 

1 Cokół kamienny 6 Oczep między piętrami 10 Rygiel podokienny 

2 Ściana zrębowa 7 Podwalina górna 11 Rygiel nadokienny 

3 Przysłup 8 Słupek narożny 12 Oczep górny 

4 Knaga 9 Krzyż ukośny 13 Zastrzał 

5 Rozpora 

31

Duże 2-izbowe domy przysłupowe w Bogatyni przy ul. 1. Maja 

32

6. Ozdoba i upiększenie domów przysłupowych 

Detale przy konstrukcji domów przysłupowych wykazują zawsze funkcje konstruktywne 

jak i ozdobne. Przejścia są płynne: 

6.1. Gwoździe drewniane: 

– Gwoźdź drewniany jest stosowany przy złączach drewnianych w formie 

nakładek i czopów. Przy nakładkach gwóźdź ma zadanie dociskania i trzymania, 

przy czopach raczej występuje jako zabezpieczenie. 

– Gwóźdź zawsze był zrobiony z drewna twardego. W wypadku gwoździa 

wystruganego z kwadratowym przekrojem około 2 razy 2cm, to wywiercona 

dziura musiała być w przekroju trochę mniejsza. W regularnym 

wypadku gwóźdź był trochę stożkowaty i z krótkim szpicem. 

Długość gwoździ wynosiła trochę więcej jak grubość belek, tak że na stronie 

wbicia wystawał na 2-3cm. Regularnie zastosowano przy każdym złączu jednego 

gwoździa, czasami dwa w odstępie około 5cm. Przy niektórych domach spotyka 

się również toczone gwoździe, które często posiadają głowę 

w postaci gałki. 

6.2. Miecze i knagi 

Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z różnym zdobieniem. 

33

6.3. Rozpory nad oknami parteru również wykazują mniej lub więcej wystrugane 

rożnego rodzaju zdobienia. 

6.4. Przysłupy również ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aż 

do znakomitych ozdobnych form barokowych. 

6.5. Formy zdobienia w „Górnołużyckim zadeskowaniu”: 

34

6.6. Pokrycia łupkiem 

Łupek może występować w rożnych dobranych barwach i tworzy rożne symbole, 

jak np. „Słońce”. 

6.7. Drzwi i okna 

Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane 

drzwi wejściowe również są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą 

belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne. 

Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową 

pracę kowalską i również często mają ścianki granitowe. 

Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną 

przyłgę. Jedną z sześciu szyb można z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza. 

6.8. Okna na dachu 

Występują jako podłużny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym filigranowa 

stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul. 

1. Maja 2). 

35

6.9. Wewnątrz domu: 

Sklepienie krzyżowe ozdobnie wykonane, 

częściowo barwnie wykończone. 

Ozdobiony sufit z zadeskowaniem. 

Zwykłe sklepienie krzyżowe z hakiem pomocniczym dla rzeźnika i kamienną 

ławką, którą czasem też umieszczano przed domem dla spędzenia „fajrantu”. 

Wzory kamiennych ławek. 

Wzory krat okiennych. 

Z lewej do prawej strony coraz 

kunsztowniejsze. 

36

7. Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od 

fundamentu do kalenicy 

Żaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, 

czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali i swoje 

prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, że taka współpraca 

odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś 

jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupowego brali udział: 

murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz i zdun. Do robot z gliną, 

służyło dziś już nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku 

było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyższej jakości, tzn. że 

również starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom. 

7.1. Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach 

i przy kominach 

Sklepienie piwnicy: 

– wykop tak zrobiony, że ziemia 

służy jako szalunek 

albo 

– ustawiony drewniany szalunek 

– gotowe sklepienie 

1 Ziemia; 7 Ściana zrębowa; 

2 Sklepienie; 8 Przysłup; 

3 Nasyp; 9 Kantówki; 

4 Mur; 10 Podpory na podwójnych klinach; 

5 Wejście do piwnicy; 11 Profil sklepienia z bali; 

6 Podłoga z dyli na kantówkach; 12 Deski szalunku jako podłoże sklepienia. 

37

Rodzaje sklepień: 

1 Sklepienie kolebowe sięgające aż do podłogi; 

2 Sklepienie krzyżowe sięgające aż do podłogi; 

3 Sklepienie kolebowe podniesione; 

4 Sklepienie krzyżowe podniesione; 

5 Sklepienie żaglowe; 

6 Sklepienie odcinkowe pomiędzy stalowymi 

dźwigarami. 

(Przy domach przysłupowych formy 5 i 6 

są rzadko spotykane). 

Róg muru z kamieni łamanych, widać 

klinki, wiązacze, podłużniki i kamienie 

rogowe. 

Wzorowe wykonanie cokołu z wyrobioną 

bazą dla przysłupu i dla ściany 

zrębowej i ze skośną powierzchnią 

odpływową. 

Porównanie wielkości murowanych 

kominów (po prawej nowoczesny 

z dwoma ciągami). 

38

7.2. Prace ciesielskie przy izbie zrębowej, przy szkielecie domu i przy wiązaniu 

konstrukcji dachowej 

U dołu pokazane są historyczne narzędzia ciesielskie: 

– Dwuosobowa piła poprzeczna; 

– Topór ciesielski; 

– Jednostronnie spłaszczona podłużna siekiera do bocznego obrabiania okrąglaków. 

1 Pień, okrąglak; 

2 Okrąglak z dolnym wyżłobieniem; 

3 Okrąglak dwustronnie obrabiany; 

4 Czterostronnie obrabiany okrąglak. 

Wiązania na rogu izby zrębowej 

1 Róg z okrąglaków na obłap z ostatkami; 

2 Jak wyżej, ale z wyżłobieniem 

w okrąglakach; 

3 Jak wyżej, ale z czterostronnie obrabianego 

okrąglaka; 

4 Róg na jaskółczy ogon; 

5 Róg na zamek francuski. 

39

1 Miecz górny na nakład miedzy przysłupem i rozporą; 

2 Miecz górny na czop; 

3 Knaga z czopem na zacios. 

Złącze na rogu górnego piętra z podwójnie 

skośnym obłapem w ryglach dolnych przy 

nie przechodzącym przysłupem narożnym; 

słup narożny z czopem wstecznym. 

Złącze górne z oczepem wygląda tak samo. 

Rysunek zasadniczych konstrukcji dachowych: (wielkości przedstawiono we 

właściwych relacjach; x - płatwia, - kleszcze). 

1 Dach krokwiowy; 

2 Dach jętkowy; 

3 Dach płatwiowy – bez wewnętrznego 

wiązania; 

4 Dach płatwiowo-kleszczowy z dwoma 

ścianami stolcowymi; 

5 Dach płatwiowy z wiązarem pełnym 

i z podwójnie leżącymi stolcami; 

6 Dach jętkowy z jedną ścianką, 

stolcową; 

7 Dach jętkowy z dwoma ścianami 

stolcowymi. 

40

Pokazane jest wykorzystanie pnia w tartaku w formie desek okorkowych, bali 

i normalnych desek 

1 Okorek 

2 Bala postronna 

3 Bala rdzeniowa (jeżeli cieńsza to deska rdzeniowa) 

4 Deska postronna 

Szkic pokazuje typowe zachowanie przy wyschnięciu 

wykrojonych bal i desek: 

r – prawa strona (rdzeniowa) 

l – lewa strona (bielina) 

M – rurka rdzeniowa 

Kb – zakres rdzeniowy 

Sp – zakres bieliny 

Rodzaje zadeskowań: 

1 Zadeskowanie na styk 

2 Zadeskowanie z listwą 

3 Zadeskowanie w nakładkę 

4 Zadeskowanie nieobrzynane w nakładkę 

5 Zadeskowanie w nakład prosty 

6 Zadeskowanie na wpust i grzebień 

7 Jak 6 z wykazaniem fugi 

8 Zadeskowanie z obustronnym wpustem i piórem 

9 Zadeskowanie poziome w nakład (lewa strona jest zewnętrzną) 

10 Zadeskowanie na zaluzie (lewa strona jest zewnętrzną) 

Historycznie głównym rodzajem zadeskowania są przykłady 1 i 3, częściowo 9; 

nowsze rodzaje 5 do 8; 10 często przy szopach do suszenia. 

Przy odnowieniu zgniłej stopy przysłupu 

cieśla zawsze musi przestrzegać zabezpieczenia 

budynku w kierunku pionowym 

i poziomym za pomocą skośnych podpór. 

(Przy tym przy okrąglakach przynajmniej 

przekrój 12 cm, przy kantownikach przekrój 

przynajmniej 10/10 cm). 

Podpory pionowe u góry wykazują klocki drewniane (U) i stoją na podnośnikach 

budowlanych (B). Podpory skośne przy pomocy klinów u stóp ciągle muszą być 

przyciskane do budynku. 

41

7.3. Prace dekarskie 

Materiały do tradycyjnego pokrycia dachu: 

1 Dachówka płaska – „Karpiówka”. 

2 Łupek w formie normalnej dla pokrycia 

w systemie „staroniemieckim” (przy 

okapie, przy kalenicy, przy krawędzi 

szczytowej, przy koszu i przy narożu 

istnieją wariacje w formie) 

3 Łupek ostrokątny 

4 Łupek ośmiokątny 

5 Gont – dranica 

6 Gont deskowaty 

Ozdobne gąsiory na kalenicy 

Rodzaje pokryć karpiówkami: Pokrycie podwójne na łuskę i na koronkę 

42

Rodzaje pokryć łupkami 

7.4. Prace stolarskie: Przy ozdobnych pracach na ścianie szczytowej chyba stolarz 

spotkał się z cieślą. 

Drewniany parapet 

1 Cześć wpuszczona do ściany izby 

zrębowej; 

2 Powierzchnia pod nastojem okna; 

3 Powierzchnia pod przylgą. 

Pracą stolarza przy domu przysłupowym była również wewnętrzna stolarka budowlana, 

przy tym charakterystyczne zasuwy przy oknach. 

Ozdobne drzwi w stylu „młodzieżowym” 

z przełomu 19/20 wieku w domu przy ulicy 

Waryńskiego 

43

7.5. Prace gliniarskie: 

Zadaniem gliniarza (= kowalik) było wypełnienie wnętrza 

ścian ryglowych szczapami (kijami) obwiniętymi słomą, 

nasyconą mlekiem glinianym i nanoszenie słomogliny 

z obydwóch stron, kończąc nanoszeniem górnej warstwy 

z gliny albo z zaprawy wapniowej jako tynk. Powierzchnia 

tynku została bielona mlekiem wapna. 

Podobne zadanie miał gliniarz przy budowie stropów przed nakładaniem dyl, albo 

na strychu z warstwą słomogliny jako ochrona przeciwpożarowa i dla tłumienia 

ciepła. 

7.6. Prace kamieniarskie: Główną pracą kamieniarza zwykle był ozdobny portal 

i schody do niego. 

7.7. Prace kowalskie i ślusarskie 

44


„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu 

budowli przysłupowo-zrębowej w trójkącie państw“ 

1. Badania nad istniejącą zabudową przysłupowo‐zrębową i jej 

odnowienie jako podłoże do utrzymania historycznych 

wyglądów i struktur regionalnych 

Od ok. 150 lat wstecz, kiedy sie domy przysłupowe jeszcze budowało jako nowe, 

również już prowadzono badania co do utrzymania domów przysłupowych i ryglowych, 

przybliżając się w ten sposób do istoty tej budowy i zyskując lepsza wiedzę 

w kierunku utrzymania przy dobrym komforcie zamieszkania. Przy tym kolorystyka 

wewnętrzna i zewnętrzna tych domów miała duże znaczenie, chociaż ich 

wygląd przez ograniczony wybór materiałów malarskich prawie wszędzie był taki 

sam. Z biegiem czasu kolorystyka przy pracach renowacyjnych zróżnicowała się 

i przybierała cechy regionalne. Chałupnicy, chłopi, kupcy i rozwijające się mieszczaństwo 

stawiali coraz to większe zadania co do jakości mieszkań i otoczenia 

życiowego. Dlatego nie można przy badaniach tych starych domów z góry zakładać 

jaką kolorystyką sie napotka, lecz trzeba oczekiwać niespodzianek. 

O historii zabudowy ludowej już była mowa w pracach Piotra Palma i Karola 

Bernerta. Dlatego rozdział o barwach powinien być rozdziałem o różnorodności 

prac malarskich. W tym rozdziale więc można przytoczyć utrzymanie wartości rzeczowych, 

konserwację, dekorację i również artystyczne wykonanie. Przy tych 

działaniach trzeba wczuć się w potrzeby byłych pokoleń, trzeba uwzględnić historycznie 

ciągłe rosnące doświadczenia budowlane i uczucia artystyczne tamtych 

czasów, wszystko to tworzyło artystyczny charakter zabudowy. 

Wszystkie te zabiegi z czasem wpływały na wyniosłą swoistość i wygodę, które 

mógł osiągnąć dom przysłupowy, jeżeli w dziedzinie pielęgnacji i utrzymania nie 

został zaniedbany. Dobrze utrzymany dom przysłupowy może więc jeszcze dziś 

być domem o zdrowym klimacie zamieszkania. 

W ciągu dalszym tego rozdziału zostanie naświetlona rola, jaką w ratowaniu domów 

przysłupowych może odegrać właściwy wybór materiałów malarskich i pielęgnacyjnych 

jak i materiałów pomocniczych do renowacji. Jednak trzeba przy tym 

wskazać, że użycie tych historycznych, do dziś aktualnych materiałów jest sprawą 

fachowego zatwierdzenia i że nie powinno się ich używać bez poprzedniej 

fachowej diagnozy szkód. 

2. Mały historyczny przegląd stosowania farb i technik 

malarskich wewnątrz i na zewnątrz domów przysłupowych, 

45

z uwzględnieniem wkomponowania różnonarodowości ich 

form w krajobraz 

Przy powyższym temacie trzeba uwzględnić ogólny historyczny rozwój i czas powstania 

obiektu przeznaczonego do renowacji, ażeby móc dopasować umiejętności 

technologiczne rzemieślników. Trzeba również wiedzieć, że nie tylko miejscowa 

ludność rozwijała nowe technologie, lecz także uciekinierzy z wojen, obce wojska, 

emigranci, wędrujący czeladnicy i osiedlający się w regionie obcy rzemieślnicy 

sprowadzali ze sobą nowe sposoby wykonawstwa. Również dygnitarze kościelni, 

mnisi i mniszki dołożyli swoje doświadczenia i umiejętności do zabudowy ludowej, 

poznając jej gruntowne korzyści. 

W ten sposób zabudowa ludowa podlegała ciągłemu rozwojowi, tak w dziedzinie 

pozyskiania materiałów budowlanych, w sposobach budowy, oraz w wewnętrznej 

i zewnętrznej kolorystyce, jak też w komponowaniu z krajobrazem. Przywiązanie 

ludzi do gruntu wymagało solidnych i trwałych domów przydatnych do mieszkania, 

jak również do rzemieślniczej i rolniczej pracy. Z biegiem czasu rozwijało się 

poczucie estetyki prowadzące do przystosowania wnętrza do wygodnego mieszkania, 

wprowadzania elementów ozdobnych oraz różnorodnej kolorystyki. Zdobywało 

się dalsze doświadczenia w zakresie pozyskiwania materiałów budowlanych, 

jak np. najkorzystniejszy czas na ścięcie drzew w lesie, albo wiedza o materiałach 

uszczelniających, lub umiejętności przy wytwarzaniu materiałów wiążących 

(spoiw) jak wapno budowlane, kleje, materiały konserwacyjne i farby. 

O kolorystyce farb w początkowym okresie budowania domów przysłupowych 

wiemy względnie mało, ponieważ z tego czasu istnieje niewiele zabudowań, 

spośród istniejących domów przysłupowych, najstarsze chyba pochodzą z XVI 

wieku, a najmłodsze z początku XX wieku. Większość domów pochodzi z czasów 

po 1700 do 1890 r. W tym czasie przysłupowy sposób budowania osiągnął już 

wysoki stopień rozwoju wraz z wiedzą o funkcjonalności materiałów budowlanych 

i o ich wzajemnym działaniu na siebie. 

Wspomnianej wiedzy zawdzięczamy aktualne istnienie dużej liczby domów przysłupowych 

różnorodnych form w regionie Karkonoszy, w Górach Izerskich, 

w Czeskiej Szwajcarii, w Saskiej Szwajcarii i przede wszystkim na Górnych 

Łużycach, na Zachodnich Łużycach, jak również pozostałości budowy zrębowej na 

Dolnych Łużycach aż do Spreewałdu pod Berlinem. 

Dopóki wiedza o historycznym współdziałaniu materiałów była przekazywana 

następnym pokoleniom, domy zabudowy ludowej pozostawały w dobrym stanie 

i nawet rozwijały się pod względem funkcjonalności. Nastający tzw. „Postęp 

Techniczny” jednak nie zawsze był przyjacielem domów przysłupowych. On się 

bardziej odnosił do masywnych domów z kamieni w budownictwie mieszkaniowym 

i do budowli przemysłowych. Dążenie do szybszego sposobu budowania i do 

wyższego komfortu mieszkaniowego doprowadziło do wyparcia starych zestawów 

produkowanych z materiałów naturalnych. W tym momencie farby przemysłowe 

46

ozpoczęły swój zwycięski przemarsz przez stare domy przysłupowe. Stare farby 

i ich sposób zastosowania szybko przeszły w zapomnienie. Pierwszeństwo uzyskały 

szybkoschnące, gęściejsze i odporniejsze na ścieranie farby przemysłowe. 

Poważne szkody, stwierdzone wiele lat później pod nowymi farbami, wykazały, że 

ich nałożenie nie było pożyteczne dla domów przysłupowych, a wręcz zgubne. Co 

prawda znaleźli się wytwórcy, którzy produkowali farby z dawnymi pozytywnymi 

właściwościami, jednak rzadko się je spotyka w czołówce używanych farb. Dużo 

domów przysłupowych nie przetrwało przez niewłaściwą pielęgnację. Również 

niekorzystne warunki w czasach kryzysów i wojen, jak też wymieranie mieszkańców 

często prowadziło do upadku domów. Wielu mieszkańców odbierało stare 

domy jako za ciasne, za niskie, nieszczelne lub niekomfortowe i życzyło sobie 

nowych nowoczesnych domów innego rodzaju. W dużej mierze takie rozumowanie 

właścicieli było błędne, gdyż nienależycie oceniali oni wartość zamieszkania 

i zdrowy byt w tych domach przysłupowych. 

Piotr Dorn, bardzo energiczny zwolennik tych domów wyraził się: „Domy przysłupowe 

mają tylko dwóch prawdziwych nieprzyjaciół, mianowicie pożar i głupotę 

ludzką”. Wypowiedź ta zawiera dużą dozę prawdy dla tych, którzy się wgłębili 

w materię i również doszli do własnych takich samych wniosków. Powyższe słowa 

niech będą wstępem do opisu konserwacji domu przysłupowego, przy czym pierwszym 

ważnym krokiem jest diagnoza stanu użytkowania budowli. 

3. Rozeznanie stanu rzeczy i sytuacji jako ważny instrument 

przy diagnozie szkód jak również jako instrument 

projektanta lub właściciela przy czynie własnym 

Z początkiem aktywnej ochrony zabytków w połowie XIX wieku rozpoczęto 

również dokładne badanie historycznej substancji budowlanej, których wyniki 

zestawiono i przekazano aż do naszego czasu. To było ważne nie tylko przy naprawie, 

lecz również przy pielęgnacji, do której należy konserwacja, jak też przy 

nanoszeniu farb. Ze starych dokumentów badaczy, uczonych, architektów, rzemieślników 

i niefachowców, którzy się z poświęceniem zainteresowali historią 

domów przysłupowych, zyskujemy wiedzę o wartości tych domów i co może się 

pozytywnie przyczynić do ich utrzymania. Do dziś jest aktualne, że wnikliwe 

badania substancji budowlanej przez fachowców ochrony zabytków z wieloletnim 

doświadczeniem zawodowym (rzemieślnik, restaurator, rzeczoznawca) przed rozpoczęciem 

prac remontowych, restauracyjnych albo przebudowy gwarantują najkorzystniejszy 

i bezpieczny przebieg przedsięwzięcia. Wszelką radę handlarza lub 

sprzedawcy materiałów budowlanych, jeżeli nie posiada on fachowej wiedzy 

z ochrony zabytków i nie może wykazać odpowiednich wieloletnich referencji, 

trzeba stawiać pod znakiem zapytania. Również przyjaciele i znajomi, którzy sami 

posiadają dom przysłupowy, nie zawsze są dobrymi doradcami. Natomiast urzędy 

ochrony zabytków z reguły mogą polecać odpowiednich fachowców. 

47

4. Przebieg życia w domu przysłupowym z historycznymi 

i z nowymi farbami 

Przy domu przysłupowym mogą mieć zastosowanie stare jak i nowoczesne farby, 

jeżeli są one przystosowane do historycznej substancji budowlanej. Właściciel 

powinien stawiać na fachowca, który przy obiekcie prowadzi rozeznanie (to będzie 

malarz, fachowiec urzędu ochrony zabytków lub restaurator); może on zaproponować 

zestaw historycznych jak również nowoczesnych materiałów malarskich, 

które mogą utrzymać jakość zamieszkania w domu przysłupowym na dobrym 

poziomie lub przywrócić dawny standard. Użycie historycznie znanych materiałów 

budowlanych nie oznacza zdrady nowoczesnej jakości zamieszkania. Za ich 

pomocą można zrealizować wszelkie nowoczesne wymogi przy izolacji ciepła, 

technikach ogrzewania, klimatu pomieszczenia, neutralności alergicznej aż do 

kolorystyki i techniki kształtowania. Stare techniki kształtowania już dawno temu 

zostały przyjęte do naszego „Modern-styl” życia. Historyczne materiały budowlane 

i farby mogą połączyć ze sobą wszystkie zapotrzebowania mieszkańców jak 

przytulność, gust, błogość, zdrowy byt i nowoczesne prowadzenie życia. Do tych 

walorów mogą się w znacznej mierze przyczynić materiały do konserwacji budynków 

w postaci powłok takich jak farby mineralne i oleje naturalne. Przez taką 

opinię jednak nowoczesne materiały nie mają być wyeliminowane z naszej przestrzeni 

życiowej. Te nowoczesne materiały również mają swoje uzasadnienie przy 

właściwym zastosowaniu na nadających się materiałach spodnich i podłożach. 

Autor tego artykułu próbuje w oparciu o 50-letnie doświadczenie zawodowe jako 

malarz, rzemieślnik i powołany rzeczoznawca przedstawić czytelnikowi wnioski 

z badań, które poszerza swoim stanem wiedzy. Przy tym wiedzę będzie czerpać 

również z wcześniejszych publikacji. 

5. Historyczny rozwój nakładania farb od pierwotnego domu 

zrębowego aż do domu wykonanego z różnych materiałów, 

jak ryglowy i przysłupowy 

Zastosowanie środków chroniących drewno, kształtowanie kolorystyki i techniki 

nanoszenia farb przy budowie domów zrębowych i przysłupowych zawsze było 

zależne od zapotrzebowania budującego i ich potomków, jak również od ich 

stopnia socjalnego rozwoju i możliwości technicznych przy wytwarzaniu farb, 

środków powłokowych i od narzędzi. 

5.1. Budowa zrębowa 

Badania w miejscach występowania domów zrębowych na Górnych i Dolnych 

Łużycach aż do Spreewaldu wykazują, że początkowo budowla zrębowa nie była 

pokryta tynkiem, lecz została tylko uszczelniona sierścią zwierząt lub materiałem 

roślinnym, przy czym szczeliny końcowo zasmarowano gliną. Samo drewno za 

pomocą oleju lnianego i grzanej smoły drewnianej było chronione przed dzia- 

48

łaniem pogody. Historycznie postępowanie to doprowadziło do stosowania 

wewnętrznych i zewnętrznych tynków z gliny, których wytrzymałości w zastosowaniu 

zewnętrznym dzięki materiałom mineralnym, takim jak wapno kazeinowe, 

została ogromnie zwiększona, jak również w zastosowaniu wewnętrznym 

tynk gliniany przez wybielanie wapnem został w dużej mierze rozjaśniony. Zastosowanie 

konserwujących pigmentowych olejów roślinnych, jak pokost lniany 

z pigmentami mineralnymi lub pigmentami z kości (jak czarny proszek z kości), 

poprawiło ochronę drewna. Wybór materiałów budowlanych i farb z biegiem czasu 

się rozszerzał, jednak ograniczył się przez dłuższy czas przede wszystkim na 

materiały do uszczelniania i farby, które można było zdobywać w pobliżu. rodzime 

drewno nie dostarczało tylko materiału budowlanego, lecz również żywicę, smołę, 

rozpuszczalniki, wióry do uszczelniania jak również gonty do pokrycia dachu. 

Poza tym do dyspozycji jako materiały budowlane były kamienie i glina. Nawet 

murawiowa ruda żelaza i torf, jak również młody węgiel brunatny blisko pod 

powierzchnią ziemi mogły być wydobywane i uszlachetniane. Jednak oszczędności 

zawsze były decydującym przykazaniem, ponieważ oleje roślinne, włókna roślin, 

sierść zwierzęca i tłuszcze również stosowano jako pokarm lub do wytwarzania 

odzieży. Z drugiej strony ważnym było, żeby substancja budowlana możliwie 

długo była odporna na działanie pogody, jak również łatwa w pielęgnacji. 

5.2. Budowa przysłupowa i budowa ryglowa 

Wraz z powstaniem budowy przysłupowej pielęgnacja powierzchni substancji 

budowlanej stopniowo się zmieniła. Zarówno zewnętrzne jak i czasem wewnętrzne 

części drewniane aż do XIX wieku w większości wypadków pokrywane były 

jedynie materiałami ochronnymi i konserwacyjnymi, które nie zasłaniały struktury 

drewna. Jednak w niektórych przypadkach już od XVIII wieku, odpowiednio do 

zamożności właścicieli, z miast do wsi przeniósł się zwyczaj malowania budynków 

kolorowymi farbami. Rozwijano rodzaje farb olejnych i kazeinowych do 

poprawienia kolorystyki budynków. Również we wsiach przystąpiono do dekoracji 

i do wartościowszych prac malarskich. 

6. Prace restauracyjne i renowacyjne i przynależna technika 

przy domach górnołużyckiej zabudowy ludowej w XXI wieku 

Przy odnawianiu starej zabytkowej substancji budowlanej powinno się w pierwszym 

rzędzie zorientować w historycznych technikach i historycznych materiałach 

budowlanych. 

6.1. Substancja drewniana jako podłoże przy elewacji zrębowej, 

przysłupowej, ryglowej i przy zadeskowaniach 

Gruntownym wymogiem przed przystąpieniem do malarskiej konserwacji i kształtowania 

jednak jest zabytkowo ochronne rozeznanie co do stanu pierwotnego, co 

do ewentualnych późniejszych wartościowych przebudowań lub farbowych na- 

49

noszeń. Również podkład drewniany powinien zostać fachowo naprawiony bez 

użycia nowoczesnych środków uszczelniających. W tym celu statyczne połączenie 

drewna i szpary powinno być sprawdzone czy wymagają naprawy i czy na 

konstrukcji odpływ i wysychanie wody jest zagwarantowane żeby nie doszło do 

gnicia drewna. Jest to ostatnia kontrola przed rozpoczęciem swoistych prac 

malarskich należąca do malarza. 

Do dziś stosowanie właściwych mineralnych pigmentów przy wytwarzaniu lazur 

olejowych lub farb przy pomocy pokostu jest dobrym rozwiązaniem. Przy ich 

zastosowaniu można naśladować wszelkie warianty historycznej kolorystyki. Przy 

tym powinno się uwzględniać, że w historycznym rozwoju kolorystyki zastosowanie 

proszków i pigmentów do środków wiążących przy wytwarzaniu lazur i farb 

olejowych ciągle wzrastało. Stosowano dużo pigmentów, które można było zyskać 

z bliskiego otocznia. Były to przede wszystkim farby mineralne i pigmenty tlenku 

żelaza jak ochra, czerwień tlenkowa, tlenek czarny oraz organiczny czarny proszek 

z kości. W dalszym rozwoju produkcji farb do tego zestawu dołączano barwniki 

z odleglejszych terenów jak zielony tlenek chromu, błękit kobaltowy, żółty tytan 

niklowy i umbra (mieszanka z tlenku manganu, tlenku żelaza i gliny). Jako środki 

wypełniające zastosowano kredę i wapno, szpat wapienny (kalcyt), dolomit, 

w późniejszym czasie biel ołowiu, biel cynku i biel tytanu. Wówczas stosowane 

jeszcze pigmenty gruboziarniste Dzięki temu w farbach tworzyła się gruba porowatość 

i przepuszczalność pary wodnej, również przy użyciu oleistych środków 

lepiących. Tym samym malało niebezpieczeństwo butwienia i gnicia drewna. 

Szczeliny powstałe podczas wysychania drewna pozostawały otwarte, powiększając 

wymaganą powierzchnię do odparowywania wilgoci. Decydujące znaczenie 

przy restauracji i naprawie tej zabudowy ludowej ma użycie historycznych 

receptur farb przy zastosowaniu pokostu i oleju trwałego (zagęszczony pokost), jak 

również lnu i pakuł (odpadków konopi) oraz sierści zwierzęcej jako materiałów 

uszczelniających, jak też zastosowanie gliny i wapna jako środków lepiących przy 

tynkach i farbach. Użycie wymienionych materiałów jest w pełni uzasadnione na 

starym i nieuszkodzonym podłożu z drewna, które przez działanie pogody został 

pozbawiony pokrycia. Takie podejście również odpowiada nowoczesnym przepisom, 

ponieważ te materiały mogą być użyte bez dodatku syntetycznych rozpuszczalników. 

Barwniki z fosylii i krew bydlęca do elewacji nie powinny być już 

używane, również wtedy, gdy podczas rozeznania zostały wykryte. W takich 

wypadkach powinno się z rezygnować z ponownego ich użycia żeby uzyskać 

lepszą trwałość. Zbyt gęste farby są niebezpieczne ze względu na możliwość 

zbutwienie podłoża. Na podłożach, na których już kiedyś nanoszono sztuczną 

żywicę, farby akrylowo-żywicowe lub jeszcze gęściejsze farby, fachowiec przy 

ochronie zabytków powinien sprawdzać zastosowanie dobrych farb ochronnych 

otwartych na przepuszczanie pary lub zadecydować o usunięciu starych warstw 

przez odpowiednie metody (zeskrobanie, usunięcie za pomocą gorącego powietrza, 

albo przez użycie zmywaczy), po czym powinien wybrać metody dalszego 

postępowania. 

50

6.2. Tynk gliniany jako ochrona drewna 

Jako ocieplenie i dalszą ochronę izb i domów zrębowych zastosowano przy poziomo 

wbudowanych belkach ścian przyziemia zatynkowanie gliną (region dwujęzyczny 

Górnych i Dolnych Łużyc oraz Łużyce Zachodnie). Przy tej metodzie 

surowe drewno nie było oliwione, lecz zbrojone w wystające gwoździe drewniane, 

owinięte słomą rozmiękczoną w wodzie, na tak przygotowane podłoże nakładano 

tynk gliniany o przeciętnej grubości 3-4 cm, który na powierzchni został uszlachetniony 

jak w polach ryglowych, które będą opisane później. Unikano styku tynku 

z ziemią. Ta metoda w dzisiejszych warunkach, przy odpowiednich umiejętnościach 

fachowych, lub przy fachowym nadzorze, również jest aktualna. 

W pierwszej połowie XX wieku zaczęto zaniedbane i przez to spróchniałe przysłupy 

zastępować murowanymi filarami z możliwie trwałych cegieł i zaprawy 

cementowo-wapniowej. Spowodowało to butwienie przylegających drewnianych 

ścian izby zrębowej i przesz to rozpowszechnienie zwierzęcych szkodników 

drewna. Zwiększająca się wilgotność w filarach w ciągu kilku lat spowodowała 

ponowny upadek i utratę drewnianego przyziemia, które potem zostało zastąpione 

masywnymi murami. 

6.3. Ochrona drzwi i okien 

Pierwotnie okna i drzwi były tylko naoliwione na gorąco. W późniejszym czasie 

spotykamy wewnątrz nich ślady białych farb okiennych z bardzo tłustej tempery 

oleju, która nie była zbyt trwała. Zastosowanie późniejszych tłustych farb olejnych 

okazało się jednak długotrwałe. Spotkamy również barwne malowidła i lazury, 

których zastosowanie i zestaw na drewnianym podłożu elewacji został już opisany. 

Dla zastosowania ich do malowania drzwi i okien dzięki dodaniu środków suchych 

polepszono ich wytrzymałość blokową. Przy odnowieniu historycznych okien do 

dziś można stosować starą technikę farb olejnych, jeżeli się zrezygnuje z szybkiej 

wytrzymałości blokowej. Farby z wytrzymałością blokową, to farby, które się nie 

lepią. 

6.4. Ochrona części metalowych 

Części metalowe z reguły były ze stali kutej, lub później z mosiądzu. Części ze 

stali kowalskiej już w kuźni impregnowano zanurzając gorące żelazo krótko 

w oleju lnianym lub w pokoście. Resztki zdejmowano szmatą. Po wystyganiu 

części te kilkakrotnie były nakrapiane mieszanką z grafitu i oleju lnianego, przez 

co zyskały perfekcyjną ochronę przed rdzewieniem. 

6.5. Ochrona masywnych murów 

Masywne mury murowane zaprawą glinianą zawsze tynkowano żeby chronić zaprawę 

przed wypłukaniem. Z reguły takie mury otrzymywały tynk wapniowy, 

którego zaprawa zawierała gruboziarniste (0-7 mm) dodatki. Mur granicy zewnętrznej 

działki chroniony był od góry płytami i często w szczelinach tych płyt 

51

zasiewano rośliny odporne na brak wody. Głowy kamieni przy budynkach 

widoczne były tylko przy murowaniu dobrą zaprawą wapniową. Wykonanie fug 

przy zaprawie wapiennej z mieszanki gruboziarnistego piasku polegało na tym, że 

przy przyciskaniu kielni do powierzchni fug podczas gładzenia przyciągało się do 

powierzchni drobnoziarnistą frakcję zaprawy i wapna, co na powierzchni fug 

dawało gładką, odporną na wpływy atmosfery warstwę, którą nieraz dodatkowo 

ulepszano przez nanoszenie mleka wapiennego na świeże podłoże, przez co wapno 

w głębi karbonowało (technika fresku). Przy murach usadzonych z pustymi 

szczelinami na zewnątrz nie nakładano tynku. 

6.6. Ochrona powierzchni tynku 

Pola ryglowe w górnej kondygnacji budynków, jak również masywne ściany 

domów, otrzymały od kowalika (po serbsku „Wolepjar”, po niemiecku „kleiber”) 

wykończenie z gliny a także tynk gliniany. Patrz rozdział u Piotra Palma i Karola 

Bernerta. Świeże powierzchnie gliniane przez końce palców albo specjalny 

grzebień otrzymały rowki i po wyschnięciu powierzchni nanoszono cienki tynk 

z mieszanki białego wapna, drobnoziarnistego piasku z dodatkiem świeżego twarogu 

i sierści cielęcej. Na ten jeszcze świeży tynk nanoszono farbę wapienną 

techniką freskową. Po pierwszym takim wapniowaniu następowało jeszcze aż do 5 

nanoszeń wodno-rozcieńczalnej farby wapiennej, do której dodawano również 

pigmenty i trochę pokostu. Dzięki temu wytworzyła się powierzchnia, która po 

reakcji z podłożem była nie do zmycia przez deszcz. Jednak w warunkach zanieczyszczonej 

atmosfery, powodujących opady kwaśnych deszczy, ten rodzaj wykończenia 

powierzchni nie jest długotrwały. Dla cieniowania farb wapiennych 

dodawano aż do 5% suchych pigmentów. Zwolennicy farb wapiennych do dziś 

stawiają na taką technikę. Nowoczesny środek zastępczy z podobnymi walorami 

jak farba wapienna istnieje jako farba silikatowo-dyspersyjna. 

6.7. Podsumowanie możliwości zastosowania farb na elewacjach domów 

przysłupowych 

Biorąc pod uwagę kolorystykę elewacji można stwierdzić, że materiałowo-techniczne 

możliwości aż do XVII wieku pozwalały tylko na prostą kolorystykę. 

Różnorodność farb na podłożu drewnianym sięgała od kamienno-szarych (patyna 

drewna) aż do ciemnobrunatnych, czerwonobrunatnych i czarno-lazurujących tonów 

farb, pozostawiających widoczne drewno. 

Ornamentowa wymowa ścian ryglowych polegała na kontraście linii i powierzchni 

i również na różnorodności struktur powierzchniowych tynku i drewna. Przy tym 

również dachy z drewnianych gontów, które tak samo chroniono farbą jak drewno 

elewacji, dobrze komponowały się z ogólnym obrazem kolorystycznym, jak też 

dachy nakryte słomą lub trzciną. W niektórych regionach ta kolorystyka utrzymała 

się do dziś. 

Wielobarwność już istniała od końca XVI wieku przy domach przysłupowych 

zamożnej części ludności (domy mieszkalne przy folwarkach, domy handlarzy 

52

tkaniną = domy „faktorów”). Przy tym portale z kamieni naturalnych, ścianki przy 

oknach, napisy były już wyróżniane w otoczenia. Czasami nawet używano złota 

listkowego. Założenie, że Hirschfelde i okolicy Ditelsdorf przede wszystkim 

pokazali się w biało-czarnym barwieniu, wsi przy Groβschönau w dolinie 

Mętnawy raczej w ciepłych brązowych kolorach, region z łupkami dookoła 

Obercunnersdorf w kolorach błękitnych i białych, krajobraz wiejski dookoła 

miasta Bautzen więcej ciemno-brązowo i biały, Saska Szwajcaria różnobarwnie 

i zabudowa przysłupowa jak i czysto zrębowa na północ od Budziszyna i na 

Dolnych Łużycach niby w kolorze czarnym i białym, nie można uogólniać. 

Współczesne badania prowadzą do coraz nowych odkryć i weryfikacji dawnych 

wyników. Dlatego każdy dom wymaga nowych gruntownych badań. 

6.8. Kolorystyka pomieszczeń 

Zróżnicowanie istniało również w kolorach używanych do malowania pomieszczeń, 

a zależne było od czasu budowy, od regionu i od zamożności właścicieli. Na 

drewnie w izbach zrębowych używano technik malarskich łatwych do pielęgnacji, 

tzw. olejowania i woskowania. Konieczne było zapewnienie sobie możliwości 

czyszczenia tych elementów, ponieważ stopień zabrudzenia przez świece z pszczelego 

wosku, jak też przez nieszczelne tzw. „czarne” kuchnie był wysoki. 

Z początkiem XVIII wieku aż do XX wieku znaczenie kształtowania kolorystyki 

szybko wzrosło. Przede wszystkim zamożni właściciele już nie chcieli się cofnąć 

poza stopień mieszczański i rezygnować z osiągnięć szlachty. Dlatego również 

w domu przysłupowym pożądani byli malarze, kształtownicy barwności jak 

i w ogóle wyspecjalizowani rzemieślnicy, również i oni czynnie uczestniczyli 

w pracach (użyty zestaw materiałów patrz w dalszej treści). Na wszystkich etapach 

budowy domów przysłupowych również zważano na trendy mody. Wyrażało się to 

w technikach malowania, upiększania i również w tapetach. Taki rozwój możemy 

stwierdzić przede wszystkim w południowych regionach Górnych Łużyc, w Czechach 

Północnych i na wschód od Nysy. W broszurze o Południowo-Łużyckich 

domach przysłupowych już prawidłowo pisano co następuje: „Aż do roku 1850 

nasze domy przysłupowe otrzymały bukiet upiększających działań, uwidoczniono 

kierunki stylów końcowego baroku, również z rokoko, z klasycyzmu i z neostylów. 

Wszystkie wymienione style przystosowano i przetworzono w swoiste osiągnięcia 

zabudowy ludowej”. Dzięki temu powstały małe arcydzieła sztuki rzemieślniczej. 

W tej sprawie coraz lepiej i wielostronnie wykształcone rzemiosło malarskie znalazło 

się w przodującej grupie. Badania nad historycznym rozwojem potwierdzają, 

że dla północnych regionów ten trend nie nastąpił. 

Od połowy XIX wieku aż do początku XX wieku, rozpowszechniono na szeroką 

skalę techniki szablonowe i techniki walcowego nanoszenia farb na kolorowo 

malowane ściany. 

53

6.9. Błędy przy przebudowach i szkody przy renowacjach 

Wraz z coraz szybszym rozwojem budownictwa i rzemiosła budowlanego oraz 

z dyspozycją nad nowymi materiałami przemysłu budowlanego i farbowego, 

również dla domu przysłupowego wytwarzał się nowy rozwój specyficznych 

szkód. Materiały zagęszczające i coraz gęściejsze lakiery oraz farby doprowadziły 

do tego, że powierzchnia drewna stawała się coraz bardziej wodoszczelna i wodoodporna. 

Lecz te powłoki również nie dopuszczały do wymiany powietrza i wilgoci. 

Drewno i masywny mur cierpiały przez te nowe warunki. Doszło do skurczeń 

i do wytwarzania pęknięć i szczelin. Te szkody były niebezpieczne dla trwałości 

substancji budowlanej. Wilgoć w przemokniętych tynkach i w częściach drewnianych 

doprowadziła do powstania szkodliwych soli. Rozpowszechniały się 

zwierzęce i roślinne szkodniki wytwarzając u właścicieli poczucie niezadowolenia 

i niedogodności. W takich wypadkach jest pożądana rada rzeczoznawców, wyspecjalizowanych 

rzemieślników lub restauratorów, którzy w wraz z nadającymi się 

pracownikami mogą wykryć przyczyny szkód i fachowo je naprawiać lub doradzić 

właścicielom przy samodzielnej pracy. 

Powinno się więc unikać błędów własnych, wynikających z użycia niewłaściwych 

historycznych i nowoczesnych materiałów, błędów z rzemieślniczej niekompetencji 

i nieznajomości wymagań w ochronie zabytków. Niebezpieczne jest również 

świadome lub nieświadome dążenie handlarzy do sprzedaży niewłaściwych materiałów, 

jak również działania przedsiębiorców bez należytych kwalifikacji przy 

ochronie zabytków. 

6.10. Użycie nowych farb i nowoczesnych narzędzi 

Nowe farby, środki ochronne drewna oraz techniki pracy i narzędzia z pewnością 

mają swoje uzasadnienie gospodarcze, ale również mają na celu względy zdrowotne, 

a także poszanowanie otoczenia. Według dzisiejszego stanu wiedzy możemy 

stwierdzić, że w produkcji farb również popełniono poważne błędy, co 

jednak było ówczesnym stanem techniki. Duża część aktualnie znajdujących się 

w sprzedaży nowo wytwarzanych wodorozcieńczalnych lakierów, farb, lazur i materiałów 

zagęszczających nadają się warunkowo, albo nie nadają się wcale przy 

domach przysłupowych lub na historycznej substancji budowlanej. To również 

dotyczy nowoczesnych narzędzi, przy których użyciu nie zawsze widać ślady 

historycznej pracy ręcznej. Trzeba stwierdzić, że dla właściciela samodzielnie 

wykonującego prace renowacyjne jak również dla niektórych rzemieślników bez 

porządnych kwalifikacji w ochronie zabytków lub bez kwalifikacji zawodowych, 

rynek materiałów jest nie do rozeznania przy wyborze właściwego materiału. 

6.11. Użycie historycznych barw i narzędzi 

Historyczne receptury farb nie zawierają trucizn jeżeli nie dojdzie do użycia metali 

ciężkich, trujących środków konserwujących i pigmentów. Zastosowania trujących 

środków przy wytwarzaniu farb według historycznych receptur dziś można z ła- 

54

twością unikać. Rzemieślnicy z kwalifikacjami w ochronie zabytków jak również 

wytwórcy farb naturalnych takie produkty mogą sobie samodzielnie zestawiać. 

Narzędziami pracy powinny być pędzle i szczotki. Zasadniczo jeszcze raz trzeba 

stwierdzić, że jedynie dobra wola nie wystarcza do wykonania prac zabytkowoochronnych, 

lub do rzemieślniczych prac restauracyjnych. Inwestorzy przed wystawieniem 

zleceń powinni się upewnić o odpowiednich kwalifikacjach i referencjach 

wykonawców, również w dziedzinie materiałów, ażeby wykonanie prac nie stało 

się wyłacznie sprawą ceny, lecz przede wszystkim sprawą dobrej jakości. 

HENRYK RENTSCH 

Wskazówki na użytą literaturę, 

(jako przetłumaczone tytuły z niemieckiego) 

− Zabudowa przysłupowa jako unikalny sposób budowy, wyd. 2006 r. 

− Wytyczne Instytutu za Ochroną Zabytków, 1961 r. 

− Księga dla napraw w domach przysłupowych, 2007 r. 

− Zbiór notatek przy dokonanych rozeznaniach domów przysłupowych, Henryk Rentzsch. 

55

Załącznik 1 

Historyczne receptury materiałów: 

1.1. Zmywacz (niem. „pasta cwingerowa”) 

Skład na 80 kg pasty cwingerowej: 

20 kg ługu sodowego, 

3,6 kg mydła szarego, 

0,7 kg pyłu wapiennego (wapno mamutowe albo wapno gaszone), 

6,3 wiadra pyłu zeszlifowanego z drewna. 

Składniki, oprócz ługu sodowego, intensywnie wymieszać z około 4 wiadrami wody i na koniec 

ostrożnie dodać ług sodowy. Potrzebne jest użycie ubrania ochronnego, również ochronnych 

okularów i rękawic gumowych. Uwaga: Mieszanka jest trująca i silnie żrąca. Neutralizacja 

następuje przy pomocy wody octowej. 

1.2. Farby wapniowe 

Farby wapniowe składają sie z silnie rozcieńczalnego, rozpuszczonego w dołach ziemnych 

białego wapna. Możliwy jest dodatek (ok. 3-5% całej ilości) pigmentów odpornych na działanie 

wapna (jako naturalne pigmenty mineralne i pigmenty tlenku żelaza). Dodatek pokostu z lnu (ok. 

0,7 litrów na wiadro) umożliwia wytworzenie mydła wapniowego i uzyskanie odpornej na 

warunki atmosferyczne wierzchniej warstwy. 

1.3. Farba wapniowo-kazeinowa 

Dodatek kazeiny ma miejsce tylko wtedy, gdy wymagana jest intensywna barwa przy dużym 

wkładzie pigmentów do ręcznie malowanych zdobień, gdzie pożądane jest również silniejsze 

wiązanie ponad poziom wapna. W tych wypadkach zawsze powinno nastąpić zamydlenie z nierozpuszczalnym 

mydłem wapna. 

1.4. Barwy z dodatkiem kleju 

Takie barwy mają zastosowanie tylko przy renowacjach w pomieszczeniach wewnętrznych, 

jeżeli znaleziono tam ślady wartościowego użycia farb wiązanych klejem. W innym wypadku 

powinno się przejść na farby wapniowe albo na technikę farb wapniowo-kazeinowych. 

Pigmentem przy farbie wiązanej klejem jest wapno, środkiem wiążącym jest klej z kości, lub 

klej roślinny z żyta albo z mąki ziemniaczanej. Taka barwa jest bardzo wrażliwa na działanie 

wilgoci i na działanie zgnilizny. 

1.5. Farby olejne 

Farby olejne składają się z pigmentów, pokostu, oleju stojącego (zagęszczony pokost) i z środków 

suchych (sykatywy). Części składowe we właściwych proporcjach trafiają do młyna 

walcowo-farbowego, gdzie zostaną na drobno zmielone. Przy tym powstaje wytrwała farba 

olejna, która jest stosunkowo otwarta na dyfuzję. 

1.6. Farby rdzochronne 

Farby rdzochronne są wytwarzane jak farby olejne. Minia ołowiowa, stosowana do ich produkcji 

jako pigment, już nie jest dopuszczalna, lub tylko na wyjątkowe zezwolenie. Minia ołowiowa 

może być częściowo zastąpiona pigmentami z tlenku żelaza. Do końcowej warstwy jako pigment 

56

powinno się użyć grafitu albo miki (tłuszczyk żelaza). Ostatnie nałożenie farby następuje metodą 

cętkowania. 

1.7. Środki ochronne drewna 

Takie środki mogą być stosowane jedynie przez przedsiębiorstwa fachowe lub pod ich nadzorem. 

1.8. Farby na elewacjach 

Pola w ścianach ryglowych domów przysłupowych, jak wyżej już opisano, powinno się malować 

przy pomocy farb wapniowych lub kazeinowo-wapniowych. Przy ekstremalnych obciążeniach 

przez otoczenie przy tynkach glinianych również używa się farby dyspersyjno-silikatowej 

z wartością ochronną warstwy na powietrzu (wartość Sd < 0,01 m), przy grubości warstwy 

suchej (Sd < 0,14 m). Odstępy czasowe nakładania na świeży tynk wynoszą 1 dzień na 1mm 

grubości tynku, koniecznie trzeba przestrzegać. 

Przy tynku czysto wapniowym według historycznego zestawu również można używać 

system farb czysto silikatowych. Odstępy czasowe przy nakładaniu na świeży tynk wynoszą 

1 dzień na 1 mm grubości tynku, co również jest konieczne. 


57

Załączniki 2 

Wieś Ringenhain. Budynek z odnowiona konstrukcją przysłupowo-ryglową. Nanoszenie farby nie z lasurą, lecz 

z materiałem tworzącym warstwę. Przez to można spodziewać się problemów 

Detalowe zdjęcie budynku. 

58

Wieś Steinigtwolmsdorf. Zastosowano farbę odporną na działania atmosferyczne, tworzącą warstwę. Trzeba to 

ciągle kontrolować by nie dopuścić do powstawania szkód. 

Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek z fachowo naniesioną porowatą lazurą olejną. 

59

Detalowe zdjęcie budynku. 

60

Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek, na który kilka lat temu naniesiono lazurę grubowarstwową, wykazuje pewne 

szkody 

Wieś Steinigtwolmsdorf. Stary dom przysłupowy, jeszcze w remoncie, zostanie w górnej kondygnacji ocieplony 

ścianami z gliny. 

61

Wieś Steinigtwolmsdorf. Dom przysłupowy, we wzorowy sposób nanoszona lazura olejna z otwartymi porami, którą 

chroniono murem granitowym przed odpryskami spowodowanymi ruchem ulicznym. 

Wieś Wehrsdorf. Przed 20 laty nanoszono lazurę olejną z otwartymi porami, która do dziś przedstawia się bez szkód. 

62

Wieś Wehrsdorf. Budynek wzorowo odnowiony z lazurami olejnymi z otwartymi porami. Widoczne szkody są 

związane z odpryskaniem tynku. 

Wieś Wehrsdorf. Przykład negatywny. Grubowarstwowe nanoszenie farby, widok po półtora roku. 

63

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy zamurowany. Tu można spodziewać się poważnych szkód. 

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy odnowiony przed 30 laty. Od tego czasu bez dalszej pielęgnacji, powinny 

aktualnie być wykonane czynności chroniące drewno. 

64

Zegar słoneczny na tym samym budynku. 

65

Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy pięć lat temu pielęgnowany farbą na bazie naturalnego oleju. 

Budynki w tym stanie utrzymania bardzo dobrze nadają się do pielęgnacji lazurami na bazie naturalnego oleju. 

66

Elżbieta Rdzawska 

„Budownictwo przysłupowe jako wyznacznik 

wspólnoty kultury ludowej trzech narodów” 

Tereny znajdujące się na pograniczu polsko-czesko-niemieckim (obszar ten znajduje 

się w granicach Euroregionu Nysa) charakteryzują się wspólnym dziedzictwem 

– kulturą łużycką. Jednym z przejawów tej kultury jest budownictwo 

przysłupowe występujące w dużym jeszcze nagromadzeniu na terenie Euroregionu 

Nysa 1 . 

Budownictwo to charakteryzuje się specyficzną odmianą konstrukcji drewnianej – 

tzw. przysłupowej, łączącej w sobie kilka typów konstrukcji: słupową, wieńcową, 

ryglową i murowaną. 

Zabudowa łużycka dzięki stosowanym materiałom budowlanym (drewno, glina, 

łupek, kamień), jak też proporcjom i rozwiązaniom architektonicznym 2 , doskonale 

wpisuje się zarówno w krajobraz wsi, jak też w regularne układy małych miast, 

w których dominantami są wieże kościołów, lokalizowanych na głównych osiach 

widokowych. Ta różnorodność konstrukcji i materiałów sprawia, iż budownictwo 

to jest niepowtarzalne, każdy budynek stanowi odrębne dzieło. 

Istotą konstrukcji przysłupowej jest architektoniczny ustrój zrębowo-słupowy, 

w którym ściany wieńcowe pełnią tylko funkcję osłonową, a otaczający je od 

zewnątrz wieniec słupów wraz z oczepem przejmował ciężar ścianki kolankowej 

bądź konstrukcji ryglowej piętra oraz więźby dachowej. 

Istnieje kilka hipotez odnośnie powstania konstrukcji przysłupowej: 

– odciążenie konstrukcji wieńcowej i uchronienie jej przed deformacjami; 

– niezależna izba wieńcowa została przekryta osobnym stropem, aby drgania 

z kilku krosien nie były przenoszone na resztę konstrukcji; 

– hipoteza socjologiczna podkreśla przemiany społeczne i historyczne zachodzące 

na tym obszarze – nastąpiło połączenie sposobu budowania 

słowiańskiego – konstrukcja wieńcowa i budowania pruskiego – konstrukcja 

szkieletowa, ryglowa; 

– inna hipoteza zakłada, iż konstrukcja przysłupowa to pozostałość po 

podcieniach. 

Pomimo wielu podobieństw, w każdym z trzech krajów Euroregionu Nysa widoczne 

jest zróżnicowanie detalu i rozwiązań występujących w obrębie konstrukcji 

przysłupowych. Wielkości domów, czy ukształtowanie zagrody są efektem oddzia- 

1 Na terenie Polski w województwie małopolskim, opolskim, w okolicach Przeworska, Łańcuta, w województwie 

łódzkim i warmińsko – mazurskim można spotkać pojedyncze obiekty przysłupowe, głównie parterowe. 

Występowanie tego typu architektury wiąże się z migracją ludności z zachodu na wschód w różnych okresach 

dziejowych. Jednak „kolebką” architektury przysłupowej są Łużyce. 

2 Budynki te posiadają maksymalnie 2 kondygnacje, dachy dwuspadowe, poddasza często były dwupoziomowe. 

67

ływania odmiennych czynników społecznych, gospodarczych i politycznych. 

W zabudowie tej można także „odczytać” poszczególne fazy rozwoju konstrukcji 

i budynków, które bywały poszerzane, podwyższane, bądź wzmacniane poprzez 

dodawanie dodatkowych słupów w przęsłach przysłupa. 

Zabudowa przysłupowa na terenie Niemiec 

Strona niemiecka wykorzystuje walory tego budownictwa – zostały powołane 

liczne stowarzyszenia i fundacje zajmujące się ochroną i przystosowaniem budynków 

łużyckich do współczesnych potrzeb. Istnieją specjalne programy dofinansowania 

zabytkowych obiektów. 

Otrzymanie dofinansowania wymaga jednak spełnienia szeregu wymagań, m.in.: 

przygotowania na własny koszt dokumentacji budowlanej obiektu (w tym 

inwentaryzacji), a też prowadzenia remontu zgodnie z wymogami konserwatorskimi, 

w celu zachowania historycznej konstrukcji i detalu. 

W wyniku tego typu polityki budowlanej i konserwatorskiej na terenie Niemiec 

zostały zachowane charakterystyczne dla osadnictwa łużyckiego zespoły ruralistyczne, 

oparte na układach wsi łańcuchowych. 

Na uwagę zasługuje tutaj szereg miejscowości otoczonych szczególną opieką 3 , 

ale jedną z najciekawszych jest wieś Obercunnersdorf – objęta patronatem 

UNESCO 4 – z domami o konstrukcji przysłupowej wkomponowanymi w pagórkowaty 

teren. We wsi tej wszystkie elewacje szczytowe, niektóre także frontowe, 

a czasami nawet przęsła budynków, pokryte są łupkiem w kolorze grafitu na 

przemian z białymi, brązowym. 

Całość, dzięki jednorodności rozwiązań, staranności przeprowadzonych remontów, 

jak też dzięki dbałości o charakterystyczne dla tego obszaru przydomowe ogródki, 

tworzy niepowtarzalny obraz dawnej wsi łużyckiej. 

Na podkreślenie zasługuje stan zaawansowania strony niemieckiej w ochronie tego 

typu budownictwa. Istniejący w chwili obecnej program ochrony zabudowy przysłupowej, 

pozwolił zinwentaryzować w zasadzie większość tego typu obiektów, 

które mogą być przewidziane do sprzedaży, remontów, adaptacji. 

Oprócz tego w regionie tym rozwinął się ruch strzech budowlanych, kultywujących 

tradycyjne metody wznoszenia budynków – tak jak przed wiekami wykorzystuje 

się tradycyjny budulec cegłę z suszonej gliny z sieczką – jako materiał 

wypełniający rygiel, drewno do elementów konstrukcji, czy kamień jako materiał 

wykończeniowy. Reaktywowano odchodzący w zapomnienie zawód „wyplatacza” 

pól ryglowych 5 (niem. Kleiber). 

3 Na przykład: Waltersdorf, Dittelsdorf, Großschönau, Seifhennersdorf i Hirschfelde 

4 W 1995 roku Obercunnersdorf otrzymał tytuł „Najpiękniejszej wsi niemieckiej”. We wsi tej obowiązują 

„rygorystyczne” zasady konserwacji domów przysłupowych. Jedną z cech tego budownictwa jest pokrywanie 

ścian ryglowych łupkiem układanym w różnorodne wzory. 

5 Wyplatanie to odbywa się na różne sposoby: jednym z nich jest oplatanie słomą moczoną w glinie drewnianych 

kołków, umieszczonych następnie w polu rygla, później zatartych gliną, zmieszaną z sieczką. 

68

Popularny jest zawód cieśli wyspecjalizowanych w konstrukcjach przysłupowych, 

którzy mają swój własny cech i nawet – charakterystyczny ubiór. Tak wyspecjalizowane 

grupy budowlane wraz z odpowiednim sprzętem przemieszczają się 

po obszarze Łużyc od jednego placu budowy do drugiego. 

Ważnym czynnikiem w procesie ochrony tego budownictwa jest nastawienie miejscowej 

ludności do ochrony kultury łużyckiej. Ludzie ci są pasjonatami zachowania 

dawnych tradycji, znajdują w tym także „swój sposób na życie”. Jest też kilku 

architektów i konstruktorów szczególnie oddanych ochronie tego typu budownictwa. 

To przede wszystkim dzięki ich inicjatywie, wiedzy i umiejętnościom obiekty 

te mają szansę lepszego wykorzystania i są poddawane właściwej konserwacji. 

Polskie budownictwo przysłupowe 

Po stronie polskiej problem ochrony budownictwa łużyckiego jest bardziej złożony 

i wiąże się z zerwaniem ciągłości kulturowej na terenach dawnych Łużyc. 

W okresie powojennym nastąpiła na tych terenach całkowita wymiana miejscowej 

ludności. Ludność przesiedlona na te tereny, głównie ze wschodnich rejonów 

Polski uznała ten rodzaj budowania za obcy własnej kulturze. 

Zaniedbanie tych obszarów w okresie ostatnich dziesięcioleci spowodowało 

znaczne zniszczenia w obrębie budownictwa łużyckiego. Od lat 90. XX w. 

sytuacja ta zmienia się. W chwili obecnej młode pokolenie czuje się już gospodarzami 

tego regionu, mając zapewnienie w uregulowanym prawie własności. 

Wobec nieznajomości charakteru budownictwa przysłupowego, jak też braku 

ochrony konserwatorskiej, wiele cennych obiektów zostało poddanych nieprawidłowym 

remontom. W trakcie np. ocieplania budynków przysłupowych, osłonięto 

i otynkowano wiele konstrukcji drewnianych. 

Błędem, często powtarzającym, się jest też stosowanie do osłony ścian tzw. 

„sidingu”. Zjawiska te są skutkiem braku: fachowego doradztwa, wytycznych 

konserwatorskich a też służb, które kontrolowałyby zgodność prowadzonych 

remontów z projektami 6 . Nie zwraca się uwagi na to, że budynki przysłupowe były 

zabezpieczane przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi w XIX wieku 

specjalnym deskowaniem, bądź pokrywano je łupkiem. 

Na terenach o tak specyficznej konstrukcji konieczne jest powołanie szkoły rzemiosł 

dawnych, aby podobnie jak po stronie niemieckiej, reaktywować dawne 

zawody „wyplatacza” pól ryglowych, dobrze wykształconych lokalnych cieśli, 

a także dekarzy, którzy potrafiliby kryć dachy i ściany łupkiem – tradycyjnie 

stosowanym w budownictwie łużyckim 7 . 

6 W dysertacji doktorskiej pt.: „Architektura Wschodnich Łużyc – jako przedmiot ochrony konserwatorskiej – 

adaptacja zabytkowych obiektów dla współczesnych potrzeb użytkowych”, E. Rdzawska zaproponowała takie 

wytyczne konserwatorskie, por. s. 73. 

7 Często spotykany motyw słońca, występujący w szczycie budynku, a też symbole wiary, nadziei i miłości, 

girlandy, kotwice itp., wykonywane w różnych kolorach i odcieniach łupka. 

69

W poprawie tej sytuacji może pomóc popularyzowanie miejscowego budownictwa, 

podkreślanie jego wartości historycznych i architektonicznych. Zamieszkująca 

te tereny ludność powinna mieć świadomość, że obiekty przez nich 

użytkowane są cenne dla kulturowej spuścizny całej Europy. Ważne też jest 

zaangażowanie i włączenie społeczności lokalnych 8 w program ratowania tych 

obiektów, podobnie jak u naszych sąsiadów, potrzebni są pasjonaci, którzy będą 

działali na rzecz ratowania budownictwa przysłupowego i będą pomagać w pozyskiwaniu 

środków na prawidłowe remonty. 

Zabudowa przysłupowa na terenie Czech Północnych 

Po stronie czeskiej obiekty przysłupowe, na granicy z Polską i z Niemcami posiadają 

konstrukcję ryglową na piętrze 9 . Im jednak dalej na południe, tym częściej 

pojawia się specyficzna, czeska odmiana konstrukcji, w której na piętrze znajduje 

się, podobnie jak na parterze – konstrukcja wieńcowa. Szczeliny pomiędzy belkami, 

na parterze i na piętrze, wypełniane są mieszaniną gliny z sieczką i malowane 

często na biało zaprawą wapienną, co daje charakterystyczny obraz tego 

budownictwa: połączenie ciemnych bali drewnianych i białych „uszczelnień”. Taki 

charakter ma zabudowa malowniczej wsi Ždar, wspaniale wkomponowanej 

w ściany wąwozu skalnego. 

Zdobnictwo po stronie czeskiej też różni się od występującego w Polsce i Niemczech. 

Szczególnie dekoracyjnie kształtowane są szczyty domów, które przypominają 

„drewnianą koronkę” 10 . Elementem dodatkowym, w czeskiej architekturze 

przysłupowej, są, ozdobne drewniane galerie i balkony (po czesku „pavlači”). 

W Czechach zawiązała się grupa „pasjonatów” tego typu budownictwa, którzy 

działają na rzecz jego ochrony. 

8 W Bogatyni działa „Towarzystwo Miłośników Bogatyni“, na ich prośbę w roku 2003 we wrześniu odbyły się 

Studenckie Warsztaty, na których opracowywano projekt rewaloryzacji najstarszej części miasta z dużą jeszcze 

liczbą obiektów przysłupowych. W warsztatach brali udział studenci z Wydziałów Architektury Politechniki 

Wrocławskiej i Śląskiej w Gliwicach oraz studenci z Zittau. 

9 Ten sposób budowania wiąże się z saksońskimi przepisami budowlanymi z 1560 roku, które nakazywało wznosić 

ściany piętrowe w konstrukcji ryglowej, co znacznie ograniczyło zużycie drewna i zabezpieczyło budynki przed 

pożarami. Konstrukcja wieńcowa została nazwana – „nieoszczędną”. 

10 Jeden z takich koronkowych gzymsów nazywany jest z niemiecka „Katzentreppe”. Tak zdobione obiekty można 

spotkać w miejscowościach jak: Chlum, Pavlovice, Střezivojice. 

70

Fot. 1. i 2. Miejscowość Ždar – widoczna konstrukcja wieńcowa na piętrze, obok jeden 

z budynków wkomponowanych w skalny wąwóz 

Fot. 3. Ždar, garaż wykuty w skale 

Fot. 4. Ždar, centralny plac 

71

Fot. 5, 6. Bogatynia – tak może też wyglądać dobrze odrestaurowany dom przysłupowy 

Fot. 7. Wolimierz elewacja frontowa domu 

Fot. 8. Wolimierz, elewacja szczytowa 

72

Fot. 9. Wnętrze domu w Wolimierzu, piec 

oryginalnie zachowany 

Fot. 10. Wolimierz, wnętrze dawnej stajni 

Fot. 11, 12. Obercunnersdorf, wieś pod patronatem UNESCO, domy pokryte łupkiem 

73

Fot. 13. Waltersdorf, przykład domu 

z konstrukcją wieńcową na piętrze 

Fot. 14. Waltersdorf, główna ulica 

Fot. 15. Przykład dobrze przeprowadzonej 

konserwacji 

Fot. 16. Zabytkowy portal 

KONIEC 

74

Piotr Palm Karol Bernert âDomy przysÅupowe ... - Umgebindeland

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Piotr Palm Karol Bernert âDomy przysÅupowe ... - Umgebindeland