Health and Safety in Forestry- Xitsonga - Department of Labour
Health and Safety in Forestry- Xitsonga - Department of Labour
Health and Safety in Forestry- Xitsonga - Department of Labour
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
RIHANYU NA<br />
VUHLAYISEKI E<br />
SWIHLAHLENI<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 1
I . MANGHENELO<br />
Swihlahla swi ya emahlweni swi va sw<strong>in</strong>’wana swa swiyenge swa mitirho swa nghozi ematikweni yo tala.<br />
Emisaveni h<strong>in</strong>kwawo, ku na ku c<strong>in</strong>ca loku hetaka mbilu ka mpimo wa t<strong>in</strong>ghozi leti tlakukaka na ku humelela ka<br />
le henhla ka mavabyi ya t<strong>in</strong>ghozi ta le tirhweni na ku ya ephexen<strong>in</strong>i nkarhi wu nga se fika exikarhi ka vatirhi<br />
va le swihlahleni.<br />
Ku tirhisiwa na ku fambisiwa ka swihlahla i swa khale tanihi vanhu. Ekusunguleni swihlahla a swi tirhiseriwa ku<br />
kuma swakudya: swakudya, switshiveri na m<strong>in</strong>chumu yo aka. Hi ku anama, ku na mitlawa yimbirhi ya mitirho<br />
ya swihlahla: leyi yelanaka na vurimi bya mirhi ( ndzimo na mafambiselo ya mirhi ya nhova) na leyi yelanaka<br />
na ntshovelo.<br />
• Mitirho ya xiviri eka vurimi bya mirhi yi katsa ku byala mirhi, vumithisi, ku lawula nhova na switsotswana,<br />
na ku tshena/ku khutulela marhavi. Ku byala mirhi i swa nguva, naswona ematikweni man’wana swi katsa<br />
mitlawa yo hambana ya vatirhi lava nga t<strong>in</strong>yiketela eka g<strong>in</strong>giriko leri.<br />
• Eka ntshovelo, mitirho ya ntolovelo i ku tirhisa tisaha, eswihlahleni swa tropiki na mupfuni mikarhi yo<br />
tala; valulamisi va choka lava khomanisaka tikhebulu etiteretereni kumbe ti “skyl<strong>in</strong>es” leti kokaka tilogo<br />
etlhelo ka patu; vapfuni lava pimaka, fambisaka, lodaka na ku susa marhavi eka tilogo; na vatirhisi va<br />
mich<strong>in</strong>i ya titeretere, valodi, lava khirey<strong>in</strong>aka tikhebulu, vatshoveri na tithiraka to loga.<br />
Miehleketo leyi tivekaka ngopfu ematikweni yo tala hi leswaku ntirho wa le swihlahleni i ntirho wa 3-D:<br />
wu vanga thyaka, wa tika naswona wu na nghozi. Ndzhurhelo wa ntumbuluko, xithek<strong>in</strong>iki na timhaka ta<br />
m<strong>in</strong>hlangano ti nghenisa xiave eka ntwalo walowo. Ntirho wa swihlahla wu fanele wu endliwa eh<strong>and</strong>le.<br />
Vatirhi va kumeka va langutanile na ku tika ka maxelo: ku hisa, ku titimela, gamboko, mpfula na miseve ya<br />
dyambu. Ntirho wu tlhela wu ya emahlweni hambi eka maxelo yo biha na, le ka mitirho ya mich<strong>in</strong>i, swi<br />
tlhela swi ya emahlweni hi xitalo na vusiku. Vatirhi va va va langutanile na t<strong>in</strong>ghozi ta ntumbuluko to fana na<br />
titherey<strong>in</strong>i to p<strong>and</strong>zeka kumbe ndzhope, swimila leswi manyaneke na n<strong>and</strong>zelelano wa tiejente ta bayiloji.<br />
T<strong>in</strong>dhawu to tirhela ti va ti ri ekule, na vuhlanganisi bya vusweti na ku tikeriwa eka ku ponisa na ku humesiwa<br />
endhaw<strong>in</strong>i. Vutomi bya le tikampeni na mikarhi yo tala ya ku va u ri wexe u nga ri ekusuhi na ndyangu wa wena<br />
na vanghana swa ha ri swa ntolovelo ematikweni yo tala.<br />
2 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi
II. XIKONGOMELO XA XIBUKWANA<br />
Ku tiyisisa mbango lowu hlayisekeke wu tlhela wu hanya kahle eka xiyenge xa swihlahla, un’wana na un’wana<br />
loyi a khumbhekaka u na mitirho na vutihlamuleri bya rihanyu na vuhlayiseki leswi <strong>and</strong>lariweke kahle eka<br />
Swiyenge swa 8, 13 na 14 swa Nawu wa Rihanyu na Vuhlayiseki bya le Tirhweni, Nawu wa 85 wa 1993.<br />
Xibukwana lexi xi na swiletelo swo pfuna vathori, na lava titirhaka na lava nga eka vulawuri bya ntirho<br />
eswihlahleni leswaku va fikelela mitirho ya vona loko va khumbheka eka mig<strong>in</strong>giriko ya swihlahla.<br />
Ntirho wa swihlahla i g<strong>in</strong>giriko ra xiyimo xa le henhla sw<strong>in</strong>ene xa nghozi. Timhaka ta mafambiselo leti<br />
khumbhekaka i ku tshovela timh<strong>and</strong>ze, uti yisa etlhelo ka patu na ku ti yisa eka mutirhisi swa tika sw<strong>in</strong>ene.<br />
Hambiloko ku ri mubyali wa timh<strong>and</strong>ze kumbe muxavi, mukontiraka kumbe mukontirakatsongo, kuna<br />
xiphemu xa nkoka xo endla leswaku rihanyu na vuhlayayiseki bya vanhu a swi vekiwi eka xiyimo xa nghozi.<br />
Loko u kunguhata na ku endla ntirho wa b<strong>in</strong>dzu ra swihlahla un’wana na un’wana u langutanile na mitirho yo<br />
hlaya ya rihanyu na vuhlayiseki leyi faneleke ku tirhaniwa na yona, yo fana na:<br />
••<br />
Ku tata mahlelelo ya risiki<br />
••<br />
Ku hlawula sw<strong>in</strong>golongondwana leswi r<strong>in</strong>ganeleke swa ntirho<br />
••<br />
Ku tiyisisa rihanyu na vuhlayiseki bya vatirhi<br />
••<br />
Ku veka maendlelo laya hlayisekeke ya ntirho<br />
••<br />
Ku tiyisisa leswaku vanhu va leteriwile hi ndlela leyi r<strong>in</strong>ganeleke<br />
••<br />
Ku langutela ntirho.<br />
Ku fambisa rihanyu na vuhlayiseki eswihlahleni hi ndlela yo humelela na ku fambisa nhundzu leswi yelanaka,<br />
ku fanele ku va na mig<strong>in</strong>giriko leyi kondleteriwaka na van’wana na mahungu ya hundzisiwa hi le henhla na le<br />
hansi ka chey<strong>in</strong>i ya kontiraka.<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 3
1. 1. XANA TINGHOZI TA MIGINGIRIKO YA SWIHLAHLA HI TIHI<br />
Ntumbuluko wa ntirho wa swihlahla wu vumbiwa hi matirhelo ya manyuwali lawa ya katsaka ku tsema<br />
timh<strong>and</strong>ze/mirhi, ku susa marhavi, ku tsema na ku kwamula. Matirhelo ya mekhenikali ya katsa ku kwamula<br />
ka mekhenikali hi switshoveri swa mirhi, ku yisa emahlweni na ku susa swikundzu/swipimbi. Vatirhi va<br />
swihlahla lava wisaka mirhi hi tisaha va langutanile na t<strong>in</strong>ghozi tikulukumba sw<strong>in</strong>ene eka ntirho. Matirhelo<br />
ya xiyimo xa le henhla xa nghozi ya katsa ku yisa ehansi “switiyisi” , u karhi u hlayisa leswi tshoviweke hi<br />
moya, na ku basisa endzhaku ka m<strong>in</strong>dzilo ya nhova. Vabyari va mirhi na vona va tlhela va va eka xiyimo xa<br />
nghozi hi ku khoma tilodi to tika ta mbewu na ku yi byala eka swiyimo swo nonon’hwa. Switsotswana na<br />
swidlayaswikowa leswi tirhisiwaka eka mbewu na swona i mhangu.<br />
Timhaka ta rihanyu na vuhlayiseki bya le ntirhweni leti yelanaka na mig<strong>in</strong>giriko ya swihlahla ti katsa:<br />
••<br />
Timhangu ta mbumbeko<br />
- Tlimeti<br />
- Ntirho wa manyuwali<br />
- Huwa<br />
- Ndzundzhumelo<br />
••<br />
Timhangu ta khemikali<br />
••<br />
Timhangu ta bayiloji<br />
••<br />
Vuhlayiseki bya mich<strong>in</strong>i<br />
1.1 TIMHANGU TA MBUMBEKO<br />
1.1.1 Tlimeti<br />
Ku tirha eh<strong>and</strong>le, leswi nga hikwalaho ka xiyimo xa tlimeti, swi va swi ri kahle kumbe swi nga ri kahle eka<br />
vatirhi va le swihlahleni. Moya wa furexe na maxelo ya kahle i swa kahle. Kambe swiyimo leswi nga riki<br />
kahle swi nga vanga swiphiqo.<br />
4 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi<br />
••<br />
Ku tirha eka tlimeti yo hisa swi veka ntshikelelo eka mutirhi wa le swihlahleni loyi a tirhaka ntirho wo tika.<br />
Exikarhi ka sw<strong>in</strong>’wana, mpimo wa mabelo ya mbilu wa ndl<strong>and</strong>lamuka ku endlela leswaku mahiselo ya miri<br />
ya tshama ya ri ehansi. Ku huma nyuku swi vula leswaku ku lahleka ka swihalaki swa miri.<br />
Ntirho wo tika eka mahiselo ya le henhla swi vula leswaku mutirhi<br />
a nga laveka ku nwa 600 ml ya mati hi awara ku endlela leswaku<br />
swihalaki swa miri swi tshama swi ri eka ndz<strong>in</strong>ganelo.
• Eka tlimeti yo titimela timasele ti tirha hi ndlela ya vusweti. Nghozi ya ku vaviseka ka misiha (MSI) na<br />
t<strong>in</strong>ghozi swa ndl<strong>and</strong>lamuka. Hi ku ngetelela, matirhiselo ya eneji ya ndl<strong>and</strong>lamuka na wona, tanihi loko<br />
swi teka eneji yo tala ku tshama u kufumerile. Swiyimo swa mpfula, ngopfu-ngopfu loko swi katsana<br />
na ku titimela, swi vula t<strong>in</strong>ghozi ta xiyimo xa le henhla, tanihi loko swi tika ku khoma switirho. Swi<br />
tlhela swi vula leswaku miri wu kumeka wu titimela sw<strong>in</strong>ene.<br />
Mambalelo laya r<strong>in</strong>ganeleke ya swiyimo swo hambanahambana swa titlimeti i ya<br />
nkoka leswaku mutirhi wa le swihlahleni a tsahama a kufumerile a tlhela a oma<br />
• Hi le ka titlimeti to hisa ntsena laha ku lavekaka swiambalo swo vevuka. I xiphiqo ku tirhisa swiambalo<br />
swo r<strong>in</strong>ganela swo tisirhelela na t<strong>in</strong>tanghu ku tisirhelela eka mitwa, marhavi lama hundlaka na<br />
swimilana leswi hungelaka.<br />
Vutshamo byi fanele ku va na switirhisiwa swo hlantswa<br />
na swo omisa leswi r<strong>in</strong>ganeleke swa swiambalo<br />
1.1.2 Ntirho wa le swihlahleni wa manyuwali, huwa na ndzhundzhumelo<br />
• Mutirhi wa le swihlahleni wo tirha hi manyuwali hi loyi a tirhaka hi mich<strong>in</strong>i yo khomiwa hi mavoko yo<br />
fana na tisaha kumbe tiburachi ta gezi to tsema naswona u langutanile na xiyimo xo fana xa tlimeti ku<br />
fana na mutirhi wa manyuwali.<br />
Mutirhi na yena u na swilaveko swo fana swa swiambalo swo<br />
r<strong>in</strong>ganela na switirhisiwa swa vutshamo<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 5
• Huwa<br />
——<br />
I xiphiqo loko u tirha hi saha, saha ya burachi kumbe mich<strong>in</strong>i leyi fanaka. Xiyenge xa huwa xa<br />
tisaha to tala leti tirhisiwaka eka swihlahla swa ntolovelo xi hundza 100 dBA. Mutirhisi u<br />
langutanile na xiyenge lexi xa huwa ku r<strong>in</strong>gana 2 ku ya fika eka tiawara ta 5 siku na siku. Swa<br />
tika ku hunguta xiyenge xa huwa xa mich<strong>in</strong>i leyi ku ri hava ku yi endli leswaku yi tika na ku<br />
nonon’hwa ku tirha hi yona<br />
——<br />
Vatirhi lava langutaneke na huwa leyi nga eka kumbe ehenhla ka 85dBA va ri hava swiendliwa<br />
swo tisirhelela eka huwa va nga ha va na xiphiqo xo lahlekeriwa hi ku twa xo vangiwa hi huwa.<br />
Ku tirhisiwa ka swiendliwa swo sirhelela ku twa i swa nkoka.<br />
• Ndzundzhumelo wa voko<br />
——<br />
- Lexi i xiphiqo x<strong>in</strong>’wana xa tisaha. vuvabyi bya “white f<strong>in</strong>ger” a byi ri xiphiqo xikulu eka vatirhi<br />
van’wana va swihlahla lava a va tirhisa tisaha. ekatanga.<br />
Xiphiqo xi nga m<strong>in</strong>imayiziwa hi tisaha ta ximanguva lawa hi ku<br />
tirhisiwa ka tidampara leti nga rhurhumeliki<br />
6 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi<br />
• Ku rhurhumela ka miri h<strong>in</strong>kwawo<br />
——<br />
Ndzhundzhumelo wa miri h<strong>in</strong>kwawo eka mich<strong>in</strong>i ya le swihlahleni wu nga vangiwa hi<br />
titherey<strong>in</strong>i laha mich<strong>in</strong>i leyi yi fambaka kona<br />
——<br />
Ku famba ka xitlakula-ndzhwalo na swiphemu sw<strong>in</strong>’wana leswi fambaka swa mich<strong>in</strong>i, na<br />
ndzhundzhumelo wo hundziseriwa hi gezi<br />
——<br />
Xiphiqo xo kongomisa i ku tshuka ka mutirhisi loko much<strong>in</strong>i wu ya ehansi ku suka eka xih<strong>in</strong>gakanyi<br />
xo fana na ribye<br />
——<br />
Vatirhisi va mimovha , yo fana na swikidere na tifowadere, va tala ku va na swiphiqo swa<br />
xivavi xa nhlana.<br />
——<br />
Ku rhurhumela swi tlhela swi ndl<strong>and</strong>lamuxa ku vuyelela ka ku vaviseka ko vangiwa hi ku<br />
karhala (RSI) ka nhamu, katla, voko kumbe x<strong>and</strong>la.<br />
——<br />
Ku rhurhumela swi ndl<strong>and</strong>lamuka hi matimba ku ya hi rivilo leri mutirhisi a chayelaka ha rona<br />
much<strong>in</strong>i.
• Ku endlela ku hunguta ku rhurhumela, mich<strong>in</strong>i yi nga r<strong>in</strong>ganisiwa na tisiti to hunguta<br />
ndzhundzhumelo.<br />
• Loko ku ri hava vulawuri lebyi tsh<strong>in</strong>elaka leswaku byi tirhisiwa eka ku lawula mhangu,<br />
malulamiselo ya xiphiqo laya nga kona ya ri woxe i ku hunguta timhangu hi ku yisa ehansi<br />
nkarhi wo langutana, xikombiso, hi ku c<strong>in</strong>canisa ntirho.<br />
Xihuku xa vuhlayiseki<br />
T<strong>in</strong>tanghu ta vuhlayiseki<br />
Swisirhelelo swo twa<br />
Nsirhelelo wa mahlo<br />
Magilavhu ya vuhlayiseki<br />
Nsirhelelo wa nenge<br />
Figara ya 1 laha henhla yi kombisa muxaka wa sw<strong>in</strong>golongondzwana swo tisirhelela leswi tirhisiwaka eka ntirho wa swihlahla<br />
1.2 TIMHANGU TA KHEMIKALI<br />
1.2.1 Switshiveri na Tioyili swa Mich<strong>in</strong>i yo Rhwaleka<br />
• Mich<strong>in</strong>i yo rhwaleka ya swihlahla yo fana na tisaha, tisaha ta tiburachi na mich<strong>in</strong>i leyi fambaka hi laha<br />
ku humesiwaka switshiveri eka matirhiselo yo fambisa.<br />
• Mich<strong>in</strong>i yo rhwaleka leyi tirhisiwaka eswihlahleni yi nyikiwa ndzilo hi t<strong>in</strong>jh<strong>in</strong>i timbirhi ta switiroku, laha<br />
oyili leyi totiweke yi va ku yi hlanganisiwile na switshiveri. Ku langutana na switshiveri na ku totiwa<br />
na oyili ya nketani swi nga humelela hi nkarhi wa ku hlanganisa switshiveri na ku tata na hi nkarhi wo<br />
fambisa.<br />
• Switshiveri swi tlhela swi va mhangu ya ndzilo, naswona swi lava ku hlayisiwa na ku khomiwa hi<br />
vukheta<br />
• Tiarosolo ta oyili ti nga vanga mhangu ya rihanyu yo fana na ku hungeriwa ka nhompfu, nkolo na<br />
kholokholo na mahlo, na xiphiqo xa nhlonge<br />
• Hi nkarhi wo hlayisa na ntirho wo lunghisa, mavoko ya vatirhisi va mich<strong>in</strong>i ya langutana na switoti, tioyili<br />
ta haydroliki na tioyili ta switshiveri, leswi swi nga vangaka leswaku nhlonge yi huma rhaxi/swirhumbana.<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 7
Ku papalata ku hungeriwa, nhlonge yi fanele yi sirheleriwa ku va yi hlangana na oyili hi magilavhu yo<br />
sirhelela, ku hlamba mavoko endzhaku ka ku tirhisa na ku tirhisa tikhirimi ta tiberiya<br />
1.1.3 Swidlayaswitsotswana, Swidlayaswimilana, sw<strong>in</strong>onisi na swihlovohati<br />
• Swidlayaswitsotswana swi tirhisiwa eswihlahleni na le vurimiselweni bya le swihlahleni ku<br />
lawula swikowa, switsotswana na makondlo. E swihlahleni swidlayaswimilana swi tirhisiwa ku<br />
lawula timh<strong>and</strong>ze ta marhavi lamatsongo, nhova na byanyi eka “young s<strong>of</strong>twood sapl<strong>in</strong>g st<strong>and</strong>s”.<br />
Swidlayaswimilana swa “Phenoxy” , “glyphosphate” kumbe “triaz<strong>in</strong>es” swi tirhiseriwa xikongomelo lexi.<br />
• Hi mikarhi, swidlayaswitsotswana, ngopfu-ngopfu komponi ya “organophosphorus, tikomponi<br />
ta “organochlor<strong>in</strong>e kumbe “synthetic pyredroids” swi nga tirhisiwa na swona. Eka vurimiselo bya<br />
swihlahla, ti “dithiocarbamates” ti tirhisiwa nkarhi na nkarhi ku sirhelela timbewu ta timh<strong>and</strong>ze to<br />
olova eka swikowa swa tiphay<strong>in</strong><br />
• Nghozi yo langutana yi fana na yo tirhisa swidlayaswitsotswana sw<strong>in</strong>’wana. Swikombisa leswi<br />
vangiwaka hi ku langutana ko hundzisisa eka swidlayaswitsotswana swa hambana sw<strong>in</strong>ene ku ya hi<br />
komponi leyi tirhisiweke , kambe mikarhi yo tala ku langutana na swidlayaswitsotswana entirhweni<br />
swi nga vanga mpfilumpfilu wa nhlonge<br />
• Tikhemikali t<strong>in</strong>’wana leti tirhisiwaka hi ntolovelo eka ntirho wa swihlahla i sw<strong>in</strong>onisi na swihlovohati<br />
leswi tirhisiwaka ku fungha timh<strong>and</strong>ze. Ku fungha timh<strong>and</strong>ze swi nga ha endliwa hi hamele yo fungha<br />
kumbe bodlela ro fafazela. Swihlovohati swi na “glycol ethers”, swihoko na swibori sw<strong>in</strong>’wana<br />
leswi n’okaka, kambe xiyenge xo langutana hi nkarhi wa ntirho xi le hansi. Sw<strong>in</strong>onisi leswi tirhisiwaka<br />
eswihlahleni swi na chefu ya le hansi, naswona ku tirhisiwa ka swona a hi nkarhi h<strong>in</strong>kwawo ku nga<br />
swiphiqo hi mayelana na nsivela mavabyi wa le ntirhweni.<br />
8 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi<br />
• Ku papalata ku langutana na swidlayaswitsotswana, vatirhi va le swihlahleni va fanele<br />
ku tirhisa sw<strong>in</strong>golongondwana swo tisirhelela(PPE) (xik. Kepisi, tiovhorolo, mabutsu na<br />
magilavhu).<br />
• Loko swidlayaswitsotswana leswi nga na chefu swi tirhisiwile, xiendliwa xa hefemulo xi<br />
fanele xi ambariwa hi nkarhi wo tirhisa. PPE leyi pfunaka yi yisa eka ku aka ku hisa na ku<br />
huma nyuku hi ndlela yo hundzisisa.<br />
• Matirhiselo ya fanele ya kunguhateriwa tiawara leti holeke sw<strong>in</strong>ene ta siku na loko ku nga<br />
ri na moya sw<strong>in</strong>ene.<br />
• Swi tlhela swi va swa nkoka ku hlantswa tispili h<strong>in</strong>kwato hi nkarhi hi mati na ku papalata<br />
ku dzaha na ku dya hi nkarhi wa ntirho wo fafazela.<br />
1.2 TIMHANGU TA BAYILOJI EXIKARHI KA VATIRHI VA LE SWIHLAHLENI<br />
Vanhu lava g<strong>in</strong>girikaka eh<strong>and</strong>le , ngopfu-ngopfu eka vurimi na swihlahla, va langutana na timhangu ta rihanyu<br />
ku suka eka swiharhi, swimilana, swiborisi, switsongwatsongwana na sw<strong>in</strong>’wana hi xiyimo xa le henhla ku<br />
tlula vanhu h<strong>in</strong>kwavo.
1.3.1 Mirhi na timh<strong>and</strong>ze<br />
Swo tala swa ntolovelo i mpf<strong>in</strong>dluko wa aleji eka mirhi na swiendliwa swa timh<strong>and</strong>ze ( timh<strong>and</strong>ze,<br />
swivumbo swa mahanti, ritshuri), ngopfu-ngopfu vuluvana. Ku vaviseka ku nga ha va kona ku suka eka ku<br />
purosesa (xik. Ku suka eka tipantsu, mitwa, na byewu) na le ka m<strong>in</strong>tlulelo leyikulu, leyi nga ta ka yi nga susiwi<br />
naswona yi nga yisa eka mimpfilungano yo yisa emahlweni.<br />
Swiambalo swo sirhelela leswi faneleke i swa nkoka.<br />
1.3.2 T<strong>in</strong>yoka leti nga na chefu<br />
Ku lumiwa hi nyoka leyi nga na chefu swi tshama swi ri xiyimo xa khombo xa swa vutshunguri. Swi lava<br />
mfembo lowu lulameke na vutshunguri bya xihatla. Ku tiva nyoka leyi ku lumeke naswona i swa nkoka.<br />
1.3.3 T<strong>in</strong>yoxi, mumpfi, mipfi na vusokoti<br />
Chefu ya switsotswana yi na swivangelo swo hambana, hi ku ya hi ndhawu. Ku susa ndzhombho enhlongeni<br />
( na ku va na vukheta leswaku u nga kumi chefu yo tala hi nkarhi wo khoma) ku horisa swi bumabumeriwa<br />
tanihi magoza yo sungula yo pfuna. Mpfilungano lowu chaviwaka sw<strong>in</strong>ene i mpf<strong>in</strong>dluko lowu xungetaka<br />
vutomi, lowu nga kuceteriwaka hi ndzhombho wa xitsotswana.<br />
1.4 VUHLAYISEKI BYA MICHINI<br />
Un’wana na un’wana loyi a khumbhekaka eka timhaka ta mig<strong>in</strong>giriko ya swihlahla u na ntirho wo fikelela<br />
swilaveko swa Sw<strong>in</strong>awana swa Mich<strong>in</strong>i yo Chayeriwa(DMR) na Sw<strong>in</strong>awana swa Mich<strong>in</strong>i yo Angarhela (GMR).<br />
• Mich<strong>in</strong>i hi ku Angarhela yi fanele yi va na:<br />
• Vulanguteri bya kahle<br />
——<br />
Vusirheleri lebyi r<strong>in</strong>ganeleke ehenhla ka ku susa (ROPS), marhavi lawa ya waka na mirhi (FOPS),<br />
swilo leswi nghenaka swo fana na marhavi, tikhebulu leti tshovekaka na tichey<strong>in</strong>i(OPS)<br />
• Mich<strong>in</strong>i yo Tlakula yi fanele yi:<br />
——<br />
Yi va na tibiriki, mathayere, xidirayivhele na maendlelo man’wana yo lawula lawa ya nga eka<br />
xiyimo xa kahle xo tirha<br />
——<br />
Yi va na tibumu, tigirepulu, tikhebulu, tixeki, swihlanganisi na tichoki leswi endliweke na ku<br />
hlayiseriwa ku tolovela tilodi hi vuhlayiseki<br />
• Yi va na tilodi ta makisimamu leti funghiweke eka mich<strong>in</strong>i yo tlakula<br />
• Yi kamberiwa hi vuenti tanihi leswi swi kombisiweke eka sw<strong>in</strong>awana swa mich<strong>in</strong>i yo chayeriwa<br />
• Yi tirhisiwa hi vatirhisi lava nga na vuswikoti.<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 9
2. HI YIHI MILAWU LEYI ANDLARIWEKE EKA NAWU WA RIHANYU<br />
NA VUHLAYISEKI BYA LE NTIRHWENI<br />
Milawu ya Rihanyu na Vuhlayiseki Entirhweni yi <strong>and</strong>lala milawu ya nkoka, yo fana na:<br />
••<br />
Muthori u na vutihlamuleri lebyikulu eka rihanyu na vuhlayiseki bya vatirhi naswona u fanele a teka<br />
magoza laya lavekaka ya vusirheleri<br />
••<br />
Vatirhi h<strong>in</strong>kwavo va fanele ku khumbheka eka timhaka ta rihanyu na vuhlayiseki<br />
••<br />
Vatirhi, va tlhela va boheleriwa ku seketela matshalatshala ya muthori yo tiyisisa mbango lowu<br />
hlayisekeke no hanya kahle<br />
••<br />
Milawu ya Rihanyu na Vuhlayiseki Entirhweni yi boheleriwa hi Vukamberi bya Ndzawulo ya Vatirhi.<br />
2.1 I MANI A FANELEKE KU KHUMBHEKA EKA TIMHAKA TA RIHANYU NA VUHLAYISEKI<br />
ENTIRHWENI<br />
••<br />
Rihanyu na Vuhlayiseki Entirhweni i tshalatshala ra xipanu<br />
••<br />
Ri fanele ri hlamuseriwa hi vanhu h<strong>in</strong>kwavo ku nga muthori na vatirhi<br />
••<br />
Ri lava nkucetelo exikarhi ka muthori, vatirhi na Mfumo.<br />
VAKAMBERI<br />
VA NDZAWULO<br />
MUTHORI/<br />
VUFAMBISI<br />
ANGULANO WA<br />
MAHANYELO<br />
VATIRHI<br />
10 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi
2.3 XANA NTIRHO WA MUTHORI HI WIHI<br />
Muthori un’wana na un’wana u ta nyika no hlayisa, tanihi laha swi lavekaka ha kona mbango wa ntirho lowu<br />
hlayisekeke wu tlhela wu pfumala t<strong>in</strong>ghozi.<br />
Muthori u laveka ku:<br />
••<br />
Nyika na ku hlayisa sisiteme ya ntirho leyi hlayisekeke<br />
••<br />
Kombisa timhangu na ku pima t<strong>in</strong>ghozi<br />
••<br />
Teka magoza yo herisa kumbe ku hunguta timhangu h<strong>in</strong>kwato a nga se pfuniwa hi PPE<br />
••<br />
Nyika mahungu, vuleteri na vulanguteri<br />
••<br />
Nyika t<strong>in</strong>dlela to karhi ku tirhisa magoza ya vuhlayiseki<br />
••<br />
A nga pfumeleli vatirhi ku tirha va nga hlayisekanga<br />
••<br />
Bohelela magoza ya rihanyu na vuhlayiseki entirhweni<br />
••<br />
Tiyisisa leswaku munhu un’wana na un’wana emuakweni u l<strong>and</strong>zelela Nawu<br />
••<br />
Tiyisisa leswaku valanguteri va na vuleteri lebyi yelanaka na ntirho bya vuhlayiseki<br />
••<br />
Tiyisisa valanguteri hi vulawuri .<br />
2.3.1 Xana ntirho wa mutirhi hi wihi<br />
Nawu wa Rihanyu na Vuhlayiseki Entirhweni wu <strong>and</strong>lala vutihlamuleri bya vatirhi entirweni. Mutirhi<br />
un’wana na un’wana u ta:<br />
••<br />
Teka nhlayiso wo r<strong>in</strong>ganela wa rihanyu ra vona na vuhlayiseki na swa van’wana lava nga khumbhiwaka hi<br />
mitirho ya vona na ku ts<strong>and</strong>zeka<br />
••<br />
Tirhisana na muthori ku endlela leswaku a kota ku l<strong>and</strong>zelela Nawu<br />
••<br />
Hlayisa swileriso swihi na swihi swa nawu, na ku l<strong>and</strong>zelela milawu ya rihanyu na vuhlayiseki<br />
••<br />
Mangala xiyimo xihi na xihi lexi nga hlayisekangiku eka muthori kumbe eka muyimeri wa rihanyu na<br />
vuhlayiseki.<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 11
2.3.2 Mahlelelo ya Risiki<br />
Mahlelelo ya risiki i maendlelo yo pimanyeta risiki eka vuhlayiseki na rihanyu ra vatirhi ku suka eka timhangu<br />
ta le ntirhweni. I nkambelo wa xisisiteme wa swiphemu h<strong>in</strong>kwaswo swa le ntirhweni.<br />
Figara ya 2 laha hansi yi yimela maendlelo ya mahlelelo ya risiki<br />
KOMBISA RISIKI<br />
Xana ku ta humelela y<strong>in</strong>i<br />
Xana swi ta humelerisa ku y<strong>in</strong>i<br />
Vuhlanganisi<br />
Na<br />
vutihlanganisi<br />
TLHANTLHA RISIKI<br />
Kumisisa Swilawuri leswi nga Kona<br />
Kumisisa leswi nga humelelaka<br />
Kumisisa Mbuyelo<br />
Simeka xiyenge xa Risiki<br />
PIMANYETA RISIKI<br />
Kambisisa<br />
no Pfuxeta hi<br />
vuntshwa<br />
E-E<br />
Xana risiki ya<br />
amukeleka<br />
INA<br />
TIRHANA NA RISIKI<br />
Kombisa t<strong>in</strong>dlela to tirhana na risiki<br />
Pimanyeta t<strong>in</strong>dlela to tirhana na risiki<br />
Lulamisa makungu yo tirhana na risiki<br />
Simeka makungu<br />
12 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi
2.3.3 Xana hi wihi nhlangano exikarhi ka mahlelelo ya risiki, nkambisiso wa nsivela mavabyi<br />
wa le ntirhweni na Mbalango wa swa vutshunguri<br />
Nsivelo wo sungula<br />
Nsivelo wa vumbirhi<br />
Nkambisiso wa mahlelelo ya<br />
risiki na nsivela mavabyi ya<br />
le ntirhweni (mbalango wa<br />
huwa na nkambisiso<br />
wa moya)<br />
Nsivelo wa xiyimo xa le henhla<br />
Mbalango wa swa vutshunguri<br />
na mavekelo yo sungula, hi<br />
mikarhi na ku huma ( nkambelo<br />
wo twa, matirhelo ya mahahu na<br />
swikomb<strong>and</strong>zeni swa xifuva)<br />
Mfembo<br />
Vutshunguri Mpfuxeto wa<br />
mutirhi<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 13
2.3.4 Ku mangala timhaka na mavabyi ya le ntirhweni<br />
• Mavabyi h<strong>in</strong>kwawo ya le ntirhweni na timhaka leti mangalekaka swi fanele swi mangariwa eka<br />
Ndzawulo ya Vatirhi<br />
Munhu u vavisekile hikwalaho ka mig<strong>in</strong>giriko ya mutirhisi/muthori<br />
IP <strong>of</strong>f I.O.D.<br />
0-13 wa masiki<br />
A wu mangaleki<br />
IP <strong>of</strong>f I.O.D.<br />
14 wa masiku kumbe ku tlula<br />
Mangaleka<br />
“Annexure’ ya 1/WCL2<br />
Rifu/Ku tsemiwa swirho/<br />
voko/nenge<br />
Tivisa Ndzawulo hi<br />
“Xihatla”<br />
(Xiyenge xa 24)<br />
Muthori u fanele ku lavisisa, ku nga se hela nkombo wa masiku, na ku rhekhoda mig<strong>in</strong>giriko<br />
yo lulamisa eka rijisitara ra timhaka (“Annexure ya 1) leswi hlayisiwaka (malembe<br />
manharhu) entirhweni naswona swi kona ku kumiwa hi vakamberi. (GAR 9)<br />
Ku hava xiviko lexi rhumeriweke<br />
eka Ndzawulo<br />
Muthori/mutirhisi a rhumela Annexure ya<br />
1 kumbe WCL2 eka Ndzawulo (GAR 8 : 7 wa<br />
masiku<br />
Vatirhi h<strong>in</strong>kwavo va swa vutshunguri va fanele va vika mavabyi ya le ntirhweni<br />
ku nga se hela 14 wa masiku ya fembiwile (Xiyenge xa 25). WCL1 ku va yi<br />
tirhisiwa hi muthori ku va a vika<br />
Swigwevo swi nga boheleriwa eka xiyimo xo ka ku nga l<strong>and</strong>zeleriwi milawu<br />
3. TIRHEFERENSE<br />
14 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi<br />
1. International <strong>Labour</strong> Organisation (1998). <strong>Safety</strong> <strong>and</strong> health <strong>in</strong> forestry work.<br />
2. International <strong>Labour</strong> Organisation. ILO Encyclopaedia.<br />
3. <strong>Health</strong> <strong>and</strong> <strong>Safety</strong> Executive (1999). Manag<strong>in</strong>g health <strong>and</strong> safety <strong>in</strong> forestry.<br />
4. Departement van Arbeid (1993). Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid, 1993<br />
(Wet No. 85 van 1993).
<strong>Labour</strong> Head Office:<br />
Telephone Number(s): (012) 309 4000 Email Address: webmaster@labour.gov.za<br />
Prov<strong>in</strong>cial Offices:<br />
Eastern Cape Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (043) 701 3128<br />
Free State Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (051) 505 6200<br />
Gauteng Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (011) 853 0300<br />
KwaZulu-Natal Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (031) 366 2000<br />
Limpopo Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (015) 290 1744<br />
Mpumalanga Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (013) 655 8700<br />
North West Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (018) 387 8100<br />
Northern Cape Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (053) 838 1500<br />
Western Cape Prov<strong>in</strong>cial Office Telephone Number(s): (021) 441 8000<br />
Eastern Cape <strong>Labour</strong> Centres<br />
Aliwal North Tel:(051) 633 2633<br />
Butterworth Tel: (047) 491 0656<br />
Cradock Tel: (048) 881 3010<br />
East London Tel: (043) 702 7500<br />
Fort Beaufort Tel: (046) 645 4686<br />
Graaff-Re<strong>in</strong>et Tel: (049) 892 2142<br />
Grahamstown Tel: (046) 622 2104<br />
K<strong>in</strong>g William’s Town Tel: (043) 643 4756<br />
Lusikisiki Tel: (039) 253 1996<br />
Maclear Tel: (045) 932 1424<br />
Mdantsane Tel: (043) 761 3151<br />
Mount Ayliff Tel: (039) 254 0282<br />
Mthatha Tel: (047) 501 5620<br />
Port Elizabeth Tel: (041) 506 5000<br />
Queenstown Tel: (045) 807 5400<br />
Uitenhage Tel: (041) 992 4627<br />
Gauteng <strong>Labour</strong> Centres<br />
Alberton Tel: (011) 861 6130<br />
Atteridgeville Tel: (012) 373 4432<br />
Benoni Tel: (011) 747 9601<br />
Boksburg Tel: (011) 898 3340<br />
Brakpan Tel: (011) 744 9000<br />
Bronkhorstspruit Tel: (013) 932 0197<br />
Carletonville Tel: (018) 788 3281<br />
Garankuwa Tel: (012) 702 4525<br />
Germiston Tel: (011) 345 6300<br />
Johannesburg Tel: (011) 223 1000<br />
Kempton Park Tel: (011) 975 9301<br />
Krugersdorp Tel: (011) 955 4420<br />
Mamelodi Tel: (012) 812 9502<br />
Nigel Tel: (011) 814 7095<br />
Pretoria Tel: (012) 309 5063<br />
R<strong>and</strong>burg Tel: (011) 781 8144<br />
R<strong>and</strong>fonte<strong>in</strong> Tel: (011) 693 3618<br />
Roodepoort Tel: (011) 766 2000<br />
S<strong>and</strong>ton Tel: (011) 444 7631<br />
Sebokeng Tel: (016) 592 3825<br />
Soshanguve Tel: (012) 799 6057<br />
Soweto Tel: (011) 983 8700<br />
Spr<strong>in</strong>gs Tel: (011) 365 3700<br />
Temba Tel: (012) 727 1364<br />
V<strong>and</strong>erbijlpark Tel: (016) 981 0280<br />
Vereenig<strong>in</strong>g Tel: (016) 430 0000<br />
Mpumalanga <strong>Labour</strong> Centers<br />
Barberton Tel: (013) 712 3066<br />
Bethal Tel: (017) 647 2383<br />
Carol<strong>in</strong>a Tel: (017) 843 1077<br />
Emalahleni (Witbank) Tel: (013) 653 3800<br />
Eerstehoek Tel: (017) 883 2414<br />
Ermelo Tel: (017) 819 7632<br />
Groblersdal Tel: (013) 262 3150<br />
Malelane Tel: (013) 790 1528<br />
KwaMhlanga Tel: (013) 947 3173<br />
Mashish<strong>in</strong>g (Lydenburg) Tel: (013) 235 2368<br />
Mbombela (Nelspruit) Tel: (013) 753 2844<br />
Middelburg Tel: (013) 283 3600<br />
Piet Retief Tel: (017) 826 1883<br />
Sabie Tel: (013) 764 2105<br />
Secunda Tel: (017) 631 2585<br />
St<strong>and</strong>erton Tel: (017) 712 1351<br />
Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi < 15
16 > Ezempilo Nokuphepha Kwezamahlathi<br />
Northern Cape <strong>Labour</strong> Centres<br />
Calv<strong>in</strong>ia Tel: (027) 341 1280<br />
De Aar Tel: (053) 631 0455<br />
Kimberley Tel: (053) 838 1500<br />
Kuruman Tel: (053) 712 3870<br />
Postmasburg Tel: (053) 313 0641<br />
Spr<strong>in</strong>gbok Tel: (027) 718 1058<br />
Up<strong>in</strong>gton Tel: (054) 331 1098<br />
Free State <strong>Labour</strong> Centres<br />
Bethlehem Tel: (058) 303 5293<br />
Bloemfonte<strong>in</strong> Tel: (051) 411 6400<br />
Botshabelo Tel: (051) 534 3789<br />
Ficksburg Tel: (051) 933 2299<br />
Harrismith Tel: (058) 623 2977<br />
Kroonstad Tel: (056) 215 1812<br />
Petrusburg Tel: (053) 574 0932<br />
Phuthaditjhaba Tel: (058) 713 0373<br />
Sasolburg Tel: (016) 970 3200<br />
Welkom Tel: (057) 391 0200<br />
Zastron Tel: (051) 673 1471<br />
Kwa-Zulu Natal <strong>Labour</strong> Centres<br />
Dundee Tel: (034) 212 3147<br />
Durban Tel: (031) 336 1500<br />
Estcourt Tel: (036) 342 9361<br />
Kokstad Tel: (039) 727 2140<br />
Ladysmith Tel: (036) 638 1900<br />
Newcastle Tel: (034) 312 6038<br />
Pietermaritzburg Tel: (033) 341 5300<br />
P<strong>in</strong>etown Tel: (031) 701 7740<br />
Port Shepstone Tel: (039) 682 2406<br />
Prospecton Tel: (031) 913 9700<br />
Richards Bay Tel: (035) 780 8700<br />
Richmond Tel: (033) 212 2768<br />
Stanger Tel: (032) 551 4291<br />
Ulundi Tel: (035) 879 8800<br />
Verulam Tel: (032) 541 5600<br />
Vryheid Tel: (034) 980 8992<br />
Limpopo <strong>Labour</strong> Centres<br />
Giyani Tel: (015) 812 9041<br />
Jane Furse Tel: (013) 265 7210<br />
Lebowakgomo Tel: (015) 633 9360<br />
Lephalale Tel: (014) 763 2162<br />
Makhado Tel: (015) 516 0207<br />
Modimolle Tel: (014) 717 1046<br />
Mokopane Tel: (015) 491 5973<br />
Phalaborwa Tel: (015) 781 5114<br />
Polokwane Tel: (015) 299 5000<br />
Seshego Tel: (015) 223 7020<br />
Thohoy<strong>and</strong>ou Tel: (015) 960 1300<br />
Tzaneen Tel: (015) 306 2600<br />
North West <strong>Labour</strong> Centres<br />
Brits Tel: (012) 252 3068<br />
Christiana Tel: (053) 441 2120<br />
Klerksdorp Tel: (018) 464 8700<br />
Lichtenburg Tel: (018) 632 4323<br />
Mafikeng Tel: (018) 381 1010<br />
Mogwase Tel: (014) 555 5693<br />
Potchefstroom Tel: (018) 297 5100<br />
Rustenburg Tel: (014) 592 8214<br />
Taung Tel: (053) 994 1679<br />
Vryburg Tel: (053) 927 5221<br />
Western Cape <strong>Labour</strong> Centres<br />
Beaufort West Tel: (023) 414 3427<br />
Bellville Tel: (021) 941 7000<br />
Cape Town Tel: (021) 468 5500<br />
George Tel: (044) 801 1200<br />
Knysna Tel: (044) 302 6800<br />
Mitchell’s Pla<strong>in</strong> Tel: (021) 391 0591<br />
Mossel Bay Tel: (044) 691 1140<br />
Oudtshoorn Tel: (044) 203 6100<br />
Paarl Tel: (021) 872 2020<br />
Somerset West Tel: (021) 852 2535<br />
Vredenburg Tel: (022) 715 1627<br />
Worcester Tel: (023) 347 0152<br />
<strong>Xitsonga</strong> Layout <strong>and</strong> design by the Design Studio, Chief Directorate <strong>of</strong> Communication, <strong>Department</strong> <strong>of</strong> <strong>Labour</strong>, Website: www.labour.gov.za