Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի ձեռքբերումները ...

ՏԱՎՈՒՇ
Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի
ձեռքբերումները 2007-2011 թվականներին

Տավուշ
Քաղաքակրթության հնագույն օջախներից մեկում, թավշյա
անտառների գրկում ու կարկաչուն գետերի հովիտներում
անհիշելի ժամանակներից ապրում է մարդու մի տեսակ, որ
կոփված պողպատի պես կարծր է արտաքուստ ու փափուկ՝ սրտում,
մարդու մի տեսակ, որի օջախի հյուրընկալ ջերմությունը վայելել են
ասորա-բաբելական առևտրական քարավաններն ու, որի մարտական
կանչից սառել է արյունը թշնամու երակներում:
Այստեղ` Տավուշի հնագույն հողում կողք-կողքի հաշտ ու խաղաղ
երկինք են խոյանում հեթանոսական մեհյանն ու գմբեթավոր եկեղեցին:
Այստեղ մարդը հաշտ է իր անցյալի ու ներկայի հետ: Հաշտ է ու հպարտ:
Այստեղ է հայն առաջին անգամ ամբողջականացրել իր օրենքներն
ու սերունդներին ավանդել առակների իմաստությունը: Այստեղ են
ստեղծվել ու պահպանվել մարդու մտքի ու ոգու զորության բազմաթիվ
կոթողներ, քաղաքակրթության և համայն մարդկության մշակութային
ժառանգության գլուխգործոցներ՝• ձեռագրեր, ասեղնագործ խաչքարեր ու
հոյակերտ եկեղեցիներ: Այս հողում է ասպատակված վանքից հալածված
վարդապետն իր աշակերտներին կրթել քարայր-դպրոցում: Այս հողում
է արշավանքից տուն դարձող Սպարապետը հայոց տնկել սրբազան
կաղնին, որ պիտի կանգուն մնար տասնհինգ դար:
Այստեղ է ապրում հայը, որ խոտ հնձելու և ոչխար լողացնելու
արանքում տապակվում է աշխարհի ցավերով, զմայլվում ու զարմանում

4
աշխարհով և քաղաքակրթության հնագույն լեզուներից մեկով մի տողում
ձևակերպում մարդկության հավերժական հարցը. «Աշխարհը... հա՛յ կրակ,
հա՛յ փետ, հա՛յ Աստված, հա՛յ կնիկ... ո՞վ է ստեղծել...»:
Դիմացկուն է ու համառ հայի այս տեսակը: Ահավասիկ, Սևքար շենը
հինգ հարյուր տարվա մեջ կրկնակի ասպատակվել ու հիմնովին ավերվել է
տասներեքերորդ և տասնութերորդ դարերում: Եվ սակայն, քոչվորի հողմը
ցրիվ է եկել տավուշցու կամքի երկաթակոփ դարպասին զարնվելով:
Շենն ավերած թաթար-մոնղոլներից ու խաներից հայոց հողում դառը
հուշ է մնացել միայն, իսկ հայի շենը կրկին կանգուն է ու անխախտ: Կես
հազարամյակ առաջ թշնամու առաջ վիզ չծռած սևքարեցու ժառանգներն
այստեղ են ապրում, այստեղ են կազմում ընտանիք ու զավակներ ունենում:
Այսպես է եղել՝ դարեր ու հազարամյակներ առաջ: Այսպես է նաև այսօր...
Տավուշի բնակչության կեսից ավելին բնակվում է գյուղերում:
Մարդաբույր են ու խաղաղ Տավուշի շեների անունները՝ Վազաշեն ու
Ոսկեպար, Այգեհովիտ ու Այգեձոր, Այգեպար... անտեղյակ օտարականի
մտքով անգամ չի կարող անցնել, որ դեռ երկու տասնամյակ անգամ չի
անցել այն ժամանակներից, երբ հովվերգական անվանումներով այս
շեներում ոռնում էին արկերը, պայթում ականներն ու սուրում գնդակները:
Դեռ չեն սպիացել ազերի հրոսակի խոցած վերքերը Տավուշի շեներում:
Հանրապետության՝ պատերազմի աղետից ամենատուժած բնակավայրում՝
Ներքին Կարմիր Աղբյուրում դեռ թարմ են հրետակոծության ու ավերումի
հիշողությունները: Իրենց օրինական տիրոջն ու մշակին են հիշում դեռևս
հակառակորդի հսկողության տակ գտնվող շուրջ հազար հեկտար որակյալ
խաղողի և պտղատու այգիները: Հիշում են ու կարոտում...
Սակայն հիշում է նաև թշնամին: Հիշում է իր բոլոր ջարդված ոսկրերով
ու նվվացող վերքերով: Հիշում է, թե ինչպես հայը խորտակեց Տավուշի վրա
ծառացած ոսոխի ողնաշարն ու հետ շպրտեց իր սահմանից: Հիշում է, և
վախով ու ակնածանքով է նայում արևի մայրամուտին, քանի որ այնտեղ՝
արևմուտքում, անսասան ու անխախտ կանգնած է Տերը հայոց հողի ու

5
պահապանն իր զավակների: Կանգնած է հպարտ ու համառ: Ու հենց
սահմանին, ի հեճուկս հակառակորդի, աղոթում է իր Աստծուն ու կրթում
իր զավակին, ամանոր դիմավորում ու մշակում իր արտերը...
Տավուշցին Հայոց երկրի սահմանապահն է եղել բազում դարեր
շարունակ: Պահել ու պահպանել է հայրենյաց հողը կիրճերում ու լեռների
վրա: Իր Կոռաբերդով, Տավուշ բերդով ու Գավարզին ժայռ-ամրոցով
պատսպարել է հայ շինականի աշխատանքն ու հայ մանուկի խաղաղ
քունը: Տավուշում չկա շեն, որ իր զավակի կյանքով ու արյամբ վաստակած
չլինի հայոց պետականության գոյության իրավունքը: Այսօր էլ տավուշցին
շինական-զինվոր է: Ու սահմանապահ:
Պատերազմի արհավիրքներից ամենատուժած մարզը, ինչպես
դարեր առաջ, կրկին ապաստան դարձավ անտուն ու անօթևան մնացած
բռնագաղթածներին, շահումյանցուն ու շամխորցուն: Ապաստան դարձավ
նաև մարդկության ամենաահեղ պատերազմում հաղթանակած երկու
հերոս զորավար աշխարհին պարգևած մարշալածին Չարդախլու գյուղի
հարյուրավոր ընտանիքների համար: Դարձավ ապաստան ու նոր օջախ,
ուր նոր անխոնջ շինականներ ու հերոս զորավարներ պիտի ծնվեն
հայոց երկրի այս անառիկ բերդում, որ անխախտ պիտի պահեն հայոց
պետականությունն ու ապրեն լիարյուն ստեղծագործ կյանքով: Տավուշի
հող ու ջրի զորությամբ պիտի ծնվեն նոր օլիմպիական չեմպիոններ ու
արվեստագետներ, նոր ժամանակների հերոսներ, ում արմատները պիտի
միահյուսվեն անվանի երկրակիցների՝ Վլադիմիր Ենգիբարյանի, Լևոն
Արոնյանի, Արմեն Գուլակյանի ու էլի շատ-շատերի արմատներին: Պիտի
ծնվեն ու բազմանան քանի դեռ աշխարհի հրաշագեղ ու անկրկնելի այս
անկյունը Հայրենիք են կոչում:
Ու Տավուշի շեները, կիրճերն ու անտառները պիտի լեցուն մնան հայոց
երգ ու խաղով, վաղվա օրվա հանդեպ վստահությամբ ու հաղթանակների
հանդեպ հավատով:

6
Մարդը
Բն ա կչո ւ թյ ա ն թ վաք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվե լ է ը ն դհ ո ւ պ
մինչև 2009 թվա կա նը: 2010 թվա կա նից սկսած մար զի բնակ չութ յու նը
թե պետ դան դաղ, սա կայն հետ ևո ղա կան ու ան նա հանջ ա ճում է:
Մ ին չ և մ ե կ տ ար եկ ա ն եր եխ ան եր ի մ ա հվա ն դ ե պքեր ը մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն
Բնակչության թվաքանակը Տավուշի մարզում (հազար մարդ)
134.8
134.6
135
135
134.4
134.2
134
134
134
134
134
134
133.8
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
ն վազե լ ե ն, ինչ ը վկ այ ո ւ մ է մ ա րզո ւ մ մ ա նկ աբ ա րձ ա - գ ին եկ ոլոգ ի ակ ա ն ծ առ ա -
յ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ ա տչ ել ի ո ւ թյ ա ն ո ւ որ ակ ի բ ա ր ձր ա ցմ ա ն մ աս ին: Այ սպ ե ս, 2011
Մինչև 1 տարեկան մահացածների թվաքանակը
Տավուշի մարզում (մարդ)
40
30
20
29 36 19
25 24 24
19 19
26
20 22 23
17
12
10
0
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011

7
թ վակ ան ին 19 9 8 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ, մ ին չ և 1 տ ար եկ ա ն մ ահ աց ա ծն եր ի թ վա -
ք ան ակ ը ն վ ազ ե լ է շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ , իսկ 2004 թվա կա նի հա մեմատ՝
կրկնա կի:
­Նա­խորդ տաս­նամ­յա­կի ըն­թաց­քում մար­զում ա­վե­լի քան
մեկ եր­րոր­դով ա­վե­լա­ցել է ա­մուս­նութ­յուն­նե­րի թի­վը:
Ամուսնությունների թիվը Տավուշի մարզում
800
705
600
517
400
200
0
2000 2011
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ի ը նթ ա ցք ո ւ մ մ ա րզո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր նվա զել է նաև
մ ի գր աց ի այ ի բ աց աս ակ ա ն մ ն աց ո րդ ը՝ Տ ավո ւշ ի մ ա ր զ եկ ո ղն եր ի և մ ա րզ ի ց
Միգրացիայի մնացորդը Տավուշի մարզում (մարդ)
0
-100
-200
-300
-400
-500
2006 2007 2008 2009 2010
-80
-184
-217
-352
-447

8
մ ե կն ո ղն եր ի թ վաք ան ակ ի տ ա րբ եր ո ւ թյ ո ւն ը կ ր ճ ա տվե լ է, ը նդ որ ո ւ մ ա յ ս մ իտ ո ւ-
մ ը թ ե ՛ մ ե կն ո ղն եր ի թ վ ի ն վա զմ ա ն, թ ե ՛ վեր ադ ա րձ ո ղն եր ի թ վ ի մ եծ ա ցմ ա ն ա ր դ -
յունք է:
Տ նտ ես ո ւ թյ ա ն ս յ ո ւն եր ը
­Տա­վու­շի մար­զում գյու­ղատն­տե­սութ­յան հա­մա­խառն ար­տադ­րանքը
2011 թվա­կա­նին 2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ե­ռա­պատկ­վել է: ­
Վեր ջին տաս նամ յա կում հետ ևո ղա կա նո րեն զար գա ցող գյու ղատն տես
ո ւ թյ ան ը զգ ալ ի հ ա րվա ծ հ ա ս ցր ե ց 20 0 8 թ վակ ան ի հ ամ ա շխ ա րհ այ ին
ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մը: 2009 թվա կա նին գյու ղատն տես
ո ւ թյ ա ն հ ամ ախ ա ռ ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ
մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվեց ին գ ր եթ ե մ ե կ ե րր ո րդ ո վ: Հետ ագ ա տ ար ին եր ին, ս ակ ա յ ն, ՀՀ
կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ի շ ն ո րհ իվ մ ա րզ ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ո ւն ը վեր ակ ա ն գ ն -
վեց, և ար դեն 2011 թվա կա նին գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն հ ամ ախ ա ռ ն ա րտ ա դ -
ր ա նք ը մ ա րզ ո ւ մ հ աս ա վ ա նն ախ ադ ե պ ծ ավ ա լն եր ի:
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն զա րգ աց ե լ է հ ա տ -
կ ապ ե ս բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ո ւն ը: 2010 թ վակ ան ին ա ճե լ ե ն բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն հ ա-
Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը
Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)
50
40
38
30
20
10
0
13
2000 2011

9
Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալների
փոփոխությունը Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)
2007-2009 2011-2009
-11
14
-15 -10 -5 0 5 10 15 20
2010 թվականին Տավուշում բուսաբուծության ծավալները 2000
թվա­կա­նի հա­մե­մատ ա­վե­լա­ցել են ա­վե­լի քան 3.75 ան­գամ:
մ ախ ա ռ ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը: Եթ ե 19 9 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ
ան ա սն աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւ ա նգ ա մ գ եր ազա ն -
ց ո ւ մ է ին բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ա վա լն ե ր ը , ապ ա 2010 թ վակ ան ին
դրանք գրե թե հա վա սար վել են:
Բուսաբուծության և անասնաբուծության համախառն արտադրանքի
ծավալները Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ դրամ)
20.0
15.0
բուսաբուծություն
անասնաբուծություն
12.5
13.5
14.8
10.0
5.0
3.6
0.0
2000 2010

10
Հաց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ իկ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի հ ամ ախ ա ռ ն
բ ե րքը 2011 թ վակ ան ին գ եր ազ ա նց ե լ է ն ախ ո ր դ բ ոլո ր տ ար ին եր ի ա ր դյ ո ւ ն ք-
ն եր ը գ եր ազա նց ապ ե ս բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն ա նն ախ ադ ե պ աճ ի շ ն ո ր հ իվ՝ շ ո ւ ր ջ 3. 2
տ ո նն ա մ ե կ հ ե կտ ար ի ց, ին չ ն ավել ի բ ա ր ձ ր է, ք ա ն հ աց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ ի -
կ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն մ իջ ին ց ո ւց ան իշ ը ո ղ ջ հ ա ն -
ր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ: Հաց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ իկ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի
բ ե րք ա տվո ւ թյ ա մ բ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը 2011 թ վակ ան ին զ իջ ե լ է մ ի ա յ ն Ար ար ա տյ ա ն
դ ա շտ ավա յր ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ան ը:
Հացահատիկային և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի
համախառն բերքը Տավուշի մարզում (տոննա)
30
25
20
15
10
5
0
8.6
26.3
2000 2011
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն ե ր ը
հ ե տև ողակ ան որ ե ն հ ր աժ ա րվե լ ե ն մ ա րզ ի բ ն ա կլ իմ այ ակ ա ն պ ա յմ ա նն եր ո ւ մ
կ ա րտ ոֆ իլ ի ա ն ա ր դյ ո ւն ավե տ մ շ ակ ո ւմ ի ց՝ ա ն ցն ելո վ առ ավե լ ա ր դյ ո ւն ավե տ
մշա կա բույ սե րի: Այս պես, 1998 թվա կա նի հա մե մատ, 2011 թվա կա նին կար տոֆ
իլ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվե լ ե ն շ ո ւ ր ջ 70 տ ո -
2011 թվա­կա­նին ­Տա­վու­շում բան­ջա­րա­նո­ցա­յին բույ­սերի
հա­մա­խառն բեր­քը 2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ա­վելի
քան ե­ռա­պատկ­վել է, մինչ­դեռ ցան­քա­տա­րա­ծություն­նե­րը
կրճատ­վել են շուրջ տա­սը տո­կո­սով:

11
1,050
1,000
950
900
Բանջարանոցային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները
և համախառն բերքը 2000 և 2011թթ.
1,015
3.0
941
9.6
2000 2011
Ցանքատարածությունները, հա Համախառն բերքը, հազ. տոննա
12
10
8
6
4
2
0
կ ոս ո վ: Այդ ո ւհ ա նդ ե ր ձ, Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ դ ե ռ և ս զգ ալ ի հ ողատ ար ա ծ քն ե ր հ ա տ -
կ ա ցվա ծ ե ն կ ա րտ ոֆ իլ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ին, ո ր ո ն ք Տ ա վո ւ շ ո ւ մ զ իջ ո ւ մ
ե ն մ ի ա յ ն Լ ոռ ո ւ, Շիր ակ ի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ին և ավել ին ե ն, ք ա ն Ար ա -
րա տի, Կո տայ քի և Վա յոց Ձո րի մար զե րում միա սին վերց րած:
Նախորդ տասնամյակում Տա վու շի մար զում ավ ել ի ք ա ն 13 . 5 ա նգ ա մ ավ ե -
լ աց ե լ է բ ո ստ ան այ ի ն մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի հ ամ ախ ա ռ ն բ ե րք ը՝ գ եր ազա նց ապ ե ս
բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն մ եծ ա ցմ ա ն շ ն ո րհ իվ:
Ն ախ ո ր դ մ եկ ո ւկ ե ս տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ հ ե տև ող ակ ան որ են
Պտ­ղի և ­հա­տապտ­ղի հա­մա­խառն բեր­քը 2011 թվա­կանին
քա­ռա­պատկ­վել է 2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ:
ը ն դլ ա յ նվ ել ե ն պ տղ ի և հ ատ ա պ տղ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը:
Տ ավո ւշ ո ւ մ շ ոշ ափ ել ի որ ե ն ավելաց ե լ է խ աղող ի հ ամ ախ ա ռ ն բ ե րքը. 2011 թ վակ
ան ին տ ավո ւ շց ին ե ր ն ա րտ ա դր ե լ ե ն եռ ապ ատ իկ ավել ի խ աղո ղ , ք ա ն 19 9 8
թ վակ ան ին: Գյ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ա րտ ա դր ա ծ խ աղող ի բ ե րքի
ա ճը գե րա զան ցա պես բեր քատ վութ յան ա վե լաց ման, մասնավորապես՝ ներդրվա
ծ ն ո ր գ իտ ել ի քն եր ի և տ ե խն ոլոգ ի ան եր ի ա ր դյ ո ւ ն ք է : Խ աղողագ ո րծ ո ւ թյ ա ն
հ ա տված ո ւ մ մ ա րզ ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն ձե ռ քբ եր ո ւ մն եր ը , մ ա րզ ի վեր ա մշ ա -
կ ո ղ ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ան ը և բ ե րքի մ թ ե րմ ա ն ծ ավա լն եր ի հ ե տև ողա -

12
Խա­ղո­ղի հա­մա­խառն բեր­քը 2011 թվա­կա­նին 2002
թվա­կա­նի հա­մե­մատ տաս­նա­պատկ­վել է:
կ ա ն աճ ին զո ւգ ահ ե ռ, ն ո ր հ եռ ա նկ ա րն ե ր ե ն ս տ ե ղծ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ խ ա -
ղո ղի տնկարկ նե րի տարածքների ընդ լայն ման հա մար:
Եթ ե 20 01-20 0 5 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ չո ր ծ խ ախ ոտ ի ա րտ ա դ -
Խաղողի համախառն բերքը Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)
15
10
10.3
11.6
13.4
6.3
5
0
2008 2009 2010 2011
րութ յան ծա վալն աս տի ճա նա բար ըն կել է՝ հինգ տա րում կրճատ վե լով քա ռապա
տիկ, ա պա 2007 թվա կա նից ար տադ րութ յան ծա վալ նե րը հետ ևո ղա կա նորեն
ա ճել են:
2012 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը
կ գ ե ր ազ ա նց ե ն 15 հ ազ ա ր հ ե կտ ար ը՝ 2011 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ավելան ալո վ
շուրջ վեց տո կո սով:
20 07 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա ֆր իկյ ա ն ժ ա նտ ա խտ ը մ ե ծ թ վո վ խ ո -
զեր ի ա ն կմ ա ն պ ա տճ ա ռ դ ա րձ ա վ: Խ ոզեր ի գ լ խ աք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ
կ ր ճ ա տվե ց ավել ի ք ա ն ք ս ա ն հ ազար ո վ: 20 0 8 թ վակ ան ին խ ոզեր ի գ լ խ աք ան ա -
2011 թվա­կա­նին 2006 թվա­կա­նի հա­մե­մատ չոր ծխա­խո­տի արտադ­րութ­յան
ծա­վա­լը ա­վե­լի քան տաս­նա­պատկ­վել է, գե­րա­զանցե­լով
2001 թվա­կա­նին ար­տադր­ված ծխա­խո­տի ծա­վալ­նե­րը:

13
Ծխախոտի
ցանքատարածությունները
Տավուշի մարզում
Խաղողի մթերման
աշխատանքները
Խաղողի համախառն բերքը Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)
1000
800
600
400
200
0
820
725
556 576
435 467 471
300 358
174
76
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
կը նվա զեց ա վե լի քան 3.6 ան գամ: Հան րա պե տութ յու նում ոչ մի ու րիշ մարզ
այս չափ վնաս չի կրել հա մա ճա րա կից: Հա մա ճա րա կը շատ վնաս ներ պատ ճառ
ե ց հ ա տկ ապ ե ս Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի տ ար ած ա շ րջ ան ի ան ա սն ապ ա հն եր ին: Այդ ո ւ-
հ ա նդ ե ր ձ, հ ամ աճ ար ակ ին հ աջ ո րդ ա ծ տ ար ին եր ին մ ա րզ ի ան ա սն ապ ա հն եր ն
ս կ ս եց ին ք ա յ լ ա ռ ք ա յ լ վեր ակ ա ն գն ե լ կ որ ո ւ ս տն եր ը , և 2011 թ վակ ան ին խ ոզեր ի
գ լ խ աք ան ակ ը 20 0 8 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ ա րզո ւ մ ավ ել աց ա վ գ ր եթ ե եր ե ք
քա ռոր դով:

14
Խոզերի գլխաքանակի փոփոխությունը 2008-2011թթ. (հազար գլուխ)
ՏԱՎՈՒՇ
5.8
ՄԻՋԻՆԸ, ՀՀ
ՄԱՐԶԵՐ
2.4
0 2 4 6 8
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա րտ ա դ րվե լ է ն ո ւ յ նք ա ն հ ա վկ ի թ,
­Տա­վու­շի մար­զում հավ­կի­թի ար­տադ­րութ­յու­նը 2010 թվա­կա­նին
1998 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ա­վե­լա­ցել է շուրջ եր­կու­սու­կես ան­գամ:
ո րք ա ն 19 9 8 -20 0 6 թ վակ ա նն եր ին՝ ին ը տ ար ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ : 2011 թ վակ
ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ ա րտ ա դ րվե լ է ա վե լի շատ հավ կիթ ք ա ն Լ ոռ ի ո ւ մ, Շիր ակ ո ւ մ,
Սյ ո ւն իք ո ւ մ, Վ այ ո ց Ձոր ո ւ մ և մ ա յր աք աղա ք Ե րև ան ո ւ մ:
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզ ի ոռ ո գմ ա ն ն ա խկ ին ո ւ մ հ զո ր Ջողազ ի, Ս ևք ար ի, Այգ եհ ո -
վ ի տ -Վ ազաշ են ի ս ա հմ ան ամ ե ր ձ հ ամ ակ ա րգ եր ը , որ ո ն ք ն ա խք ա ն ա դ ր -
բ եջ ան ակ ա ն ա գր ես ի ա ն ոռ ոգ ո ւ մ է ին շ ո ւ ր ջ ո ւ թ հ ազա ր հ ե կտ ա ր գ յ ո ւ-
ղա տ նտ ես ակ ա ն հ ողատ ար ա ծ քն ե ր, ն ե րկ այ ո ւ մ ավե րվա ծ ե ն: Այդ ո ւհ ա նդ ե ր ձ,
ոռ ո գմ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ը Տ ավո ւշ ո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր վեր ակ ե նդ ան ան ո ւ մ ե ն, և
վեր ջին տաս նամ յակ նե րում անջր դի հո ղե րը նոր կյանք են առ նում:
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զ ա րգ ա ցմ ան ը մ եծ ապ ե ս
նպաս տել են 2007-2011 թվա կան նե րին ո ռոգ ման հա մա կար գեր
ի հ ի մն ան որ ո գմ ան ո ւ վ եր ակ առ ո ւ ցմ ա ն մ եծ ած ավ ա լ կ ապ իտ ա լ
ծ ր ա գր եր ը: Ոռ ո գմ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ի վ եր ակ ա ն գ նմ ա ն ն ո ւ ղ ղվ ա ծ
ա վե լի քան չորս մի լիարդ դրա մի ար ժե քով ներդ րում նե րը 2007-2011

15
Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ
Սարգսյանը և Տավուշի մարզպետ Արմեն Ղուլարյանը
«Նոյեմբերյան 1» պոմպակայանի բացման արարողությանը
թվա կան նե րին ծա վա լով զի ջում են թերևս միայն ճա նա պար հա շինութ
յան ու կրթութ յան կա պի տալ ծրագ րե րին, իսկ նշված ժա մանա
կա հատ վա ծու մ այս ո լոր տում Տա վու շի մար զում կա տար վել են
գրե թե նույնքան ներդ րում ներ, որ քան Ա րա րա տի, Լո ռու, Շի րա կի և
Սյ ո ւն իք ի մ ա րզ եր ո ւ մ մ ի աս ի ն վ ե ր ցր ա ծ :
Մա րզ ի շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ան որ ո գվե լ ե ն ոռ ո գմ ա ն հ ամ ա -
կ ա րգ եր ը , վեր ան որ ո գվե լ խ ո րք այ ին հ որ ե ր, կ առ ո ւ ցվե լ պ ո մպ ակ այ անն ե ր, կ ա-
ռ ո ւ ցվե լ և վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ոռ ո գմ ա ն ն ե րքին ց ա նց ե ր, ջ ր ատ ա րն ե ր, ին քն ահ ո ս
ջրագ ծեր և եր րորդ կար գի ջրանցք ներ:
Ա յ սպ ե ս, 2010 թ վակ ան ին շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվե ց Այգ եհ ով իտ ի ոռ ո գ -
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե ց «Հ ա յ - ֆ ր ա նս ի ակ ա ն բ ար եկ ամ ո ւ թ -
յան ջրանցք» վեր ա նվա նվա ծ ավել ի ք ա ն 15 կ իլոմ ե տ ր ե րկ ար ո ւ թյ ամ բ
Խաշ թա ռակ- Լու սա հո վիտ- Դի տա վան ջրա գի ծը, որն այժմ ո ռո գում է ա վե լի քան
600 հեկ տար հո ղա տա րածք:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Մ ո վս ե ս , Ս ևք ա ր , Աչ աջ ո ւ ր , Լ ո ւս աձ ո ր , Կ ո ղ բ , Ա ր -
ճ ի ս , Հ ա ղթ ան ա կ հա մայնք նե րում վե րա կանգն վել են եր րորդ կար գի ջրանցքն
եր ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ե ն Բ ե ր դ , Թ ով ո ւ զ , Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ու ր , Ն ե րք ի ն

16
Նոյեմբերյանի նորաբաց
պոմպակայանը
Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Մ ո վս ե ս հ ամ ա յ ն քն եր ի ոռ ո գմ ա ն ց ա նց եր ը , ինչ ի շ ն ո րհ իվ
ո ռո գե լի է դար ձել ա վե լի քան 550 հեկ տար հո ղա տա րածք:
Ո սկ եվ ա ն , Ո սկ եպ ա ր , Բ աղ ան ի ս և Կ ոթ ի հ ամ ա յ նքեր ի հ ո ղտ ար ա ծ քն եր ը
տ ար ին ե ր շ ար ո ւն ա կ գ ր ե թ ե չ ե ն ոռ ո գվե լ ո ւ վեր ա ծվե լ ե ն խ ո տհ ա ր քն եր ի: 2011
թ վակ ան ին Ո սկ եպ ա ր գ ետ ի ց ս ն վո ղ 37 կ մ ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ ոռ ո գմ ա ն
ինք ահ ո ս հ ամ ակ ա րգ ի գ ո րծ ա րկմ ա ն և ջր ա ն ց քն եր ի վե ր ա ն ո ր ո գ մ ա ն ա ր դյ ո ւ ն-
քում վ եր ակ ա ն գ նվ ե լ է շ ո ւ ր ջ 2 , 0 0 0 հ ե կտ ա ր հ ող եր ի ոռ ո գմ ա ն հ ն ար ավ ո -
րութ յու նը՝ առանց վնասելու Ոս կե պար գե տի է կո հա մա կար գը:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ա րկվե ց վեր ազ ինվա ծ
«Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն 1» պոմ պա կա յա նը՝ Դե բեդ գե տի վրա գտնվող վե րա կանգն ված
պատ վա րի հետ հա մա տեղ: Սա Հա յաս տա նի տնտեսության են թա կա ռուց վածքն
եր ո ւ մ ե ր բև է իր ակ ան ա ցվա ծ ամ են ախ ոշ ո ր հ ա նր այ ին կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւմ այ ին
ծ ր ա գր եր ի ց մ եկ ն է : Հ ա ղթ ան ա կ , Զ որ ավ ա ն , Կ ո ղ բ , Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի
շ ո ւ ր ջ հ ին գ հ ազա ր ջ ր օ գտ ագ ո րծ ո ղն եր ի գ ր եթ ե չո ր ս հ ազա ր հ ե կտ ա ր հ ողատ ա -
ր ա ծ քն եր ին ոռ ո գմ ա ն ջ ո ւ ր մ ատ ակ ար ար ո ղ պ ո մպ ակ այ ան ո ւ մ տ եղա դ րվե լ ե ն
«Հողերը ոռոգման տակ են, ապրուստի միջոցները կբազմանան, մարդիկ աշխատանք կունենան,
ժողովուրդը արտերկիր քիչ կգնա»:
Արևիկ Մամյան, Բաղանիսի բնակչուհի
«Այս ջուրը, ինձ հնարավորություն է տալիս իմ տունը իմ աշխատանքով պահելու»:
Էլմիրա Աղամյան, Ոսկևանի բնակչուհի

17
եր կու նոր պոմ պեր, ամ բող ջութ յամբ վե րա զին վել է պոմ պա կա յա նի է լեկտ րակ
ա ն ե նթ ակ այ ա ն ն ո ւ վեր ան որ ո գվե լ ջ ր ը նդ ո ւն ի չ հ ա նգ ո ւ յց ը , ինչ ի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ
պոմ պա կա յա նում հո սան քի խնա յո ղութ յան ծախ սե րը կրճատ վել են տա րե կան
ա վե լի քան ութ մի լիոն դրա մով:
Վ եր ակ առ ո ւ ցվե լ է Աչ ա ջր ի պ ո մպ ակ այ ան ի շ ե նքը , ա մբ ո ղջ ո ւ թյ ա մ բ վեր ազ ին -
վել են եր կու պոմ պե րը, ին չը ան խա փան ջրա մա տա կա րա րում ա պա հո վե լու
հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձեռ ո ւ մ:
Վ եր ակ ա ն գն ողակ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ի շ ն ո րհ իվ ը ն դհ ան ո ւ ր ա ռմ ա մ բ ո ռո գելե
լի է դար ձել շուրջ 7260 հեկ տար հ ողատ ար ա ծ ք, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ Ի ջև ան ի տ ար ա -
ծ ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 126 0 հ ե կտ ա ր, Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 4 0 0 0 հ ե կտ ա ր,
Բ ե րդ ի տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 20 0 0:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն ն
Ոռոգման համակարգում 2007-2011թթ. իրականացված
կապիտալ ծախսերի բաշխումն ըստ մարզերի (մլն. դրամ)
ՏԱՎՈՒՇ
4,076
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ, ՄԻՋԻՆ
3,330
0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000
ա նմ իջ ակ ան որ ե ն ո ւ ղղվա ծ հ ա նր այ ին կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն եր ը գ ր եթ ե ա մբ ո ղ -
ջ ո ւ թյ ա մ բ հ ա տկ ա ցվե լ ե ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ին: Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ կ ապ իտ ա լ
ծրագ րե րի 95 տո կոսն ի րա կանց վել է Տա վու շի մար զում:
Ն շվա ծ ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ Ն ե րք ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Ն որ աշ ե ն , Ազ ա -
տա մուտ և Վ ար ագ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ս տ ե ղծվե լ ե ն կ աթ ի ը նդ ո ւ նմ ա ն կ ե -
տ եր, Ա յգ եհ ով ի տ և Ս ար ի գյ ո ւ ղ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ՝ ա գր ոբ ազան ե ր: Վ ե րջ ինն ե ր ն

18
Մինչև 2013 թվա­կա­նը Տավուշի մարզում կհիմնվի
ա­վե­լի քան 310 հեկ­տար պտղա­տու այ­գի՝ դեղձ, ընկույզ,
նուռ, պիս­տակ, նեկ­տա­րի­տին:
ար դեն ձեռք են բե րել ե րեք ան վա վոր տրակ տոր, գու թան, շար քա ցան և
կ ո ւ լտ իվատ ո ր:
Մա րզ ի մ ի շ ա ր ք հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ ե ն պ տ ղ ի տ ն կ ար ան այ ին տ ն տ ե-
ս ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Այգ եձ որ ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է « Ա յգ եձ որ ի տ ն կ ար ա ն » Ս Պ Ը - ն, ո րը արտ
ա դր ո ւ մ և մ ատ ակ ար ար ո ւ մ է խ աղող ի ֆ իլո քս եր ադ իմ ա ցկ ո ւ ն տ ն կ ին ե ր: 2010
թ վակ ան ին Դ իտ ավա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ հ իմ նվե լ է տ ն կ ար ա ն և կ առ ո ւ ցվե լ 2 ջ ե րմ ո ց՝
ար ևել յան խուր մա, թուզ, նուռ, կի վի, զկեռ պտղա տե սակ նե րի հա մար:
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն աջ ա կց ո ւ թյ ա մ բ «Թ ամ ար ա ֆր ո ւ թ » Փ Բ Ը - ն 2009 թվակ
ան ի ց մ ա րզ ի հ ին գ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ե լ է մ ոշ ի, մ ոռ ի, հ աղա րջ ի շ ո ւ ր ջ տ ա ս ն -
հ ին գ հ ե կտ ա ր ա յգ ի, որ ի ց եր ե ք հ ե կտ ար ը՝ 2011 թ վակ ան ին՝ Գ ա նձ աք ա ր հ ա -
մայն քում: Եվս հինգ այգի կհիմն վի 2012 թվա կա նին:
2010 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ ավել ի ք ա ն 6 5 հ ե կտ ար հ ող ատ ար ա ծք ո ւ մ հ ի մ ն -
վ ե լ ե ն ց որ են ի ս ե ր մն աբ ո ւծ ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն ե ր, իսկ 2011 թվա կա նին
Տ ավո ւշ ի հ ին գ՝ Չ ի նչ ին , Ա ր ծվ աբ ե րդ , Ն ավ ո ւր , Ն ոյ ե մբ ե րյ ան , Բ ե րդ ավ ան
հ ամ ա յ քն եր ո ւ մ ս տ ե ղծվեց ին ավել ի ք ա ն 8 0 հ ե կտ ա ր ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ
սերմ նա բու ծա կան տնտե սութ յուն ներ:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ ե ն ծ խ ախ ոտ ի չոր ա ցմ ա ն 17
խցեր, իսկ 2011 թվա կա նին՝ ա վե լի քան եր կու ան գամ ա վե լի:
«Երեք կարգին այգի ունեմ նոր կառուցված ջրակայանի վրա: Ուրախ եմ. մինչև հիմա չարչարվել
ենք, ստեղծել ենք, անջուր է եղել, տասներեք տարի չեմ ջրել: Հիմա վստահ եմ, որ լավ կլինի՝ բերք
կստանանք»:
Վազգեն Դավթյան, Աչաջուր համայնքի պոմպակայանի աշխատակից

19
2010թ. Ս ար ի գյ ո ւ ղ հա մայն քում ստեղծ վել է մթեր ման կենտ րոն, իսկ Ակնաղբ
յուր հ ամ ա յ նք ո ւ մ ՝ « Ա կն ա ղ բյ ո ւր ի և Լ ո ւս աձ որ ի գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ակ ա ն
ս պ առ ող ակ ա ն կ ո ոպ եր ատ ի վն եր ի մ թ ե րմ ա ն կ ե ն տր ո ն » ս ա ռն ար ան այ ին
տնտե սութ յուն ը: 2011 թվա կա նին Ա րճ ի ս հա մայն քում կա ռուց վել է 60 տոն նա
հզո րութ յամբ սառ նա րա նա յին տնտե սութ յու նը:
2011 թվա­կա­նի տա­րե­վեր­ջին Տավուշի մար­զում գոր­ծում էր
ծխախոտի 100 չո­րա­նոց՝ կրկնա­կի ա­վե­լի, քան եր­կու տա­րի ա­ռաջ:
Իր ակ ան ա ցվե լ ե ն Ն ե րք ի ն Ծ ա ղկ ավ ա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ ան աս ո ւ նն եր ի
արոտավայրերի ջրար բիաց ման և հա մայն քի սա րա մա սի Կ իր ա ն ց -Ն ե րք ի ն
Ծ ա ղկ ավ ա ն - Ս ևք ա ր վե ց կ իլոմ ե տ ր հ ա տված ի ճ ան ապ ա րհ ի ջ ր ահ եռ ա ցմ ա ն
աշ խա տանք ներ:
Հ այ ա ստ ան ի Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւ-
ղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ին մ եծ ապ ե ս աջ ա կց ե լ է ն ա և ը նթ աց իկ ա շխ ա -
տ ա ն քն եր ո ւ մ: Այ սպ ե ս, 2011 թ վակ ան ին ե րկր ի կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը մ ա րզ ի շ ուրջ
եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ նք ն ե ր ի տրա մադ րել է գար նա նա ցան գա րու ա վե լի քան քսանհ
ին գ տ ո նն ա առ աջ ին և շ ո ւ ր ջ հ իս ո ւ նհ ին գ տ ո նն ա էլ իտ այ ին վեր ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն
ս ե րմ աց ո ւ, ի ս կ ավել ի ք ա ն ք առ աս ո ւ ն հ ամ ա յ նքի՝ ք ս ա նհ ին գ տ ո նն ա եգ իպտ ա -
ցո րե նի սեր մա ցու:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Ս ևք ա ր , Ա յգ եհ ով ի տ , Լ ո ւս աձ ո ր ,
Գ ետ ահ ով ի տ , Ն ե րք ի ն Ծ ա ղկ ավ ա ն , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր , Դ իտ ավ ա ն , Լ ո ւս աձ ո ր ,
Խ ա շթ առ ա կ , Լ ո ւս ահ ով ի տ , Վ ազ աշ ե ն հա մայնք նե րի շուրջ եր կու հար յուր քա-
«Ծխախոտագործությունը ավելի կմեծանա: Հիմա ուզում ենք ջրանցքից ցած ծայրեծայր կարալյոկի
այգիներ հիմնել»:
Սեյրան Սարգսյան, Դիտավանի գյուղապետ

20
Լուսաձորի անասնապահական
համալիրը
ռա սուն գյու ղա ցիա կան տնտե սութ յուն ներ ստա ցել են գրե թե 8,500 տնկի ներ,
հիմն վել են ա վե լի քան 22 հեկ տար այ գի ներ:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ա ս նմ ե կ հ ամ ա յ ն քն եր ի հ իս ո ւ ն գ յ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թ -
յ ո ւ նն ե ր ս տ աց ե լ ե ն շ վե յց ար ակ ա ն հ իս ո ւ ն գ լո ւ խ «Ֆլե գվ ի» ց եղ ի կ ա թն ա մս ա -
տ ո ւ տ ես ակ ի եր ին ջն ե ր` ո րպ ե ս տ ո հմ այ ին կ որ ի զ , ին չպ ե ս ն ա և դ ան ի ակ ա ն
«Ջեր սեյ» ցե ղի 80 գլուխ չորս-հինգ ամ սա կան հղի ե րինջ ներ, ո րոնք պահվում
են Լ ո ւս աձ որ ո ւ մ ՝ նոր կա ռուց ված ա նաս նա պա հա կան հա մա լի րում:
Նախատեսվում է ծնված հոր թե րը տրա մադր ել գյու ղա ցիա կան տնտե սութ յունն
եր ին:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը զե ղ չ գ ն եր ո վ մ եկ ակ ա ն ա ն -
վա վոր տրակ տոր է հատ կաց րել Բ ե ր դ և Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ին: Մա րզ ի
ո ւ թ հ ամ ա յ ն քն եր ի հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձե ռվե լ կ ե նս ապ ար ա րտ ա նյ ո ւ թ ձե ռ ք
բե րել զեղչված գներով: 2011 թվա կա նին Հայաստանի Հանրապետության կառ
ավար ո ւ թյ ո ւն ը մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ին ա ն վճ ա ր տ ր ամ ա դր ե լ է 8 7 0 կ իլ ո գր ա մ
մկնաս պան թու նան յութ, պայ քա րի աշ խա տանք ներ են կա տար վել շուրջ յոթ հար-
« Պետք է այն պես ա նենք, որ ոչ մի ող կույզ խա ղող ի զուր չկոր չի Տա վու շի մար զում»:
Ե րև ան ի կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ի գ ո րծ ադ ի ր տ ն օր ե ն Ար ա Գ ի րգ ո րյ ա ն

21
յուր հեկ տար հո ղա տա րա ծութ յուն նե րի վրա: Հայաստանի Հանրապետության
կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ կ ա զմվե լ և տ ա ս նչո ր ս հ ամ ա յ ն քն եր ի տ ր ամ ա դ րվե լ
է հ ողեր ի ա գր ոքիմ ի ակ ա ն ք ա րտ ե զն ե ր:
Հայաստանի Հանրապետության կա ռա վա րութ յան ջան քե րով
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զ ա րգ ա ցմ ա ն գ եր ակ այ ո ւ թ-
յուն նե րին փոխ կա պակց ված և ներ դաշ նակ զար գա ցել են գյու ղատնտե
սա կան ար տադ րան քի մշա կող արդ յու նա բե րութ յան հզո րութ յունն
ե ր ն ո ւ ա ն հր աժ ե շ տ ե նթ ակ առ ո ւ ցվ ա ծ քն եր ը: Ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ , մ ա րզ ո ւ մ
ձևա վոր վել են բո լոր անհ րա ժեշտ նա խա պայ ման նե րը հե տա գա տար
ին եր ի ն ճ գ ն աժ ամ ի և տ ար ած ա շ րջ ան այ ի ն հ ակ ամ ա րտ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի
հետ ևանք նե րը հաղ թա հա րե լու և տն տե սա կան ա ճի՝ մինչև վեր ջին
տա րի ներն անիրագործելի թվացող տեմ պե րի հա մար:
2011 թ վակ ան ին. Ե րև ան ի կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ի Բ ե րդ ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը,
Բ ե րդ ավ ան ի գ ին ո ւ գ ո րծ ար ան ը, Ի ջև ան ի գ ին ո ւ և կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ը,
Ե րև ան ի շ ա մպ ա յ ն գ ին ին եր ի գ ո րծ ար ան ի Դ եբ եդ ավ ան ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը և
Տ ավ ո ւշ ի գ ին ո ւ գ ո րծ ար ան ը մ ա րզ ի ֆ ե րմ ե րն եր ի ց մ թ եր ե լ ե ն շուրջ 8,000
տոն նա խա ղող՝ մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ ավել ի, ք ա ն 20 0 9 թ վակ ան ին և գր եթ ե
կ րկ ն ակ ի ավել ի, ք ա ն ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին 20 0 8 թ վակ ան ին: Գ ին ո ւ և կ ո նյ ակ ի
Եր ևա նի կոն յա կի գործարանի
Բեր դի մաս նաճ յու ղ

22
ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր ձե ռն ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ը ժ ամ ան ակ ին կ ատ ար ո ւ մ ե ն գ յ ո ւ-
ղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ա նդ ե պ պ ա յմ ան ա գր եր ո վ ս ա հմ ա նվա ծ պ ա ր -
տ ավոր ո ւ թյ ո ւ նն եր ը:
20 0 8 թ վակ ան ին, ե րկ ար ա տ և դ ադ ար ի ց հ ետ ո ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն աջ ա կ -
ց ո ւ թյ ա մ բ վեր ագ ո րծ ա րկվե լ է Ա յր ո ւմ ի պ ահ ած ոն եր ի գ ո րծ ար ան ը: Գոր ծում
է դ ե ղձի վեր ա մշ ա կմ ա ն գ իծ ը՝ օր ակ ա ն մ ին չ և 20 0 -250 տ ո նն ա դ ե ղձ ը նդ ո ւն ելո ւ
հնա րա վո րութ յամբ:
2011 թ վակ ան ին Լ ո ւս աձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ գ ո րծ ա րկվել ե ն հ աց ա թ խմ ա ն և
պ ահ ած ոն եր ի ա րտ ա դր ամ աս եր ը , Ա յգ եձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ ՝ « Էկ ոգ ա րդ ե ն » արտադ
րա կան ձեռ նար կութ յու նը, որն ա ռա ջին իսկ տա րում մթե րեց շուրջ ե րե սուն
տոն նա պտուղ և հա տապ տուղ:
Վ ա րգ ավ ան ի պ ահ ած ոն եր ի գ ո րծ ար ան ը միրգ և հա տապ տուղ է մթե րում
մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ց և մ աս ա մ բ ա րտ ահ ան ո ւ մ ա րտ ա դր ա նքը , ը ն դ որ ո ւ մ ՝ ա ր-
դ ե ն 2010 թ վակ ան ին գ ո րծ ար ան ը մ թ եր ե լ է մեկ քա ռոր դով ա վե լի միրգ և
հա տապ տուղ, քան 2009 թվա կա նին:
2011 թ վակ ան ին Լ ո ւս աձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ գ ո րծ ա րկվե լ է «Կ ո ոպ եր ատ ի վ խ ո -
հ ան ո ց » ձեռնարկությունը, որտեղ գոր ծում են հա ցի թխման, պա հա ծո նե րի և
չ րի պատ րաստ ման ար տադ րա մա սեր, մթե րա յին խա նութ և սառ նա րա նա յին
տնտե սութ յուն:
Ար դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավալ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2011
թվա կա նին կրկնա պատկ վել է 2001 թվա կա նի հա մե մատ, իսկ արդյ
ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավալ ը՝ 19 9 8 թ վակ ան ի հ ա մ ե մ ա տ
աճել է ա վե լի քան վեց ու կես ան գամ: Ե թե մինչև 2006 թվա կա նը արդ յու նաբե
րութ յու նը մար զում տե սել է և՛ լավ, և՛ վատ տա րի ներ, ա պա 2007 թվա կա նից
ի վեր այն զար գա նում է ան նա հանջ: 2011 թվա կա նին արդ յու նա բե րութ յան
Մ­շա­կող արդ­յու­նա­բե­րութ­յան ար­տադ­րան­քի ծա­վալը
­Տա­վու­շի մար­զում 2011 թվա­կա­նին 2001 թվակա­նի
հա­մե­մատ գրե­թե կրկնա­պատկ­վել է:

23
Արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը Տավուշի
մարզում (ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
942
4,006
3,262
4,696
6,260
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2011 թվա­կա­նին ­Տա­վու­շի մշա­կող արդ­յու­նա­բե­րութ­յու­նը տվել է ա­վելի
շատ ար­տադ­րանք, քան ճգնա­ժա­մին նա­խոր­դող որ­ևէ տա­րում:
աճ ը Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ եր ազ ա նց ե լ է հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն մ ի շ ա ր ք մ ա րզեր ի,
ա յ դ թ վո ւ մ Ե րև ան ին ա նհ ամ եմ ա տ ավել ի մ ո տ գ տ ն վո ղ Ա րմ ավ իր ի, Ար ար ատ ի
և Վա յոց Ձո րի աճի ցուցանիշները:
Տ ավո ւշ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն հ իմն ակ ա ն հ զոր ո ւ թյ ո ւ նն եր ը
մ շ ակ ո ղ ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն հ ա տված ո ւ մ ե ն: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւ-
Արդյունաբերության հիմնական ոլորտները Տավուշի մարզում, 2011թ.
էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի
արտադրություն և
բաշխում
31%
հանքագործական
արդյունաբերություն
5%
մշակող
արդյունաբերություն
64%

24
էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրությունը և բաշխումը
Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)
2,500
2,000
1,500
1,000
571
723 697 758 882 1,138 1,376 1,636 1,579
1,791
1,945
500
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
ն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ե րկ ո ւ ե րր ո րդ ը բ աժ ին է ը ն կն ո ւ մ հ ե ն ց մ շ ակ ո ղ ա ր դ -
յ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ան ը:
Համ ա շխ ա րհ այ ին ֆ ին ա նս ա - տ ն տ ես ակ ա ն ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա ն քն եր ը
չ շ ր ջ ա նց եց ին ն ա և Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը. 20 0 9 թ վակ ան ին մ շ ակ ո ղ ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թ -
յ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը կ ր ճ ա տվեց ին գ ր եթ ե տ աս ը տ ոկ ոս ո վ: Մա րզ ի
տնտե սութ յու նը, այ դու հան դերձ, վե րա կանգ նում է ճգնա ժա մի հասց րած վնասն
եր ը: 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն ա վե լա ցել է շուրջ մեկ
ե րր ո րդ ո վ:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ս ն ն դ ա մթ ե րքի, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ խ մ ի չ քն եր ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ա-
վա լն եր ը 2010 թ վակ ան ին 20 0 4 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ աճե լ ե ն ավել ի ք ա ն մ ե կ
ք առ ո րդ ո վ , ը ն դ որ ո ւ մ, ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա նք ո վ ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ի
ան կու մը հետ ևո ղա կան կեր պով վե րա կանգն վում է:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ էլե կ տր ա էն ե րգ ի այ ի, գ ազ ի, ջ ր ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն և բ ա շ խմ ա ն
ծա վալ նե րը նա խորդ տաս նամ յա կում հետ ևո ղա կա նո րեն ա ճել են:
2011 թվա­կա­նին է­ներ­գե­տիկ հատ­վա­ծում արդ­յու­նա­բերութ­յու­նը
2001 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ա­վե­լի քան ե­ռապատկ­վել
է, իսկ 2007 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ար­տադ­րանքի
ծա­վալ­ներն ա­ճել են ա­վե­լի քան 40 տո­կո­սով:

25
« Հին Դիլիջան Թուֆենկյան»
հյուրանոցը
« Բեսթ վես թերն փա րա դայս»
հյուրանոցը
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին հ ա նք ագ ո րծ ակ ա ն ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն
ծ ավա լն եր ը կ ա զմ ե լ ե ն 20 01 թ վակ ան ի տաս նա պա տի կը, իսկ 2007 թվա կա նի
հա մե մատ՝ ա ճել են ա վե լի քան եր կու սու կես ան գամ:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա ն -
քի ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալ ի կե սից ա վե լին թո ղար կում են փոքր և մի ջին ձեռն
ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ը, ին չը նշա նա կում է, որ մար զի տնտե սութ յու նը զար գա նում է
հ ամ աչ ափ որ ե ն և մ եծ ապ ե ս զե ր ծ է մ ն աց ե լ Հայ ա ստ ան ի տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր
բ ն ո ւթ ա գր ակ ա ն մ ի շ ա ր ք ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին մ ա րտ ա հր ավե րն եր ի ց:
2011 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ ս տ ե ղծվա ծ ն ո ր կ այ ո ւ ն ա շխ ատ ատ եղեր ի բ աց ա ր -
ձ ա կ մ եծ ամ ա սն ո ւ թյ ո ւն ը ջ ե րմ ոց այ ին տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ և վեր ա մշ ակ ո ղ ձե ռ -
նար կութ յուն նե րում է, ին չը նույն պես հաստատում է մար զի տնտե սութ յան ներդ
ա շն ա կ զա րգ ա ցմ ա ն մ իտ ո ւմ ը:
2011 թ վակ ան ին Դ իլ իջ ան ո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվե ց « Բեսթ վես թերն փարա
դայս» հ յ ո ւր ան ոց ը: Շո ւ ր ջ 4 տ ար ի տ և ա ծ վեր ակ առ ո ւ ցմ ա ն և տ ե խն իկ ակ ա ն
վե րա զին ման ընթացքում ներդր վել է յոթ մի լիոն ԱՄՆ դո լար: Աշ խա տա կազմ
ի 9 0 տ ոկ ոս ի ց ավել ին մ իջ ա զգ այ ին չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ա ն որ ա -
կա վոր ման դա սըն թաց նե րում վե րա պատ րաստ ված տե ղա կան աշ խա տուժն է:
«Բ ե ս թ վե սթ ե րն ը» ա շխ ա րհ ի խ ոշ որ ոգ ո ւ յ ն հ յ ո ւր ան ոց այ ին ց ա ն ց է, որ ը գ ո րծ ո ւ մ
է ավել ի ք ա ն 8 0 ե րկր ո ւ մ և ը ն դ գ րկ ո ւ մ է 4, 0 0 0 - ի ց ավել ի հ յ ո ւր ան ո ց: Հյ ո ւր ան ո -
ց այ ին հ ամ ալ իր ն ո ւ ն ի շ ո ւ ր ջ վա թս ո ւ ն հ ա րմ ար ավե տ և բ ա ր ձր ակ ա ր գ հ ամ ա ր,
ռ ե ստ որ ա ն, բ աց օ թյ ա ս ր ճ ար ա ն, 150 ա նձի հ ամ ա ր ն ախ ատ ե սվա ծ ն ի ստ եր ի
դ ա հլ ի ճ, լողավազա ն, մ ա րզա սր ա հ, մ ա նկ ակ ա ն խ աղա սր ա հ:
2013 թ վակ ան ին շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն կ հ ա ն ձնվ ի ՀՀ Կենտ րո նա կան բան կի
«Դ իլ իջ ա ն ո ւս ո ւ մն ահ ետ ազ ոտ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը». ժ ամ ան ակ ակ ի ց տ ե խն ի -

26
«Կարծում եմ «Բեսթ վեսթերն փարադայսը» տարածաշրջանում կարևորագույն հյուրանոցը կդառնա:
Ունենք խորհրդակցույթունների մեծ դահլիճ, որը նախատեսված է մինչև 150 հոգու համար: Հաշվի
առնելով, որ Դիլիջանը շուտով դառնալու է ֆինանսկան կենտրոն՝ սա մեծ օժանդակություն է նաև տեղի
գործարարներին»:
Արսեն Բաղդասարյան, «Բեսթ վեսթերն փարադայս» հյուրանոցի կառավարիչ
կա կան ու տեխ նո լո գիա կան լու ծում նե րով հա գե ցած ինս տի տուտ, որն ի զոր
ո ւ է հ յ ո ւր ը նկ ալելո ւ տ ար ած ա շ րջ ան այ ին ո ւ մ իջ ա զգ այ ին տ ար եկ ա ն ավել ի
ք ա ն 3 0 մ իջ ա զգ այ ին չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ա ն ո ղ կ ո նֆ եր ա ն սն ե ր,
ո ւս ո ւ մն ակ ա ն ծ ր ա գր ե ր, կ ա զմ ակ ե րպ ե լո ւ ա զգ այ ին ո ւ տ ար ած ա շ րջ ան այ ին
դա սըն թաց ներ, որոնց համար կներգրավվեն միջազգային ճանաչում ունեցող
տ ն տ ե ս ա գ ե տ ն ե ր: Կ ե ն տր ոն ի ա շխ ատ ակ ի ցն եր ի հ ամ ա ր կ առ ո ւ ցվո ւ մ է բ ա զմ ա բ -
ն ակ ար ա ն շ ե ն ք, որ ի առ աջ ին հ ա րկ ո ւ մ կ տ եղակ ա յվե ն մ ա նկ ապ ա րտ ե զ և ա ռ և տ -
ր այ ին կ ե ն տր ո նն ե ր: Տ ար ա ծ քն ե ր ե ն ն ախ ատ ե սվո ւմ ն ա և ա ռ և տր այ ին բ ա նկ եր ի
ո ւ վա րկ այ ին կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ա մ ա ր:
2011 թ վակ ան ի ց Վ Տ Բ -Հ այ ա ստ ա ն Բ ա նկ ի «Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն » մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը
գ ո րծ ո ւ մ է ն ո ր՝ վեր ան որ ո գվա ծ և վեր ազ ինվա ծ մ ա սն ա ճյ ո ւղո ւ մ, որ ը հ ա մ ա լ րվա ծ
է ժա մա նա կա կից հա մա կարգ չա յին տեխ նի կա յով, հա տուկ սար քա վո րում նե րով,
գ ր աս ե նյ ակ այ ին կ ահ ո ւ յք ո վ և հ աղո րդ ա կց ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր ա ն հր աժ ե շ տ մ իջ ո ցն ե -
ր ո վ: Մա սն ա ճյ ո ւղ ի ավել ի ք ա ն 4, 0 0 0 հ աճ ախ ո ր դն եր ը հ ա րմ ար ավե տ պ ա յմ ա ն -
նե րում ո րա կով և ա րագ սպա սարկ ման հնա րա վո րութ յուն են ստա ցել:
2008-2011 թվականներին Տավուշի մարզի բոլոր տարածաշրջաններում
բացվել են հանրապետության խոշորագույն առևտրային բանկերի ութ
ՀՀ Կենտ րո նա կան բան կի « Դի լի ջան ու սում նա հե տա զո տական
կենտ րո նի» շինարարությունն ընթանում է մեծ թափով

27
մասնաճյուղեր: Նույն ժամանակահատվածում մարզում տեղադրվել են
առևտրային բանկերի ավելի քան 16 բանկոմատներ:
2007-2011 թվականներին շուրջ հարյուր միլիոն դրամ ներդրումների
արդյունքում, Իջևան-Նոյեմբերյան և Իջևան-Բերդ ավտոմայրուղիների
խաչմերուկում, Աղստև գետի, Մակարավանքի ու Կիրանցի պատմամշակութային
կոթողների հարևանությամբ գործարկվել է «Մայիսյան Կամուրջ» հյուրանոցռեստորանը:
Նույն ժամանակահատվածում ավելի քան մեկ միլիարդ դրամ
ընդհանուր ծավալով ներդրումների արդյունքում Ենոքավան համայնքում
գործարկվել է «Ապագա տուր» հանգստյան գոտին, իսկ Իջևանում՝
«Իջևանատուն» հյուրանոցային համալիրը: Տուրիզմի զարգացումը խթանելու
նպատակով մարզի մի շարք համայնքներում կառուցվում են կոյուղու
համակարգեր, սկսվում է Դիլիջան քաղաքի մաքրման կայանի և կոյուղու
կոլեկտորի շինարարությունը:
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, 20 0 9 թ վակ ան ի ց ս կ ս ա ծ, ա նն ախ ադ ե պ կ ե րպ ո վ ավե -
լաց ե լ ե ն շ ին ար ար ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ը՝ 2010 թ վակ ան ին կ ա զմ ելո վ շուրջ
16.5 մի լիարդ դրամ:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվա ծ բ ն ակ ել ի շ ե ն -
ք եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ը եր եք ո ւկ ե ս ա նգ ա մ գ եր ազա նց ե լ է Սյ ո ւն իքի, Ա րմ ա -
Շինարարության ծավալները Տավուշի մարզում
(ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)
20,000
16,456
15,000
10,000
7,678
6,345
8,260
5,000
0
1,890
4,285
4,243
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010

28
«Երրորդ տարին է աշխատում եմ կառույցի շինարարության վրա: Ինձ նման շատ-շատ
դիլիջանցիներ այստեղ աշխատանք են գտել և իրենց ընտանիքները ապահովում են»:
Գագիկ Հովհաննիսյան, շինարար
«Կառուցում ենք միջազգային դպրոց, շինարարության ընթացքում բազմաթիվ աշխատատեղեր
են բացվել դիլիջանցիների համար, ինչը նպաստում է, որ հանրապետությունից մարդիկ չհեռանան:
Ես շատ մեծ հույսեր եմ կապում Դիլիջանի հետ: Իմ կարծիքով՝ մոտ ժամանակներս, մի երեք-չորս
տարի հետո, Դիլիջանը կմեծանա-կընդլայնվի ու կդառնա հանրապետության լավագույն քաղաքը.
բոլոը կցանկանան գալ Դիլիջան»:
Կառլեն Դավթյան, շինարար
2007-2010 թվա­կան­նե­րին՝ չորս տա­րում, մար­զում ի­րա­կա­նացված
շի­նա­րա­րութ­յան աշ­խա­տանք­նե­րի ընդ­հա­նուր ծա­վա­լը
նույն­քան է, որ­քան 1998-2006 թվա­կան­նե­րին՝ ի­նը տա­րում:
վ իր ի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվա ծ բ ն ակ ել ի շ ե նքեր ի
ընդհանուր մա կե րե սը:
Միջին հաշվով բնակչության մեկ շնչին ընկնող
առևտրի շրջանառությունը (դրամ)
ՏԱՎՈՒՇ
114
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,
ՄԻՋԻՆ
97
80 90 100 110 120

29
Վ
եր ջին 15 տարիների ընթացքում ման րա ծախ առևտ րի շրջա նա ռութ յուն
ը Տ ավո ւշ ո ւ մ հ ե տև ողակ ան որ ե ն աճե լ է՝ 2011 թ վակ ան ին գ եր ազա ն -
ցե լով ա վե լի քան 15 մի լիարդ դրա մի շե մը:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին մ ա նր ած ա խ ա ռ և տր ի ն ո ւ յ ն-
ք ա ն օ բյ ե կ տն ե ր, ո րք ա ն Ար ագ ած ո տն ի, Սյ ո ւն իքի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ
միա սին վերց րած:
2011 թվա­կա­նին ­Տա­վու­շի մար­զում խա­նութ­ների
առևտ­րի շրջա­նա­ռութ­յան ծա­վալ­նե­րը 2002 թվակա­նի
հա­մե­մատ քա­ռա­պա­տիկ­մե­ծա­ցել են:
Տ ավո ւշ ո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի ավելաց ե լ է խ ան ո ւ թն եր ի ք ան ա կ ն ո ւ մ եծ աց ե լ
նրանց առևտ րի շրջա նա ռութ յունը: 2011 թվա կա նին Տա վու շի մար զում գոր ծում
Ծառայությունների ծավալը Տավուշի մարզում (մլն. դրամ)
7,000
6,000
5,863 5,963
5,000
4,000
3,000
2,621 2,525
3,215 3,078 3,343 4,147
2,000
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
էին եր ե ք ա նգ ա մ ավ ել ի շ ա տ խա նութ ներ, քան 2002 թվա կա նին, ընդ ո րում,
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն խ ան ո ւ թն ե ր, ո րք ա ն
2011 թվա­կա­նին բնակ­չութ­յան մեկ շնչին ընկ­նող առևտրի
շրջա­նա­ռութ­յան ծա­վա­լը ­Տա­վու­շի մար­զում 2001 թվա­կանի
կրկնա­կին է և­ա­վե­լին է, քան հար­ևան Վ­րաս­տա­նում:

30
2011 թվա­կա­նին ման­րա­ծախ առևտ­րի շրջա­նա­ռութ­յունը
­Տա­վու­շի մար­զում 2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ կրկնապատկ­վել
է, իսկ ման­րա­ծախ առև­տուր ի­րա­կա­նացնող
օբ­յեկտ­նե­րի թիվն ա­վե­լա­ցել 80 տո­կո­սով:
Ար ագ ած ո տն ի, Վ այ ո ց Ձոր ի, Սյ ո ւն իքի և Ա րմ ավ իր ի մ ա րզեր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ց -
րած:
Մ իջ ին հ ա շվո վ բ ն ա կչո ւ թյ ա ն մ ե կ շ ն չ ին ը ն կն ո ղ ա ռ և տր ի շ րջ ան առ ո ւ թյ ա ն ծ ա-
վալո վ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը 2011 թ վակ ան ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ զ իջ ո ւ մ է ր մ ի ա յ ն մ ա յր ա -
ք աղա ք Ե րև ան ին, Շիր ակ ի և Կ ոտ ա յքի մ ա րզեր ին:
Ծառ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ծ ավալ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի մ եծ աց ե լ է՝
ա նգ ա մ ճ գ ն աժ ամ ի տ ար ին եր ին: 2011 թ վակ ան ին ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ծ ավալ ը
Տա վու շում կազ մել է շուրջ վեց մի լիարդ դրամ՝ գրե թե կրկնա կի ա վե լի, քան
Արտահանման ծավալները Տավուշում (մլն. դրամ)
800
600
400
200
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
20 07 թ վակ ան ին:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ց ա րտ ահ ա նմ ա ն ծ ավա լն եր ը հ աս ե լ ե ն ա ն -
կախ Հա յաս տա նի պատ մութ յան մեջ ա նն ախ ադ ե պ մ ակ ա րդ ակ ի՝ շուրջ 700
մի լիոն դրամ, ին չը 2000 թվա կա նի հա մե մատ հնգա պա տիկ ա վելի է, իսկ 2008
թվա կա նի նկատմամբ կրկնա պա տ կվել է:

31
Ե նթ ակ առ ո ւ ցվ ա ծ քն ե ր
Ն
ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն զա րգ աց ե լ ե ն
ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ը , ո ր ո ն ց ա ճ ը գ ր եթ ե բ ոլո ր ճյ ո ւղեր ո ւ մ չ ա փվո ւ մ է
ա ն գ ա մ ն ե ր ո վ: Մա րզո ւ մ ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ի զա րգ աց ո ւմ ը , տ ավո ւ շ -
Գազի բաշխիչ գործող ցանցի միագիծ երկարությունը Տավուշում (կմ)
800
600
400
200
234 247 256 297 307 320 332 354 407 476 642
735 759
0
1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
Գյուղական վայրերում գազի փողոցային գործող ցանցի
միագիծ երկարության հարաբերական աճը 2004-2010թթ.
ՏԱՎՈՒՇ
413%
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,
ՄԻՋԻՆ
190%
0% 100% 200% 300% 400% 500%
2011 թվա­կա­նին գա­զի բաշ­խիչ գոր­ծող ցան­ցի միա­գիծ եր­կա­րությու­նը
­Տա­վու­շի մար­զում 2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ ե­ռա­պատկ­վել է:

32
ցու պատ վախնդ րութ յան հետ զու գակց ված, դար ձել է մար զի գյու ղատն տե սությ
ա ն և ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն ա ստ իճ ան ակ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն, ա ն վտ ա նգ ո ւ թյ ա ն
ա պա հով ման, ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մի ու բազ մա թիվ տա րե րա յին
աղե տն եր ի հ ե տև ա ն քն եր ի հ ա ղթ ահ ա րմ ա ն կ ռ վան ը:
Բոլոր սպառողներին բաց թողնված գազի ծավալների
հարաբերական աճը 2001-2010թթ
ՏԱՎՈՒՇ
747%
ՄԻՋԻՆ, ՀՀ
ՄԱՐԶԵՐ
395%
0% 200% 400% 600% 800%
Տա­վու­շի գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րում 2010 թվա­կանին
գա­զա­ֆի­կաց­ված էր վեց ան­գամ ա­վե­լի շատ բնակա­րան
ու ա­ռանձ­նա­տուն, քան 2002 թվա­կա­նին:
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ ե ն զա րգ ան ա լ գ ազ ի բ ա շխ ի չ
ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ը Տ ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ: 20 0 4 թ վակ ան ի
հ ամ եմ ա տ՝ 2011 թ վակ ան ին գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ բ ա շխ ի չ գ ո րծ ո ղ ց ա նց ի
մ ի ագ ի ծ ե րկ ար ո ւ թյ ո ւն ն ա վե լի քան հնգա պատկ վել է՝ 80 կի լո մետ րից հաս նելո
վ 412 կ իլոմ ե տր ի: Նմ ա ն կ տ ր ո ւ կ ա ճ հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ա րձ ա ն ագ րվե լ է
մ ի ա յ ն ե րկ ո ւ մ ա րզո ւ մ ՝ Վ այ ո ց Ձոր ո ւ մ և Տ ավո ւշ ո ւ մ: Գ ազաֆ իկ ա ցվա ծ բ ն ակ ա -
ր ա նն եր ի և բն ակ ել ի տ ն եր ի ք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին 20 02
թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ գ ր եթ ե ք առ ապ ա տ կվե լ է : Ե թ ե 20 02 թ վակ ան ին գ ազաֆ ի -
կ ա ցվա ծ է ր Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի բ ն ակ ար ա նն եր ի և առ ա ն ձն ա տն եր ի 17 տ ոկ ոս ը ,
ա պա 2010 թվա կա նին գազաֆիկացված էր արդեն մար զի բնա կա րան նե րի և

33
Բնակավայրերի ջրմուղ ցանցերի միագիծ
երկարությունը Տավուշի մարզում (կմ)
800
673
600
400
200
0
231
2001 2010
բն ակ ել ի տ ն եր ի շ ո ւ ր ջ 6 0 տ ոկ ոս ը: 20 02 թ վակ ան ին գ ազաֆ իկ ա ցվա ծ է ր մ ա ր -
զի գյու ղա կան հա մայնք նե րի միայն 8 տո կոսը, իսկ 2010 թվա կա նին՝ ար դեն
45 տ ոկ ոս ը , ավել ի շ ա տ, ք ա ն Վ այ ո ց Ձոր ի, Ար ագ ած ո տն ի, Սյ ո ւն իքի և Շիր ակ ի
մ ա րզեր ո ւ մ:
Հ ամ ա նմ ա ն տ ե մպ ո վ զա րգ աց ե լ ե ն ն ա և Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի խ մ ելո ւ ջ ր ի ե նթ ա -
կ առ ո ւ ցվա ծքն ե ր ը: 2010 թ վակ ան ին մ ա րզ ի ջ ր ատ ա րն եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ի ագ ի ծ
եր կա րութ յու նը 2001 թվա կա նի գրեթե եռակին էր:
Ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ո ւ մ կ ատ ա րվա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի և ջր ամ ատ ակ ար ա ր -
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ ի կ առ ավա րմ ա ն ա ր դյ ո ւն ավետ ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն ա ր դ -
յ ո ւ նք ո ւ մ 2010 թ վակ ան ին ջ ր ի ս պ առ ո ւմ ը մ ա րզո ւ մ 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ
կ ր ճ ա տվե լ է կ իս ո վ չ ա փ: 2010 թ վակ ան ին կ ոյ ո ւղո ւ հ ամ ակ ա րգ ի փ ողոց այ ին
ց ա նց ի մ ի ագ ի ծ ե րկ ար ո ւ թյ ո ւն ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ
ա վե լա ցել է տասը տո կո սով:
2010 թվա­կա­նին ­Տա­վու­շի մար­զում սպառ­վել է ու­թա­պա­տիկ
ա­վե­լի մեծ ծա­վա­լով գազ, քան 2001 թվա­կա­նին, իսկ ­Տա­վու­շի
գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րում նույն ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում գազի
սպառ­ման ծա­վալ­ներն ա­վե­լա­ցել են տաս­նա­պա­տիկ:

34
Մ
արզն աս տի ճա նա բար վե րա կանգն վում է 2008 թվա կա նի ճգնա ժամ
ի հ ե տև ա ն քն եր ի ց. եթ ե 20 0 8 թ վակ ան ի տ ար եվե րջ ի ա ր դյ ո ւ ն քն եր ո վ
փ ոխ ա դ րվա ծ բ ե ռն եր ի ծ ավալ ը 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ կ ր ճ ա տ -
վե ց ավել ի ք ա ն ք առ աս ո ւ ն տ ոկ ոս ո վ , ապ ա ա րդ ե ն 2010 թ վակ ան ին բ ե ռն ափ ո -
խ ա դ րմ ա ն ծ ավա լն եր ը վեր ակ ա ն գ նվեց ին՝ հ ա սն ելո վ ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին՝ տ ա-
րե կան շուրջ 700 հա զար տոն նա ցուցանիշին:
Ա ստ իճ ան աբ ա ր ավելաց ե լ ե ն ն ա և ո ւ ղև որ ափ ոխ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ը.
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ փ ոխ ա դ րվե լ է շուրջ եր կու ան գամ ա վելի
շատ ուղ ևոր, քան 2000 թվա կա նին:
Բեռնափոխադրության ծավալները Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)
800
694
600
513
400
200
0
159
2000 2005 2010
Այրում կայարանը

35
­Տա­վու­շի մար­զում 2010 թվա­կա­նին բեռ­նա­փո­խադ­րութ­յան ծավալ­նե­րը
2000 թվա­կա­նի հա­մե­մատ քա­ռա­պատկ­վել են:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին կ ա զմվե լ ե ն Դ իլ իջ ան ի և Ի ջև ան ի զ բ ոս ա շ րջ այ ին
ք ա րտ ե զն եր ը: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ հ ա ն գ ստ աց ե լ ե ն ավ ել ի ք ա ն վ ա թս ո ւ ն
հ ազ ա ր զ բ ոս ա շ րջ ի կն ե ր՝ 2010 թվա կա նի հա մե մատ կրկնակի անգամ ավելի, և
ս ա՝ առ ա ն ց ա նհ ատ ակ ա ն բ ն ակ ար ա նն եր ո ւ մ և փ ո քր հ յ ո ւր ան ոց այ ին հ ամ ալ ի ր -
ն եր ո ւ մ հ ա ն գ ստ աց ո ղն եր ի թ վ ի:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ք աղա քն եր ի փ ողո ցն եր ի, ա նց ո ւ մն եր ի և հր ապ ար ա կն եր ի
ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ե ս ն ա ստ իճ ան ակ ան որ ե ն ը նդ ա րձ ա կվե լ է՝ 2010 թ վակ ան ին
ա վե լա նա լով 2001 թվա կա նի հա մե մատ գրե թե տաս նե րոր դ չա փով, ընդ ո րում,
եթ ե 20 01-20 0 5 թ վակ ա նն եր ին ք աղա քն եր ի փ ողո ցն եր ի, ա նց ո ւ մն եր ի և հր ա -
պ ար ա կն եր ի բ ար եկ ա ր գվա ծ մ ակ եր ե ս ն ա ստ իճ ան աբ ա ր կ ր ճ ա տվե լ է, ապ ա
2006-ից այն ա վե լա ցել է գրե թե նույն չափ:
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ 2 0 0 7-2 011 թ վ ակ ա նն եր ի ն իր ակ ան ա ցվ ա ծ կ ա -
պի տալ ծրագ րե րի առ յու ծի բա ժի նն ուղղ վել է մար զում են թա կառ
ո ւ ցվ ա ծ քն եր ի զ ա րգ ա ցմ ան ը , և առ աջ ի ն հ ե րթ ի ն՝ ճա նա պար հաշ
ին ո ւ թյ ան ը . Տ ավ ո ւշ ո ւ մ իր ակ ան ա ցվ ա ծ կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի
ա վե լի քան մեկ եր րոր դը հատ կաց վել է մար զում հան րա պե տա կան
և տ եղ ակ ա ն ա վտ ոմ ոբ իլ այ ի ն ճ ան ապ ա ր հն եր ի հ ի մն ան որ ո գմ ա ն ն ո ւ
ի նժ են եր ակ ա ն կ առ ո ւ յ ցն եր ի վ եր ան որ ո գմ ան ը:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի չ ո ր ս ք աղաք այ ին և եր ես ո ւ նմ ե կ գ յ ո ւղա -
կ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ իր ակ ան ա ցվե լ ե ն ավել ի ք ա ն 8.1 մի լիարդ դրամ ընդհ
ան ո ւ ր ծ ավ ալ ո վ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ակ ա ն կ ապ իտ ա լ ծ ր ա գր ե ր: 2007-2011
թ վակ ա նն եր ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ո ւ թյ ան ը հ ա տկ ա ցվա ծ ֆ ին ա ն -
ս ակ ա ն մ իջ ո ցն եր ի գ ր եթ ե մ ե կ հ ինգ եր ո րդ ը ն ե ր դ րվե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ո ւ մ: Ն շվա ծ
ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ո ւ թյ ա ն ն ո ւ ղղվա ծ
ն ե ր դր ո ւ մն եր ի ծ ավալն ամ են ամ ե ծ ն է ե րկր ո ւ մ և գ եր ազա նց ո ւ մ է ա յ ս ո ւ ղղո ւ թ -
յ ա մ բ Ա րմ ավ իր ի, Ար ագ ած ո տն ի, Շիր ակ ի և Սյ ո ւն իքի մ ա րզեր ո ւ մ իր ակ ան ա ց -
վա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի ծ ավալ ը:

36
2007-2011թթ. Տավուշի մարզում իրականացված կապիտալ
ծախսերի բաշխումն ըստ հիմնական ոլորտների
Այլ օբյեկտներ
16%
Առողջապահական
օբյեկտներ
5%
Կ առ ո ւ ցվե լ է Հ ո վք ի շ ր ջ ա նց իկ ճ ան ապ ա րհ ը , բ ա զմ աթ իվ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ վե -
ր ան որ ո գվե լ ե ն հ ամ ա յ նք այ ին ճ ան ապ ա ր հն եր ը , ը ն դ որ ո ւ մ, առ աջ ին հ ե րթ ին՝
դ պ ր ո ց տ ան ո ղ ճ ան ապ ա ր հն եր ը: Մա սն ավոր ապ ե ս, վեր ան որ ո գվե լ ե ն Դ իլ իջ ա ն
ք աղաքի Ա ն դր ան իկ ի թ աղ ամ ա ս տա նող ճա նա պար հը, շուրջ ե րեք կի լո մետր
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ Ս այ ա թ -Ն ով ա փ ող ոց ը, Գ ո րկ ի - Մյ ա սն ի կյ ա ն, և Հ ակ ո բջ ա նյ ա ն
փ ողո ցն եր ը , Աղ ա վն ավ ա նք ի վեր ին և ն ե րքին թ աղամ աս եր ը կ ապ ո ղ գ ետ ա ն -
ց ի ճ ան ապ ա րհ ը , Ի ջև ան ո ւ մ ՝ Մյ ա սն ի կյ ա ն փ ողոց ը , ՍՈՍ ման կա տան ճա նա-
Ճանապարհաշինություն
34%
Կրթական
օբյեկտներ
19%
Ջրամատակարարում և
9%
Ոռոգման
համակարգերի
կառուցում
17%
Այս ժա մա նա կաշր ջա նում, մաս նա վո րա պես, հիմ նա նո րոգ վել կամ վե րան
որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ա ն - Բ ե ր դ - Ա ր ծվ աբ ե ր դ - Ա յգ եձ ո ր - Չ ին ար ի և Ի ջև ա ն
- Ն ավ ո ւ ր - Բ ե ր դ - Ա յգ եպ ա ր ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ը , Ի ջև ա ն - Գ ա նձ աք ա ր
հան րա պե տա կան նշա նա կութ յան շուրջ յոթ կի լո մետր ընդ հա նուր եր կա րությ
ա մ բ և մ ի ջպ ետ ակ ա ն մ ա յր ո ւղո ւ ն Խ ա շթ առ ա կ և Լ ո ւս ահ ով ի տ հ ամ ա յ ն քն ե -
րը կա պող ա վե լի քան հինգ կի լո մետր եր կա րութ յամբ ավ տո ճա նա պարհ նե րը,
Մո վս ե ս գյ ո ւ ղ - Ն որ աշ ե ն - Վ եր ի ն Կար միր Աղբ յուր շ ո ւ ր ջ ին ը կ իլոմ ե տ ր ե րկ ա -
րութ յամբ ավ տո ճա նա պար հը, ա վե լի քան յոթ կի լո մետր եր կա րութ յամբ Բերդ
- Թ ով ո ւ զ - Ն ե րք ի ն Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւ ր ա վտ ոմ ոբ իլայ ին ճ ան ապ ա րհ ը , Ա յգ եհ ո -
վ ի տ - Վ ազ աշ ե ն - Պ առ ավ աք ա ր - Ա յգ եպ ա ր և Ո սկ եպ ա ր - Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն,
Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն - Դ ով եղ ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ը , Հ աղ ա րծ ի ն, Գ ո շ , Ս ևք ա ր և
Ծ ա ղկ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ը հ ա նր ապ ետ ակ ա ն և մ ա րզայ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ճ ա-
նա պարհ նե րին կա պող ավ տո ճա նա պարհ նե րը:

Դիլիջանի արգելանոցում
«Միմինոյի» արձամախումբը
Դիլիջանում
Հաղարծինի վանքային համալիրը

38
պար հը, Եր իտ աս ա րդ ակ ա ն և Գ ան ին ի փ ողո ցն եր ը , Մ ետ աղ ագ ո ր ծն եր ի թ ա -
ղա մա սի ճա նա պար հը, Ի ջև ա նյ ա ն և Ա սլ ա նյ ա ն փ ողո ցն եր ը , դ պ ր ո ց տ ան ո ղ
ճ ան ապ ա ր հն եր ը Ի ջև ա ն, Գ ո շ , Գ ա նձ աք ա ր, Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն, Դ ով ե ղ և Դ իլ իջ ա ն
հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ:
Վ եր ակ ա ն գ նվե լ է Վ ար ագ ավ ա ն ք տ ան ո ղ շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւ կ իլոմ ե տ ր ե րկ ար ո ւ թ -
յամբ աս ֆալ տա պատ ճա նա պար հը, Մակ ար ավ ա նք ի հ ո ւշ ա րձ ա ն տ ան ո ղ Աչ ա -
ջ ո ւ ր - Մակ ար ավ ա ն ք ճա նա պար հը, Հ աղ ա ր ծն ի վանք տա նող ճա նա պար հը
ին չը մե ծա պես նպաս տում է մար զում զբո սաշր ջութ յան զար գաց մա նը:
20 0 8 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզայ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա վտ ոճ ա -
ն ապ ա ր հն եր ի ձմ եռ այ ին, ը նթ աց իկ պ ա հպ ան ո ւ թյ ա ն և շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն ա շխ ա -
տ ա ն քն ե ր ին հ ա տկ ա ցվե լ է ավել ի ք ա ն 252 մի լիոն դրամ, իսկ միջ պե տա կան և
հ ա նր ապ ետ ակ ա ն ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ի ձմ եռ այ ին, ը նթ աց իկ
պ ա հպ ան ո ւ թյ ա ն և շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ին մ ի ա յ ն 2011 թ վակ ան ին
ՀՀ պե տա կան բյու ջեից հատ կաց վել է ա վե լի քան կես մի լիարդ դրամ:
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզ ի ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին իր ակ ան ա ցվե լ ե ն ավել ի ք ա ն եր կու մի լիարդ
դրամ ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալո վ ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն և ջր ահ եռ ա ցմ ա ն հ ա -
մ ակ ա րգ եր ի՝ մ ա յ ր ջ ր ատ ա րն եր ի և ջր ա գծ եր ի ն ե րքին ց ա նց ի վեր ակ ա ն գ նմ ա ն և
վեր ակ առ ո ւ ցմ ա ն կ ապ իտ ա լ ծ ր ա գր ե ր:
Մա սն ավոր ապ ե ս, 2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմն ան որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ա ն
ք աղաքի ն ե րքին ց ա նց ը , Կ իր ա ն ց հա մայն քի ջրա մա տա կա րար ման ցանց
ը , Գ ա նձ աք ա ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւ կ իլոմ ե տ ր, ի ս կ
Խ աչ ա րձ ա ն և Աղ ա վն ավ ա ն ք գ յ ո ւղեր ո ւ մ ՝ շ ո ւ ր ջ մ եկ ո ւկ ե ս կ իլոմ ե տ ր ե րկ ա -
րութ յամբ ջրա գիծ, հիմ նա նո րոգ վել է Բ ե ր դ ք աղաքի ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն
«Ս որ ան ի» կ այ ան ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե լ և վեր ակ ա ն գ նվե լ՝ Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն , Ա յր ո ւ մ ,
Դ ե ղձ ավ ա ն , Բ ե րդ ավ ա ն , Հ ա ղթ ան ա կ , Դ իտ ավ ա ն , Կ իր ա ն ց , Ա ր ծվ աբ ե ր դ ,
Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Չ ին ար ի , Չ որ աթ ա ն , Վ ազ աշ ե ն , Գ ա նձ աք ա ր ,
Հ աղ ա րծ ի ն , Աչ աջ ո ւ ր , Գ ետ ահ ով ի տ , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ամ ա յ ն քն եր ի խ մ ելո ւ ջ ր ի
ջրա մա տա կա րար ման հա մա կար գե րը:

ՀՀ նախագահ Սերժ
Սարգսյանը Տավուշի մարզում
նոր ջրագծի բացմանը

40
Վ եր ակ ա ն գ նվո ւ մ է Բ ե րդ ի խ մ ել ո ւ ջ ր եր ի մ ա ք րմ ա ն կ այ ան ը, ո րի արդ յունքում
էա պես կբա րե լավ վի ջրի ո րա կը, իսկ ջրա մա տա կար ման տևո ղութ յու նը
Բե րդ ո ւ մ կ ավելան ա 2-2, 5 ժ ամ ո վ:
2012 թ վակ ան ին Ա յգ եպ ար ո ւ մ ՝ եր կու սու կես և Ոսկ ևա նում՝ չորս կի լո մետր
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ խ ողովակ աշ ար եր ի և ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ի վեր ակ առ ո ւց ո ւմ ը
մշտա հոս խմե լու ջրով կա պա հո վի հա մայն քի բնա կիչ նե րին։
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ո ւ ր ջ 15 , 3 0 0 ջ ր աչ ափ եր ի տ եղ ա դ րմ ա ն գ ո րծ ը նթ աց ին
զո ւգ ահ ե ռ՝ ն վազե լ ե ն ջ ր ի ա նհ ա րկ ի կ որ ո ւ ս տն եր ը , ի ս կ ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն
տևո ղութ յունը մար զում ա վե լա ցել է մի ջի նը 5 ժա մով:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ա ս նյ ո թ ք աղաք այ ին և գյ ո ւղա -
կան հա մայնք նե րի գա զա ֆի կաց ման նպատակով կա տար վել են շուրջ 9.5 միլիարդ
դրամ ընդ հա նուր ծա վա լով կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն ե ր:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին գ ազա ֆ իկ ա ցվե լ ե ն Են ոք ավ ա ն, Հ աղ ա րծ ի ն,
Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր և Չ ին ար ի հ ամ ա յ ն քն եր ը: Մ ի ա յ ն 2011 թ վակ ան ին
մ ա րզ ի տ ար ա ծք ո ւ մ վեր ակ ա ն գ նվե լ և վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ե ն ին ը կ իլ ոմ ե տ ր գ ա -
զ ատ ա րն ե ր, ի ս կ շ ահ ագ ո ր ծվո ղ գ ազատ ա րն եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ար ո ւ թյ ո ւ ն ն
ա վե լի քան 800 կի լո մետր է:
2012 թ վակ ան ի տ ար ե ս կ զբ ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ազաֆ իկ աց ո ւմ ը վեր ա -
կ ա ն գ նվա ծ էր ավել ի ք ա ն 2 4 , 6 0 0 բ ն ակ ար ա նն եր ո ւ մ , որ ո նց ի ց ավել ի ք ա ն յ ո թ
հ ազար ը՝ բ ա զմ ա բն ակ ար ա ն շ ե նքեր ո ւ մ, ի ս կ ավել ի ք ա ն 17, 50 0 - ը՝ առ ա ն ձն ա տ -
նե րում:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին տ ավո ւ շց ին եր ի հ ամ ա ր ապ ահ ո վվե լ է ա նխ ափ ա ն
և առ ա ն ց է ակ ա ն վ թ ա րն եր ի էն ե րգ ամ ատ ակ ար ար ո ւ մ: Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ փ ո խ -
վել է ա վե լի քան 800 հե նաս յուն (տ եղա դ րվե լ ե ն բ աց առ ապ ե ս ե րկ ա թբ ետ ոն ե
հ են ա սյ ո ւն ե ր), ա մբ ո ղջ ո ւ թյ ա մ բ վեր ան որ ո գվե լ ե ն 120 տ ր ա ն սֆ ո րմ ատ որ այ ի ն
ե նթ ակ այ ա նն ե ր, իսկ գոր ծող ցան ցին են միաց վել ա վե լի քան 180 նոր տրանսֆ
ո րմ ատ որ այ ին ե նթ ակ այ ա նն ե ր, ն որ ո գվե լ ե ն շ ո ւ ր ջ 12 3 կ իլ ոմ ե տ ր ը ն դհ ան ո ւ ր
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ բարձր լար ման և ա վե լի քան 2 3 5 կ իլ ոմ ե տ ր ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ա -

Ձմեռը Տավուշում

42
րութ յամբ ցածր լար ման մա լուխ ներ, 1, 37 0 կ իլ ոմ ե տ ր ընդ հա նուր եր կա րությամբ
բարձր լար ման և շուրջ եր կու մի լիոն գծա մետր ընդ հա նուր եր կա րութ յամբ
ցածր լար ման օ դա յին գծեր, ընդ ո րում, վեր ջի նի շուրջ կե սը փո խա րին վել է նորով:
Ն շվա ծ ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ տ եղա դ րվե լ ե ն ավել ի ք ա ն եր ես ո ւ ն գ ե րժ ա -
մ ան ակ ակ ի ց ս ա րք ավոր ո ւ մն ե ր՝ բ ջ ի ջն ե ր, 220 մ իլ ի ո ն դ ր ա մ ը ն դհ ան ո ւ ր ա րժ ե -
քով: Ե թե 2009 թվա կա նին մար զում գրանց վել են 336 ժամ ընդ հա նուր տևողո
ւ թյ ա մ բ հ ա րկ ադ ի ր ա նջ ատ ո ւ մն ե ր, ապ ա 2010 թ վակ ան ին դ ր ա ն ց ք ան ակ ը
կրճատ վել է շուրջ մեկ քա ռոր դով: Գրանց վել է 270 ժամ ան ջա տում, ին չը կատ
ա րվա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի և տ ավո ւ շց ին եր ի ն պ ատ ակ ա սլաց ո ւ թյ ա ն հ ա նր ագ ո ւ-
մա րի արդ յունքն է:
2010-2011 թվա­կան­նե­րին ­Տա­վու­շում կա­ռուց­վել են ի­նը­փոքր
ՀԷԿ-եր՝ շուրջ յոթ մե­գա­վատ ընդ­հա­նուր հզո­րութ­յամբ:
Տ
ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի մ ե ծ մ աս ո ւ մ ն ա խկ ին ան ալոգ այ ին
ա վտ ոմ ա տ հ եռ ախ ոս ակ այ ա նն եր ը փ ոխ ար ինվե լ ե ն թ վ այ ի ն եթ եր ա -
յ ի ն հ եռ ախ ոս ակ ապ ի կայանքներով: 2011 թվա կա նից Տա վու շի մար զի
Տ ավո ւ շ հ ամ ա յ նք ո ւ մ հ աս ան ել ի դ ա րձ ա վ « Hi-Line» ծա ռա յութ յու նը: Թվա յն ա ց -
մ ա ն և վեր ազ ինմ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ լար այ ին ց ա նց ո վ « H i - l i n e» ինտ ե րն ե տ կ ա -
պից Տա վու շի մար զում 2011 թվա կա նին օգտ վում էր շուրջ 3,700 բա ժա նորդ,
ա յ դ թ վո ւ մ ՝ 1, 24 0 - ը՝ Ի ջև ան ի, 1, 070 - ը՝Դ իլ իջ ան ի, 70 0 - ը՝ Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի և 670 - ը՝
Բե րդ ի տ ար ած ա շ րջ ա նն եր ո ւ մ:
Ներ­կա­յում մար­զի գյու­ղա­կան հա­մայնք­ներն ա­պա­հով­ված են հուսա­լի
ին­տեր­նետ կա­պով. գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րում հա­մա­ցան­ցի
ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­վում են ա­վե­լի քան 1,300 բա­ժա­նորդ­ներ:
Մա րզ ի տ ար ա ծք ո ւ մ բ ջ ջ այ ին հ եռ ախ ոս ակ ա պ ն ապ ահ ո վվո ւ մ է ն որ ագ ո ւ յ ն
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ի մ իջ ոց ո վ: Դ իլ իջ ան ո ւ մ եր կու և Ա ր ծվ աբ ե ր դ , Չ ի նչ ի ն , Ա յգ ե -
ձ ո ր , Գ ա նձ աք ա ր , Վ ազ աշ ե ն , Կ ոթ ի , Ս ար ի գյ ո ւ ղ , Հ աղ ա րծ ի ն և Թ եղ ո ւ տ գյու-

43
ղեր ո ւ մ մ եկ ակ ա ն վեր ահ աղո րդ ի չ կ այ ա նն եր ի տ ե ղա կ ա յ մ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ մ ա ր -
զ ի տ ար ա ծքի ավել ի ք ա ն 9 7 տ ոկ ոս ո ւ մ ա պա հովվ ել է բջջա յին հե ռա խո սա կապ:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաք ո ւ մ և Տ ավո ւ շ գ յ ո ւղո ւ մ
բ ա ցվե լ ե ն գ եր ար ա գ ինտ ե րն ետ ո վ՝ O r a n g e - ի F l y b o x 3Գ+ ե րթ ո ւղ իչո վ և
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ով ապ ահ ո վվա ծ և կ ահ ավո րվա ծ հ ա րմ ար ավե տ հ ամ ակ ա ր գ -
չ այ ին ա րդ ի ակ ա ն կ ե ն տր ո ն ն ե ր, ին չ ը ք աղաքի և գյ ո ւղ ի բ ն ակ ի չն եր ին հն ար ավո -
րութ յուն է տա լու ոչ միայն կա պի մեջ լի նել աշ խար հի հետ, այլ նաև մաս նակ ցել
հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս ը նթ ա ցն եր ի:
2011 թ վակ ան ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի մ ի շ ա ր ք ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ա -
մ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ աս ան ել ի է ն ա և «Ջ ի Է նՍ ի - Ա լֆ ա » հ ամ ապ ետ ակ ա ն ծ ա ծկ ո ւ յթ ի
10 Գ բ / վ թ ողո ւն ակ ո ւ թյ ա մ բ I P/ M P L S ց ա նց ը , որ ի հ ա նգ ո ւ յ ցն եր ը հ ագ ե ցվա ծ ե ն
ամ եր իկյ ա ն « J u n i p e r N e t w o r k s» ֆ ի ր մ ա յ ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն գ ե րժ ամ ան ակ ակ ի ց
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ , ինչ ը տ ավո ւ շց ին եր ին և մ ա րզ ի կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ին
հնա րա վո րութ յուն է ըն ձե ռում ստա նալ IP տա րանց ման, ին տեր նետ հա սա նել
ի ո ւ թյ ա ն, տ վ յ ա լն եր ի հ աղո ր դմ ա ն, վ ի րտ ու ա լ մ ա սն ավո ր ց ա նց եր ի ( V P N ) և ա յ լ
ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Ցա նց ի ը ն դլա յն ո ւմ ը մ ա րզո ւ մ մ եծ ապ ե ս ն պ ա ստ ե ց Տ ավո ւշ ո ւ մ
ինտ ե րն ետ ի ն ե րթ ափ ա ն ցմ ա ն մ ակ ա րդ ակ ի, կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ո ւ բ ն ա կ -
չ ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր տ եղեկ ա տվակ ա ն ռ ես ո ւ ր սն եր ի հ աս ան ել ի ո ւ թյ ա ն աճ ին:
2009 թվա­կա­նից ­Տա­վու­շի տա­րած­քա­յին կա­ռա­վար­ման գործա­վա­րութ­յունն
ի­րա­կա­նաց­վում է է­լեկտ­րո­նա­յին փաստաթղ­թաշր­ջա­նա­ռութ­յան
մի­ջո­ցով՝ զգա­լիո­րեն բա­րձրացնե­լով
կա­ռա­վար­ման արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը մար­զում:
2011 թ վակ ան ին հ իմն ով ին վեր ակ առ ո ւ ցվե ց մ ա ր զպ ետ ար ան ի էլ ե կ տր ո -
նա յին կայ քը՝ է ապ ե ս մ եծ ա ցն ելո վ մ ա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն և
Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ տ եղակ ա ն ին քն ակ առ ավա րմ ա ն թ ափ ա նց իկ ո ւ թյ ո ւ ն ն
ո ւ հ ա շվե տվողակ ան ո ւ թյ ո ւն ը: Ք աղաք աց ին ե ր ն ա յ ժ մ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ո ւն ե ն
ա նմ իջ ակ ան որ ե ն ծ ան ոթ ան ալո ւ մ ա րզո ւ մ ծ ր ա գ րվա ծ և իր ակ ան ա ցր ա ծ ա շ -
խ ատ ա ն քն եր ին, հ ա նր այ ին ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ ատ ո ւ ցմ ան ը վեր աբ ե րո ղ տ ե -

44
ղե կութ յուն նե րին, մար զում պե տա կան կա ռա վար ման մարմինների հաշ վետվո
ւ թյ ո ւ նն եր ին: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզ ի պ ա շտ ոն ակ ա ն կ ա յք ո ւ մ մ իջ ին հ ա շվո վ
գ ր եթ ե ամ ե ն ա շխ ատ ա նք այ ին օ ր տ եղա դ րվե լ է տ եղ եկ ա տվ ո ւ թյ ո ւ ն, ինչն աննա
խա դեպ է Հա յաս տա նում գոր ծող պե տա կան, գոր ծա րար, հա սա րա կա կան և
մ իջ ա զգ այ ին կ առ ո ւ յ ցն եր ի ճ ն շ ո ղ մ եծ ամ ա սն ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր:
2011 թ վակ ան ի դ ր ո ւ թյ ա մ բ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի մ ե ծ մ աս ո ւ մ տ ե -
ղակ ա ն ին քն ակ առ ավա րմ ա ն մ ա րմ ինն եր ը հ ամ աձ ա յ ն հ ա ստ ա տվա ծ ժ ամ ան ա -
կ աց ո ւ յց ի ա ն ցկ ա ցն ո ւ մ ե ն հ ա շվետ ո ւ ժ ողո վն ե ր և հ ա նր ո ւ թյ ա ն ն ե ն ն ե րկ այ ա ց-
նում տվյալ ժա մա նա կա հատ վա ծում կա տար վող աշ խա տանք նե րի ըն թացքն
ո ւ ա ր դյ ո ւ ն քն եր ը: Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ց եր ե ք ք առ ո րդ ի՝ 6 0 հ ամ ա յ ն քն եր ի ց
4 4 - ի հ ա շվե տվո ւ թյ ո ւ նն եր ը 2012 թ վակ ան ի տ ար ե ս կ զբ ին տ եղա դ րվա ծ է ին հ ա -
մ աց ա նց ո ւ մ:
Տավուշի մարզպետարանի կայքը
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Բե ր դ ք աղաք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ , ի ս կ Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք ա-
ղաք ո ւ մ ՝ վեր ան որ ո գվե լ է դ ատ ար ան ի շ ե նք ը՝ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ը նձեռ ելո վ ք ա -
ղաք աց ին եր ին դ ատ ավար ո ւ թյ ո ւ նն եր ին մ ա սն ա կց ե լ ա րժ ան ապ ատ իվ ո ւ ք աղա -
ք ակ ի ր թ պ ա յմ ա նն եր ո ւ մ:

45
Բն ակ ար ան աշ ին ո ւ թյ ո ւ ն
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2011 թ վակ ան ին բ ն ակ ար ան այ ին ֆ ո նդ ի ը ն դհ ան ո ւ ր
մ ակ եր ես ը 20 0 0 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ավելաց ե լ է ավել ի ք ա ն 40 տոկո
սով, ը ն դ որ ո ւ մ, մ ա րզ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ բ ն ակ ար ան այ ին
ֆ ո նդ ը ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ ավ ել աց ե լ է մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ:
5,000
4,500
4,000
3,500
3,000
2,500
2,000
Բնակարանային ֆոնդի ընդհանուր մակերեսը (քմ)
Ընդհանուր
Այդ թվում՝ գյուղական
1998 1999 2000 2001 2002 2003
Մ ե կ բ ն ա կչ ի ապ ահ ո վված ո ւ թյ ո ւ ն ն ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ Տ ավո ւշ ի մ ա ր -
զում ամ են աբ ա ր ձր եր ի ց մ ե կ ն է հան րա պե տութ յու նում՝ 33 քա ռա կու սի մետր.
ա յ ս ց ո ւց ան իշ ո վ մ ա րզ ը զ իջ ո ւ մ է մ ի ա յ ն Ա րմ ավ իր ի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ին:
Ընդ ո րում, 2011 թվա կա նին 2000 թվա կա նի հա մե մատ տա վուշ ցու ա պա հովված
ո ւ թյ ո ւ ն ն ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ բ ար ե -
լավվել է:
20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ՝ 2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ք աղաք այ ին հ ա-
մայնք նե րում ավ ել ի ք ա ն մ ե կ հ ի նգ եր ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ ե ն թե՛ բնա կա րան նե-
Ընդ­հա­նուր մա­կե­րե­սով ­մեկ բնակ­չի ա­պա­հով­վա­ծութ­յու­նը ­Տա­վու­շում
60 տո­կո­սով ա­վե­լին է, քան մայ­րա­քա­ղաք Եր­ևա­նում և ­գե­րա­զան­ցում
է հան­րա­պե­տութ­յան մի­ջին ցու­ցա­նի­շը ա­վե­լի քան մեկ հին­գե­րոր­դով:

46
րի, թե՛ բնա կե լի տնե րի քա նա կը: Նույն չափ ա վե լա ցել է նաև դրանց ընդ հա նուր
մ ակ եր ես ը: Գյ ո ւղակ ա ն բ ն ակ ավա յր եր ո ւ մ ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ բ ն ակ ե -
լի տնե րի ք ան ա կ ն ավ ել աց ե լ է տ աս ը տ ոկ ոս ո վ , մինչ դեռ դրանց ընդ հա նուր
մ ակ եր ե ս ն ավելաց ե լ է մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ:
Տա վու շի մար զում նա խաճգ նա ժա մա յին տարիներին անշարժ գույքի շուկայի
ակտիվությունն աստիճանաբար աճեց: 2007 թվա կա նին բազ մաբ նա կա րան
շ ե նքեր ի բ ն ակ ար ա նն եր ի ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը տ ար եկ ա ն հ ա -
սավ գրե թե 290-ի՝ 2000 թվա կա նի հա մե մատ ա ճե լով 3.5 ան գամ: Թեև 2009
թ վակ ան ին ա յ դ գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը կ ր ճ ա տվե ց ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւ ա նգ ա մ,
ի ս կ բ ն ակ ել ի տ ն եր ի և հ ողեր ի ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը՝ հ ամ ա -
պա տաս խա նա բար 30 և 90 տո կո սով, այ դու հան դերձ, 2010-2011 թվականներին
իր ավ իճ ակ ը բ ար ելա վվե ց: Ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի ն շ վա ծ բ ոլո ր գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ն անշ
եղ որ ե ն աճ ո ւ մ է և ա րդ ե ն հ աս ե լ է 20 0 5 -20 0 6 թ վակ ա նն եր ի մ ակ ա րդ ակ ին,
ի ս կ մ ո տ ապ ագ այ ո ւ մ ա նշ ա ր ժ գ ո ւ յքի շ ո ւկ այ ո ւ մ գ ո րծ ա ր քն եր ի ա կտ իվո ւ թյ ո ւն ը
Մեկ բնակչի ապահովվածությունն ընդհանուր մակերեսով 2011թ
ՏԱՎՈՒՇ
33
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,
ՄԻՋԻՆ
31.24
25 27 29 31 33 35
կ գ եր ազա նց ի ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին ձե ռ քբ եր ո ւ մն եր ը:
Նախաճգնաժամային տարիներին ակտիվացավ նաև հա մայնք նե րի գյուղա
տ նտ ես ակ ա ն ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն հ ողեր ի վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ը նթ աց ը:
Թ ե պ ե տ 20 0 8 թ վակ ան ին վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ը 20 07 թ վա -
կա նի հա մե մատ կրճատ վեց ա վե լի քան 60 տո կո սով, իսկ վար ձա կալ ված հողեր
ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ը կ ր ճ ա տվե ց գ ր եթ ե հն գ ակ ի, ս ա կ ա յ ն 20 0 9 -2010
թ վկ ա ն ա ն ն ե ր ին տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն ա կտ իվա ցմ ա ն և հ ակ ա ճ գն աժ ամ այ ին ա ր դյ ո ւ-

47
«Տունս գտնվում էր սողանքի գոտում: Վարարումների, փլուզումների պատճառով շարքից դուրս եկավ,
պետության կողմից տրամադրված աջակցությամբ ձեռք բերեցինք հողամաս, և այդ հողամասում տուն
ենք կառուցել»:
Լյովա Աղաջանյան,
Հաղարծին համայնքի բնակիչ
«Իմ տունը գտնվում էր սողանքի գոտում: Սողանքից փլվեց․ գետը քանդեց տունս: Պետության,
կառավարության տված գումարով ես տուն եմ կառուցել. սա էլ տունս է»:
Մարտուն Աղաջանյան,
Հաղարծին համայնքի բնակիչ
ն ավե տ մ իջ ոց առ ո ւ մն եր ի իր ակ ան ա ցմ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ ա րդ ե ն 2010 թ վակ ան ին
վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ն ո ւ վա րձ ակ ա լվա ծ հ ողեր ի մ ակ եր ես ը
գ եր ազա նց եց ին ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին 20 07 թ վակ ան ի ց ո ւ ց ա ն ի շ ն ե ր ը: Վ ե րջ ին ը
հ աս ա վ ա նն ախ ադ ե պ 3 5 8 հ ե կտ ար ի՝ գրե թե տասն ան գամ ա վե լի, քան 2002
թ վակ ան ին:
20 0 9 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ ողեր ի աճ ո ւ րդ այ ին վաճ
ա ռքի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ հ ողամ աս ե ր ն ի ր ա ց վե լ ե ն մ ե կն ա րկ այ ին ն վազագ ո ւ յ ն գ ն ի ց
ավ ել ի ք ա ն ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ բ ա ր ձ ր, իսկ 2010 թվա կա նին՝ ա վե լի քան
քա ռա պա տիկ գնով: 2010 թվա կա նի ըն թաց քում մար զի տա րած քում պե տակ
ա ն և հ ամ ա յ նք այ ին ս եփ ակ ան ո ւ թյ ո ւ ն հ ա նդ իս աց ո ղ գ յ ո ւղա տ նտ ես ակ ա ն ն շ ա -
ն ակ ո ւ թյ ա ն հ ողեր ի վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն վճ ար ը մ ե կ հ ե կտ ար ի հ ա շվո վ գ ր եթ ե
կրկնա պատկ վել է:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Հաղա րծ ին և Վ ազաշ ե ն գ յ ո ւղեր ի ս ողա նք այ ին գ ո-
տ ին եր ի ց տ ար ահ ա նվա ծ վե ց ը նտ ան ի քն ե ր ան հա տույց ստա ցել են պե տա կան
Տա­վու­շի մար­զում 2010 թվա­կա­նին աշ­խա­տող­նե­րի մի­ջին ամսա­կան
ան­վա­նա­կան աշ­խա­տա­վար­ձը ­1998 թվա­կա­նի հա­մեմատ
ա­վե­լա­ցել է գրե­թե ին­նա­պա­տիկ, 2001 թվա­կա­նի հա­մե­մատ՝
հնգա­պա­տիկ, իսկ 2005 թվա­կա­նի հա­մե­մատ կրկնա­պատկ­վել է:

48
Աշխատողների միջին ամսական աշխատավարձը
Տավուշի մարզում (դրամ)
82,000
74,434
62,000
42,000
22,000
8,419
15,191
23,213
38,351
52,390
2,000
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
ֆի նան սա կան ա ջակ ցութ յուն և գ նել են բնա կա րան, իսկ Բագ րա տա շեն, Իջև
ա ն և Աչ աջ ո ւ ր հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ան օ թև ա ն մ ն աց ա ծ բ ն ակ ի չն ե ր ն ապ ահ ո վվե լ
են բնա կա րա նով:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմ ն ան որ ո գվե լ ե ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի մ ի շ ա ր ք ք ա -
ղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի բ ա զմ ա բն ակ ար ա ն շ ե նքե ր ը:
Ա շխ ատ ա նք ը
Տ
ա վո ւ շ ի մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ, ա ռ և տր ի
և սպ աս ա րկմ ա ն ոլո րտ ի ձե ռն ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ 2011 թ վակ ան ին զ բ ա ղ -
ված շուրջ 16,500 աշ խա տող նե րի մի ջին ամ սա կան աշ խա տա վար ձը
2010 թվա կա նի հա մե մատ ա վե լա ցել է ա վե լի քան մեկ հին գե րոր դով:
2010 թ վակ ան ին տ ավո ւ շց ին եր ի 6 0 տ ոկ ոս ը զ բ ա ղվա ծ է ր գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թ -
յան, իսկ 30 տո կո սը՝ ծա ռա յութ յուն նե րի ո լոր տում:
Տ ավո ւշ ո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի ավելաց ե լ է ո չ պ ետ ակ ա ն հ ա տված ո ւ մ զ բ ա ղվա ծ -
նե րի տե սա կա րար կշի ռը, 2010 թվա կա նին կազ մե լով շուրջ 85 տո կոս, այն պարա
գա յում, երբ հան րա պե տութ յու նում ոչ պե տա կան հատ վա ծում զբաղ ված են
ընդ հա նու րի 81 տո կո սը, իսկ Եր ևա նում՝ ըն դա մե նը 68 տո կո սը:
Հմ ո ւ տ տ եղակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն ա ր դյ ո ւ քն ո ւ մ Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ

Սասուն Մարությանն արդեն վեցերորդ տարին է աշխատում է Իջևանում գործող 49
«Քարարտ» քարի վերամշակման ձեռնարկությունում: Արտադրամասում աշխատող
հաստոցների աշխատանքը հսկելը նրա պարտականությունն է: Ամիսը միջինը 100-ից
120 հազար դրամ աշխատավարձ է ստանում: Ասում է. «գոհ եմ, կարևորը դռանս վրա ես
իմ մի կտոր հացը վաստակում եմ»: Սասուն Մարությանի չորս զավակներից մեկն արդեն
հասցրել է ամուսնանալ ու լքել հայրական օջախը, երկուսը դպրոցական են, երրորդն արդեն
ավարտել է միջնակարգ կրթությունն ու չի կողմնորոշվում շարունակել, թե չշարունակել
ուսումը բարձրագույն հաստատությունում:
«Էսօրվա դրությամբ աշխատանք գտնելը շատ դժվար է: «Քարարտ»-ը մեզ ուղղակի փրկում է,— ասում է Սասուն
Մարությանը,— հիմա ամենակարևորը մենակ աշխատատեղը չէ: Պիտի զգաս, որ կայուն է, ոտքերիդ տակ հող
կա ամուր, որ ամեն ամսվա վերջ տուն մտնելիս ուրախ սրտով աշխատավարձդ դնես սեղանին: Ես գոհ եմ: Վեց
տարի անընդմեջ էս կազմակերպությունում եմ ու դա հենց էն իմ ասած կայունությունն է: Ընտանիք ենք պահում ու
աչքերս դրսերը չէ, թե գնանք խոպան կամ էլ ընտանիքներս առնենք քոչենք էստեղերից»:
2010 -11 թ վակ ա նն եր ին հ ա նր այ ին հ ա տված ո ւ մ ա շխ ատ ավա րձեր ը վճ ա րվե լ ե ն
առ ա ն ց ո ւշ աց ո ւ մն եր ի:
Կր թութ յուն
Եթ ե 19 9 8 -20 07 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն
հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի թ իվ ը ն վազե լ է շ ո ւ ր ջ մ ե կ հ ինգ եր ո րդ ո վ , ապ ա
2008 թվա կա նից սկսած դրանց թիվն ա վե լա նում է: Միա ժա մա նակ,
2001 թվա կա նից սկսած՝ Տա վու շի մար զի նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յունն
եր ո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր ավելաց ե լ է տ եղեր ի ք ան ակ ը՝ 2010 թ վակ ան ին հ ա ս -
Նախադպրոցական հաստատություններ հաճախող երեխաների
թվաքանակի հարաբերական աճը 2000-2010թթ.
0.50
0.40
46%
0.30
26%
0.20
0.10
0.00
ՏԱՎՈՒՇ
ՀՀ

50
Նախադպրոցական հաստատությունների մանկավարժների թվաքանակը
230
225 225
220
214
210
200
196
190
180
2007 2008 2009 2010
ն ելո վ ավ ել ի ք ա ն եր ե ք հ ազ ա ր ի . 20 01 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ամ են ամ ե ծ աճ ը
հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ՝ Կ ոտ ա յքի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ի ց հ ետ ո:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ գ ր եթ ե կ իս ո վ չ ա փ ավելաց ե լ է ն ա և ն ախ ա դ պ -
ր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր հ աճ ախ ո ղ եր եխ ան եր ի թ իվ ը , ինչ ը ն ո ւ յ նպ ե ս
էականո րեն մեծ է, քան հան րա պե տութ յան ութ այլ մար զե րի ցուցանիշները:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ր
գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ ն, ո րք ա ն Շիր ա կ ի և Լ ոռ ո ւ
մ ա րզեր ի գ յ ո ւղակ ա ն բ ն ակ ավա յր եր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ : Ն ո ւ յ ն թ վակ ան ին
Տ ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր
հ աճ ախ ո ւ մ է ր գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն եր եխ ա, ո րք ա ն Լ ոռ ո ւ, Ար ագ ած ո տն ի և Վ այ ո ց
Ձո րի գյու ղա կան բնա կա վայ րե րում միա սին վերց րած:
Եթ ե 20 0 0 -20 0 4 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ մ ա նկ ավա ր ժն եր ի թ իվ ը
նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յուն նե րում կրճատ վել է շուրջ 70 տո կո սով,
Երևանի պետական համալսարանի Իջևանի մասնաճյուղում գործող
կիրառական արվեստի ֆակուլտետը՝ միակը հանրապետությունում

51
2010 թվա­կա­նին ­Տա­վու­շում մեկ նա­խադպ­րո­ցական
հաս­տա­տութ­յուն հա­ճա­խում են եր­կու եր­րորդով
ա­վե­լի շատ ե­րե­խա, քան 2000 թվա­կա­նին:
ա պա հե տա գա տա րի նե րին ման կա վարժ նե րի թի վը հետ ևո ղա կա նո րեն ա ճել է:
2010 թվա կա նին Տա վու շի նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յուն նե րում աշ խատում
էին մեկ քա ռոր դով ա վե լի ման կա վարժ ներ, քան 2004 թվա կա նին:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զ գ ալ ի որ ե ն ն վ ազ ե լ ե ն նա խադպ րո ցա կան հաս տա տությ
ո ւ նն եր ո ւ մ եր եխ ան եր ի հ իվա նդ աց ո ւ թյ ա ն դ ե պքեր ը. 2010 թ վակ ան ին հ իվա ն -
դ աց ո ւ թյ ա ն դ ե պքեր ի ք ան ակ ը 20 01 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ կրճատ վել է քա ռակի:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ ավ ել ի
եր ա ժ շտ ակ ա ն, ա րվե ստ ի և գ եղա րվե ստ ի դ պ ր ո ցն ե ր, ք ա ն 20 01 թ վակ ան ին:
Ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ ավել ի ք ա ն մ ե կ ք առ ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ է դրանց
ո ւ մ ս ովոր ո ղն եր ի թ իվ ը , ը ն դ որ ո ւ մ, ա ն վճ ա ր ս ովոր ո ղն եր ի թ իվ ը 2011 թ վակ ա -
նին 2001 թվա կա նի հա մե մատ գրե թե կրկնա պատկ վել է:
2008-2010 թվականներին ­Տա­վու­շի մար­զում ե­ռա­պատկ­վել է
նաև ար­հես­տա­գոր­ծա­կա­ն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­ներում
սո­վո­րող­նե­րի թի­վը, իսկ դրան­ցում դա­սա­վան­դող մանկա­վարժ­նե­րի
թիվն ա­վե­լա­ցել է ա­վե­լի քան 3.6 ան­գամ:
Նախ նա կան մաս նա գի տա կան (ար հես տա գոր ծա կան) ու սում նա կան հաստ
ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին 20 0 8 թ վակ ան ի
հա մե մատ ե ռա պատկ վել է: Տա վու շում գոր ծում են նույն քան ար հես տա գոր ծակ
ան ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր, ո րք ա ն Ար ար ատ ի, Ա րմ ավ իր ի և Վ այ ո ց
Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ միա սին վերց րած:
Ե թե մինչև 2010 թվա կա նը ար հես տա գոր ծա կա ն ու սում նա կան հաս տա-
«Տղաս հաճախում է երաժշտական դպրոց, փողային գործիքների բաժնում է սովորում: Մեր դպրոցը
վերանորգվել է, երեխան սովորում է շատ լավ պայմաններում, աշակերտները շատ են: Որպես ծնող՝ շատ
գոհ եմ:»:
Անուշ Միրզոյան, Իջևան քաղաքի բնակչուհի

52
Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում սովորող
ուսանողների քանակի հարաբերական փոփոխությունը 2002-2010թթ․
5
4
434%
3
243%
2
1
0
ՏԱՎՈՒՇ
ՀՀ
տ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր տ ավո ւ շց ին ե ր ն ը նդ ո ւ նվո ւ մ է ին բ աց առ ապ ե ս ա ն վճ ա ր՝ պ ետ ակ ա ն
Երևանի պետական համալսարանի
Իջևանի մասնաճյուղը

53
պ ա տվեր ի շ ր ջ ան ա կն եր ո ւ մ, ապ ա 2010 թ վակ ան ին ը նդ ո ւ նվա ծ հ ին գ ո ւս ան ող ի ց
մեկն ուսանում է՝ վճա րե լով սե փա կան կրթութ յան հա մար:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թ -
յ ո ւ նն ե ր ը նդ ո ւ նվա ծն եր ի թ վաք ան ակ ը 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ եկ ո ւկ ե ս ա ն -
գ ա մ ավելաց ե լ է, ը ն դ որ ո ւ մ, 2010 թ վակ ան ին ը նդ ո ւ նվա ծ ո ւս ան ո ղն եր ի 9 0 տ ո -
կո սը պատ րաստ է հո գա լ իր կրթութ յան ծախ սե րը:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե -
րում սո վո րում էին շուրջ ե րկ ո ւ հ ազ ա ր ո ւս ան ո ղն ե ր՝ հ ի ն գ ա նգ ա մ ավ ել ի,
ք ա ն 20 03 թ վակ ան ին. գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն, ո րք ա ն 20 03 թ վակ ան ին Ար ար ատ ի,
Ար ագ ած ո տն ի, Վ այ ո ց Ձոր ի, Ա րմ ավ իր ի, Կ ոտ ա յքի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ո ւ մ
միա սին վերց րած:
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ա -
տ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ դ աս ավա նդ ո ւ մ է ին ավ ել ի շ ա տ դ աս ախ ո սն ե ր, քան Վա յոց
Ձոր ի, Ա րմ ավ իր ի և Կ ոտ ա յքի մ ա րզեր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ :
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն ք աղաք այ ին և գյ ո ւ-
ղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ավել ի ք ա ն հ իս ո ւ ն ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն, հ ա նր ա կ րթ ա -
կան, ար տադպ րո ցա կան և մաս նա գի տա կան կրթա կան հաս տա տութ յուն նե րի
կ առ ո ւ ցմ ան ը , հ իմն ան որ ո գմ ան ը , վեր ան որ ո գմ ա ն ն ո ւ ն ախ ա գ ծմ ան ը հ ա տկ ա ց -
վել է գրե թե հինգ մի լիարդ դրամ:
20 0 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Մո վս ե ս հ ամ ա յ նք ո ւ մ բ ա ցվե լ է ն ո ր ը նդ ա ր -
ձակ ու կա հա վոր ված ման կա պար տեզ նա խա տես ված 50 ե րե խա յի հա մար:
19 92-19 9 4 թ վակ ա նն եր ի ին քն ապ ա շ տպ ան ակ ա ն մ ա րտ եր ի ը նթ ա ցք ո ւ մ հ ա յ
զ ինվո րն եր ին ո րպ ե ս ապ ա ստ ա ն ծ առ այ ա ծ Ս ևք ար ի մ ա նկ ապ ա րտ եզ ը 2010
թ վակ ան ին վեր ան որ ո գվե լ է :10 0 մ ան ո ւ կ ա յ ժ մ հ ա յր եր ի ո ւ մ ա յր եր ի ա րյ ա մ բ
պաշտ պա նված հո ղի վրա կրթվե լու հնա րա վո րութ յուն ու նի:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին վեր ան որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ան ի և Դ իլ իջ ան ի մի քանի
մ ա նկ ապ ա րտ ե զն ե ր, հ իմն ան որ ո գվե լ Ա յգ եհ ով ի տ , Կ ոթ ի , Աչ աջ ո ւ ր , Բ աղ ա -
«Այն հույսը, որ կունենանք վերանորոգված դպրոց՝ մեզ զինում էր համբերությամբ, սպասելիքով ու
հավատով: Մեր հույսը, փառք Աստծո, արդարացավ»:
Սուսաննա Սարգսյան, թիվ 6 հիմնական դպրոցի տնօրեն

54
ն ի ս , Խ ա շթ առ ա կ , Պ տղ ավ ա ն , Վ ար ագ ավ ա ն , Հ ա ղթ ան ա կ , Կ ո ղ բ , Լ ճկ աձ ո ր ,
Դ ե ղձ ավ ա ն , Չ ի նչ ի ն , Բ ե րք աբ ե ր , Գ ետ ահ ով ի տ , Ս ևք ա ր , Չ որ աթ ա ն , Աղ ա վ -
ն ավ ա ն ք , Գ ա նձ աք ա ր , Ծ ա ղկ ավ ա ն , Հ աղ ա րծ ի ն և Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի
հ ա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ը: Դր ա նց ի ց շ ատ եր ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ ե ն մ ա ր -
զադ ա հլ ի ճն եր ը , Կ ո ղբ ի մ ի ջն ակ ա ր գ դ պ ր ոց ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ջ եռ ո ւ ցմ ա ն հ ա -
մա կարգ, Պ առ ավ աք ար ո ւ մ կ առ ո ւ ցվո ւ մ է դ պ ր ոց ի ե րկր ո ր դ մ ա սն աշ ե նքը:
Հա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն ե ր ե ն վեր ան որ ո գվե լ ն ա և մ ա րզ ի ք աղաք այ ին հ ա-
մայնք նե րում:
20 0 9 թ վակ ան ին վեր աբ ա ցվե լ է Խ ա շթ առ ա կ հ ամ ա յ նքի դ պ ր ոց ը:
Հիմն ան որ ո գվել ե ն 3 մ ա սն աշ ե նքեր ը , մ ա րզադ ա հլ իճ ը , ճ աշ ար ա ն ն ո ւ հ ա նդ ի -
ս ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ս ր ահ ը , դ պ ր ոց ը հ ամ ա լ րվե լ է կ ահ ո ւ յք ո վ և լաբ որ ատ ո ր գ ո ւ յք ո վ ,
բ ա ցվե լ է հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս աս ե նյ ա կ, բ ար եկ ա ր գվե լ՝ դ պ ր ոց ի հ ար ակ ի ց տ ա -
րած քը:
2010 թ վակ ան ին Բ ե րդ ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ոց ի ն ո ր շ ե նքը և
վեր ան որ ո գվե լ ա րհ ե ստ ագ ո րծ ակ ա ն դ պ ր ոց ը , 2011 թ վակ ան ին՝ վեր ան որ ո գվե լ
է Այ րում ք աղաքի եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ոց ը , կ առ ո ւ ցվե լ է Ե ՊՀ Ի ջև ան ի մաս նաճյ
ո ւղ ի մ ա րզադ ա հլ իճ ը , հ իմն ան որ ո գվե լ Ի ջև ան ի պ ետ ակ ա ն ք ոլեջ ը:
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ Տ ավո ւշ ի ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ա ն -
ր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ը կ ահ ավո րվե լ ե ն, հ ագ եց վե լ գ ո ւ յք ո վ , հ ամ ակ ա րգ ի չ -
ն եր ո վ , ֆ իզ իկ այ ի, քիմ ի այ ի, ան ատ ոմ ի այ ի լաբ որ ատ ո ր պ ար ագ ան եր ո վ: Մ ի ա յ ն
20 0 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի դ պ ր ո ցն եր ի հ ամ ա ր գ ո ւ յքի ձե ռ քբ ե րմ ա ն ն պ ա -
տա կով հատ կաց վել է ա վե լի քան 62 մի լիոն դրամ:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ին 20 0 8 -2011 թ վակ ա նն եր ին
մա տուց վել են շուրջ հինգ մի լիոն դրամ ծա վա լով տրանս պոր տա յին ծա ռայութ
յուն ներ:
2011 թվա­կա­նին հա­մա­կարգ­չա­յին դա­սա­րան­ներով
ա­պա­հով­ված դպրոց­նե­րի թի­վը մար­զում գրեթե
կրկնա­պատկ­վել է՝ հաս­նե­լով 73-ի:

55
Երևանի պետական համալսարանի
Իջևանի մասնաճյուղի մարզադահլիճը
Ա նն ախ ադ ե պ տ ե մպ ո վ ը նթ աց ե լ է Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի դ պ ր ո ցն եր ի վեր ազ ին ո ւմ ը:
2010 թ վակ ան ին հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս ար ա ն ո ւն ե ր Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի 38 հ ա ն -
րակր թա կան դպրոց՝ ե րկ ո ւ ա նգ ա մ ավ ել ի, ք ա ն ն ախ ո ր դ տ ար ո ւ մ: Տ ավո ւշ ի
հան րակր թա կան դպրոց նե րից 46-ը, ինչ պես նաև Բ ե րդ ի ար հես տա գոր ծա կան
ո ւս ո ւ մն ար ան ը ա րդ ե ն ապ ահ ո վվա ծ ե ն ա ն խ ա փ ա ն ինտ ե րն ե տ կ ապ ո վ: Մա րզ ի
37 դպրոց ներ ա պա հով վել են ո ւս ո ւ մն ակ ա ն զ ե նք ո վ:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ն ե ր դ րվե լ է ն եր առ ակ ա ն կ ր թ ո ւ թյ ա ն մ ոդ ել ը. առ ա ն ձն ա -
հ ատ ո ւ կ պ ա յմ ա նն եր ի կ ար ի ք ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ը ս ովոր ո ւ մ ե ն հ ա նր ա կ րթ ա -
կան դպրոց նե րում:
«Փ ար ո ս » հա սա րա կա կան կազ մա կեր պութ յան մշտա դի տարկ ման արդյ
ո ւ ն քն եր ը ց ո ւ յ ց ե ն տ վե լ , ո ր, ի տ ա րբ եր ո ւ թյ ո ւ ն Հայ ա ստ ան ի մ յ ո ւ ս հ ամ ա յ ն ք-
ն եր ի, մ ի ա յ ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ է, ո ր ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր ն ո ւ-
ն ե ն թ եք ահ ա րթ ա կն ե ր, ինչ ը մ ա րզո ւ մ ն եր առ ակ ա ն կ ր թ ո ւ թյ ա ն ն ե ր դ րմ ա ն
արդ յունք է: Հատ կան շա կան է, որ ընտ րա կան տե ղա մա սե րը Հա յաս տա նում
շ ա տ հ աճ ա խ տ եղակ ա յվա ծ ե ն հ ե ն ց ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ և

56
« Մեր ե րե խա ներն ամ բողջ Հա յաս տա նով մեկ մեր պա տաս խա նատ վութ յունն են. նրանք երբ ևէ
չպ ե տ ք է ա նտ ե սվե ն: Այս օ ր ն ր ա ն ց ա նտ ես ել` ն ո ւյ նն է, թ ե թ ո ւ լա ց ն ե լ մ ե ր ապ ագ այ ի հ իմն ա սյ ո ւն եր ը...
պետք է ա մեն ինչ ա նենք, որ այս սահ մա նա մերձ գյու ղը գո յատ ևի, որ գյու ղա ցին մնա և աշ խա տի այս
հո ղի վրա: Ման կա պար տեզն այդ եր կար ճա նա պար հի մի քայլն է միայն»:
Ռ ա լֆ Յ իր ի կյ ա ն , Վ իվ աՍ ե լ- Մ Տ Ս - ի Գ լխ ավ ո ր տ ն օր ե ն :
« Տա վու շի օ րի նա կով Հա յաս տա նը պատ րաստ է հա մընդ հա նուր նե րա ռա կան կրթութ յան անց նել:
Ն մ ա ն մ ոտ եց ո ւմ ը կ ր թ ակ ա ն ա յ ս ն ո ւ ր բ հ ամ ակ ա րգ ին հեռ ավո ր Բե րդ ո ւ մ մ ե զ ո ւ ղղակ ի ա պշե ցր ե ց: Այ ն
հ ին գ հ ա ստ ի քն եր ը՝ հ ոգ եբ ա ն, լոգ ոպ ե դ , ս ո ցմ ա նկ ավա ր ժ և հ ատ ո ւ կ մ ա նկ ավա ր ժ, ո ր թ իվ 3 հ իմն ակ ա ն
դպրո ցին տրվում են հիմ նա կան ֆի նան սա վոր մամբ ու ո րոնք սահ մա նել է կա ռա վա րութ յու նը, որ ևէ
ա նհ ամ ապ ատ ա սխ ան ո ւ թյ ո ւ ն դ ր ա կ ո նտ ե քստ ո ւ մ ե ս չտ ես ա... Մա րզո ւ մ դ պ ր ո ցն եր ի ո ւս ո ւցչակ ա ն կ ա զ -
մ եր ի հե տ հ ա նդ իպ ելո ւց հետ ո, կ ար ո ղ ե մ աս ե լ , ո ր ն ր ա ն ց ա շխ ա րհ այ ա ցքը ո ւ մ ոտ եց ո ւ մն ե ր ն առ ա նձ -
ն ահ ատ ո ւ կ պ ա յմ ա նն եր ի կ ար ի ք ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ի հ ա նդ ե պ լ ի ով ին տ ա րբ ե րվո ւ մ ե ն ն ր ան ի ց, ին չ ե ս տ ես ե լ ե մ
Եր ևա նում… դրան դեռ ու նենք գա լու»:
Ան ահ ի տ Բ ա խ շյ ա ն , Հ Հ Ա զգ այ ի ն Ժ ող ով ի պ ա տգ ամ ավ ո ր
թ եք ահ ա րթ ա կն եր ի ա ռկ այ ո ւ թյ ո ւն ը ապ ահ ովո ւ մ է ն ա և հ ա շմ ա նդ ա մ ՀՀ ք աղա -
ք աց ին եր ի մ ա սն ա կց ո ւ թյ ո ւն ը ե րկր ո ւ մ և հ ամ ա յ նք ո ւ մ ի շխ ան ո ւ թյ ա ն ձև ավո ր -
մա նը: 2011թ. դրութ յամբ Հա յաս տա նի ընտ րա կան տե ղա մա սե րի 85 տո կոսն
ա նմ ա տչ ել ի է հ ա շմ ա նդ ա մն եր ի հ ամ ա ր, ո ր ո ն ց մ ե ծ մ աս ը , թ եպ ե տ ո ւն ի ը ն տր ա -
կան ի րա վունք, բայց հա վա սար պայ ման նե րի բա ցա կա յութ յան պատ ճա ռով չի
մ ա սն ա կց ո ւ մ ը ն տր ակ ա ն գ ո րծ ը նթ ա ցն եր ին, մ ին չդ ե ռ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը երկ րում
միակն է, ուր այս խնդի րը գրե թե լիար ժե քո րեն լուծ ված է:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ավա գ դ պ ր ո ցն եր ի և Ե րև ան ի պ ետ ակ ա ն հ ամ ա լս ար ան ի
Ի ջ և ան ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ի մ ի ջ և կ ն քվե լ է հ ամ ագ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա ն պ ա յմ ան ագ ի ր,
իր ակ ան ա ցվո ւ մ ե ն փ ոխ ադ ա ր ձ ա յց ելո ւ թյ ո ւ նն ե ր, ինչ ը ն պ ա ստ ո ւ մ է աշ ակ ե ր տ -
ն եր ի մ ա սն ագ իտ ակ ա ն կ ո ղմն որ ո շմ ան ը:
2010 -2011 թ վակ ան ն ե ր ին հ ա նր ա կ րթ ո ւ թյ ո ւն ի ց դ ո ւ ր ս մ ն աց ա ծ ավել ի ք ա ն
2010 թվա­կա­նին ի­րա­վա­խախտ­ման հա­կում ու­նե­ցող ե­րե­խանե­րի
թի­վը ­Տա­վու­շում նվա­զել է ա­վե­լի քան կի­սով չափ:

57
Հայազգի Ռուսաստանցի գործարար Ռուբեն Վարդանյանը Դի լի ջա նի մի ջազ գա յին դպրոցի
կա ռուց ման ներդ րու մա յին ծրա գ րի նախաձեռնողներից և ֆինանսավորողներից է
ք ս ա ն եր եխ ան ե ր ի հ ե տ ա ն մ ի ջ ա կ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ ն ր ա ն ք վե -
րա դար ձել են հան րակր թութ յուն:
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին մ ա րզ ի 24 0 ան ապ ահ ո վ ը նտ ան ի քն եր ի եր եխ ա -
ներ ամ առ այ ին հ ա նգ ի ստ ը ա ն ցկ ա ցր ե լ ե ն Հա նք ավան ի «Լ ո ւս աբ ա ց» ճ ա մբ ա -
րում:
Գ ե րմ ան ի այ ի մ եծ ահ աս ա կն եր ի դ պ ր ո ցն եր ի մ ի ո ւ թյ ա ն հ այ ա ստ ա նյ ա ն մ ա ս-
ն ա ճյ ո ւղ ի հ ե տ հ ամ ագ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա մ բ Ի ջև ա ն ք աղաք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվո ւ մ է մ եծ ա -
հա սակ նե րի կրթութ յան դպրոց, ո րը մեծ նշա նա կութ յուն կու նե նա աշ խա տանք
փնտրող նե րի վե րա պատ րաստ ման գոր ծում:
2011թ մ ե կն ա րկ ե լ է Դ իլ իջ ան ի մ իջ ա զգ այ ի ն դ պ ր ոց ի կ առ ո ւ ցմ ա ն ն ե ր դր ո ւ-
մ այ ի ն ավ ել ի ք ա ն 8 0 մ իլ ի ո ն Ա Մ Ն դ ոլ ա ր ծ ավ ալ ո վ ծ ր ագ իր ը, որն ԱՊՀ տարած
քում նախ ադ եպ ը չ ո ւն ի: Հայ ա ստ ան ո ւ մ և ԱՊՀ - ո ւ մ առ աջ ին ամ են աբ ա ր ձ ր
մ ակ ա րդ ակ ի մ իջ ա զգ այ ին դ պ ր ոց ո ւ մ տ ա սն եր ե ք - տ ա ս նհ ին գ տ ար եկ ա ն ա ղջ իկ -

58
Տիգրան Օքմինյանին մինչեւ 2010թ-ի սեպտեմբերը ճանաչում էին միայն իրենց թաղում ու
Իջեւանի թիվ 3 հիմնական դպրոցում, որտեղ նա սովորում էր: Արտառոց ոչ մի բան: Սովորական
մի պատանի, որ իր հասակակից հազարավոր, միլիոնավոր տղաների նման այս աշխարում
ամենից շատը սիրում է ֆուտբոլ խաղալ բակում, երկրպագել «Ռեալ Մադրիդ» ֆուտբոլային
թիմին ու ֆուտբոլիստ Քրիստիանու Ռոնալդուին: Ըստ Վարսենիկ տատի՝ թոռը ռոմանտիկ
տղա է, քչախոս: Բնավորութայն այս գիծը մանկավարժ տատը թերություն է համարում, սակայն
որպես առավելություն շեշտում է Տիգրանի գրավոր խոսքը: Դե իհարկե, եթե տղան շնորհալի չլիներ, չէր հաղթի
Սփյուռքի նախարարության կողմից հայտարարված «Մեր լեզուն, մեր հայրենիքն է» խորագրով շարադրության
հանրապետական մրցույթում եւ չէր գրավի 3-րդ պատվավոր տեղը: «Թոռնիկս ուժեղ է հումանիտար առարկաներից,
գրականություն շատ է սիրում: Երբ իմացա, որ էդպիսի մրցույթ է հայտարարված, խորհուրդ տվեցի մասնակցել: Դե
արդյունքն ինքներդ էլ եք տեսնում»,— գոհունակ ժպտում է Վարսենիկ տատը:
Չնայած հումանիտար առարկաների նկատմամբ տածած սիրուն, 2011 թվականից Տիգրանը սովորում է Իջեւանի
թիվ 2 ավագ դպրոցի բնագիտական հոսքում: Ցանկանում է տնտեսագետ դառնալ, թեպետ, կրկին Վարսենիկ
տատի համոզմամբ, թոռը լավ իրավաբան կդառնա, եթե ցանկանա: Տիգրանը տատի տեսակետները չի վիճարկում:
Ամեն դեպքում, ըստ իրեն, կարեւորը կրթված մարդ դառնալն ու հայրենիքին պիտանի լինելն է:
ներն ու պա տա նի նե րը կկա րո ղա նան ստա նալ հա մա կող մա նի ու ներ դաշ նակ
ա ռաջ նա կարգ կրթութ յուն:
Ս ա հմ ան ամ ե ր ձ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի կ ր թ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ս ովոր ո ղ -
ներն ու ման կա վարժ նե րը լավ գի տակ ցում են, որ հայ ժո ղովր դի հա րատև ման
խոր հուր դը ոչ միայն զեն քի, այլև մտքի ու ո գու զո րութ յունն է: Տա վու շում բազո
ւ մ ե ն տ աղա նդ աշ ա տ եր եխ ան ե ր ն ո ւ եր իտ աս ա ր դն եր ը:
Դ պր ոց ակ ա նն եր ի առ ա րկ այ ակ ա ն օլ իմպ ի ադ ա նն եր ի հ ա նր ապ ետ ակ ա ն
փ ո ւլ ին մ ա րզ ի ց մ ա սն ա կց ե լ է 6 7 աշ ակ ե ր տ: Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ս ան եր ը լավա -
գ ո ւ յ ն ն է ին 2010 թ վակ ան ին հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն ավա գ դ պ ր ո ցն եր ո ւ մ «Հայ ո ց
լեզո ւ և հ ա յ գ ր ակ ան ո ւ թյ ո ւ ն» և «Մաթ եմ ատ իկ ա» առ ա րկ ան եր ի գ ն ահ ատ մ ա ն
արդյունքներով:
Պա տա հա կան չէ, որ աս մուն քի հան րա պե տա կան 4-րդ փա ռա տո նի եզ րա փակ
ի չ փ ո ւ լն ա ն ցկ ա ցվե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, ո ր տ ե ղ տ ավո ւ շց ի եր իտ աս ա ր դ ն
ա րժ ան աց ե լ է մ ր ց ան ակ ի: 2011 թ վակ ան ին Դ իլ իջ ան ի Հ. Շար ա մբ եյ ան ի ա նվա ն
գ եղա րվե ստ ի դ պ ր ոց ի ս ան եր ի ա շխ ատ ա ն քն եր ը Չեխ ի այ ի Լ իդ ից ե ք աղաք ո ւմ
ա ն ց կ ա ց վո ղ «Ս ա ե ս ե մ, ա յ ստ ե ղ ե մ ե ս ա պր ո ւ մ» մ իջ ա զգ այ ին ց ո ւց ահ ա նդ ե ս -
մ ր ց ո ւ յթ ո ւ մ ա րժ ան աց ե լ ե ն մ եդ ալ ի, մ ր ց ան ա կն եր ի ո ւ դ իպլո մն եր ի: Տ ավո ւ շց ի
Տ ի գր ա ն Օ քմ ի նյ ան ը «Մ ե ր լեզո ւ ն մ ե ր հ ա յր են ի քն է » խ որ ա գր ո վ շ ար ա դր ո ւ թ -
յուն նե րի մրցույ թում դար ձել է մրցա նա կա կիր:

59
Առ ո ղջ ապ ահ ո ւ թյ ո ւ ն
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը վե րջ ին տ ար ին եր ին մ ե ծ ո ւշ ա դր ո ւ թյ ո ւ ն է դ ա ր ձր ե լ
հ այ ա ստ ա նց ին եր ի առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն պ ա հպ ա նմ ա ն առ ա ջն այ ին օղակ ի զա ր -
գ ա ցմ ան ը: Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 07-20 0 9 թ վակ ա նն եր ին՝ եր ե ք տ ար ո ւ մ,
մ ե կ հ ի նգ եր ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ ե ն ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թ -
յուն նե րի թի վը՝ դրանց թի վը 22-ից հասց վել է 27-ի: 10, 0 0 0 տ ավո ւ շց ին եր ի 2010
թվա կա նին սպա սար կում էին 2 5 տ ոկ ոս ո վ ավ ել ի շ ա տ ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ի -
նի կա կան հիմ նարկ ներ, քան 2007 թվա կա նին:
20 0 4 թ վակ ան ի ց ա ստ իճ ան ակ ան որ ե ն ավելաց ե լ է ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ի -
ն իկ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր տ ավո ւ շց ին եր ի հ աճ ախ ո ւ մն եր ի ք ան ակ ը , ի ս կ
20 07 թ վակ ան ի ց ա յ ն շ ե շտ ակ ի որ ե ն բ ա ր ձր աց ե լ է՝ շուրջ 30 տո կո սով: 2010
թ վակ ան ին ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն հ իմն ա րկն եր ո ւ մ հ աճ ախ ո ւ մն եր ի
քա նա կը մեկ տա վուշ ցու հաշ վով 2007 թվա կա նի հա մե մատ ավ ել աց ե լ է մ ե կ
ե րր ո րդ ով ինչ ը վկ այ ո ւ մ է պ ոլ իկլ ին իկ ան եր ի ա ն հր աժ ե շտ ո ւ թյ ա ն, առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն
խ ն դ ի րն եր ի վեր աբ ե րյ ա լ տ ավո ւ շց ին եր ի իր ազեկ ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն, ա մբ ո ւ-
լատ ո ր ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ աս ան ել ի ո ւ թյ ա ն, մ ա տչ ել ի ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն և
ս եփ ակ ա ն առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն հ ա նդ ե պ տ ավո ւ շց ին եր ի հ ոգ ած ո ւ թյ ա ն մ եծ ա ցմ ա ն մ ա -
սին:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ոշ ափ ել ի ն ե ր դր ո ւ մն ե ր
ե ն կ ատ ա րվե լ առ ո ղջ ապ ահ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի կ առ ո ւ ցմ ա ն և
վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ ղղո ւ թյ ա մ բ:
«Բերդի բժշկական կենտրոնը սպասարկում է շուրջ 32 հազար 600 բնակչի: Հիվանդանոցում
գործում է թերապեւտիկ, մանկական, մանկաբարձագինեկոլոգիական, վիրաբուժական եւ
ինֆեկցիոն բաժինները 60 մահճակալով: 2011թ-ին կենտրոնը վերազինվել է: Շտաբուժօգնությունը
ստացել է վերջին սերնդի ռեմոբիլ, որ հատկապես խիստ անհրաժեշտություն էր հեռավոր գյուղերից
հիվադների տեղափոխման առումով: Նեղ մասնագետների կարիք ունի հիվանդանոցը, հույս ունենք, որ այս խնդիրն
էլ հետագայում կլուծվի»:
Արամ Հարությունյան, Բերդի բժշկական կենտրոնի տնօրեն

60
2010 թ. Ի ջև ան ո ւ մ վեր աբ ա ցվե լ է ժ ամ ան ակ ակ ի ց ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ հ ա -
գ եց ա ծ բ ժ շ կ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը՝ Ե րև ան ի «Էր եբ ո ւն ի» և « Գր իգ ո ր Լ ո ւս ավոր ի չ»
բժշկա կան կենտ րոն նե րի հետ հ եռ ահ աղ ո րդ ա կ ցմ ա ն 2 4 - ժ ա մյ ա կ ապ ո վ , ո րի
մ իջ ոց ո վ Կ ե ն տր ոն ի բ ժ ի շ կն եր ը կ ար ող ե ն քն ն ա րկ ե լ առ ավե լ կ ա րև ո ր հ ա րց եր ը:
Կենտ րո նում աշ խա տում է 24 բժիշկ, 33 մի ջին բու ժաշ խա տող, 6 վար չա կան և
18 ա յ լ ա շխ ատ ո ղ , Ե րև ան ի ց գ ո րծ ո ւ ղվո ւ մ ե ն լավագ ո ւ յ ն բ ժ ի շ կն ե ր: Կ ե ն տր ո ն ն ի
զոր ո ւ է հ ոգ ա լ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի և Հայ ա ստ ան ի հ յ ո ւս ի ս - ա րև ե լյ ա ն տ ար ած ա շ ր -
ջ ան ի բ ն ա կչո ւ թյ ա ն առ ո ղջ ակ ա ն խ ն դ ի րն եր ը:
2010 թ. հ իմն ան որ ո գվե լ և ա րդ ի ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ կ ահ ավո րվե լ է
Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի ք աղաք այ ին հ իվա նդ ան ոց ը , որ ը բա ցա ռիկ կար ևո րութ յուն ունի
մար զի հա մար և ս պա սար կում է ա վե լի քան 30 հա զար բնակ չի: Գոր ծում են
հ իմն ան որ ո գվա ծ պ ոլ իկլ ին իկ այ ի ֆ իզ ի ոթ եր ա պ ևտ իկ սր ահ ը , ատ ա մն աբ ո ւժ ա -
ր ան ը , թ եր ա պ ևտ իկ, վեր ակ ե նդ ան ա ցմ ա ն, վ իր աբ ո ւժ ակ ա ն, մ ա նկ աբ ա րձ ակ ա ն,
գ ին եկ ոլոգ ի այ ի, ինֆ ե կց ի ո ն և ա խտ որ ոշ ի չ բ աժ ա նմ ո ւ ն քն եր ը: Հիվա նդ ան ոց ը
կ ար ո ղ է մ ի աժ ամ ան ա կ որ ա կյ ա լ բ ո ւժծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր մ ատ ո ւց ե լ 60 ան ձի:
2009թ. Իջ ևա նում բաց վել է « Եր եխ ան եր ի զ ա րգ ա ցմ ա ն և վ ե ր ա կ ա ն գ ն ո ղ ա -
կան կենտ րո նը»՝ «Ար ա բկ ի ր» բ ժ շ կ ակ ա ն հ ամ ալ ի ր ի՝ Եր եխ ան եր ի և
դ եռ ահ ա սն եր ի առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն ին ստ իտ ո ւտ ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը , որ ը զ բ ա ղվո ւ մ է
զա րգ ա ցմ ա ն տ ա րբ ե ր հ ապ աղո ւ մն ե ր ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ի մ ա սն ագ իտ ակ ա ն
խնամ քով:
2011 թվա կա նին մար զի 4 բժշկա կան կենտ րոն նե րում ստեղծ վել են շտապ
Իջևանի վերաբացված
բժշկական կենտրոնում

61
«Եր բ առ աջ ին ա նգ ա մ եղա հ իվա նդ ան ոց ո ւ մ, ս ա րս ափել ի վ իճ ա կ է ր: Գ ե րմ ան ի ա վեր ադ ա ռն ալո ւ ն պ ե ս իմ գ ո ր -
ծ ը նկ ե րն եր ի հե տ որ ոշեց ին ք մ իջ ո ցն ե ր գ տ ն ե լ և վեր ան որ ոգ ե լ հ իվա նդ ան ոց ը: Այ սպ իս ո վ , ձե ռ ք ձե ռքի տ ալո վ մ ե զ
հա ջող վեց հա վա քել այդ հսկա յա կան գու մա րը»:
Ժ ի լբ ե ր Մո մ ջյ ա ն , «Հ այ ա ստ ա ն » հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն հ ի մն ա դր ամ ի Գ ե րմ ան ի այ ի տ եղ ակ ա ն մ ա ր մն ի ատ ե -
նա պետ
«Շա տ տ պ ավո րվա ծ ե մ ` տ ե սն ելո վ հ իվա նդ ան ոց ի ավա րտ ո ւ ն տ ե սքը... Մա ղթ ո ւ մ ե մ, ո ր ա յ ն ե րկ ա ր ծ առ այ ի մ ե ր
հ ա յր են ակ ի ցն եր ին և գ ո րծ ա ծվ ի մ ի ա յ ն ծ ն ո ւ ն դն եր ի հ ամ ա ր: Այ ստ ե ղ ծ նվա ծ մ ե ր գ ա ռն ո ւ կն եր ը թ ո ղ , ո ր ապ ագ այ ո ւ մ
դառ նան առ յուծ ներ և պաշտ պա նեն մեր սահ ման նե րը»:
Ավ ետ ի ս Կ իզ ի րյ ան , «Հ այ ա ստ ա ն » հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն հ ի մն ա դր ամ ի Շվ ե յց ար իայ ի տ եղ ակ ա ն մ ա ր մն ի
ա տե նա պետ
բ ժ շ կ ակ ա ն օ գն ո ւ թյ ա ն հ ամ ակ ա զմ ե ր, բ ո ւժ ա ն ձն ակ ա զմ ը ա նց ե լ է հ ամ ապ ա -
տաս խան վե րա պատ րաս տում:
Դ իլ իջ ա ն ք աղաք ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ է բ ժ շ կ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը , կ ե ն տր ոն ի ն ո ր
մ ա սն աշ ե նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ջ եռ ո ւ ցմ ա ն հ ամ ակ ա ր գ : Խ ա շթ առ ա կ և Ազատ ա -
մ ո ւ տ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ ե ն առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն առ ա ջն այ ին պ ա հպ ա նմ ա ն
ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն կ ե ն տր ո նն ե ր: Ա րդ ի ակ ան ա ցվո ւ մ է Բե րդ ի հ ի -
վա նդ ան ոց ը:
2011 թվականին Նոյեմբերյանի բժշկական կենտրոնը հագեցվեց դիալիզի
սարքավորմամբ, ինչի արդյունքում խիստ կարևոր և առանձնահատուկ
այս ծառայությունը տավուշցիները կարող են ստանալ մարզում: 2008-2011
թվականներին մարզի մի շարք առողջության կենտրոնների տրամադրվել են
շտապ օգնության շարժակազմեր:
Մա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն պ ա տվեր ի շ ր ջ ան ա կն եր ո ւ մ հ իվա նդ ան ոց այ ին բ ո ւժ օ գ -
նութ յուն են ստա ցել 6,727 հի վանդ ներ: 2010թ. մար զի ծննդատ նե րում ծնվել է
1,610 եր եխ ա, ի ս կ բ ո ւժհ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ին հ ա տկ ա ցվե լ ե ն ծ ն ն դ օ գն ո ւ թյ ա ն
շուրջ 1,770 հ ավա ստ ա գր ե ր: Վ եր ակ ա ն գն ողակ ա ն և առ ո ղջ ար ան այ ին բ ո ւժ ո ւ մ
են ստա ցել 2-րդ և 3-րդ խմ բի շուրջ 150 հ ա շմ ա նդ ա մն ե ր: Առ ո ղջ ապ ահ ակ ա ն
հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ վեր ազ ինմ ա ն, ա ն ձն ակ ա զմ ի վեր ա -
պատ րաստ ման ու նոր ե րի տա սարդ կադ րե րով հա մալր ման արդ յուն քում մարզի
բուժ հաս տա տութ յուն նե րում կտրուկ ավելացել են մուտ քե րը վճա րո վի ծառ
այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ց՝ 2011 թ վակ ան ին ը ն դհ ո ւ պ մ ոտ են ալո վ գ ր եթ ե հ ա րյ ո ւ ր մ իլ ի ո ն
դրամ սահ մա նագ ծին՝ 2010 թվա կա նի հա մե մատ մեկ հին գե րոր դով ա վե լի:

Սահմանամերձ Սևքար գյուղի բնակիչ Խաչատուր Բաղդասարյանը սևքարեցի հայդուկ Սաքոյի հետնորդը չէ
ուղիղ գծով, բայց դա ամենևին էլ չի խանգարում նրա համագյուղացիներին նույնչափ մեծարանքով խոսել քսանամյա
երիտասարդի մասին: Տղան Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունում ծառայելիս սահմանն է պահել, կանխել
թշնամու ներխուժումը, փրկել ծառայակից ընկերներին վարձկան մարդասպանի գնդակից: Միթե դա քիչ է, որպեսզի
համերկրացիները նրան վերաբերվեն ջերմորեն ու պատկառանքով: Իսկ Խաչատուրի կարծիքով, ինքն ընդամենը
պարտքն է կատարել հայրենիքի հանդեպ, և ով էլ լիներ իր փոխարեն՝ նույն կերպ կվարվեր:
Սակայն արդեն զրույցի ընթացքում հասկանում ես, որ Խաչատուրի «ով էլ որ լիներ» արտահայտությունն այնքան
էլ տեղին չէ: Մեկ տարի առաջ տեղի ունեցածի մասին սևքարեցի երիտասարդը դժվարությամբ է խոսում՝ մի փոքր
էլ ամաչելով: Պատմում է, որ աշնանային այդ օրն ինքն ու ընկերը դիրքերում գտնվող պահակակետում են եղել:
Մթության մեջ, նախ, իրենց մոտեցող բարձրահասակ մեկի սիլուետն են տեսել, ով հետո՝ գոռալով հարձակվել է
ընկերոջ վրա: Հասկացել են, որ թշնամու զինվոր է, վարձկան մարդասպան: Վերջինս չի նկատել ընդամենը տասը
մետր այն կողմ գտնվող երկրորդ հայ զինվորին: Հենց այս հանգամանքն էլ օգնել է Խաչատուրին, նախ, թինկունքից
հարձակվել թշնամու վրա ու գետին գլորելուց հետո՝ գնդակահարել:
Ասում է, որ այդ վայրկյաններին ոչ մի բանի մասին չի մտածել, ոչինչ չի զգացել, միտքն ուղղված է եղել միայն
թշնամուն վնասազերծելու ուղղությամբ: «Հասկանում էի, որ եթե չհարձակվեմ, նախ ընկերոջս է սպանելու, հետո
ինձ ու ներքևում՝ խրամատների մեջ քնած մեր հինգ ընկերներին,— ասում է Խաչատուրը,— վարձկանի հետ սահմանն
անցած ու մեր մարտական դիրքեր ներխուժած էլի զինվորներ կային: Նահանջելու ժամանակ նրանցից երկուսը
տրաքեցին միների վրա: Էս ա եղել ամբողջ պատմությունը»:
Իր հերոսական արարքի համար սևքարեցի Խաչատուր Բաղդասարյանը պարգևատրվել է ԼՂՀ նախագահի
կողմից «Արիության» մեդալով, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի կողմից՝ «Արիության» մեդալով, «Հայոց արծիվներ»
ՀԿ-ի կողմից՝ «Լեռնահայաստանի արծիվ» հուշամեդալով, Սևքար համայնքի ղեղակավարի կողմից՝ «Սևքարեցի
Սաքո» մեդալով:
Խաչատուր Բաղդասարյանն
իր ընտանիքի հետ

63
Մ շա կույթ և ս պորտ
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզ ը հ այ ո ց պ ա տմ ա մշ ակ ո ւթ այ ին ժ առ ա նգ ո ւ թյ ա ն թ ա նգ ա -
րան է բաց երկն քի տակ: Մար զի տա րած քում 340-ից ա վե լի պատ մամշ
ակ ո ւթ այ ին ա րժ ե ք - կ առ ո ւ յ ցն ե ր կ ա ն, որ ի ց 2 2 - ը եկ եղ եց ին ե ր ե ն:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին կ առ ո ւ ցվե լ և վեր ան որ ո գվե լ ե ն մ շ ակ ո ւթ այ ին ո ւ
մ ա րզակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր և եկ եղեց ին ե ր:
2011 թ վակ ան ին վ եր ակ առ ո ւ ցվ ե լ է Հ աղ ա րծ ին ի վ ան ակ ա ն հ ամ ալ իր ը,
վե րա կանգն վել է հա մա լիր տա նող ճա նա պար հը, վե րա կա ռուց վել են են թա կառ
ո ւ ցվա ծ քն եր ը , ն որ ո գվե լ է վան ակ ա ն հ ամ ալ իր ը , կ առ ո ւ ցվե լ է ք ահ ան այ ատ ո ւ ն,
բ ար եկ ա ր գվել եկ եղեց ո ւ հ ար ակ ի ց տ ար ա ծքը:
2011 թ վակ ան ին Մո վս ե ս հ ամ ա յ նք ո ւ մ օ ծվե լ է « Ս ո ւ ր բ Ա ս տվ ած ած ի ն » եկ ե -
ղեց ին, ի ս կ Բ ար եկ ամ ավա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ կ ատ ա րվե ց «Ս ո ւ ր բ Գր իգ ո ր լ ո ւս ա -
վ որ ի չ » մ ատ ո ւռ ի օծ ո ւմ ը: Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաք ո ւ մ օ ծվե լ է «Ս ո ւ ր բ Ա նն ա » եկ ե -
ղեց ին: Վ եր ան որ ո գվե լ , հ ա րդ ա րվե լ և կ ան աչ ապ ա տվե լ ե ն Մակ ար ավ ա նք ը,
Գ ա նձ աք ար ի, Ս ար ի գյ ո ւղ ի, Ա յգ եհ ով իտ ի և ա յ լ եկ եղեց ին ե ր ո ւ մ ատ ո ւ ռն ե ր:
2011 թ վակ ան ի ց Ծ ա ղկ ավ ան ո ւ մ, Կող բում ը նթ ա ցքի մ ե ջ ե ն մ ատ ո ւ ռն եր ի կ ա -
ռ ո ւ ցմ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ը:
Մակարավանքը
Մովսես համայնքի Սուրբ Մարիամ
Աստվածածին նորակառույց եկեղեցին

64
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմն ան որ ո գվե լ է Ի ջև ան ի եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ո -
ցը. ե րկհ ա րկ ան ի շ ե նքին ավելա ցվե լ է և ս մ ե կ հ ա րկ: Եր ե ք հ ա րյ ո ւ ր ք ս ա ն աշ ա -
կեր տի հա մար նա խա տես ված ե րաժշ տա կան դպրո ցում սո վո րում է 325 ա շակերտ
Ի ջև ան ի ց և հ ար ակ ի ց հ ամ ա յ ն քն եր ի ց, ո ր ո ն ց ի ց. 25 - ը՝մ ա նկ ատ ա ն ս ան ե ր
են։ Կա ռուց վել է պա րար վես տի դպրո ցի նոր մաս նա շեն քը:
«Մեր նորակառույց թանգարանը զարմացնում է ոչ միայն դիլիջանցիներին, այլև հանրապետության
բոլոր կողմերից մեզ այցելողներին, զբոսաշրջիկներին, որովհետև մեզ մոտ ներկայացված են Վերածննդից
մինչև սոցռեալիզմի նկարիչների գործերը»:
Գայանե Քոչարյան, Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան-պատկերասրահի ֆոնդապահ
«Ուրախալի է, որ մեզ արդեն ճանաչում են զբոսաշրջիկները, արտասահմանից եկած հյուրերը և
ծանոթանում են մեր արվեստին, մեր մշակույթին»:
Գայանե Մուկուչյան, Դիլիջան քաղաքի բնակչուհի
Դ իլ իջ ան ո ւ մ բաց վել է կեր պար վես տի ե զա կի աշ խա տանք նե րով հա րուստ
երկ րա գի տա կան թան գա րան-պատ կե րաս րահ: Ի ջև ան ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ է
ք աղաք այ ին պ ա տկ եր ա սր ահ ը։
2011 թ վակ ան ի ց Դ իլ իջ ան ի կ ե ն տր ոն ակ ա ն գ ր ադ ար ան ը գ ո րծ ո ւ մ է
վեր ան որ ո գվա ծ, ավել ի ը նդ ա րձ ա կ շ ե նք ո ւ մ, վեր ան որ ո գվո ւ մ է Ի ջև ան ի մ ա րզա -
յ ին գ ր ադ ար ան ը: Դ իլ իջ ան ո ւ մ ս տ ե ղծվո ւ մ է «Գ իտ ել ի ք հ ան ո ւ ն զ ա րգ ա ցմ ա ն »
կ ե ն տր ո ն՝ տ ե խն իկ ապ ե ս հ ագ ե ցվա ծ և ա րդ ի տ եղեկ ա տվակ ա ն տ ե խն ոլագ ի ա -
ն եր ո վ կ առ ավո րվո ղ գ ե րժ ամ ան ակ ակ ի ց ք աղաք այ ին գ ր ադ ար ա ն:
Ի ջև ան ո ւ մ կա ռուց վել է ե րի տա սար դա կան կենտ րոն: Դ իլ իջ ան ի գ եղա րվե ս -
տի դպրո ցում ստեղծ վել է մաս նա գի տա կան գրա կա նութ յան գրա դա րան: Արծվ
աբ ե ր դ , Հ աղ ա րծ ի ն , Լ ո ւս աձ ո ր , Չ ին ար ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ան որ ո գվե լ ,
իսկ Մով սես հա մայն քում կա ռուց վել են մշա կույ թի տները:
Վ եր ան որ ո գվե լ ե ն հ ամ ա յ նք այ ին կ ե ն տր ո նն ե ր Խ ա շթ առ ա կ , Ո սկ եպ ա ր ,

65
Բ ե րք աբ ե ր , Հ ո վ ք , Պ տղ ավ ա ն , Պ առ ավ աք ա ր , Կ իր ա ն ց , Ն ավ ո ւ ր , Դ իտ ավ ա ն ,
Վ ազ աշ ե ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ: 2010 թ վակ ան ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ա-
մ ա յ նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվա ծ հ ամ ա յ նք այ ին կ ե ն տր ոն ի ե րկհ ա րկ ան ի շ ե ն ք ո ւ մ ե ն տ ե -
ղակ ա յվա ծ գ յ ո ւղապ ետ ար ան ը , բ ո ւժկ ետ ը , գ ր ադ ար ա ն ն ո ւ հ ա նդ իս ո ւ թյ ո ւ նն եր ի
դ ա հլ իճ ը:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին վեր ան որ ո գվե լ է Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի մ ա րզադ ա շտ ը , վեր
ան որ ո գվե լ և տ ա րբ ե ր մ ա րզա ձև եր ի հ ամ ա ր ա ն հր աժ ե շ տ պ ար ագ ան եր ո վ և
մ ա րզաս ա րքեր ո վ կ ահ ավո րվե լ ե ն Հ ո վք ի , Ջ ո ւ ջև ան ի և Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի դպրոցա
կան մար զաս րահ նե րը, բա րե կարգ վել են դպրո ցա մերձ մար զահ րա պա րակն
եր ը , ինչ ը ս ան եր ին հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձեռ ո ւ մ ը ն դ գ րկվե լ տ ա րբ ե ր ս պ ո ր -
տ այ ին խ մ բ ա կն եր ո ւ մ:
2012-2013 թ վակ ա նն եր ին Կող բում կ բ ա ցվ ի մ ա նկ ակ ա ն զ բ ոս ա յգ ի,
Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ո ւ մ ՝ ն ո ր եկ եղեց ին, Պ առ ավ աք ա ր և Տ ավ ո ւ շ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ
կվեր ան որ ո գվե ն մ շ ակ ո ւ յթ ի տ ն եր ը , Պ տղ ավ ան ո ւ մ կբաց վի նոր մշա կույ թի
տ ո ւ ն: ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ն ախ աձե ռն ո ւ թյ ա մ բ՝ մ շ ակ ո ւթ այ ին ավա նդ ո ւ յ թն եր ո վ
հա րուստ Ի ջև ա ն քա ղաքն այլևս կու նե նա թատ րոն:
Տ ավո ւ շց ին ար ար ո ղ է ո ւ ս տ ե ղծ ագ ո ր ծ, և եռ ո ւ մ է մ շ ակ ո ւթ այ ին կ յ ա նքը
Մովսես համայնքի մշակույթի տունը
Դիլիջանի նորաբաց թանգարան-պատկերասրահը

66
« Գյ ո ւղ ի կ յ ա նք ո ւ մ տ ե ղ գ տ ա ծ բ ար եփ ոխ ո ւ մն եր ի շ ն ո րհ իվ եր իտ աս ա րդ ը նտ ան ի քն եր ո ւ մ ավելաց ե լ է ն որ ած ինն ե -
ր ի թ իվ ը , վե րջ ին ե րկ ո ւ ա մ սվա ը նթ ա ցք ո ւ մ հ ար ազա տ գ յ ո ւ ղ է վեր ադ ա րձե լ չո ր ս ը նտ ան ի ք: Շա տ ո ւր ախ ալ ի է, ո ր
գյու ղա ցի նե րը ա վե լի լա վա տես են դար ձել վաղ վա օր վա նկատ մամբ»:
Կ ար ե ն Դ ո լմ ա զյ ա ն , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ամ ա յ նք ի ղ եկ ավ ա ր
Տ ավո ւշ ի ք աղա քն եր ո ւ մ ո ւ գ յ ո ւղեր ո ւ մ: Դ իլ իջ ան ի , Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի , Բ ե րդ ի ո ւ
Կ ո ղբ ի թ ատ եր ա խ մբ եր ը 20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին բ եմ ա դր ե լ ե ն բ ա զմ աթ իվ
պ ի ե սն ե ր ո ւ դ ր ամ ատ իկ ակ ա ն ս տ ե ղծ ագ ո րծ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Մա րզ ի տ իկն իկ այ ին
թ ատ եր ա խ մբ եր ի բ եմ ակ ան աց ո ւ մն եր ո վ հ ի աց ե լ ե ն Տ ավո ւշ ի և Հայ ա ստ ան ի
մ ա րզեր ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ, Ե րև ան ի Հ ո վհ ա նն ե ս Թ ո ւմ ա նյ ան ի տ ո ւ ն - թ ա նգ ա -
ր ան ո ւ մ, տ իկն իկ այ ին թ ա տր ոն ո ւ մ: Կ ա զմ ակ ե րպվե լ ե ն բ ա զմ աթ իվ ց ո ւց ա -
հ ա նդ ե սն ե ր, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ գ եղա նկ ար ի չն ե ր Սպ ա րտ ա կ Ս ա ր գ սյ ան ի (ծ ագ ո ւմ ո վ
Գ ետ ահ ով իտ ի ց), Ն իկ ո լ Աղ աբ ա բյ ան ի (ծ ագ ո ւմ ո վ Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի ց), Հ ե րմ ին ե
Ս ա րդ ա րյ ան ի բազ մաոճ՝ փայտ, օ ճառ, կավ, գիպս աշ խա տանք նե րի ցու ցահ
ա նդ ե սն եր ը: 2010 թ վա կ ա ն ին Դ իլ իջ ան ո ւ մ ե ն ա նց ե լ « Ե վր ոպ ակ ա ն ժ առ ա ն -
գ ո ւ թյ ա ն օր եր ը»:
Նպ ատ ակ ա սլա ց ե ն Կ ո ղ բ հ ամ ա յ նքի բ ն ակ ի չն եր ը. Կող բը ճա նաչ վել է թե՛
« Մշ ակ ո ւթ այ ի ն լ ավ ագ ո ւ յ ն գ յ ո ւղ ակ ա ն հ ամ ա յ ն ք », թե՛ հաղ թել «Լ ավ ագ ո ւ յ ն
գ յ ո ւղ ակ ա ն մ ա րզ ակ ա ն հ ամ ա յ ն ք » հան րա պե տա կան մրցույթ նե րում: Աչ ա -
ջուր հ ամ ա յ նքը ն ո ւ յ նպ ե ս ա րժ ան աց ե լ է 2010 թ վա կ ա ն ի «Լ ավ ագ ո ւ յ ն գ յ ո ւղ ա -
կան մար զա կան հա մայնք» մրցա նա կին:
Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն «Լ ավագ ո ւ յ ն ք աղաք այ ին մ ա րզակ ա ն հ ամ ա յ նքի» տ ի տ -
ղո սը նվա ճել է Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաքը: Լ ավագ ո ւ յ ն ա զգ այ ին ն վագ ար ա նն եր ի
խ ո ւ մ բ ճ ան ա չվե լ է Ի ջև ա ն ք աղաքի ժ ողո վ րդ ակ ա ն գ ո րծ ի քն եր ի հ ամ ո ւ յթ ը: 2010
թ վակ ան ին եր իտ աս ա ր դ տ ավո ւ շց ին եր ը ո սկ ե մ եդ ա լ ե ն վա ստ ակ ե լ «Դ ե լֆյ ա ն
խա ղե րում»:
2011թ. հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ո ւ մ փ ե տր ա գ նդ ակ ի առ ա ջն ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ո սկ ե
մ եդ ալ ի է ա րժ ան աց ե լ տ ավո ւ շց ի Վ ա րդ իթ ե ր Պ ող ո սյ ան ը, ի ս կ մ իջ ա զգ այ ին
վա րպ ետ ի ն ո րմ ա ն լ ր ա ցր ա ծ և ն ա խկ ին ո ւ մ Ռ ո ւս ա ստ ան ը ն ե րկ այ ա ցն ո ղ տ ա ս -
ն ո ւթ ա մյ ա տ աղա նդ աշ ա տ շ ա խմ ատ ի ս տ Ն իկ իտ ա Մատ ի նյ ան ը տ եղափ ո խվե լ
է Տա վուշ:

67
Վ ա րդ իթ ե ր Պ ողո սյ ա ն՝ մ իջ ա զգ ա -
յին կար գի սպոր տի վար պետ, Եր ևան
ի պ ետ ակ ա ն հ ամ ա լս ար ան ի Ի ջև ա -
ն ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ի դ աս ախ ո ս: Երկ ո ւ
զավակ ի և եր ե ք թ ո ռն իկ ի տ ատ իկ է
52- ա մյ ա Վ ա րդ իթ եր ը: Տ ա ս նչո ր ս տ ա -
ր եկ ան ի ց զ բ ա ղվե լ է փե տր ա գ նդ ա -
կ ո վ: Առ աջ ին հ աջ ողո ւ թյ ո ւն ը գ ր ա նց ե լ
է 1976 թվականին, փետ րագն դա կի
Հայ ա ստ ան ի առ ա ջն ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ` գ ր ա-
վե լով ա ռա ջին տե ղը: 1980 թվականին
ար դեն ԽՍՀՄ չեմ պիոն էր, մեկ տա րի
ա ն ց` Եվր ոպ այ ի առ ա ջն ո ւ թյ ա ն հ ա ղ-
թող: 1981 թվականին մաս նակ ցել է
փե տր ա գ նդ ակ ի Ու իմ բ լդ ոն ի մ ր ց աշ ա -
րին, որտեղ, հա ջո ղութ յան չի հա սել,
սա կայն մրցա շա րին մաս նակ ցութ յու նը
Վ ա րդ իթ եր ը շ ա տ է կ ա րև որ ո ւ մ: Այն ո ւ-
հետև հաղ թել է Ֆ րան սիա յում անցկ
ա ցվա ծ փե տր ա գ նդ ակ ի բ ա ց առ ա ջ -
նութ յու նում:
Համ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ին մ ա սն ա կ -
ց ո ւ թյ ո ւն ը ն ո ր է ջ բ աց ե ց ծ ն ո ւ նդ ո վ ե րև ա նց ի, ս ակ ա յ ն ճ ակ ատ ա գր ի բ եր ո ւմ ո վ ա րդ ե ն 29 տ ար ի Ի ջև ան ո ւ մ հ ա ստ ա տ -
վա ծ կն ո ջ ս պ ո րտ այ ին կ յ ա նք ո ւ մ: «Երր ո րդ Համ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ո ւ մ զո ւգ ախ աղո ւ մ մ ա սն ա կց եց ի Ռ ո ւզա նն ա
Հակ ո բյ ան ի հե տ և գր ավեց ին ք առ աջ ին տ եղ ը , ո սկ ե մ եդ ա լ բ եր եց ին ք, — պ ա տմ ո ւ մ է Վ ա րդ իթ ե ր Պ ողո սյ ան ը , — մ ե ր
սպոր տաձ ևում ինչ պես և մ նա ցած բո լո րում, կա տա րի քա յին սահ մա նա փա կում, սա կայն հա մա հայ կա կան խաղեր
ին մ ա սն ա կց ելո ւ հ ամ ա ր է դպ իս ի ն ախ ապ ա յմ ա ն, թ ե տ ար ի քդ մ եծ է, չկ ա: Դ ա կ ա րծ ո ւ մ ե մ ամ են ակ ա րև ո ր ն
է, որ ո վհե տ և մ ե ր ֆ եդ եր աց ի այ ի ն ախ ագ ա հ, բ ո ւ լղար աց ի 70 - ա մյ ա Բյ ո ւզա ն դ Ղ ազա րյ ան ը ն ո ւյ նպ ե ս կ ար ողաց ա վ
մաս նակ ցել այդ խա ղե րին: Մար դիկ, ով քեր դեռ ակ տի վո րեն զբաղ վում են որ ևէ սպոր տաձ ևով, հա մա հայ կա կան
խա ղե րին մաս նակ ցե լով մեծ տա րի քում, կար ծես մի նոր ե ռանդ, մի նոր ուժ են ստա նում ի րենց հե տա գա գոր ծուն
ե ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր»:
Վ ա րդ իթ եր ը չ ի թ ա ք ցն ո ւ մ, ո ր օտ ա ր ե րկ րն եր ո ւ մ մ շ տ ապ ե ս բ ն ա կվելո ւ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ին քն ո ւն եց ե լ է, ս ակ ա յ ն
եր բեք չի հա մա կերպ վել այդ մտքի հետ: Ն ման հնա րա վո րութ յուն ու նե ցել է թե՛ ԽՍՀՄ-ի ժա մա նակ, թե՛ նրա փլուզո
ւմ ի ց հետ ո` Հայ ա ստ ան ի ա նկ ախ ա ցմ ա ն տ ար ին եր ին:
«Մ իջ ա զգ այ ին մ ր ց աշ ար եր ի ց վեր ադ ա ռն ալ ի ս, ե ր բ ին քն աթ իռ ը ս կ ս ո ւ մ է ր պ տ տ վե լ օդ ան ավակ այ ան ի վ ր ա, մ ի շ տ
լաց էի լի նում հուզ մուն քից: Հաս կա նում էի, որ չեմ կա րող ա ռանց իմ Եր ևա նի, ա ռանց իմ Իջ ևա նի: Տա րի ներ շա րունակ
այդ պես է ե ղել: Էն դժվար տա րի նե րին էլ հե ռա նա լու մա սին չեմ մտա ծել: Հի մա էլ, ե թե ա ռա ջար կեն տե ղա փոխվել,
կմեր ժեմ: Ես Հա յաս տա նից դուրս կյան քը չեմ պատ կե րաց նում»,— ա սում է Վար դի թեր Պո ղոս յա նը:

68
Ս ոց ի ալակ ա ն վ իճ ակ ը
Տ
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի կ ր ճ ա տվե լ է ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ա -
կը: Ե թե 2001 թվա կա նին աղ քատ էին մար զի բնակ չութ յան շուրջ 60
տո կո սը, իսկ աղ քա տութ յան մա կար դա կը մար զում ամենածանրն էր
Հայ ա ստ ան ո ւ մ ՝ Գ եղա րք ո ւն իքի ց ո ւ Ար ագ ած ո տն ի ց հ ետ ո, ապ ա 2010 թ վակ ա -
­Տա­վու­շի մար­զում աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դակը
­Հա­յաս­տա­նում ա­մե­նա­ցածրն է:
Աղքատության մակարդակի փոփոխությունը 2001-2010թթ.
ՏԱՎՈՒՇ
2001
2010
ՀՀ
0% 20% 40% 60% 80%
ն ին՝ ա նգ ա մ ճ գ ն աժ ամ ի ց հ ետ ո, Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը
Հայ ա ստ ան ո ւ մ ամ են աց ա ծ ր ն է, ինչ ը թ ե ր և ս ա ր դյ ո ւ ն ք է մ ա րզո ւ մ գ յ ո ւղակ ա ն
բնակ չութ յան գե րակշ ռութ յան:
Ն ե րկ այ ո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ ավել ի ց ա ծ ր է ք ա ն հ ա ն -
ր ապ ետ ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր մ ա րզեր ո ւ մ, ն ա և՝ մ ա յր աք աղա ք Ե րև ան ո ւ մ: Ա ղք ատ ո ւ թ -
2010 թվա­կա­նին աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը ­Տա­վու­շի մարզում
2001 թվա­կա­նի հա­մե­մատ կրճատ­վել է ա­վե­լի քան կիսով
չափ՝ ա­վե­լի քան հան­րա­պե­տութ­յան որ­ևէ այլ մար­զում:

69
Շատ աղքատ բնակչության մասնաբաժնի փոփոխությունը 2004-2010թթ.
ՏԱՎՈՒՇ
2010
2004
ՀՀ
0% 2% 4% 6% 8%
յ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ հ ա նր ապ ետ ակ ա ն մի ջի նից ցածր է գրե թե մեկ
ե րր ո րդ ո վ: Եթե ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մին նա խոր դած 2007 թվակ
ան ին ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ իջ ե լ է ր մ ին չ և 21.6 տ ոկ ոս ը , ապ ա
20 0 8 -20 0 9 թ վակ ա նն եր ին յ ո ւր աք ա ն չյ ո ւ ր տ ա սն եր ո ր դ տ ավո ւ շց ի հ ա յ տ ն վե ց
ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ե ջ: Հետ ագ ա տ ար ին եր ին ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը մ ա ր -
զում կրճատ վեց. ար դեն մեկ տա րի անց՝ 2010 թվա կա նին տա վուշ ցի նե րի հինգ
տ ոկ ոս ը հ ա ղթ ահ ար ե ց ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն գ իծ ը:
­Տա­վու­շում շատ աղ­քատ­նե­րի տե­սա­կա­րար կշի­ռը նույնպես
հան­րա­պե­տութ­յու­նում ա­մե­նա­ցածրն է՝ 1.2 տո­կոս:
Շա տ ա ղք ա տն եր ի տ ես ակ ար ա ր կ շ իռ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 0 5 թ վակ ան ի
հա մե մատ կրճատ վել է ե ռա պա տիկ և ա վե լի ցածր է, քան ճգնա ժա մին նա խորդ
ո ղ տ ար ին եր ին:
Կ ե նս աթ ոշ ակ առ ո ւն եր ի թ վաք ան ակ ը 10 0 0 բ ն ա կչ ի հ ա շվո վ հ ա նր ապ ետ ո ւ թ -
յու նում ա մե նա բարձ րը վեր ջին տաս նամ յա կում շա րու նա կա բար ե ղել ու մնում
է Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ: Հստ ա կ ը նկ ալելո վ , ո ր Տ ավո ւշ ո ւ մ կ ա րև որ ագ ո ւ յ ն խ ն դ ի ր-
ն եր ի ց մ եկ ը եր իտ աս ա ր դն եր ի հ ամ ա ր ա պր ելո ւ և ստ ե ղծ ագ ո րծ ելո ւ գ ր ավ ի չ
պ ա յմ ա նն եր ի ձև ավոր ո ւ մ ն է՝ մ ա րզ ի ա ստ իճ ան ակ ա ն եր իտ աս ա րդ աց ո ւ մ ն
ա պա հո վե լու նպա տա կով, ՀՀ կա ռա վա րութ յու նը, 2007 թվա կա նից սկսած,
հա մա պե տա կան և հա մա հայ կա կան նշա նա կութ յան մի շարք կենտ րոն նե-

70
ր ի ս տ ե ղծ ո ւմ ը ն ա խ ա ձե ռ ն ե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ո ւ մ: Պ ատ ահ ակ ա ն չէ, ո ր մ իջ ա զ -
գ այ ին ամ են աբ ա ր ձ ր չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ան ո ղ , Հայ ա ստ ան ո ւ մ և
տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ առ աջ ին բ ա ր ձր ակ ա ր գ կ ր թ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը , ե րկր ի ո ւ տ ա -
ր ած ա շ րջ ան ի հ ամ ա ր ֆ ին ա նս ա - բ ա նկ այ ին հ ամ ակ ա րգ ի եր իտ աս ա ր դ կ ա դր ե ր
պատ րաս տող ե զա կի հաս տա տութ յու նը կա ռուց ում են Տա վու շի մար զում: Վստա
հա բար կա րե լի է ա սել, որ այդ նա խա ձեռ նութ յուն նե րի արդ յուն քում մարզ
ի բ ն ա կչո ւ թյ ա ն կ առ ո ւ ցվա ծքը շ ոշ ափ ել ի որ ե ն կփ ո խվ ի. Տ ավո ւշ ը ն ո ր ա վյ ո ւ ն
կստա նա ու կե րի տա սար դա նա:
Նպաստառու ընտանիքների քանակի հարաբերական
նվազումը 2008-2010թթ. ՀՀ մարզերում
ՏԱՎՈՒՇ
26%
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ, ՄԻՋԻՆ
14%
0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30
Նպաստառու ընտանիքների քանակի
փոփոխությունը Տավուշի մարզում
14,000
12,000
10,000
8,000
6,000
4,000
2,000
0
12479
9920 10918 9394 10525 7375 7853 7099 6792 6060 5057
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

71
­Տա­վու­շի մար­զում աս­տի­ճա­նա­բար նվա­զել է նպաստա­ռու
ըն­տա­նիք­նե­րի թի­վը, ընդ ո­րում՝ հան­րապե­տութ­յու­նում
ա­մե­նա­բարձր տեմ­պե­րով:
2010 թ վակ ան ին ն պ ա ստ առ ո ւ ը նտ ան ի քն եր ի թ իվ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ 20 0 0 թ վակ ա -
ն ի հ ամ եմ ա տ կ ր ճ ա տվ ե լ է շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ, իսկ 2008-ի հա մե մատ՝
ավ ել ի ք ա ն մ ե կ ե րր ո րդ ո վ , ե րկ ո ւ պ ար ագ այ ո ւ մ է լ՝ ամ են աշ ատ ը Հայ ա ստ ան ո ւ մ:
20 0 8 -2010 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ ր եթ ե բ ոլո ր հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ
նախ նա կան մաս նա գի տա կան պատ րաստ վա ծութ յուն չու նե ցող և աշ խա տանք
փ ն տ ր ո ղ ք աղաք աց ին եր ի հ ամ ա ր ս ան իտ ար ակ ա ն մ ա քրմ ա ն, ոռ ո գմ ա ն հ ամ ա -
կ ա րգ ի մ ա քրմ ա ն ո ւ ն որ ո գմ ա ն, խ մ ելո ւ ջ ր ատ ա րն եր ի վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ ն ո ր
հ ա տվա ծն եր ի տ եղա դ րմ ա ն, բ ն ակ ավա յր եր ի ճ ան ապ ա ր հն եր ի խ ճ ապ ա տմ ա ն,
ա նտ ա ռվեր ակ ա ն գ նմ ա ն, ծ առ ա տ ն կմ ա ն և հ ամ ա յ նք այ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա յ լ
վար ձատր վող հա սա րա կա կան աշ խա տանք նե րի 210 ծրա գիր է կազ մա կերպվել՝
ա վե լի քան 200 մի լիոն դրամ ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալո վ:
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, առ աջ ի ն ա նգ ա մ հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւ-
նում ներդր վեց ին տեգր ված սո ցիա լա կան ծա ռա յութ յուն նե րի հա մա կար գը, ո րի
արդ յուն քում պետության կողմից դրամական հատկացումները ի րա կա նաց նում
է մ ե կ մ ա րմ ին, ի ս կ ս ոց ի ալակ ա ն ծ առ այ ո ւ թյ ո ւն ը տ ր ամ ա դր ո ւ մ ե ն հ ամ ա յ ն քն եր ը՝
« մ ե կ տ ան իք ի տ ա կ , մ ե կ ը նդ ո ւն ար ան ի » սկզբուն քով: Սո ցիա լա կան ա պա հովութ
յան բո լոր խնդիր նե րով քա ղա քա ցին դի մում է մեկ ըն դու նա րան:
2011թ. մ ա րզ ի 4 հ ամ ա յ ն քն եր ի ս ոց ի ալապ ե ս ան ապ ահ ո վ 27 0 ը նտ ան ի քն ե ր
և դ րանց շուրջ չորս հար յուր ե րե խա ներ ստա ցել են հա գուստ, սնունդ և տն տես
ակ ա ն աջ ա կց ո ւ թյ ո ւ ն:
2011 թ վակ ան ին 375 տ ավո ւ շց ին եր ի ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը տ ր ամ ա դր ե լ է
ա րտ ո նյ ա լ ա նտ ոկ ո ս վ ա րկ ե ր՝ ներ մուծ ված մար դա տար տրանս պոր տա յին միջ
ո ցն եր ի մ ա քս այ ին ձև ակ ե րպ ո ւ մն եր ին աջ ա կց ելո ւ ն պ ատ ակ ո վ:
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Դ իլ իջ ա ն, Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն, Բ ե ր դ և Ի ջև ա ն ք աղա ք -
ն եր ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ ե ն ծ եր եր ի խ ն ա մքի ք աղաք այ ին կ ե ն տր ո նն եր ը:
Ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն , հ ակ ամ ա րտ ո ւ թյ ա ն ո ւ տ ար եր այ ի ն աղ ե տն եր ի ,
ֆ ին ա նս ա - տ ն տ ես ակ ա ն ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա ն քն եր ի հ ա ղթ ահ ա րմ ա -
նը Տա վու շի մար զում մե ծա պես նպաս տել են տա րեց֊տա րի ա ճող՝

72
կ առ ավ ար ո ւ թյ ա ն ջ ա նք եր ո վ իր ակ ան ա ցվ ա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ը , ե ր կր ի
Ն ախ ագ ահ ի հ ռ չ ակ ա ծ մ ա րզ եր ի հ ամ աչ ա փ զ ա րգ ա ցմ ա ն ք աղ աք ա -
կ ան ո ւ թյ ո ւն ը: Սա կայն մար զի ներ կա և ա պա գա ձեռք բե րում նե րը,
թերևս, ա մե նից ա ռաջ և ա մե նից ա ռա վել պար տա կան են իր հո ղին
նվիր ված տա վուշ ցու անն կուն կամ քին, լա վա տե սութ յանն ու վաղվա
օր վա հան դեպ վստա հութ յա նը: Հատ կան շա կան է, որ ա վե լի
քան մե կու կես տաս նամ յակ ա ռաջ ի րա կա նաց ված տնա յին տնտես
ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ետ ազ ոտ ո ւ թյ ա ն ը նթ ա ցք ո ւ մ ե ր կր ո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն
տ ար ա ծվ ած ո ւ թյ ա ն մ աս ի ն տ ր վ ա ծ հ ա րց ի ն ա յ դ օր եր ի ն ե ր կր ո ւ մ ամ ե -
նաաղ քատ ու հա կա մար տութ յան հետ ևանք նե րից դեռևս չվե րականգն
ված մար զի բնա կի չը, թշնա մու գնդա կի տակ աստ ծո ա մեն օր
իր ար տը մշա կող տա վուշ ցին ա վե լի լա վա տե սա կան պա տաս խան է
տվել, քան երկ րի յոթ մար զե րի բնա կիչ նե րը, ա վե լի լա վա տե սա կան՝
ք ա ն ե րև ա նց ի ն :
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ հ ա նր այ ին ծ ավալո ւ ն մ իջ ո ց -
ներ և մեծ ջան քեր է ներդ րել Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն հ ա -
մար ա մուր հիմ քեր ա պա հո վե լու նպա տա կով: Սա կայն, ոչ մի ներդ րում ու ջանք
չ ի կ ար ո ղ հ ա սն ե լ ի ր ն պ ատ ակ ին առ ա ն ց հմ ո ւ տ և ա ր դյ ո ւն ավե տ կ առ ավա րմ ա ն:
Առ ա ն ց ս ր տ աց ա վ վեր աբ ե րմ ո ւ նքի ո ւ հ ա նր այ ին բ ար իքի հ ա նդ ե պ հ ոգ ած ո ւ թ -
յ ա ն ամ են ամ ե ծ մ իջ ո ցն ե ր ն ա ն գ ք ա մ կ ար ո ղ ե ն վա տ նվե լ և փ ոշ ի ան ա լ: Տ ավո ւշ ի
մար զում ծա վա լուն ներդ րում ներն ու արդ յու նա վետ կա ռա վա րու մը, բա րե բախտ
աբ ա ր, մ ի ատ ե ղվե լ ե ն՝ դ ա ռն ալո վ ձե ռ քբ եր ո ւ մն ե ր ո ւ բ ար եկ եց ո ւ թյ ո ւ ն, դ ա ռն ա -
լո վ դ ժ վար ո ւ թյ ո ւ նն եր ը հ ա ղթ ահ ար ելո ւ պ ա տր ա ս տ հ ազար ավո ր տ ավո ւ շց ին ե -
րի կամ քի ար տա հայ տութ յու նը:
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն և տ եղակ ա ն ին քն ակ առ ավա ր -
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ի ն ե րդ ա շն ա կ փ ո խգ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ մ ա րզ ի հ ա -
մ ա յ ն քն եր ի տ եղակ ա ն բ յ ո ւջ են եր ի եկ ամ ո ւ տն եր ը տ ար ե ց - տ ար ի մ եծ աց ե լ ե ն, ի ս կ
կ ատ ար ողակ ա ն կ ա րգ ապ ահ ո ւ թյ ո ւն ը՝ բ ար ելավվե լ: 2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին
մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի բ յ ո ւջ են եր ի հ ա նր ագ ո ւմ ար ը կ ա զմ ե լ է շ ո ւ ր ջ 21.2 մի լիարդ
դրամ, իսկ կա տա րո ղա կա նը հա սել է 9 8 տ ոկ ոս ի, ընդ ո րում, 2011 թվա կա նին
20 0 9 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի բ յ ո ւջ են եր ի հ ա նր ագ ո ւմ ա ր ն
ա վե լա ցել է շուրջ 15 տո կո սով: 2011 թվա կա նին ավ ել ի ք ա ն մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ
ավ ել աց ե լ է պ ետ ակ ա ն բ յ ո ւջ ե ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ին հ ա տկ ա ցվա ծ
դ ոտ աց ի ան եր ի ծ ավալ ը՝ հ ա սն ելո վ գ ր եթ ե մ եկ ո ւկ ե ս մ իլ ի ա ր դ դ ր ամ ի : 2011
թվա կա նին 2010 թվա կա նի հա մե մատ՝ մեկ տա րում, գ ր եթ ե 10 տ ոկ ոս ո վ ավ ե -
լ աց ե լ ե ն ն ա և մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ս եփ ակ ա ն եկ ամ ո ւ տն եր ը:

Փո քր ամ ա րմ ին, հ ամ ե ս տ մ ի ա նձն ավոր ո ւ թյ ո ւ ն, ո չ ա յ նքա ն բ ա ր ձր ահ աս ա կ,
մա զե րի մեջ հազիվ նշմար վող սպի տա կով: Դժ վար է հա վա տալ, որ հենց Ս լա վիկ
Բ աբ այ ա նն է դ իմ ա ց դ կ ա ն գն ա ծ մ ա րդ ն, ո ւմ ի ց ս ա րս ափե լ ե ն ա դ րբ եջ ա նց ին ե -
ր ը ա րց ա խյ ա ն ազատ ամ ա րտ ի տ ար ին եր ին: Հետ ախ ո ւյ զն եր ի մ աս ին ս ովոր ա -
բար չեն բարձ րա ձայ նում: Ն րանց կա տա րած աշ խա տան քի մա սին շատ հա ճախ
պ ա տկ եր աց ո ւ մ չե ն ո ւն են ո ւ մ ա նգ ա մ ը նտ ան իքի ա նդ ա մն եր ը: Քան ի դ ե ռ տ վ յ ա լ
ան ձը շա րու նա կում է իր գոր ծու նեութ յու նը, նրա կյան քը մշտա պես պա րուր ված
է գաղտ նին քե րով: Ու դա ար վում է նրա անվ տան գութ յու նից ել նե լով:
Ի ս կ հ իմ ա ա նց ե լ ե ն տ ար ին ե ր, ա րգ ե լ քն ե ր չկ ա ն ա յլե ւ ս: Բե րդ ի տ ար ած ա շր -
ջ ան ի Վ եր ին Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւ ր գ յ ո ւղ ի բ ն ակ ի չ Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը , ի շ ն ո րհ իվ հ ա -
մ ա գյ ո ւղաց ին եր ի, վեր ա ծվե լ է կ ե նդ ան ի լեգ ե նդ ի: Նր ա մ աս ին խ ոս ո ւ մ ե ն ա նթ ա -
քույց հպար տութ յամբ ու պար ծան քով: «Դե ես իմ գործն եմ ա րել,— հա մես տո րեն
ժ պ տ ո ւ մ է Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը , — է ս ա մբ ո ղ ջ տ ար ա ծքը ս ա հմ ան ի բ եր ան ո վ ա ն -
գ ի ր գ իտ ե մ, ա նգ ա մ մ թ ով ը չե մ մ ոլո րվ ի: Պ ատ եր ա զմ ը ո ր ս կ ս վե ց, ե ս է լ ց ա նկ ո ւ թյ ո ւ ն հ ա յ տն եց ի գ ն ա լ Ղ ար աբ ա ղ ,
բ ա յ ց Խ աչատ ո ւր ո վ ն ո ւ Ղ ավա լյ ան ը՝ մ ե ր հ ր ամ ան ատ ա րն եր ը չ թ ողեց ին, թ ե՝ դ ո ւ մ ե զՇա մշ ադ ին ո ւ մ ե ս պ ե տ ք: Իր ա ն ք
էլ գի տեին, որ ես համ տա րած քը լավ գի տեմ, համ էլ ի րանց հե տա խու զութ յան մեջ շատ օ գուտ կտամ»:
Պ ատ եր ա զմ ի տ ար ին եր ին Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը հ ր ամ ան ատ ար ո ւ թյ ո ւն ի ց բ ա զմ աթ իվ հ ա նձն ար ար ո ւ թյ ո ւ նն ե ր է
ս տ աց ե լ ո ւ հ աջ ողո ւ թյ ա մ բ կ ատ ար ե լ: Ա րդ ե ն ն ա խկ ին հետ ախ ո ւյզ ը պ ա տմ ո ւ մ է, ո ր ա դ րբ եջ ա նց ին եր ը ս ովոր ո ւ թյ ո ւ ն
է ին դ ա ր ձր ե լ ս ա հմ ան ամ ե ր ձ հ ա յկ ակ ա ն գ յ ո ւղեր ի ց խ աղա ղ բ ն ակ ի չն եր ին ա ռև ա ն գ ե լո ւ, ո րպ ե սզ ի հետ ո փ ոխ ան ա -
կեին ի րենց ռազ մա գե րի նե րի հետ: Սա կայն մեկ գերված հայ բնակ չի դի մաց Ս լա վի կը 2-ին էր բե րում, ու հա ջորդ
օ րը կա տար վում էր փո խա նա կում: Ս լա վիկն ա սում է, որ ի րենք չէին կա րող թույլ տալ, որ հայ մար դը թե կուզ մեկ օր
ա վել մնար գե րութ յան մեջ:
«Այգ եձ որ ի գ յ ո ւղապ ետ ի հ ա յր իկ ին իր ե ն ց հ ա նդ ամ աս ի ց ա դ րբ եջ ա նց ին եր ը տ ար ե լ է ին, — հ իշո ւ մ է Սլավ իկ
Բա բա յա նը,— էդ վախ տը՝ 1998 թվին ես օ պե րա տիվ խմբի ռազ վեդ կի պետն էի: Ե կան ինձ դի մե ցին, թե՝ կա րա՞նք
հետ բե րենք, ա սի՝ պրոբ լեմ չկա, մե նակ թե սպա նած չլի նեն: Մի քա նի հո գու վերց րե ցի, սահ մանն ան ցանք, մի 10
կիլոմետր խո րա ցանք թշնա մու հո ղում, որ հաս նենք մին չեւ մո տա կա գյու ղը: Էդ գի շեր մնա ցինք էն տեղ: Ա ռա վո տը
մի բի ձա ե կավ թոռ նե րի հետ, փայտ հա վա քե ցին ու գնա ցին: էդ օ րը չկա րո ղա ցանք ոչ մի բան ա նել, ստիպ ված մի
օր էլ մնա ցինք: Հա ջորդ ա ռա վոտ յան մի քիչ էլ մո տի կա ցանք գյու ղի գո մե րին, էդ ժա մա նակ եր կու կին ե կան: Ի րանք
մեզ տե սան ու փաս տո րեն էլ տար բե րակ չու նեինք՝ կամ ի րանց էինք բե րե լու՝ կամ աղ մուկ էր բարձ րա նա լու` մեզ
բռնեին»:
Ա դ րբ եջ ա նց ի կ ան ա նց ի ց մ եկ ը , ո ր Սլավ իկ ի պ ա տմ ելո վ ծ ա նր ամ ամ ին է ր, ո ւշ աթ ա փվե լ է վախի ց: Իր ե ն ք, օ գ տվե -
լով ա ռի թից, մյուս կնո ջը հասց րել էին հայ կա կան սահ ման: Հե տա գա յում պարզ վել էր, որ առևանգել են ադր բե ջան ցի
ին չ ո ր մ ի ն ախ ար ար ի մ որ ը: Հաջ ո րդ օր ը գ եր ին եր ի փ ոխ ան ակ ո ւմ ը բ ար եհ աջ ո ղ կ ատ ա րվե լ է ե ւ Այգ եձ որ ի գ յ ո ւղա -
պ ետ ի հ ա յր իկ ը ո ղ ջ առ ո ղ ջ վեր ադ ա րձե լ է հ ա յր են ի գ յ ո ւ ղ: «Եթ ե մ ե ն ք ա դ րբ եջ ա նց ին եր ի պ ատ ա սխ ան ը չե ն ք տ վե լ ,
ն րանք է լի են ա րել,— ա սում է Ս լա վիկ Բա բա յա նը,— դրա հա մար, որ ի րանք մեր հա յե րից մե կին տա նում էին, դրա
դի մաց մենք եր կուս֊ե րե քին էինք բե րում»:
Ա րդ ե ն 10 տ ար ի է Սլավ իկ Բ աբ այ ա նն ա նց ե լ է հ ողագ ո րծ ի խ աղա ղ ա շխ ատ ա նքին: Եր ե ք զավա կ ո ւն ի:
Բա բա յա ններն 9 ան ձով ապ րում են մեկ տա նի քի տակ` հաշտ ու հա մե րաշխ: Ա սում են, որ կգա ժա մա նակ, երբ
Վ եր ին Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւր ո ւ մ մ ա րդ իկ իր ե ն ց զավա կն եր ին հեքի ա թն եր ի փ ոխ ար ե ն կ պ ա տմ ե ն հետ ախ ո ւյ զ Սլավ իկ
Բ աբ այ ան ի ս խ ր ագ ո րծ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ աս ին ո ւ կ հ պ ա րտ ան ա ն, ո ր ա պր ե լ ե ն ն ր ա հե տ կ ո ղ ք - կ ո ղքի, ն ր ա ձե ռքը ս ե ղմ ե լ ,
նրա խոր հուրդ նե րը լսել:

74
Հրաշագեղ է Տավուշի բնությունը և հսկայական է նրա ներուժը,
մասնավորապես, տուրիզմի և գյուղատնտեսության զարգացման
գործում: Սակայն Տավուշի բնաշխարհը պատրաստ է ծառայել
միայն հմուտ և բանիմաց մարդուն: Հարուստ ու հզոր բնաշխարհը հզոր
է իր բոլոր արտահայտություններում: Հորդառատ անձրևները կարող են
ողողել ցանքատարածքներն ու վնասել գյուղամիջյան ճանապարհները,
սողանքներն ու քարաթափումները կարող են գրեթե ամբողջությամբ
փակել անգամ ամենաբարեկարգ ճանապարհն ու վնասել ջրագծերն
ու գազատարները, ուժեղ կարկուտներն ու ցրտահարությունները
կարող են վնասել խաղողի այգիներն ու ցանկապատերը: Եվ բնության
տարերքը հաճախ դրսևորում է իր զորությունն ու, որպես փորձություն
ու մարտահրավեր, հառնում իր սանձահարողի՝ տավուշցու առջև:
2011 թվականին Լճկաձորի հատվածում Վանաձոր-Բագրատաշեն
ավտոճանապարհի լանջի փլուզումն իր մասշտաբներով ու հետևանքներով
վերջին հարյուրամյակում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում
բացառիկ էր ու եզակի. զոհվեցին մարդիկ: Հայաստանի Հանրապետության
կառավարությունը զոհվածների ընտանիքներին հատկացրեց մեկ միլիոն
դրամ օգնություն, վնասված ավտոմեքենաների տերերին փոխհատուցում
տրվեց:
Սակայն տավուշցին ոչ միայն չի ընկրկում բնության քմահաճույքի
առջև, այլև քայլ առ քայլ ապահովագրում է իրեն ու իր տնտնեսությունը
տարերքի հետևանքներից ու վստահորեն փորձում կանխել աղետներն
իսկ: Գարնանային հեղեղումներից բնակավայրերի ջրածածկման
դեպքերը կանխարգելելու նպատակով մարզում 2010-2011 թվականներին
իրականացվել են գետերի հուների մաքրման և ամրացման
աշխատանքներ. մաքրվել են Դեբեդ և Աղստև գետերի հուներն ու
ամրացվել դրանց ափերը Արճիս, Դեբեդավան, Դիլիջան և Աչաջուր
համայնքներում: Խաչարձան համայնքում հիմնանորոգվել են հեղեղներից
վնասված ափապաշտպան հենապատն ու հետիոտն կամուրջը: 2010-
2011 թվականներին Տավուշի մարզի մի շարք համայնքներում ձևավորվել
են համայնքային թիմեր, կազմակերպվել է դրանց ուսուցումը, կազմվել
են աղետների արձագանքման տեղական պլաններ, տրամադրվել է
փրկարարական գույք:

75
1994 թվականին հակառակորդին խաղաղություն պարտադրելուց
հետո տավուշցին հանգիստ շունչ քաշեց: Սակայն ժամանակ
առ ժամանակ դեռ հարկադրված, սակայն դեռ ինչպես հարկն է
չխաղաղված հակառակորդը հիշեցնում է զգաստության ու զգոնության
անհրաժեշտության մասին:
Տավուշցու համար այսօր էլ անվտանգությունը թիվ մեկ խնդիրն է:
Տավուշի մարզում համայնքների և բնակավայրերի ավելի քան քառասուն
տոկոսը սահմանային են, հինգը գտնվում են ադրբեջանական դիրքերի
դիմաց՝ ուղղակի կրակի տակ։ Նոյեմբերյան քաղաքը գտնվում է Երևանից
185 կիլոմետր և ադրբեջանական սահմանից` ընդամենը 5 կիլոմետր
հեռավորության վրա:
Տավուշցին ապրում է անավարտ պատերազմի ու անսկիզբ
խաղաղության արանքում: Հայաստանի Հանրապետության սահմանի
պաշտպանական մարտերի արձագանքները դեռևս հնչում են մարտերից
մնացած արկի պայթյունով: 2011 թվականին Տավուշի մարզի Այգեհովիտ
համայնքի նախկին դպրոցի բակում Հայաստանի Հանրապետության

76
Զինված Ուժերի սակրավորները հայտնաբերել և վնասազերծել են
ականանետի չպայթած արկ:
Հետպատերզամյան տարիներին Տավուշի մարզի սահմանամերձ
շեների ուղղությամբ ադրբեջանական կողմը պարբերաբար սադրանքներ
է կազմակերպել՝ փորձության ենթարկելով հայ սահմանապահի ու
տավուշցու զգոնությունը: 2011 թվականին Չինարի համայնքում
հակառակորդի դիպուկահար կրակից հրազենային վնասվածքներ են
ստացել Հայաստանի Հանրապետության Զինված Ուժերի զինծառայողներ:
Տավուշի մարզի Կոթի համայնքի տարածքում Հայաստանի
Հանրապետության Զինված Ուժերի զինծառայողները բացահայտել և
ոչնչացրել են Ադրբեջանի տարածքից ներթափանցած, քաղաքացիական
հագուստով հինգ հոգանոց դիվերսիոն խումբ: Սադրանքների ցանկը
երկար է: Անասնագողությունն այդ ցանկում նույնպես վերջին թշնամական
գործողությունը չէ: Սակայն յուրաքանչյուր սադրանքի մշատապես
հաջորդել է համարժեք ու բազմապատիկ պատասխանը, որը զսպել է
հակառակորդի վայրագությունը երկար ժամանակով:
Հայ-ադրբեջանական սահմանագծում տեղակայված հենակետերում
մարտական հերթապահություն են իրականացնում պայմանագրային
զինծառայողները: Ամրաշինական կառույցներն ու սահմանապահների
կենցաղային պայմանները վերջին տարիներին էականորեն բարելավվել
են. վերանորոգվել են հենակետեր տանող ճանապարհները, կառուցվել են
վտանգավոր հատվածները շրջանցող նոր ուղիներ, բարեկարգվել և ավելի
անվտանգ են դարձել դիտակետերն ու խրամուղիները: Արդյունքում,
պետական սահմանի պաշտպանությունն իրականացվում է առավել
անվտանգ և արդյունավետ կերպով:

77
Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությու
նը 125 միլիոն դրամ ծավալով ֆինանսական օգնություն է
տրամադրել Տավուշի մարզի սահմանամերձ բնակավայրերում 1992-
1994 թվականներին ռմբակոծությունների հետևանքով վնասված 110
բնակելի տների բնակիչների բնակարանային պայմանները բարելավելու
նպատակով: 2009-2011 թվականներին Տավուշի մարզի սահմանամերձ
մի շարք գյուղերում կառուցվել են առանձնատներ: 2011 թվականից
Տավուշի մարզում Ղարաբաղյան հակամարտության հետևանքով անհայտ
կորածների ընտանիքներին տրամադրվում է աջակցություն: Ոչ
բարվոք տներում բնակվող ընտանիքները դրանք վերանորոգելու և
բարեկարգելու նպատակով երկարաժամկետ, զրոյական տոկոսադրույքի
վարկավորման հնարավորություն են ստացել: Լուծվել են 4 զոհված և 17
հաշմված զինծառայողների ընտանիքների բնակարանային խնդիրները:
Տավուշցի շինականը կանգնած է հայ զինվորի կողքին՝
անհրաժեշտության դեպքում պատրաստ ոչ միայն աշխատանքով ու
օժանդակությամբ, այլև զենքով պաշտպանելու հայրենիքի սահմանները:
Որովհետև զինվորը իր զավակն է ու իր ծնողը: Որովհետև պաշտպանական
դիրքում կանգնած զինվորը առավոտյան դասի գնացող մանկան ապրելու
ու ուսում ստանալու երաշխավորն է: Ամեն օր ու ամեն ժամ: Եվ հաճախ
սահմանամերձ գյուղում կարելի է ականտես լինել մի արարի. առավոտյան
տանից ձեռք-ձեռքի տված դուրս են գալիս երկուսը. ուսապարկն ու զենքը
ձեռքին հայրը՝ սահմանային դիրքում հերթափոխի կանգնելու, և գրքերով
լի դպրոցական պայուսակն ուսին դուստրը՝ դպրոց՝ նոր գիտելիքի
հետևից: Դուրս են գալիս վստահ համոզմամբ, որ երեկոյան հանդիպելու
են ընթրիքի սեղանի շուրջ: Ու գնում են հավատով, որ հաջորդ օրն ավելի
լավը պիտի լինի:

Սույն գրքույկը ներկայացնում է 2007-2011 թվականներին ՀՀ Տավուշի
մարզում առավել նկատելի ձեռքբերումները տնտեսության և
ենթակառուցվածքների, կրթության, առողջապահության և մշակույթի,
բնակարանային ապահովության և հասարակական անվտանգության
բնագավառներում, որոնց արդյունքում բարելավվել է քաղաքացիների
կենսամակարդակը: Գրքույկը ներկայացնում է նշված
ժամանակահատվածում Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական զարգացման
համար խիստ բացասական հետևանքներ թողած համաշխարհային
ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամի հաղթահարման ընթացքն ու
արդյունքները: Ներկայացված են նաև Հայաստանի Հանրապետության
կառավարության ջանքերն ու դրանց արդյունքները՝ ուղղված հանրային և
մասնավոր հատվածների, հասարակական և բարեսիրական կառույցների,
ինչպես նաև զարգացման միջազգային գործըկերների՝ ճգնաժամի
պայմաններում սուղ միջոցների և մասնատված ուժերի համախմբանն ու
արդյունավետ օգտագործմանը՝ ի շահ Տավուշի մարզի տնտեսության և
բնակիչների: Գրքույկի գլխավոր հերոսը տավուշցին է, ում ստեղծագործ
ուժն ու եռանդը, լավատեսությունը, դրական փոփոխությունների հանդեպ
հավատն ու դրանց հասնելու վստահությունը հնարավոր են դարձրել այն
բոլոր ձեռքբերումները, որոնք ներկայացված են գրքույկում:
Երևան - 2012